Annemie en helmuth wolff def

De herontdekte fotografie van

Annemie en Helmuth Wolff

Simon B. Kool

Uit de vergetelheid

Uit de vergetelheid De herontdekte fotografie van Annemie en Helmuth Wolff

Uit de vergetelheid De herontdekte fotografie van

Annemie en Helmuth Wolff Simon B. Kool

Wij hopen daardoor allen tot vreugde en nut te kunnen zijn, die met camera het leven willen vasthouden, zooals het in duizenderlei verschijningsvormen aan ons oog voorbij flitst.

Of zij dit doen als ontspanning na inspannende arbeid, om uiting te geven aan kunstzinnige neigingen, of dat zij de camera als broodwinning gebruiken, voor allen betekent de kleinbeeldfotografie een bron van grootere Levensvreugde!

Helmuth Wolff april 1937

6

Voorwoord

8

1895 – 1933

44

1933 – 1940

154

1940 – 1994

260

1895 – 2017

266

Nawoord

5

|

1895 – 1933

|

8

‘Na den strengsten winter’ Kleinbeeld-foto, mei 1940 Amsterdam: Wanneer dit nummer verschijnt, dan staat – ondanks de zorgenvolle tijden en de oorlogswolken, welke over ons continent drijven – wederom alles in bloei. Na den strengsten winter in honderd jaren is het dan toch lente geworden, en overal bloeit en groeit weer jong leven. Zooveel maanden hebben wij verlangend naar de warme voorjaarszon uitgezien, dat iedereen die fotografeert, zich er ditmaal meer dan anders op verheugt, er weer met zijn camera op uit te kunnen trekken om het ontwaken der natuur in foto’s vast te houden. Zoo eenvoudig als velen dat vaak voorstellen, is dit echter niet. […].

Helmuth Wolff, hoofdredacteur van het tijdschrift kleinbeeld-foto, heeft er zin in. Met groot enthousiasme moedigt hij zijn lezers aan, eropuit te trekken.

Wolff vervolgt in het zelfde meinummer met tips voor het juiste gebruik van films, filters en sluitertijden. Het is niet eenvoudig omdat de keuze van het foto-object niet eenvoudig is: Hoe meer rust het motief ademt, en hoe meer detail de foto laat zien, des te beter wordt de bloesemfoto.

Met de kennis van nu is het vreemd te lezen dat hij zo zorgeloos kan keuvelen over zijn beroep, terwijl de oorlog op uitbreken staat. Toch was Wolff daar niet alleen in. Ook in De Kampioen maakt men zich in het nummer van 11 mei nog zorgen over andere zaken: U hebt toch zeker wel zoo’n handig Bloembollengidsje van den A.N.W.B.? Het is de sleutel tot mooie tochten. En De Wacht, weekblad voor de gemobiliseerde weermacht, meldt op 4 mei: De lente is in het land! […] …wel moet ik waarschuwen tegen een teveel aan lentegevoel, dat voor den man alleen maar nadeelige gevolgen kan hebben. [...] En als nu straks de zonne lacht en lonkt, het water lokt, ga dan naar buiten en voel aan uw jonge lichaam de kracht van licht en lucht.

De hunkering naar zon en warmte is wel te begrijpen. Alle grote rivieren waren in januari nog van oever tot oever dichtgevroren. Na die ongekend strenge winter stijgt het kwik pas in de loop van april. De bomen in de brede lanen van Amsterdam-Zuid staan laat in het frisgroen.

Helmuth kan de toestand van het land toch niet helemaal negeren. Aan het einde van zijn verhaal kan hij niet om de mobilisatie heen, al blijft hij optimistisch over zijn mogelijkheden: Tenslotte moet nog iets worden gezegd over de moeilijkheden, welke het fotografeeren door de tijdsomstandigheden ondervindt.

