Vindingrijk - winter 2020

magazine van de Nederlandse Orde van Uitvinders thema: rapid manufacturing

Fred’s printfarm

Ontwerp-mens verhouding Wat is het juiste team?

Hoe haal je de spanning eraf?

winter 2020

VAN DE DIRECTEUR door: Joris Cavelaars

Beste leden, We kijken terug op een jaar dat normaal begon maar nu compleet anders afgesloten wordt. In januari spraken we elkaar op de informele nieuwjaarsborrel in ons onderkomen op Soestdijk. We proostten en schudden elkaar de hand; toen inderdaad nog de normaalste zaak van de wereld. We keken terug op een geslaagd jubileumjaar en keken vooruit naar nieuwe evenementen. De impact van het Coronavirus heeft alles op zijn kop gezet. De impact is soms nog lastig te bevatten, het wordt onder meer duidelijk door de reserveringen die regeringen wereldwijd gemaakt hebben voor het economisch herstel. Een niet te bevatten bedrag van tienduizend miljard euro….

In ons dagelijks leven zijn we bijna gewend geraakt aan afstand houden en elkaar online spreken. Bij onze afspraken is “sorry ik had filevertraging” naadloos vervangen door “sorry ik kreeg mijn microfoon niet aan de praat”. Online afspreken is ook de nieuwe omgang geworden binnen onze vereniging. De uitgebreide cursus van Idee tot Markt die normaal gesproken een dag duurt met afsluitende borrel is ingekort tot

Winter 2020

een online introductiecursus van 2 uur.

Deze cursus is ook goed “bezocht” en is ook erg nuttig maar mist toch het echte contact met informele kennismaking.

Ook de ledengesprekken en Quickscans gaan tegenwoordig via videoverbinding.

Enerzijds beperkt maar anderzijds is het ook opvallend hoeveel er mogelijk is en hoeveel er nog redelijk normaal doorgang vindt op de nieuwe manier. Zo wordt er nog steeds gewerkt aan technische ondersteuning door het atelier, nu niet meer vanaf Soestdijk maar vanuit de werkplaats van ons nieuwe bestuurslid Fred van der Weij in Almere. Waar we nu gebruik maken van de uitgebreide prototyping faciliteiten. Want naast de Corona impact zijn we ook verhuisd naar Almere en hebben we een nieuw bestuur, gekozen via de eerste digitale ALV van de vereniging. Met Rutger van Rompaey als voorzitter, een ervaren I.E. jurist, breiden wij onze ondersteuning uit met meer informatie over intellectueel eigendom en beantwoording van vragen op dit gebied in onze I.E. helpdesk. Met Marnix Langstraat werken we aan dienstverlening die het mogelijk maakt voor leden om professioneel ondersteund te worden bij het traject van idee tot markt. Hierbij gaat het om het inzetten van financiële middelen en

experts al direct vanaf de ideefase. Een moeilijk terrein dat veel uitvinders, door het huidige innovatiesysteem in Nederland, grotendeels links laten liggen. Dit is het gat waar onze uitvinders het vaak lastig mee hebben. Hopelijk kunnen we dit volgend jaar opvullen met een professionele dienstverlening.

Al met al zien we dat de NOVU ondanks alles wat anders is “gewoon” doorgaat met het ondersteunen van leden en nieuwe diensten en services blijft ontwikkelen alsof er niets aan de hand is.

Het ontmoeten, inspireren en verbinden gaat wel duidelijk op een beperkte manier. Elkaar de hand weer schudden en samen proosten is een van onze goede voornemens voor het volgend jaar!

Nieuw adres NOVU, Nederlandse Orde van Uitvinders Creative Campus Almere Bolderweg 2 1332 AT Almere Telefoon: 085-0607805

2

magazine van de NOVU

Snel, snel,….

Beste lezer, Voor u ligt een nieuwe Vindingrijk met als thema ‘Rapid manufacturing’.

De productiekosten van een vinding kunnen hoog liggen, bijv. als er matrijzen gemaakt moeten worden, of als er veel handelingen nodig zijn om een product in elkaar te zetten. Als het dan niet duidelijk is of er daadwerkelijk een markt voor is of als een kleine serie voldoende is kunnen deze kosten een belemmering vormen om uw vinding daadwerkelijk in productie te nemen.

Daar komt het probleem van de starheid van matrijzen nog bij: stel dat uw product nèt niet precies genoeg werkt en daardoor veel minder waardevol wordt. Laat u dan een nieuwe (dure) matrijs maken in de hoop dat die wel werkt? Wat doet u met de niet geschikte matrijs? En met de daarmee vervaardigde producten?

Fred van der Weij heeft daar een mooie oplossing voor gevonden. Hij ontwerpt precisiegereedschappen voor de keramische industrie; gereedschappen met een grote technische complexiteit, die met de gangbare productiemethoden niet te realiseren zijn. Hij kan zijn ontwerp snel aanpassen via een 3D-tekenprogramma en heeft een groot aantal 3D-printers staan. Is het product eenmaal naar wens, dan kan hij in korte tijd opschalen naar een mooie productiesnelheid. Het systeem is uitermate flexi-

door: Bert Wolters

Van de directeur.............................................. 2 Joris Cavelaars bel en bijzonder interessant voor uitvinders van technisch complexe producten.

U leest er meer over vanaf p. 10.

Een andere mogelijkheid voor het maken van kleine series wordt op p. 17 toegelicht door Ferdinand Hoeben: de kleinseriemal.

Verder in dit nummer aandacht voor een onderwerp dat voor veel uitvinders van belang is: het ontwerp van uw product.

Hoe moet uw product eruit zien om aantrekkelijk te zijn voor uw klant? Daar komt veel bij kijken. U leest er meer over op p. 5.

Verder aandacht voor een belangrijke stap voor uw ondernemerschap: hoe bepaal je de waarde van je inspanningen als je op zoek gaat naar een (financiële) partner? Marc Wesselink vertelt er meer over op p. 13.

Tenslotte artikelen over de bescherming van uw vinding als u de druk van de markt voelt om snel te leveren en aandacht voor een aantal interessante uitvindingen die op verschillende terreinen veel tijdwinst kunnen opleveren.

Al met al is het weer een interessant nummer geworden. We wensen u veel leesplezier, goede Kerstdagen en een voorspoedig 2021.

Bert Wolters

Thema Vindingrijk Lente 2021:

Vorm of functie Aanleveren kopij uiterlijk vóór 1 maart via vindingrijk@novu.nl.

Hebt u een vinding die bij dit thema past en die u graag in Vindingrijk wilt presenteren neem dan contact op met kantoor of via vindingrijk@novu.nl

3

INHOUD Snel, snel, …....................................................... 3 Bert Wolters Octrooiverhaal Gloeilamp............................................................... 4 Introductie Rudo Enserink Joris Cavelaars................................................... 4 Ontwerp-mens verhouding...................... 5 Rudo Enserink Spanningsveld IE en rapid manufacturing..................................... 7 Nike Mion Column medisch en innovatief Oude wijn in nieuwe zakken................... 8 Jan Taco te Gussinklo

Octrooiverhalen Kunstnier................................................................ 9 Uitvinder in beeld Fred’s printfarm............................................. 10 Bert Wolters Ondernemerschap Wat is het juiste team?........................ 13 Marc Wesselink Recht in de praktijk Uitvinden in tijden van Corona......... 14 Els Doornhein Kort interview Hoe haal je de spanning eraf?......... 15 Bert Wolters Octrooiverhalen Hybride auto...................................................... 16 Beter octrooieren De kleinseriemal.......................................... 17 Ferdinand Hoeben NOVU nieuws Nieuwe leden / Printfarm / Vindingrijk digitaal.................................... 19 Inés Verhallen NOVU ledenservice .................................. 20 Colofon .............................................................. 20

Winter 2020

OCTROOIVERHALEN

Uit 100 octrooiverhalen, uitgave van RVO Nederland

De allereerste gloeilamp De Duitse wetenschapper Heinrich Göbel wordt algemeen beschouwd als de uitvinder van de gloeilamp. Hij ontwikkelde in 1854 in ieder geval de eerste functionerende gloeilamp.

Vijf jaar later had hij een lamp ontwikkeld die 400 uur brandde.

Omdat er nog geen elektrische infrastructuur bestond werd zijn gloeilamp – vooralsnog – geen succes.

Tekening uit het octrooi van Edison

‘De gloeilamp, dat is toch een uitvinding van Edison’, denkt u wellicht? Edison was echter slechts een van de velen die bijdroegen aan de ontwikkeling van een praktisch middel om met elektriciteit licht te genereren. Naast Göbel en Edison worden ook de Rus Alexander Lodygin en de Engelsman Joseph Swan als uitvinders genoemd. Elektrisch licht is dus niet aan één uitvinder toe te schijven, maar is het resultaat van vele experimenten door vele wetenschappers gedurende het eerste driekwart van de negentiende eeuw.

Göbel vroeg aanvankelijk geen octrooi aan op zijn vinding. Edison deed dat 25 jaar later wel, op eenzelfde soort lamp.

Göbel betwistte het octrooi voor de rechtbank door zijn gereedschap en lampen te tonen. Vlak voor zijn dood in 1893 kreeg hij gelijk. De gloeilamp stond ook aan de wieg van andere belangrijke uitvindingen. Zo vloeide de ontdekking van de kunstvezel mede voort uit onderzoek naar kooldraadgloeilampen. Later zijn het gloeilampfabrikanten geweest die het principe van de elektronenbuis ontdekten, waarmee de ontwikkeling van de elektronica een aanvang nam.

