REPORTAGE PORTAGE 06 juli 2019 , pag. 20
De Paddepoelsterweg is eeuwenlang de belangrijkste verbinding tussen Groningen en de wierden in het Reitdiepgebied. Tot een brugwachter op een verkeerd knopje drukt en een schip de historische route aan flarden vaart. Bijna een jaar later blijkt het gemis van de brug de omwonenden te verbinden. Het neemt de boosheid niet weg.
BRUG WEG, TOCH VERBONDEN
Recreatiewoning Harssensbosch. De vakantieboerderij staat op de plek van de vroegere Harssensborg. In het landschap is het vroegere borgterrein nog goed herkenbaar. Foto rechterpagina: Ben Westerink.
TEKST FRITS POELMAN | FOTO’S SIESE VEENSTRA
K
ijk, zegt landschapshistoricus en auteur Ben Westerink uit Adorp. Hij wijst over het Reitdiepgebied vanuit zijn tuin op de wierde. Het zicht reikt verder dan je zou denken als je, andersom, van afstand naar de wierde kijkt. De verhoging in het landschap, die bewoners moest beschermen tegen hoogwater, geeft geen pasklaar overzicht van het oude rivierenlandschap van Hunze, Eelderdiep en Selwerderdiep. Alleen wie goed kijkt ziet in de verte oude dijken, kleine borgen en andere kenmerkende plekken. Van dit bijzondere landschap leer je vooral houden als je de kronkelende waterlopen ziet. Of de verhalen kent. Of als je weet waar je moet kijken. En wat je moet zoeken. Dan zie je iets speciaals. ,,Dit is volkomen uniek”, zegt Westerink, een ‘harde wetenschapper’ (chemicus, farmacoloog) die zich bij toeval in Adorp nestelde. Het landschap overdonderde hem. Hij stortte zich op de geschiedenis, onderzoekt het landschap en schrijft erover. Misschien wel een beetje uit wroeging, omdat de wierde aan authenticiteit inboette – ook door de komst van zijn huis. Op geen andere plek in Groningen is het originele rivier- en getijdenlandschap zo goed bewaard gebleven, weet Westerink. De oorsprong ervan ligt ver voor het begin van onze jaartelling. ,,Daar, vlak voor mijn tuin, voeren de Noormannen naar de stad.”
VROEGE BEWONERS Rond 600 voor Christus woonden er al vroege Groningers op de wierden, zo toonde archeologisch onderzoek aan. De bewoners verdwenen een paar honderd jaar later, nog altijd is onduidelijk waarom: ramp, epidemie of bewuste volksverhuizing. Pas na het begin van de jaartelling keerden de mensen terug in het gebied. In tegenstelling tot de Drentse zandgronden waar meer mobiliteit gebruikelijk was, kende Groningen met zijn wierden vaste woonplaatsen. Er was handel tussen de Drentse dorpen op de Hondsrug en de kuststrook met z’n vruchtbare grond. Soms werd de wierde groot genoeg voor een ‘dorp’, al waren die indertijd nogal klein. Geregeld werd slechts één boerderij verhoogd: een huiswierde. Honderden van die verhogingen liggen verspreid over de provincie. Maar hier – Reitdiepgebied, Middag-Humsterland – bleef dat wierdenlandschap het best bewaard. Natuurlijk ging er veel verloren, door bevolkingsgroei en de introductie van grootschalige landbouw in de vorige eeuw. In het Reitdiepgebied verdwenen voor de Tweede Wereldoorlog al zo’n honderd historische sloten, daarna ging het snel. Toen rond 1980 circa duizend historische waterlopen waren gedempt kwam het inzicht om daartegen iets te doen. Het lukte door afspraken met landbouwers, de relatienota landbouw/natuur- en landschapsonderhoud, en vooral door de komst van Het Groninger Landschap. De regionale landschapsbeschermer bezit grote stukken van het gebied waar de ruilverkaveling nog niet had toegeslagen. Daarom bestaan hier nog de historische waterlopen, ze zijn te vinden op de eerste landmeterskaarten uit 1720. Nieuwe afspraken om het verdwijnen van nog meer karak-
teristieke sloten te voorkomen werden in 2010 bekrachtigd; een groot deel van het gebied wordt sindsdien officieel beschermd.