Juist in de bloesemgebieden bij uitstek, Zuid-Utrecht en de Betuwe, loopt men veel kans op onaangenaamheden doordat men – geheel bonafide – den indruk kan wekken militaire objecten te fotografeeren, welke men misschien niet eens had opgemerkt! Het is eigenlijk het verstandigste, deze gebieden maar als verboden fotojachtterrein te beschouwen; er vallen elders nog bloeiende boomen genoeg te fotografeeren. […] Laat ons hopen, dat deze belemmeringen voor lente- en bloesemfotografie spoedig tot het verleden zullen behooren en dat wij in 1941 wederom

9

|

Helmuth met zijn vader Eugen Wolff, omstreeks 1902

apparaten. Zoon Walter, de schrijver en latere minister van Buitenlandse

Helmuth met Günther en hun gouvernante, omstreeks 1904

Textielindustrieel Eduard Simon laat aan het begin van de eeuw een van de

Zaken, zal er tot 1910 wonen. Recht daartegenover bevindt zich de Italiaanse ambassade. meest luxe villa’s tegenover de Babs bouwen. Samen met zijn neef James geeft hij leiding aan de grootste katoengroothandel van het continent, de Gebrüder Simon8. Zij zullen bovendien herinnerd worden als kunstverzamelaars en filantropen. De expeditie in 1911 van Helmuth’s achteroom Ludwig Borchardt naar Egypte is door James Simon gefinancierd. Een zeer succesvolle onderneming, want Borchardt komt thuis met de Nefertiti, de kleurrijke buste van de Egyptische koningin uit de 14e eeuw voor Christus. Het is nu het pronkstuk van het Ägyptisches Museum Berlin, maar in die tijd sierde het de schoorsteenmantel van James in de villa aan de Tiergartenstrasse 15.

Vier huizen naast de Babs bevindt zich op nummer 35 de kunstgalerie van Paul Cassirer, aan het begin van de eeuw beschouwd als de meest progressieve van Europa, er hangen naast werken van de Duitsers Max Liebermann en Lovis Corinth ook werken van Manet, Cézanne en Gauguin. En het zou zomaar kunnen dat de kleine Helmuth op weg naar school de kleurrijke schilderijen van de dan nog totaal onbekende Vincent van Gogh heeft gezien, die daar voor het eerst buiten Frankrijk worden getoond. Aan het einde van de straat zien we, op de hoek van de Bellevuestrasse en de Lennéstrasse, de villa van de familie Gerson. En daarachter het stadspark Tiergarten, zover als het oog reikt.

In dit decor brengt de jonge Helmuth Wolff zijn eerste twaalf jaren door.

Bouwkunde in resterende tijd Helmuth vervolgt zijn opleiding in 1907 aan het Werner Siemens Realgymnasium in de Hohenstaufenstrasse. De vijf jaar eerder opgerichte school staat bekend als zeer vooruitstrevend. Hier wil men af van de strenge Pruisische

|

18

traditie van drillen, hier wordt gemotiveerd en heerst een open pedagogische sfeer. Van de leerlingen, meer dan de helft van Joodse afkomst, wordt een sociale en politieke betrokkenheid verwacht. De bijdrage van de ouders is niet beperkt tot een financiële, men rekent ook op hun deelname aan de schoolreizen en excursies. Tijdens Helmuth’s verblijf op de school wordt er een scholierenvereniging opgericht, de eerste in Pruisen.

Bülowstrasse met verderop aan de rechterzijde de woning van de familie Wolff, 1902 Helmuth, in zijn studententijd

Het mag toeval zijn, maar het valt op dat Helmuth’s ouders telkens verhuizen wanneer deze naar een andere school gaat. Het gezin verhuist 1908 naar de Bülowstrasse 90, een drukke zijstraat van de Potsdamerstrasse, dichter bij de school. Voor de deur dendert op het luchtspoor Berlijns eerste metrolijn door het imposante metrostation. Een paar huizen verderop houdt vader, die inmiddels is benoemd tot Justizrat, kantoor. Charlotte en Eugen Wolff hebben veel over voor een goede opleiding van hun zoon, niets staat een voorspoedige studietijd van Helmuth in de weg.

Maar er komt iets tussen. Pasen 1914, vóór het einde van zijn opleiding aan het Realgymnasium in Berlijn, verhuist Helmuth naar Zeitz, een plaatsje onder Leipzig. Hij schrijft later over een ernstige darmziekte en een hartkwaal en dat hij moest herstellen in de frisse lucht.