Thomas Edison

Introductie Rudo Enserink Joris Cavelaars

Winter 2020

Uitvinders zijn enorm goede en creatieve probleemoplossers. Ze zetten met veel plezier en vastberadenheid hun tanden in een schijnbaar onoplosbaar probleem en wanneer hun idee eenmaal werkt gaat de vlag uit. Daarna volgt de teleurstelling omdat het succes op de markt uitblijft. Een klein beetje overdreven natuurlijk, maar het geeft wel de kern weer waar veel van onze leden mee te kampen hebben; er zit vaak nog een gat tussen een opgelost probleem en een product dat mensen daadwerkelijk willen hebben. In de basis kan dit twee oorzaken hebben: de oplossing sluit niet aan bij wat mensen willen en de uitwerking is niet aantrekkelijk genoeg of sluit niet genoeg aan bij de behoefte van mensen. Een goed ontwerper zet de gebruiker centraal. Nu is Nederland een vooraanstaand land als het gaat om ontwerpen en is veel kennis en ervaring op dit gebied aanwezig. Daarom hebben wij Industrieel Ontwerper Rudo Enserink gevraagd om vanuit zijn achtergrond als ontwerper en uitvinder zijn ideeën te delen over aantrekkelijk ontwerp dat aansluit bij de behoefte van de doelgroep. Rudo is tijdens zijn studie als Industrieel Ontwerper afgestudeerd op een vernieuwende gitaar en heeft sindsdien talloze succesvolle producten ontwikkeld.

4

COLUMN ONTWERP EN DESIGN door: Rudo Enserink

Ontwerp-mens-verhouding

Als industrieel ontwerper maak je honderden kleine en grote keuzes.

De grote problemen kan je door middel van het trio procesboom-PVE-probleemstelling naar voren halen zodat jij, of je opdrachtgever niet bij de eerste test voor schut gaat. En je bent pas een echte industrieel ontwerper als je daar smeuïge anekdotes over kan vertellen!

Industrieel Ontwerper Wat is dat dan, een industrieel ontwerper? Op internet vond ik deze definitie: “Industriële vormgeving, ook wel industrieel ontwerp, productontwikkeling, productdesign of (industrial) design genoemd, is het ontwikkelen van producten die industrieel in massa- of serieproductie worden vervaardigd.” Dat massa- of serieproductie kan je wel wat ruimer nemen. Als ik naar de producten kijk die ik de afgelopen 25 jaar heb ontworpen dan zaten daar massaproducten bij, maar ook “one offs”. Eigenlijk doet de seriegrootte er niet zo veel toe. Als eenmaal vast staat wat het probleem is dat je met je ontwerp oplost, en er een idee is van het aantal dat er geproduceerd gaat worden, lijken de ontwerpprocessen vaak op elkaar. Het ontwerpen van een zeepdispensertje voor de Gamma lijkt qua proces best veel op het ontwerpen van een enkelstuks luxe 80 voet catamaran.

Maar wat ik vooral mis in de bovenstaande definitie is de gebruiker – terwijl dat degene is die straks óf blij verrast óf super geïrriteerd met jouw ontwerp aan de slag gaat.

5

Blij Hoe kom je nou met een ontwerp waar de mensen blij van worden? Een product wordt gewenst, gekocht, geïnstalleerd, geleerd, gebruikt en afgedankt. Het gebruik omvat bediening, verplaatsing, aanraking en noem maar op. Van de kant van de fabrikant, retail en recycling komen daar nog zaken als fabricage, verpakking, logistiek en afvalscheiding bij.

Een hele handige methode om inzicht te krijgen in alle stappen en stapjes die een product doorloopt is het opstellen van de procesboom. Dit is een uitgebreide lijst van alle processen die het product meemaakt tijdens de gehele levenscyclus, uitgesplitst naar alle mogelijkheden die zich voor kunnen doen. Dit begint bij het proces “bedenken van het product” en eindigt via onder andere vervoer in de kofferbak, ingebruikname zonder inzage in de handleiding, en een eindeloze trits aan gebruikshandelingen, bij de recycling. En vergis je niet, de mensen die de brokjes plastic van jouw ontwerp in de verschillende bakken gooien bij de afvalscheiding zijn ook gebruikers.

Procesboom Een goed opgestelde procesboom kan direct worden omgezet in het programma van eisen (PVE). Dat is de lijst met eisen waar het product aan moet voldoen, zoals: Het product moet in verpakking in de kofferbak passen. Het product mag geen scherpe randjes hebben. Het product moet, in verband met hergebruik, snel in materialen te scheiden zijn.

Iedere eis is voorzien van harde, meetbare richtlijnen: Hoe groot is de kofferbak, of anders gezegd, welke auto’s doen mee en welke hebben pech. Heb je een Ferrari?

Lekker voor je. Je voelt de keuzestress langzaam opkomen...

Nog zo’n lastige: voor welk percentiel gebruikers ontwerpen we vandaag? Dat is een nette manier om te zeggen dat je antropometrisch gaat discrimineren, namelijk op lichaamsbouw. Bijvoorbeeld: Je kan geen autostoel bedenken waar zowel de kleinste als de grootste gebruiker goed in kan zitten. Ergens moeten klappen vallen, meestal krijgen de 5% kleinste en de 5%

grootste die. In percentielen uitgedrukt: P5-P95.

Als je die keuze eenmaal gemaakt hebt, kan je allerlei meetgegevens over de doelgroep raadplegen, van onderarmlengte tot allerlei bewegings- en kracht cijfers, keurig gerangschikt voor man en vrouw, over verschillende leeftijden.

Voor die scherpe randjes kan de ontwerper verwijzen naar dikke normboeken. Je kan ook zelf even voelen bij welke kleine radius het pijn begint te doen.

Probleemstelling De derde stap in het voorwerk voor een ontwerpproces, na het optuigen van de procesboom en het PVE, is de probleemstelling. Omdat alle eisen keurig gedimensioneerd zijn in kilo’s, meters, Newtons en afwezigheid van PFAS, kan je precies uitpluizen welke eisen tegenstrijdig zijn. Eis 12.5.16.a zegt dat het materiaal van de jas waterdicht moet zijn à la een waterkolom van 5m, eis 12.5.18.c voegt toe dat het materiaal van de jas ademend moet zijn en eis 56.3.2 verbiedt, je raad het al, het gebruik van PFAS. Het probleemalarm gaat af, want de low hanging fruit oplossing voorzag in een lapje Gore-Tex, en dat is gebaseerd op de hydrofobe eigenschap van PTFE, de onbetwiste lijstaanvoerder van PFAS. Deze gaat dus in de probleemstelling.

De probleemstelling geeft een heel goed inzicht in de ontwerpuitdaging. Hier komt inventiviteit om de hoek kijken!

Procesmatig Een procesmatige aanpak is wel uiterst omslachtig. Hoewel het de ontwerpproblematiek zeer inzichtelijk maakt, loert het gevaar dat je de passie vergeet. Het eerste idee, dat beeld dat je vanaf het begin voor ogen hebt, kan vervagen in een mistbank van compromissen en getouwtrek met de opdrachtgever, de matrijsmaker en/of marketingmensen. De kunst van het ontwerpen is om de hele tijd in en uit te zoomen, en toch aan de bal te blijven.

Een ander risico van overmatige procesdrang is dat het de creativiteit letterlijk buitenspel kan zetten. Terwijl medestudenten hun PVE hadden opgetuigd

Winter 2020

COLUMN ONTWERP EN DESIGN

met veiligheidsvoorschriften rondom het stuurtje van de te ontwerpen speelgoeddriewieler, stelde ik me in het 2de jaar IO aan de TU Delft de vraag hoe je de tofste driewieler kon maken. Door middel van telescopisch instelbare schaalmodellen heb ik de juiste verhoudingen en het meest spectaculaire besturingsconcept vastgesteld. Het geval had geen stuur waar je met je melktandjes op kan klappen, maar een soort joy sticks. Zoals menig IO-er sleep ik dat model nog steeds achter me aan (je moest de materialen zelf betalen), en ik heb ‘m onlangs eens in CAD gezet.

Het is dus belangrijk om in te schatten hoe nauwkeurig je het proces gaat volgen.

In grote projecten, met grote belangen en veel samenwerking met andere disciplines, is een strikte handhaving van de processen onontbeerlijk. En het proces kan uiteraard worden uitgebreid met

Winter 2020

brainstorms, trendanalyses en look & feel sessies.

Ontwerpteam Het ontwerpteam moet er van doordrongen zijn dat het nieuwe product pas over drie tot vijf jaar vol in de markt staat. Dan is de aanloop tijd verstreken en zit het product in de fase dat er geld verdiend wordt. Het heeft dus weinig zin om al te veel naar de concurrentie te kijken, je moet er handig in zijn om de ontwikkelingen te extrapoleren om net even voorbij de horizon te kijken. Dit is natuurlijk heel spannend want niemand wil de Fiat Multipla ontworpen hebben.

Er is namelijk een hele duidelijke grens waar “most advanced yet acceptable” een keer ophoud. Een klassiek thema hierbij is, hoeveel jouw ontwerp durft te breken met de rustig glooiende marktontwikkelingen. In goed Nederlands: hoe disruptive ga je zijn?

Stel, je hebt een ontzettende uitvinding gedaan die een hele industrie op z’n kop kan zetten. Ga je dan een succesvol automodel kopiëren “maar dan op batterijen”, of ga je risico nemen met een spannende sportster?