MOOIE VERHALEN Of de Noormannen op hun rooftochten door Europa ooit een aanval op Groningen hebben uitgevoerd, is volgens Westerink onduidelijk. ,,Dat is niet helemaal zeker. Groningen was toen niet meer dan een Drents dorp, hoewel al wel een belangrijk handelspunt. Dat ze er zijn geweest valt af te leiden uit archeologische vondsten. Die zijn niet verzonnen. Er zijn ook vondsten uit de Romeinse tijd.’’ Mooie verhalen voor als je over het Pieterpad de route van Garnwerd naar Groningen loopt, over de oeroude Paddepoelsterweg die bij het Noorderkerkhof aan de Moesstraat in Groningen de stad ingaat – niet toevallig het noordelijkste puntje van de Drentse Hondsrug, van oudsher een belangrijke droge route naar het zuiden. Borgen en kastelen lagen langs de Paddepoelsterweg, militaire versterkingen om eventuele aanvallers buiten de deur te houden. De weg voerde langs tal van kleine en grote wierden, net als verderop langs wat nu de N361 is. Langs Krassum, Oostum, een oversteekplaats bij Wierumerschouw, Wierum, Paddepoel. Het Selwerderdiepje en Selwerd, waar in de middeleeuwen ook een kasteel stond. FORENSEN Tot voor kort bestond de historische route nog. Bij de aanleg van het Van Starkenborghkanaal, in de jaren 30 van de vorige eeuw, kwam er een brug. Vanzelfsprekend, voor een traject dat al vele honderden jaren werd gebruikt. De bewoners van het gebied veranderden. De dorpen worden thans bevolkt door forensen, die over de eeuwenoude route snel en veilig naar hun werk fietsen. Andersom
GRONINGEN WAS TOEN NIET MEER DAN EEN DRENTS DORP
ontdekken steeds meer Groningers uit de stad het Reitdiepgebied voor recreatieve fiets- en wandeltochten. Of voor het paardrijden. Ook is er een kanoroute. Het toerisme neemt toe. Mede dankzij het Pieterpad komen B&B’s en minicampings tot wasdom. Grappig: wat in de volksmond Reitdiepdal heet is in werkelijkheid juist een verhoging in het landschap geworden dankzij de afzetting van klei die eeuw na eeuw na elke vloed achterbleef. In de 14de eeuw werd ten behoeve van de scheepvaart een deel van de dichtgeslibde Hunze gekanaliseerd. Na de aanleg van de eerste dijken in de 11de en 12de eeuw ontstond buitendijks land. Er kwamen sluizen, kloosterlingen ontgonnen de grond. De eerste waterberging stamt uit de 14de eeuw. Westerink: ,,Er is niet veel bekend over het Groninger landschap, terwijl er over de wierden en het kleilandschap, die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, heel veel te zeggen valt.’’ Hij inventariseert de Groninger wierden minutieus, en doet als het even kan bodemonderzoek. ,,Als iemand een nieuwe sloot graaft, kijk ik graag mee. Bij de aanleg van een voetbalveld in Winsum en de verdubbeling van de spoorlijn kon ik 3000 jaar historie bloot leggen. Allemaal verschillende grondlaagjes, die uiteindelijk zijn verdwenen onder de klei, bewijzen hoe dynamisch het Groninger landschap is geweest tot de eerste bedijking van rond 1200. Elke stormvloed is in onze bodem terug te vinden.” En toen drukte de brugwachter op een verkeerd knopje ... de Paddepoelsterbrug ging dicht, terwijl er een vrachtschip naderde. De daverende klap die volgde maakte in september 2018 een einde aan de brug én aan de historische route. ,,Als je dat bekijkt met gevoel voor geschiedenis, bloedt je hart’’, zegt Westerink. ,,Zo’n oude weg, die zo lang onbekommerd deel uitmaakte van dit prachtige cultuurlandschap. Een unieke weg. Ik mag toch hopen dat hij blijft.’’
NATTE STREEK Theo Spek is hoogleraar landschapsgeschiedenis en hoofd van het kenniscentrum Landschap aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is het helemaal met Westerink eens. ,,Dit gebied is nog te weinig onderzocht. Gelukkig steekt Westerink zijn vrije tijd erin en heeft historicus en voormalig archivaris Jan van den Broek heel veel kennis over de waterstaatkundige problemen in en rond Groningen; hij weet vreselijk veel. Ons instituut doet wel regionaal onderzoek, maar de mogelijkheden zijn beperkt.” „We zijn gewoon nog niet aan dit gebied toe gekomen. Dat komt omdat de meest klassieke landschappen, zoals de Drentse esdorpen en het stroomdal van de Drentse Aa veel aandacht krijgen. Geopark de Hondsrug is ook zo’n highlight. Voor Groningen zijn Middag-Humsterland en het Hogeland iconen, het Paddepoelstertraject ligt aan de rand daarvan. Terpen en wierden kregen in de vorige eeuw volop aandacht van archeologen, het landschap eromheen veel minder. Paddepoel was bovendien een natte streek, nogal moerassig. Het is een beetje een vergeten gebied.” >>
De stand van zaken Wat is er gebeurd? Een vrachtschip voer op 26 september 2018 in Groningen tegen de Paddepoelsterbrug. Het brugdek vloog door de lucht en de brug was onbruikbaar. Wat is het voor brug? De oorspronkelijke pontonbrug is gebouwd in de jaren dertig toen het Van Starkenborghkanaal werd gegraven. In de jaren negentig is de bovenbouw van de brug na een aanvaring vervangen door een standaard draaibrug. De brug ligt in een 2000 jaar oude verbinding tussen de stad Groningen en het Reitdiepgebied. En daarna? Omwonenden en gebruikers dachten dat de brug zou worden gerepareerd. Ze kwamen er begin dit jaar langzaam maar zeker achter dat Rijkswaterstaat de brug niet (meteen) wilde vervangen en zelfs niet meer wilde repareren. De bewonersgroep BrugTerug! werd opgericht. Wat zegt Rijkswaterstaat? Dat er al sprake was van de bouw van een nieuwe brug (hoger en breder) bij de verbreding van de vaarweg Lemmer-Delfzijl. Het rijk stelde de bouw wegens geldgebrek uit tot de periode 2023-2025. In afwachting van de nieuwe situatie wil Rijkswaterstaat de kapotte brug niet meer repareren. Ze kondigde voor de zomer een tijdelijke oplossing aan: een pontje en/of een hoge voetgangersbrug. Is er nog meer aan de hand? Het geld dat specifiek voor de vervanging van de Paddepoelsterbrug was gereserveerd, is in een potje gestopt dat ook bestemd is voor de vervanging van de Gerrit Krolbrug (Korreweg) en de busbaanbrug (Oosterhamrikkade) in de stad. De gemeente Groningen wil graag een nieuwe busbaanbrug. De actiegroep BrugTerug! is bang dat er straks geen cent meer in de pot zit voor een nieuwe Paddepoelsterbrug. Rijkswaterstaat heeft al laten weten dat er misschien geen nieuwe brug meer komt.