Gunboat De Gunboat G4 hydrofoiler is een leuk voorbeeld uit eigen keuken. Het DNA performance sailing ontwerpteam werd gevraagd een 40ft sportieve catamaran day sailer te ontwerpen. Ik kreeg als hoofdontwerper veel vrijheid om de layout te bepalen, er was nog geen vergelijkbare boot ontworpen. De hoge rompen geven de stuurman een goed uitzicht over de brede, lage kajuit. Dit geeft de boot een sportieve look, maar het is vooral functioneel.

Tijdens het ontwerpproces werd de 2013 America’s Cup gezeild, met kolossale 72ft catamarans op hydrofoils. De opdrachtgever heeft toen in een opwelling ingestemd met ons voorstel om de G4 ook op foils te zetten. Door de kennis van de kleinere A-klasse catamarans in te zetten en een hoop gepionier is de G4 een zeer snelle en goed zeilbare boot geworden. De look en feel sluiten aan bij het sportieve karakter. Hadden we in het begin gekozen voor een meer traditionele look met een hoge kajuit en van die trappetjes aan de achterstevens, dan had het er wellicht potsierlijk uitgezien.

6

COLUMN MERKEN EN MODELLEN

door: Nike Mion Novagraaf

Rapid manufacturing en Intellectueel Eigendom: pas op de plaats In het zomernummer van Vindingrijk stond een column over rapid innovation van medische mondkapjes: omstandigheden kunnen de snelheid van productontwikkeling en marktintroductie laten toenemen. In deze column wordt stilgestaan bij de mogelijkheden om uw intellectueel eigendom te beschermen - overigens niet alleen in het geval van rapid manufacturing. Het zou immers toch zonde zijn als u ineens een namaakvariant van uw product voorbij ziet komen, waar u niets tegen kunt doen?

Het uitgangspunt U heeft een nieuw product ontwikkeld en gaat of laat dit produceren en exploiteren. Voor introductie heeft u de octrooieerbaarheid laten beoordelen.

Modelbescherming Een product kan modelbescherming genieten indien het product uiterlijke kenmerken heeft die niet puur dienen voor de verkrijging van een technisch effect (want daarvoor dient een octrooi). Daarnaast moet het betreffende kenmerk nieuw zijn en een eigen karakter hebben.

Nieuw Voor modelbescherming geldt, net als voor octrooibescherming, het nieuwheidsvereiste. Echter anders dan het octrooirecht kent het modelrecht in een aantal landen een respijtperiode van 12 maanden na de openbaarmaking. De gedachte hierachter is dat u direct kunt starten met het produceren (en verkopen) van uw product en op die manier kunt ervaren of er animo voor bestaat. In het geval van rapid manufacturing is dit tijdwinst, omdat u na introductie op de markt nog 12 maanden de tijd heeft om een modelaanvraag in te dienen.

Eigen karakter Het eigen karakter houdt in dat het model een andere algemene indruk moet achterlaten dan modellen die reeds bestaan. Dit betreft alle modellen die bestaan, dus niet alleen modellen die ook als zodanig geregistreerd zijn. Hierbij is de gebruiksfunctie van reeds bestaande modellen niet relevant. Kortom: ook een model dat qua uiterlijk lijkt op uw product, maar een ander doel dient, kan een geldige modelregistratie van uw product in de weg staan.

7

Auteursrecht Het auteursrecht ontstaat automatisch op het moment van schepping van een werk en komt in beginsel toe aan de maker. Indien er derden zijn betrokken bij het maken van het product en/of van uw logo/beeldmerk, maak dan op voorhand duidelijke afspraken over wie het auteursrecht toekomt en draag zo nodig de auteursrechten (schriftelijk) over.

Merkbescherming Laat altijd voorafgaand aan de lancering van een nieuw merk (bijvoorbeeld een logo, woordmerk en/of een combinatie van deze twee) onderzoek verrichten naar de beschikbaarheid daarvan. De houder van een merkregistratie kan immers bezwaar maken tegen het gebruik en/of de registratie van een overeenstemmend merk voor soortgelijke producten en/of diensten. Merkinbreuk kan leiden tot een verbod op het gebruik van het merk, recall en vergoeding van schade en kosten. Om zelf op te kunnen treden tegen inbreuk, dient u te beschikken over een merkregistratie in de voor u van belang zijnde landen.

Conclusie Ongeacht de snelheid waarmee u de markt wilt betreden: neem even de tijd om de bescherming van uw intellectuele eigendomsrechten te laten beoordelen door een merken- en modellengemachtigde.

Novagraaf is gespecialiseerd in de bescherming en het wereldwijde beheer van intellectuele eigendomsrechten, waaronder merken en modellen. Bezoek onze website voor meer informatie: www.novagraaf.nl.

Winter 2020

COLUMN MEDISCH EN INNOVATIEF

door: Jan Taco te Gussinklo

Jan Taco te Gussinklo is NOVU lid en opgeleid als internist. Sinds 2009 publiceert en adviseert hij over medische innovaties.

Oude wijn in nieuwe zakken Hemoclear, de cell saver easy, is bedoeld om ‘bloedeigen’ rode bloedlichaampjes terug te geven aan de patiënt na bloedverlies na een operatie of ongeval. De vergelijking met de wijn klopt dus wel. Hemoclear heeft in november de officiële goedkeuring als medical device verkregen door toekenning van de CE markering. Maar in de omschreven proefopzet heeft dit apparaat, bedacht en ontwikkeld door cardio-anesthesioloog/intensivist Dr. Arno Nierich (waaraan de patenten (US 8,187,465) zijn gekoppeld), inmiddels wel zijn dienst bewezen. Hemoclear is een apparaat dat door toepassing van zwaartekracht en een filter (zie onder) zogenaamde autotransfusie mogelijk maakt. De toekomst is daarmee geborgd.

COVID-19 Nee, het gaat hier om een voorbeeld van serendipity. Vroeg in de COVID19 pandemie zaten we met lege handen. We wisten niet veel en moesten het doen met ervaringen met eerdere virusuitbraken.

Passieve immunisatie, dus het toedienen van afweerstoffen van donoren zou iets kunnen zijn. Daarvoor moesten patiënten waarvan bekend was dat zij 6 weken eerder een ernstige infectie hadden doorgemaakt als donor worden geworven. Organisatie Sanquin pakte dit op.

De combinatie van immuunglobulines als antistoffen tegen het virus en toegediend aan een ernstig zieke COVID19-patiënt zou het verschil moeten maken. Om de waarde van deze methode te bepalen vindt sowieso wereldwijd onderzoek plaats. Daarbij moet wel worden aangetekend dat inmiddels wel meerdere behandelingen gelijktijdig worden toegediend, zoals dexamethason en Remdesivir. Denk even aan Donald Trump bij wie verschillende methodes werden ingezet.

Gamechanger Arno Nierich kreeg, midden in de hectiek van de Intensive Cares die vastliepen op de hoeveelheid van nieuwe patiënten, een brainwave: waarom niet antistoffen ‘human to human’ overbrengen of ge-

Winter 2020

woon antistoffen afnemen terwijl de donor nog in het ziekenhuis is? Dat maakt de logistiek wel een stuk eenvoudiger.

Het is zeker geen nieuw idee: een eeuw geleden is letterlijk wel bloed van een donor naar patiënt getransfundeerd. Soms met ernstige gevolgen omdat bloedgroepen onbekend waren. Bij Arno’s aanpak kunnen de gewenste donoren al in de kliniek worden geselecteerd. Deze zouden bij toestemming (indien 2x negatief getest) en bij voldoende herstel al serum moeten kunnen doneren; op het moment dat het gehalte aan Immunoglobulines nog zo hoog mogelijk is. Natuurlijk met alle zorgvuldigheidseisen vandien. Een gamechanger?

Kansrijk De kans dat deze metode aanslaat wordt hoog ingeschat. In ieder geval in landen als Kenia en Suriname waar de toepasbaarheid en ook de lage prijs van de Hemoclear het verschil maakt. In Nederland zelf heeft Nierich te maken met gevestigde partijen, die weinig interesse tonen in methoden van andere (kleine) partijen; een herkenbaar probleem voor uitvinders. De gebruikelijke methode die bloedbanken zoals Sanquin gebruiken, is plasmapheresis. Hierbij wordt de donor gevraagd om naar een bloeddonatiepunt

te komen, nadat ze zeker 6 weken al thuis zijn hersteld van een COVID-19 infectie. Dit is logistiek complex, duurt lang en vraagt om prijzige centrifuges. Daar komt bij dat nu uit Erasmus onderzoek blijkt dat het plasma in veel gevallen te weinig en te lage concentratie antilichamen heeft. Daardoor kan het alleen gebruikt worden door het nog verder te concentreren; wederom een toename van complexiteit waar alleen de producent baat bij lijkt te hebben.

Suriname Veel uitvinders kennen de ongewenste situatie waarin een grote partij niet geïnteresserd lijkt in het innovatieve denken van een andere partij. In dit geval is dit echter nog meer betreurenswaardig, omdat een goede oplossing hier een goede plaats kan hebben in de acute ziekenhuis behandeling van de COVID-19 patiënten. Uiteindelijk is dit toch de basis van onze economische lock-down: te weinig IC capaciteit in Nederland.

Vele publicaties laten zien dat de inzet van CP veilig en effectief kan zijn als het op de juiste manier wordt bereid en in de klinische zorg wordt ingezet. Dit snapt ook het cardiochirurgisch team van het Academisch Ziekenhuis in Paramaribo, dat gezocht heeft naar een voor hen

8

COLUMN MEDISCH EN INNOVATIEF

toepasbare methode om CP te maken.

Zij gebruiken Hemoclear nu wel om de COVID-19 patiënten te behandelen. Zij zijn van het principe ‘groot denken, klein doen’ en zijn ervan overtuigd dat er een grote toekomst is weggelegd voor Hemoclear. Niet alleen in de huidige pandemie, maar ook als cell saver wereldwijd.

Hun eerste publicatie over hun positieve ervaringen van het gebruik van convalescent plasma verkregen met Hemoclear ligt bij de redactie van een medisch tijdschrift. Overige publicaties vanuit Dr. Nierich zijn al verschenen. (Op vindingrijk digitaal kunt u de links vinden) Schematische weergave van de HemoClear meerlagige, microporiën filtratie technologie. De filtermodule

Details De hemoclear wordt geassembleerd in Dresden (Dld). Het filtermembraan wordt opgebouwd middels een sandwich constructie tot een module en uiteindelijk gesealed tot een gesloten filterunit dat het core is van Hemoclear.

omvat een inlaat voor het verloren bloed. Twee uitgangen leiden het verdunde plasma (uitlaat I) en geconcentreerde cellen (uitlaat II) naar verzamelzakken. Het interne ontwerp van het membraan zorgt voor een dwarsstroom van afgestoten bloedcellen van de inlaat naar uitlaat II, waardoor verstopping van de poriën wordt voorkomen. (b) De poriën laten alleen vloeistof (geel) en opgeloste stoffen (blauw) door, terwijl rode bloedcellen bovenop de filtratielaag blijven (grijs). (c) Zeer nauwkeurige nanotechnologie wordt gebruikt om poriën te verkrijgen met een diameter van precies 2,3 micron. De combinatie van daarbij zwaartekracht als energiebron maken Hemoclear tot een ingenieuze simpel toepasbare oplossing.

Uit 100 octrooiverhalen, uitgave van RVO Nederland

Uitvinder in hart en nieren De Nederlandse internist Willem Johan Kolff vond in 1942 de kunstmatige nier uit, de voorloper van de hedendaagse dialyse. Kolffs kunstmatige nier werd het eerste succesvolle kunstmatige orgaan ter wereld. Ook ontwikkelde hij de hart-longmachine en het kunsthart. Dankzij hem zijn tientallen miljoenen levens gered.

Willem Kolff werkte ten tijde van de Tweede Wereldoorlog in het Stadsziekenhuis in Kampen. Hij zocht naar een methode om nierfalen te behandelen. Doordat het oorlogstijd was, moest Kolff improviseren om de allereerste hemodialyse voor elkaar te krijgen. Zijn kunstmatige nier bestond onder meer uit een waterpomp van een T-Ford, een aluminium trommel uit een neergeschoten Duitse bommenwerper en cellofaan van de plaatselijke slager. Hij ging uit van dialyse via een semipermeabel membraan.

Dit principe was niet nieuw, maar Kolff was de eerste die erin slaagde een kunstnier te bouwen die geschikt was voor toepassing op mensen. Op 11 september 1945 redde hij er voor het eerst het leven van een patiënt mee.

Kolff was naar de smaak van velen een te praktisch georiënteerd onderzoeker. In 1950 emigreerde hij daarom naar Amerika, waar destijds meer interesse was voor de praktische toepassing van wetenschap. Daarnaast was er in de VS meer onderzoeksgeld beschikbaar dan in Nederland.

Tekening uit het octrooi van Kolff

9

Winter 2020

SPOTLIGHT NOVU-UITVINDER Tekst: Bert Wolters Portretten: Brenda Roos

Fred’s Printfarm

Portret van Fred van der Weij In de Vindingrijk met Covid-19 als thema (zomer 2020) wordt aandacht besteed aan rapid manufacturing. Daarbij wordt ook kort gewezen op de activiteiten van Fred van der Weij, die in korte tijd een aantal producten heeft ontwikkeld en gemaakt tegen besmetting door Covid-19. Hoe kon hij zo snel inspelen op een plotseling optredende vraag?

Fred gebruikt zelf liever de algemenere term ‘Additive Manufacturing’ als het om produceren met 3D printers gaat. ‘Rapid’ produceren is zeker mogelijk, maar dat is niet altijd het belangrijkste doel bij het kiezen voor deze productiemethode.

Productontwikkelaar Fred maakt als productontwikkelaar al gebruik van de mogelijkheden van 3D printen sinds ze, ergens begin jaren negentig, beschikbaar kwamen. Sinds 2009 heeft hij zelf 3D printers in huis, eerst vooral om prototypes te maken. In 2018 is hij begonnen met het opbouwen van een printfarm met tientallen kleinere printers om zo in eigen productie van zelfontwikkelde producten te kunnen voorzien.

Er is de laatste jaren wereldwijd veel vooruitgang geboekt op het terrein van hard-

Winter 2020

ware, software, processen en materialen.

De ontwikkelingen gaan nog steeds razendsnel en er wordt veel over de steeds verdergaande mogelijkheden van Additive Manufacturing gepubliceerd. Bestaande en nieuwe 3D-Printerfabrikanten komen ook met steeds betere machines die continue kunnen draaien met weinig ‘down time’ en die constante output van goede kwaliteit kunnen leveren.

Fred heeft op zijn ‘printfarm’ in Almere nu 36 3D-printers staan, waarvan 33 van het merk Prusa; dat zijn echte werkpaarden onder de printers. Deze Tsjechische printers komen jaar na jaar als beste uit belangrijke vergelijkingstests op het gebied van prijs en prestatie. Je hebt daarnaast veel mogelijkheden om het printproces te controleren, door een veelheid aan sensoren, en naar je hand te zetten. Ook na lange tijd presteren ze nog prima. Fred

heeft de fabriek in Praag zelf bezocht en daar gebruiken ze hun eigen giga-printfarm met meer dan 500 printers ook voor hun eigen productie. Daardoor ervaren ze zelf eventuele mankementen en de machines worden dan ook steeds verder geperfectioneerd.

China was tot nu toe (en is dat waarschijnlijk nog vaak) de eerste keus voor serieproductie. Het nadeel van werken met Chinese bedrijven is echter dat je al gauw een aantal maanden verder bent voordat je een product klaar hebt voor een eerste proefversie. Ook aanpassingen kosten al gauw een maand en als je een groot aantal producten bestelt duurt de verscheping ook nog een paar weken.

Het grote voordeel van produceren in een printfarm is dat er snel een eerste versie kan worden gemaakt en dat wijzigingen eenvoudig kunnen worden doorgevoerd.

10

SPOTLIGHT THEMA ONDERNEMINGSPLAN NOVU-UITVINDER

Dat scheelt al snel een aantal maanden tussen idee en marktvoorraad.

Assortiment Fred heeft verschillende printers voor verschillende toepassingen. Het zijn in alle gevallen zogenaamde FFF-printers (= Fused Filament Fabrication). Hierbij wordt een kunststof draad gesmolten en door een kleine bewegende ‘nozzle’ geperst en verspreid op een groeiend werkstuk. Fred’s grootste printer heeft een printvolume van 40 x 40 x 40 cm.

Deze is van Chinese oorsprong. Hij heeft vrij rudimentaire instelmogelijkheden en kan een beperkt aantal materialen aan.

Voor veel producten is dat voldoende.

Verder wordt er gewerkt met printers met twee printkoppen (in plaats van een) zoals de Ultimaker 3+ Extended en de BCN3D Sigmax R17 waarmee makkelijker met verschillende materialen tegelijk kan worden gewerkt. Hoewel elke printer zijn voor- en nadelen heeft wordt in verreweg de meeste gevallen gekozen voor de Prusa’s, mede door zijn toegankelijkheid en vele sensoren die het printproces continue controleren. Dat is een fijne gedachte want het voorkomt veel verspilling van materiaal, tijd en kosten.

Productie Fred heeft zijn printfarm vooral om productie snel op gang te brengen, niet zozeer voor prototyping. Per printer kan hij ongeveer 350 à 450 gram materiaal per dag printen, met de farm dus totaal zo’n 12-15,5 kilo per dag. Daar is veel mee mogelijk. Indien nodig kan hij die capaciteit snel uitbreiden. Door Covid-19 was er bijvoorbeeld opeens erg veel vraag naar productiecapaciteit voor beschermingsmiddelen en daar kon Fred snel op inspringen. Hij begreep dat je ook besmet kunt raken door voorwerpen aan te raken die door veel mensen aangeraakt worden, zoals deurklinken en kranen. Om de besmettingsmogelijkheid via contact met die voorwerpen te verkleinen ontwikkelde hij zelf een kunststof kraanhendel die om de gewone knop van een kraan kan worden bevestigd. Dit bleek

11

een unieke oplossing.

Hij maakte zijn Covid-19-producten in twee uitvoeringen: de ene in R-PETG; gerecycled PET met toevoeging van glycerine om de stroomeigenschappen te verbeteren, de andere in PLActive, een materiaal waarin nano-deeltjes koper verwerkt waren. Dat materiaal is antimicrobieel, wat wil zeggen: alle micro-organismen die erop terechtkomen, waaronder virussen, worden gedood. Het materiaal wordt in Nederland gemaakt en de vraag ernaar steeg in het begin explosief; er was moeilijk aan te komen.

Kraanhendel Er was meteen veel vraag naar zijn producten, vooral vanuit bedrijven. Maar om de kraanhendel ook toegankelijk te maken voor consumenten moest de kostprijs eigenlijk omlaag. Om dat te bereiken werd een onderdeel dat eerst apart werd gemaakt geïntegreerd in een ander onderdeel. Dat scheelde relatief veel materiaal (en dus ook productietijd en kosten).

In de begintijd van Covid-19 werden er meteen grote partijen van de kraanhendel en andere Covid beschermingsmiddelen besteld, maar op het moment van het interview (eind september) is er minder vraag naar.

Pottenbakkers De grote ontwerpvrijheid bij Additive Manufacturing komt goed van pas bij de ontwikkeling van pottenbakkersgereedschap; een markt waarop Fred zich nu richt. Eén van zijn dochters volgt de keramisten-

opleiding in Gouda. Zijn vrouw en oudste dochter houden zich ook bezig met pottenbakken. Daardoor hoort Fred precies waar knelpunten in het vak optreden.

Daar bedenkt hij dan oplossingen voor.

Hij heeft inmiddels een aantal zeer ingenieuze gereedschappen ontwikkeld, die door een feedbackgroep worden getest en aangepast. Fred hoort regelmatig van klanten dat ze overweldigd zijn door de enorme hoeveelheid mogelijkheden van zijn gereedschappen. Het is ook inderdaad indrukwekkend om te zien aan hoeveel details is gedacht en hoe de mogelijkheden binnen een modulair product worden uitgewerkt.

Modules Fred heeft een modulair systeem ontwikkeld waarbij op een basisdraaischijf (met verschillende maataanduidingen en met verschillende opzetstukken) verschillende precisiegereedschappen kunnen worden toegevoegd, zoals een traploze centreermogelijkheid (octrooi op het klemsysteem), een meetapparaat voor de hoogte/ diepte van een werkstuk, voor de uniformiteit van de hoogte, van de dikte van de bodem, enz. Hij heeft op dit moment 4 verschillende tools uitgebracht en werkt aan een vijfde.

Covid-19 De perikelen rond Covid-19 boden zowel een kans als een belemmering. Fred wilde dit jaar veel naar beurzen en presentaties gaan om zijn pottenbakkersproducten te promoten (hij was vorig jaar ook

Winter 2020

THEMA ONDERNEMINGSPLAN SPOTLIGHT NOVU-UITVINDER

op de Nationale Uitvindersdag op paleis Soestdijk). Door Covid-19 zijn die echter allemaal afgelast. Daar stond tegenover dat hij in korte tijd een aantal coronagerichte producten ontwikkelde waar al snel veel vraag naar was. Hij werkte met antimicrobieel materiaal waar koperdeeltjes in verwerkt waren, waar echter wereldwijd opeens heel veel vraag naar was. Door Covid-19 heeft Additive Manufacturing uiteindelijk wel bewezen in korte tijd voor een grote productie te kunnen zorgen.

Bescherming In de begintijd van Covid-19 werden veel ontwerpen met iedereen gedeeld; denk bijvoorbeeld aan de gezichtsmaskers die door veel bedrijven, maar ook door particulieren, werden gemaakt. Hierbij kon je eigenlijk niet alles van elkaar overnemen, maar er werden wel veel van elkaars ideeën gebruikt. Bescherming was van ondergeschikt belang t.o.v. het vinden van oplossingen voor de pandemie. Saillant detail is dat het meest geprinte gezichtsmasker is ontworpen door de Prusa-fabriek, die het ontwerp vrijgaf en zelf ook veel exemplaren heeft vervaardigd. Dat is een mooi bewijs van je kunnen; prima reclame.

Markt Zoals gezegd viel de mogelijkheid om beurzen te bezoeken dit jaar helemaal weg. Fred was dus vooral aangewezen op digitale methoden om aandacht te krijgen voor zijn pottenbakkersgereedschap. Dat blijkt niet mee te vallen als relatieve nieuwkomer op deze markt. Hij heeft een eigen website opgezet voor de verkoop (wat bestellingen uit de hele wereld oplevert): wayswonders.com . Nu, na de vakantie, is hu bezig zijn tools bij bestaande leveranciers (webshops en fysieke winkels) onder de aandacht te brengen in Nederland en omringende landen (Duitsland, Frankrijk, Engeland, Ierland).

Hij heeft filmpjes gemaakt voor internet en Fred stuurt specifieke mailings.

om met deze vorm van produceren een kleine(re) voorraad aan te houden. Dat geldt voor kleinere oplagen, zoals de producten die Fred zelf verkoopt. Voor grotere oplagen, bijvoorbeeld voor grote winkel(keten)s kan de printcapaciteit relatief snel opgeschroefd kunnen worden van 10-tallen naar 100-tallen printers. Zo is zijn printfarm een ideale oplossing voor complexe producten in (relatief) kleine aantallen, maar ook voor producten die regelmatig aangepast moeten worden aan de wensen van de consument en voor artikelen waar een sterk wisselende vraag naar is.

Ontwerpen Fred wijst erop dat ontwerpen voor productie door een 3D-printer een heel specifieke vaardigheid vraagt. Je moet echt anders leren denken. Zo is het aanbrengen van grote functionaliteit en complexiteit bij Additive Manufacturing in feite vrijwel kosteloos, je hebt geen dure matrijzen nodig, dus je bespaart heel veel op toolingskosten en toolingstijd. Zelf heeft Fred in 2018 een cursus Additive Manufacturing for Innovative Design and Production aan het Massachusetts Institute of Technology (MIT) gevolgd om nog beter met deze ontwerp- en productietechniek te kunnen omgaan. Daardoor kan Fred zijn bedrijf dat hij speciaal hiervoor heeft opgericht en Layered Products BV genoemd heeft, kenmerken als een bedrijf dat producten niet alleen ontwerpt, maar dat die producten ook zelf maakt. Er zijn niet zoveel van dat soort bedrijven.

Materiaal Het is vooral een uitdaging om het juiste materiaal te vinden voor een product.

Er zijn 2 diameters filament: 1,75 mm (waar o.a. Prusa mee werkt) en 2,85

mm (Ultimaker). De nozzle waardoor het filament geduwd wordt heeft echter dezelfde diameter, zodat het eindresultaat niet afhangt van de dikte van de draad.

Fred is blij dat op dat terrein in ieder geval een wereldstandaard is ontwikkeld. De materiaalmogelijkheden voor de printers worden vooral bepaald door de temperatuur van het printbed (waarop het product wordt geprint) en van de nozzle (waar het product doorheen wordt geduwd). Ook moet bij sommige materialen de omgevingstemperatuur niet teveel afwijken van de materiaaltemperatuur. Daarvoor heeft Fred een aantal printers met een afsluitbare ‘kast’ staan. Die temperatuurbeheersing is nodig om te voorkomen dat het materiaal gaat ‘warpen’ (verwringen).

Zo heb je voor een van Fred’s precisiegereedschappen vormvast materiaal nodig.

Hij gebruikt hiervoor PET dat met carbonvezel is versterkt.

Ruimte Door de flexibiliteit in het ontwerpproces kun je bij 3D-printen een model vrij eenvoudig finetunen tot alles precies past. Dit is bijvoorbeeld handig bij producten met een klemfunctie. Additive Manufacturing, zoals Fred die in zijn printfarm toepast, is een methode om in korte tijd een nieuw product op de markt te brengen, dat kan in kleinere oplagen, maar er kan makkelijk opgeschaald worden. Daarbij mag een ander belangrijk voordeel van Additive Manufacturing niet ongenoemd blijven: bij het gebruik van 3D-printers voor productiedoeleinden heb je geen grote machines/machineruimte nodig: Fred’s printfarm meet ongeveer 14m2. Zo kan een klein land weer groot worden in productie.

Covid-19 heeft aangetoond dat het snel kan gaan.

Flexibel Rapid, oftewel additive, manufacturing maakt het mogelijk om gepersonaliseerde (bijv. je eigen kleur kiezen) en zeer gespecialiseerde producten te vervaardigen voor niche markten. Ook is het mogelijk

Winter 2020

12

ONDERNEMERSCHAP door: Marc Wesselink

Wat is het juiste team?

In het vorige artikel heb ik omschreven hoe we starten en welke fases er zijn in het leven van een Startup. Nu komt één van de moeilijkste zaken aan bod en dat is het vinden én samenstellen van het juiste team.

Door de jaren heen heb ik gezien dat er verschillende persoonlijkheden nodig zijn per verschillende fase. Dit is best lastig en ik zal zeker tegen een aantal schenen schoppen maar daar gaan we: De meeste uitvinders zijn geen ondernemers; ze zijn heel goed in prachtige oplossingen bedenken en bedenken dan welke problemen je er mee op kunt lossen. Ik ben echter een fervent aanhanger van LEAN Startup en dat begint andersom; welke problemen zijn er in de markt die de moeite waard zijn om op te lossen (Problem/Solution Fit), welk product past hierbij (Problem/Product Fit) en welke markt is de beste om die als eerste te veroveren (Product/Market Fit)?

Elke fase vraagt om andere competenties die het beste door verschillende mensen kunnen worden uitgevoerd. Ik heb derhalve een methode omarmd en die heet SlicingPie, naar een boek van Mike Moyer. De eerste fase van een bedrijf bevat een aantal wisselende ingrediënten die gezamenlijk de Pie vormen. Elk ingrediënt krijgt een Slice of the Pie op basis van de waarde en in welke fase hij/zij actief heeft meegeholpen.

Deze waarde wordt allemaal bijgehouden en uiteindelijk wordt op basis van de voortgang, de Pie verdeeld.

Wij hanteren de variabelen in de verschillende fases: Voorbeeld: Als iemand geld investeert, dan is dit multiplier 4 in de meest risicovolle fase, als iemand tijd investeert, dan is dit 2.5x waard en als iemand Roerend of Onroerend goed inbrengt, 1.5X (Dit is oa IP, Hardware etc.)

Laten we een praktijkvoorbeeld gebruiken: Iemand is 3 jaar bezig geweest met het maken van een prototype. Zeg dat hij/zij ca 1.000 uur heeft besteed aan tijd en € 100.000 aan materiaal heeft gebruikt voor het prototype. Op basis van een formule kunnen we de 1.000 uur omzetten in een bedrag (variabelen zijn jaren relevante werkervaring, industrie kennis etc). Voor nu gaan we even uit van € 100 per uur is dus ook € 100.000 aan Tijd.

Rekensom is dan: 100.000 x 2.5 + 100.000 x 1.5 = € 400.000 Als wij dan 50/50 willen starten moet ik 100.000 CASH inbrengen en gaan we starten om er een bedrijf van te bouwen. Gaandeweg zal iedereen een stukje van de taart krijgen want uiteindelijk zijn het de ingrediënten die de smaak van de taart bepalen. Vergeet niet dat dit puur tijdens de start fase is, de meest risicovolle periode. Naarmate er meer is gevalideerd, wordt het risico minder en zullen de verschillende mensen meer in moeten brengen om een evenredig aandeel te verdienen.

Om dit te faciliteren, hebben wij een Startup Co-Op bedacht wat is gebaseerd op een Co-Operatie en werkt vanaf de start met certificaten van aandelen, makkelijk om uit te geven maar ook makkelijk om terug te vorderen. Als iemand namelijk niets levert, krijgt deze ook geen deel van de Pie.

13

Winter 2020

RECHT IN DE PRAKTIJK door: Els Doornhein

Uitvinden in tijden van Corona!

De huidige Corona pandemie leidt tot de ontwikkeling van een groot aantal producten om te helpen de crisis te bezweren. Iedereen wil graag zijn steentje bijdragen of, vanwege het wegvallen van de gebruikelijke activiteiten, een andere bron van inkomsten verkrijgen. Ook in mijn praktijk krijg ik veel berichten van cliënten die nadenken over middelen ter bestrijding of vermindering van Corona of bijvoorbeeld producten in het kader van de hygiëne. Wanneer een uitvinding de volksgezondheid betreft, speelt urgentie natuurlijk een rol. Wat doet u dan? Uw vinding zo snel mogelijk op de markt brengen, ten behoeve van het algemeen belang of toch meer tijd nemen voor onderzoek en grondige bescherming?

Doe onderzoek!

Alle goede bedoelingen ten spijt, het zo snel mogelijk op de markt zetten van een innovatief product, hoe zinvol ook, moet altijd goed doordacht gebeuren.

Ook al bedenkt u een nieuw vaccin, zodra dit inbreuk maakt op een bestaand octrooi van Pfizer, zal u dat niet in dank worden afgenomen.

De keuze voor de juiste route begint altijd met het in kaart brengen van de bestaande markt, producten en hun juridische bescherming, dit om een mogelijke inbreuk op rechten van derden te voorkomen. In de octrooiregisters bevinden zich bijvoorbeeld al honderden octrooien op het gebied van mondkapjes Een groot deel daarvan is inmiddels vervallen of niet meer van kracht. Dat kan een bron van kennis zijn. Het is natuurlijk belangrijk dat u geen inbreuk maakt op precies de octrooien die van kracht zijn.

Speciale Corona procedure Kies dus voor onderzoek, ook al heeft u haast. Gelukkig is de Nederlandse overheid zich hiervan bewust. Gelet op het openbaar belang is er een speciale regeling ingevoerd voor uitvindingen die helpen om de coronacrisis te bestrijden.

Octrooicentrum Nederland heeft een versnelde procedure in het leven geroepen om al binnen 2 werkdagen een beeld te krijgen wat er al door anderen is geoctrooieerd. Normaal duurt dit onderzoek ongeveer 4 werkweken. Om voor deze “snelle route” in aanmerking te komen moet u aantonen dat uw uitvinding een rol kan spelen in de beheersing van het coronavirus. En moet uw uitvinding substantiële impact hebben.

Dit wordt getoetst. Zodra u de uitslag van dit onderzoek heeft kunt u vervol-

Winter 2020

gens geïnformeerd de beslissing nemen om daadwerkelijk met uw vinding verder te gaan en hierop eventueel een octrooi aan te vragen.

Door het op de markt zetten van de uitvinding voordat juridische bescherming is verzorgd, ontneemt u zichzelf namelijk de mogelijkheid om later nog octrooi aan te vragen. De vinding is dan immers openbaar bekend ten tijde van het (achteraf) aanvragen van een octrooi. Dit kan eeuwig zonde zijn!

Beschermen of niet beschermen?

Die keuze (beschermen of niet) is een belangrijke vraag en is ook afhankelijk van uw situatie, het type uitvinding en uw bedoelingen en wensen. Voor uitvindingen met een groot (algemeen) belang kan het, wanneer er sprake is van iets dat technisch nieuw, inventief en industrieel toepasbaar is, zeker relevant zijn om bescherming via een octrooi aan te vragen. Dit kan immers uw positie, vooral ook ten opzichte van concurrenten, sterk maken, en leidt tot een belangrijke ‘asset” binnen uw onderneming. Maar, vraag u zelf wel af of u in staat bent om de met octrooibescherming samenhangende kosten ook daadwerkelijk “goed te maken”. Kunt u het zelf aan de markt aanbieden, is er behoefte vanuit de markt? Stel u zelf de vraag met welk doel u ontwikkelt en in hoeverre hetgeen er ontwikkeld wordt, in eigen beheer op de markt kan worden gezet, of dat u uw uitvinding in samenwerking met een (kapitaalkrachtige) marktpartij wilt realiseren (die zorgdraagt voor de ontwikkeling en de hiermee samenhangende kosten en risico’s).

Is er behoefte in de markt?

In dat laatste geval raad ik u aan om in een vergevorderd stadium in de markt te peilen, uiteraard onder strikte geheimhouding, of er wel een behoefte is aan hetgeen u ontwikkelt. We weten immers allemaal, een goed idee is 1 ding, het daadwerkelijk realiseren van een uitontwikkeld en veilig product, al helemaal wanneer er sprake is van bescherming of verbetering van de volksgezondheid, is een geheel ander verhaal.

Neem actie!

Kunt u een octrooi aanvragen, bedenk dan dat u waarschijnlijk niet de enige bent die op dit moment nadenkt over oplossingen voor de coronacrisis. Daarom is het, wanneer u die keuze heeft gemaakt, van groot belang uw octrooiaanvraag snel in te dienen.

Is octrooiering niet mogelijk, kan het van belang zijn om snel een nummer 1 positie op de markt te verkrijgen door een massale bestorming van de relevante markt. De return on investment moet in korte tijd worden behaald, ook omdat concurrenten uiteindelijk de markt mede zullen (kunnen!) gaan bedienen. Mogelijk kunt u in dat geval bescherming ontlenen aan de relatief nieuwe wetgeving op het gebied van bedrijfsgeheimen maar daarvoor is het natuurlijk wel relevant dat uw geheime knowhow aan de daarin gestelde eisen voldoet.

Het zijn spannende tijden!

Els Doornhein is partner en advocaat bij De Vos & Partners Advocaten te Amsterdam (www.devos.nl). Zij houdt zich al meer dan 25 jaar o.a. bezig met de juridische begeleiding van uitvinders en innovatieve ondernemers.

14

KORT INTERVIEW door: Bert Wolters

Hoe haal je de spanning eraf?

Rowdy Voogd is al 33 jaar brandweerman (beroeps) en sinds een aantal jaar geleden gestopt als vrijwilliger bij brandweer Nieuwerkerk aan den IJssel. Met zijn ruim 30 jaar ervaring in de operationele dienst werkt hij nu als Hoofd Risicobeheersing bij de Koninklijke Luchtmacht. Hij rijdt zelf al vanaf 2010 in elektrische voertuigen en zag de problematiek bij de hulpverlening tijdens het veiligstellen van de voertuigen met hoog voltage al vroeg aankomen.

Achtergrondinformatie Elektrische voertuigen en/of hybride voertuigen zijn steeds populairder geworden als zijnde een milieu- (of economisch) vriendelijk alternatief voor voertuigen die op fossiele brandstoffen rijden. De verwachting is dat er in 2040 ten minste 400 miljoen elektrische/hybride voertuigen rondrijden. Dergelijke elektrische voertuigen bevatten doorgaans een hoogspanningscircuit voor het opslaan en transporteren van elektriciteit die nodig is voor de voortstuwing van het voertuig.

De aanwezigheid van een hoogspanningscircuit in deze voertuigen vormt wel een risico in vergelijking met voertuigen die rijden op fossiele brandstoffen. Door bijvoorbeeld kortsluiting of brand kan dit leiden tot gevaarlijke en milieuonvriendelijke situaties. Daarom moet na een ongeval waarbij een elektrisch voertuig betrokken is zo snel mogelijk het hoogspanningscir-

15

cuit worden uitgeschakeld om het veiligheidsrisico te verminderen. Daarna kan de auto worden veiliggesteld. Dit is nu ook wel mogelijk maar het duurt te lang.

NOS Na een NOS-journaal in 2019 met een item over de problemen bij het blussen van brandende elektrische auto’s besloot Rowdy om zijn idee van een nieuw soort paneel versneld te gaan ontwikkelen, m.b.v. een veiligheidssleutel is het vervolgens mogelijk om het stroomcircuit snel te onderbreken.

Zijn idee voor het veiligstellen van elektrische voertuigen was in 2017 tijdens zijn werkzaamheden bij de brandweer al ontstaan. Naast het vergroten van veiligheid voor alle hulpverleners heeft zijn vinding ook economische voordelen. Het feit dat een file gemiddeld € 1 á 2 miljoen schade veroorzaakt maakt een snelle berging

extra interessant. Het universele paneel moet ingebouwd worden door de fabrikant en het zou mooi zijn als de hele automotive hetzelfde systeem hiervoor zou gebruiken. Nu maar hopen dat het idee opgepikt wordt door minimaal één fabrikant en natuurlijk het liefst meer. Voor de hulpverleners zou het ideaal zijn als er één en hetzelfde veiligheidssysteem is ingebouwd.

Winter 2020

KORT INTERVIEW

Brandweer Uit eigen ervaring weet Rowdy dat de brandweer in Nederland beschikt over een Crash Recovery Systeem (CRS), waarmee de kenmerken van het voertuig opgevraagd kunnen worden op basis van het kenteken. Hopelijk kan het idee van Rowdy in de toekomst geïntegreerd worden in het CRS. Dit maakt het voor de hulpverleners duidelijk om het voertuig zeer snel veilig te kunnen stellen en bij een brand het batterijpakket te kunnen blussen. Naast de stroomonderbreking heeft het systeem ook een ingebouwde blusleiding met sprinklerinstallatie die snel de lithium-accu blust, waardoor slechts een klein gedeelte van het batterijpakket verbrandt. Hiermee worden ook veel schadelijke dampen voorkomen. En bedenk ook wat voor voordelen het heeft voor de inzittenden van de auto bij een beknelling.

NOVU Voor een eerdere vinding had Rowdy zo’n 6 jaar geleden contact opgenomen met

de NOVU. Hij werd toen goed geholpen om zijn idee uit te werken tot een volwaardige uitvinding van formaat. Door deze goede ervaring stapte hij daar als lid nu ook weer naartoe. Hier heeft hij contact opgenomen met Inés en met de stagiairs die hem middels een brainstormsessie met goede ideeën verder hielpen. Ook Joris gaf hem vertrouwen dat hij een goede vinding had. Voor de toekomst kan hij ook bij Joris terecht voor de eventuele adviezen qua contacten en juridische invulling.

Bescherming In eerste instantie heeft Rowdy zijn vinding via i-depot vastgelegd. Maar ook door het octrooicentrum in Den Haag werd hij goed geholpen door mee te kijken of het idee al bestond via de octrooipublicaties. Een octrooibureau in Rijswijk heeft uiteindelijk een octrooiaanvraag geschreven, waar de technische aspecten goed uitgespit werden. Het leverde een aanvraag van 30 kantjes op. Nu is het wachten op de uitslag van het nieuwheidsonderzoek.

Tips Rowdy raadt andere uitvinders aan om een tijdpad uit te zetten. Het is namelijk goed om af en toe even de tijd te nemen en niet achter elkaar door te gaan. Juist in een rustige fase kom je tot nieuwe inzichten. Zo bestond de eerste uitvoering van zijn idee alleen uit de stroomonderbreker.

Pas na een tijdje kwam het blussysteem als optie naar voren, wat het product nog interessanter maakt. Verder weet Rowdy dat je een vinding niet in je eentje voor elkaar krijgt. Zoek hulp van anderen, bijv. de NOVU. Door de samenwerking in een samengestelde projectgroep wordt er steeds meer vormgegeven aan je idee.

Spanning Hoewel Rowdy’s idee bedoeld is om de spanning van een elektrische auto te halen kijkt hij zelf nu juist vol spanning uit naar de uitkomst van het nieuwheidsonderzoek en de fase daarna.

1909: octrooi op hybride auto

Tekening uit het octrooi van Pieper

Wie milieubewust wil autorijden, kiest een hybride auto. Hybride auto’s lijken daarmee een typische uitvinding van deze tijd. Niets is minder waar; het eerste octrooi op een ‘hybride’ werd al ruim een eeuw geleden – op 2 maart 1909 – verleend!

Henri Pieper, een Duitse ingenieur en zakenman, opende in 1866 in het Belgische Luik een fabriek waar wapens, fietsen, motorfietsen en auto’s werden geproduceerd. Pieper bedacht een ‘gemengde manier van autorijden’. Het octrooi beschrijft een gemengd systeem, dat naast een interne verbrandings- of vergelijkbare motor een dynamomotor bevat, evenals een opslagbatterij of accumulator.

Al deze elementen staan onderling in verbinding.

De dynamo kan als motor worden ingeschakeld om het voertuig te (helpen) starten met behulp van de elektrische energie die is opgeslagen in de accumulator. Wanneer de motor voldoende op kracht is, kan de dynamo ook fungeren als generator, om zo energie op te slaan in de accumulator. Op deze manier geeft de auto de energie die bij het remmen vrijkomt terug aan de accu. Bij hellingen kan dit extra vermogen worden benut.

Hoewel Henri Pieper een briljant uitvinder was, was zijn timing minder goed.

Een jaar voordat hij zijn octrooi ontving, kwamen er door benzine aangedreven voertuigen op de markt. Dit betekende toen de neergang voor zijn door stoom en elektriciteit aangedreven auto’s. Inmiddels staan elektrische auto’s meer dan ooit in de belangstelling.

Uit 100 octrooiverhalen, uitgave van RVO Nederland Winter 2020

16

BETER OCTROOIEREN door: Ferdinand Hoeben

De kleinseriemal De reflex waarmee we naar China keken als we dachten aan (massa-) productie is stevig aan het verminderen.

Niet alleen maakt moderne geautomatiseerde massaproductie het heel goed mogelijk om ook hier concurrerend te zijn, maar vereist niet elke productie massaproductie. Bij massaproductie is de gedachte aan spuitgieten alom aanwezig, omdat men daarbij denkt aan productiecycli van seconden en vele producten tegelijkertijd uit een mal. En dat kan inderdaad net zo goed met de machine in Europa.

Maar wat nou als er geen massa aan dezelfde items nodig is? Massaproductie is voor veel NOVU leden op enig moment van de productcyclus juist een probleem vanwege het kostenplaatje van de mal tijdens ontwikkeling en initiële productie.

Maar ook voor producten die in hun aard in kleine hoeveelheden nodig zijn is de automatische gedachte aan productiewijzen die benodigd zijn bij massaproductie remmend op de ontwikkeling. De hoge kosten voor productiemiddelen voor machines die geschikt zijn voor de werkwijzen van massaproductie maken de kos-

17

ten voor kleinere series veel te hoog.

Waarom lijkt die werkwijze voor massaproductie dan zo belangrijk? Allereerst zijn het snel produceren en lage kosten per product erg aantrekkelijk. Daarnaast zijn eigenschappen van materialen die kunnen worden verwerkt veelal zo belangrijk dat een werkwijze voor massaproductie vaak onvermijdelijk lijkt.

Materialen Dergelijke materialen maken producten mogelijk die zich op basis van de eigenschappen van de materialen hebben bewezen. Bij dergelijke materialen zijn bijvoorbeeld aspecten van duurzaamheid of veiligheid, zoals in relatie tot elektriciteit of brandgevaar, uit en te na gevalideerd.

Als zulke materialen het product dan ook nog helpen op het gebied van duurzaamheid, mogelijkheden van vormgeven en esthetisch wenselijke uiterlijke eigenschappen, dan lijkt gebruik ervan vrijwel onoverkomelijk. De enige mogelijkheid is welhaast een product met al die eigenschappen … en dus vervaardigd met de werkwijze van massaproductie: spuitgieten.

3D printen Maar er is toch ook 3D-printen? En met 3D printen kun je toch alle vormen maken? Dat is waar, en dat wordt ook gedaan. Het is dus mogelijk om voor alle vormen een product te maken op basis van een computerbestand. Klaar met tekenen betekent onmiddellijk printen. Het voordeel is dat je direct de vorm kan zien.

Steeds meer materialen worden mogelijk en de gemaakte producten lijken steeds echter, met 3D printmaterialen die lijken op bijvoorbeeld polypropyleen of ABS. En dat is heel positief want het maakt vele 3D printbare ontwerpen mogelijk. Maar als de duurzaamheid, stevigheid of veiligheid (al dan niet in relatie tot elektriciteit of brandgevaar) belangrijk blijven raakt het product tussen prototype en productie alsnog tussen wal en schip.

Zeker als ook nog het prototype, zoals voor testen, al dezelfde eigenschappen of vereiste toleranties moet hebben als het eindproduct. Dan is testen op basis van een print zinloos vanwege verschillen met het latere spuitgietenproduct. Dan loopt de productontwikkeling vast op tijd of kosten.

Winter 2020

THEMAOCTROOIEREN ONDERNEMINGSPLAN BETER

Probleem De aanleiding om hier te schrijven over rapid manufacturing kwam voort uit een dergelijk probleem. Een uitvinding van een potentieel massaproduct vereiste een combinatie van stevigheid, duurzaamheid en heel nauwe toleranties in gewicht.

Daarmee was prototyping op basis van printen weliswaar geschikt om het product te laten zien, maar niet om te testen op gebruik om daarmee het product te verbeteren. En dat was nodig. Het product diende met vele iteraties te worden geoptimaliseerd op basis van producteigenschappen en produceerbaarheid.

Terug naar de essentie van de vorm: een kleinseriemal De oplossing voor dit probleem was de kleinseriemal. Deze kwam voort uit een hernieuwde samenwerking met een spuitgieter, Jeroen Gross van P3D. Het ging erom om met een nieuw ontwerp voor een industriële mal deze te ontdoen van alle features die de mal duur en geschikt maken voor de heilige graal van de massaproductie. Om de benodigde iteraties van de productontwikkeling te kunnen uitvoeren was het nodig om vele varianten van het product te maken met spuitgiettechnologie in zowel mallen voor verschillende variaties in het product als in mallen voor verschillende materialen.

Aangezien de productiemal niet alleen zeer kostbaar is, maar ook zeer veel tijd kost om te maken, werd de oplossing erin gevonden om terug te gaan naar de essentie van de vorm van het product. Het resultaat was de kleinseriemal. Afhankelijk van een materiaalkeuze is deze geschikt voor spuitgieten met vele materialen. Ook weer afhankelijk van materiaalkeuze kan deze in 1 tot 3 weken na bepaling van de vorm van het product beschikbaar zijn. Dit komt omdat het ontwerp daarvan puur is gericht op de vormholte voor het te maken product onder weglating van bewegende delen, actieve koeling, insert, of uitstootmiddelen. Hierdoor werd met de kleinseriemal een massaproductiemal mogelijk met een fractie van de kosten. Hiermee kunnen kleine en toch goedkope series worden gemaakt voor vele verschillende prototypes en voor het uitvoeren van vele tests met voldoende eenheden voor destructief testen.

Winter 2020

Rapid prototyping Het voorbeeld van de foto’s betreft een knop met aan/uit logo. Deze knop is ontwikkeld als een onderdeel van een reeks van 5 onderdelen. Met de kleinseriemal zijn hiervoor in 5 weken tijd 4 iteraties mallen gemaakt, waarbij in elke iteratie zowel de mal als het product werden verbeterd. Door de mal op te bouwen uit lagen is dezelfde vormholte te definiëren als voor de productiemal, zonder de genoemde aspecten als koeling die nodig zijn voor een productiemal. Deze kleinseriemal is voor productie in de plaats van de massaproductiemal in de machine te plaatsen. Dit gebeurt handmatig evenals het uitnemen van het product na spuitgieten. Ook zijn, afhankelijk van materiaalkeuze, seriegroottes voor serieus testen of productiehoeveelheden voor kleine series met enig handwerk haalbaar tot bijvoorbeeld honderden stuks. Daarbij worden, net als bij massaproductie, de kwaliteit en uiterlijke voordelen van spuitgieten gerealiseerd.

Na het bepalen van de optimale vorm voor mal en product kon de productiemal (van de andere foto) worden gemaakt waarmee een cyclustijd van 15 seconden haalbaar is. Een dergelijke, relatief eenvoudige, enkelvoudige productiemal volstaat voor dit product. Voor bijvoorbeeld een frisdrankflesdop, met miljoenenvolumes, worden op deze manier, binnen een tijdsbestek van enkele weken, risico’s op

onvolkomenheden in mal of product van een nog veel complexere honderdvoudige mal met een cyclustijd van 1,5 à 2 seconden voorkomen.

Rapid production Het resultaat hiervan was dat het niet alleen mogelijk was om met een ongekend kort tijdsbestek vele verbeteringiteraties uit te voeren aan het product, die nodig waren voor de ontwikkeling van dit complexe product. Maar het bleek ook mogelijk met een dergelijke eenvoudige mal producten te vervaardigen die op basis van materiaalgebruik zijn goed te keuren met het oog op de genoemde duurzaamheid en veiligheid. Ontwerpen voor unieke kleine series, zoals voor een bouwproject of kleine productievolumes zijn hiermee mogelijk geworden met seriegroottes van enkele tientallen tot enkele honderden per mal, met een beetje handwerk per product.

Hiermee is naast de algemeen bekende onmiddellijke ‘Rapid production met 3D printen’ bij wijze van spreken een week later de ‘Rapid production met spuitgieten’ gerealiseerd.

Ferdinand Hoeben is octrooigemachtigde voor WO, NL, EP, BE. Hij begeleidt octrooiaanvragen, assisteert bij handhaving, en eventueel bij dagvaardingen voor de octrooirechtbanken in Nederland en Duitsland.

18

NOVU-NIEUWS

THEMA ONDERNEMINGSPLAN door: Inés Verhallen

Vindingrijk digitaal Zoals eerder gemeld is Vindingrijk ook digitaal te raadplegen in de ledenomgeving van www.novu.nl. U kunt hier zoeken op auteur of rubriek. Ook zijn er links naar aanvullende informatie en meer afbeeldingen te vinden, die niet in Vindingrijk geplaatst kunnen worden.

Hierop geldt wel copyright. Ze zijn dus niet zonder toestemming te gebruiken.

NIEUWE NOVU LEDEN

Onderstaande nieuwe leden hebben ingestemd met hun naamsvermelding in Vindingrijk

Patrick Trikels Lina Stašinskaitė Barend Bouma Diurre Okma Kees Konijn Lammert van der Pol Matthijs Beentjes Thijs Jansen Jaap Meijer Marc van Keeken

AGENDA

Printfarm In het artikel over de printfarm van Fred van der Weij wordt duidelijk dat zijn manier van ontwerpen en produceren uitermate geschikt is voor technisch complexe producten (de afbeeldingen geven een goede indruk).

Dat vraagt wel een specifieke manier van ontwerpen, die Fred goed beheerst.

Bent u bezig met een product waar deze methode goed geschikt voor is, neem dan contact op met Fred. Hij helpt u graag.

Kijk op www.layeredproducts.nl of mail naar f.vanderweij@apds.nl .

Voor een actueel overzicht van activiteiten kijk op: www.novu.nl/nieuws

19

Winter 2020

COLOFON

NOVU LEDENSERVICE

Vindingrijk® Magazine van de NOVU ISSN: 1568 - 3702 Oplage: 600 exemplaren Frequentie: 4x per jaar (voor leden ook digitaal beschikbaar) Jaargang 29, nummer 4, winter 2020

De Nederlandse Orde van Uitvinders

NOVU kantoor en redactieadres: NOVU, Nederlandse Orde Van Uitvinders Creative Campus Almere Bolderweg 2 1322 AT Almere Tel: 085-0607805 Site: www.novu.nl E-mail: info@novu.nl

Je hebt een goed idee, maar wat doe je er mee? Laat je het op de plank liggen of ga je er mee aan de slag om het verder te ontwikkelen? Biedt jouw idee nieuwe mogelijkheden of lost het een probleem op? Dit zijn slechts twee vragen aan het begin van een route vol vragen en valkuilen.

Die valkuilen kan de NOVU niet allemaal wegnemen, maar op heel veel vragen kunnen we wel een antwoord geven. Hebben we het antwoord niet? Dan hebben we de juiste connecties die de vraag wel kunnen beantwoorden. De NOVU ondersteunt, maar is ook wegwijzer. We helpen je de juiste route te kiezen en op de weg te blijven. Kritisch, maar met een open blik. Zo kom je van idee tot markt.

Redactie: Bert Wolters, Inés Verhallen, Joris Cavelaars, Jan Taco te Gussinklo

Dat doen wij vanuit een onafhankelijke positie op basis van vier pijlers:

1. Leren

2. Verbinden

3. Ondersteunen

4. Inspireren

DTP opmaak: Kikmediazone.nl

Op basis van deze vier pijlers hebben we een breed aanbod van diensten voor onze leden opgesteld. Een uitleg van deze diensten vindt u op onze website.

Drukwerk: FWa Drukwerk

Onderstaande diensten zijn beschikbaar voor zowel leden als niet leden

Quickscan

Cursus ‘Van Idee tot Markt’ (tijdelijk alleen digitaal)

Tijdschrift Vindingrijk

Advertenties: Informatie via info@novu.nl Abonnementen: Leden van de NOVU ontvangen Vindingrijk kosteloos. Een abonnement op de Vindingrijk is mogelijk voor € 50,- per jaar.

Adreswijzigingen: Adreswijzigingen kunt u doorgeven via info@novu.nl Opzeggingen lidmaatschap / abonnement: Het NOVU verenigingsjaar komt overeen met een kalenderjaar. Het lidmaatschap of een abonnement kan jaarlijks worden opgezegd vóór 5 december. Dit kunt u doen door een mail te sturen naar info@novu.nl. U ontvangt per mail een bevestiging van uw opzegging.

Aanleveren kopij volgende editie: Het thema voor de volgende Vindingrijk is vorm of functie. Wilt u hier een bijdrage aan leveren?

U kunt uw kopij tot 1 maart aanleveren via info@novu.nl © NOVU 2020 NOVU is een geregistreerd woordmerk.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van bestuur of redactie. De redactie behoudt zich het recht voor artikelen in te korten, te wijzigen of niet te plaatsen.

De artikelen in deze Vindingrijk zijn met zorg opgesteld.

Elke uitvinding is echter uniek. Daarom is noch de auteur, noch de NOVU verantwoordelijk voor gevolgen van beslissingen die iemand op basis van deze artikelen neemt.

Winter 2019

Onderstaande diensten zijn uitsluitend voor leden beschikbaar

Introductiecursus

Ledengesprekken

Digitale ledenomgeving

Ondersteuning bij nieuwheidsonderzoek

Ontwerp & prototyping

Doorverwijzingen binnen het innovatienetwerk

Intellectueel Eigendom Helpdesk

NOVU netwerkactiviteiten

Uitvinden in opdracht

Meer informatie vindt u op www.novu.nl