Een nog ingrijpender gebeurtenis dient zich aan. Terwijl Helmuth zich in een provincieplaatsje in Sachsen-Anhalt bevindt op de Städtische Oberrealschule, breekt in augustus de Eerste Wereldoorlog uit. Hij is dan negentien jaar oud, in oorlogstijd niet bepaald een leeftijd die ruimte laat voor een volgende stap in je studie.

Bij aanvang van de oorlog is er een groot enthousiasme onder de bevolking, ook bij leraren en leerlingen die zich in groten getale vrijwillig melden bij het leger. Men heeft een oplossing gevonden om de leerlingen in ieder geval nog een diploma mee te geven: de ‘Notreifeprüfung’. Ook Helmuth doet in juni

19

|

Prentbriefkaart van Laufen an der Salzach, aan de Oostenrijkse grens bij Salzburg, uit Anna Maria’s jeugd

Maar toen had zij al haar twee kinderen, Anna Maria en Heinz, van vier en vijf jaar. Moeder Maria is afkomstig uit Laufen an der Salzach, een grensplaatsje tien kilometer van het Oostenrijkse Salzburg. Bij de burgerlijke stand van Laufen duikt pas na lang zoeken een document op dat verbazing wekt. Het duurde een tijd eer de archivaris het had gevonden, omdat de naam Koller er volkomen onbekend bleek. Het document, opgemaakt op 29 december 1906, vermeldt dat vroedvrouw Maria Schnappinger heeft verklaard dat op de avond van 27 december om kwart over acht een meisje is geboren, genaamd Anna Maria Gundel, dochter van de de katholieke marktopzichtersdochter Maria Gundel, wonende in huis nr 97 te Laufen.

Later zijn aan het document nog twee ‘randopmerkingen’ toegevoegd: In een oorkonde opgemaakt bij het koninklijk kantongerecht van Laufen op 7 februari 1907 verklaart de ongehuwde Heinrich Koller, sergeant van de 10e compagnie van het 2e infanterieregiment in München, dat hij beide kinderen van Maria Gundel erkent.

In de tweede opmerking staat dat de katholieke vizefeldwebel Heinrich Koller, woonachtig in München, op zestien november 1910 in het huwelijk is getreden met Maria Gundel, de moeder van de eerder beschreven kinderen.

Heinrich wilde orde in zijn leven. In de Beierse archieven vinden we een mogelijke verklaring. Hijzelf draagt de naam van zijn moeder Anna Koller. De man met wie deze samenleefde, een zekere Johan Weber, heeft haar kind nooit geëcht. Dochter Anna Maria combineert dus de namen van Heinrich’s moeder en zijn geliefde. Het is opmerkelijk dat de stukken wel de moeite nemen te vermelden dat Heinrich’s echte vader een dagloner is, genaamd Lochfelder.

Een half uur rijden van haar geboorteplaats is een paar jaar eerder de man geboren die haar leven zal bepalen. Adolf Hitler kwam in Braunau am Inn ter wereld, net zo’n grensplaatsje aan dezelfde kronkelende rivier als Laufen, maar dan aan de Oostenrijkse zijde.

|

36

Een modern meisje uit Beieren Het gezin Koller heeft het naar omstandigheden goed. In een brief zal dochter Anna Maria, die zich dan al jaren Annemie noemt, later opmerken dat ze haar ouders dankbaar is voor de genoten opleiding. Welke school zij bezocht heeft, blijft onbekend, ik weet weinig harde feiten te sprokkelen. In Niagara Falls, Canada, spoor ik de zoon op van haar broer Heinz, die beweert dat zij op een meisjesinternaat in Bad Reichenhall, bij Berchtesgaden heeft gezeten, maar bij navraag weet men er daar geen bewijs van te vinden.

Na de oorlog zal Annemie verklaren dat zij het lyceum heeft bezocht en daarna in de praktijk het vak heeft geleerd en zich vanaf 1930 als zelfstandig fotografe in München heeft gevestigd. Ze komt niet voor op de lijsten van de Lehr- und Versuchsanstalt für Photographie in München – in die jaren een van de beste fotografie-opleidingen van Europa.

Er is een gat tussen de foto’s van haar katholieke jeugd, alle gemaakt door professionele fotostudio’s, en de foto’s van Annemie als vrijgevochten jonge studente. Op die foto’s zien we een opgewekt meisje, een beetje ondeugend spelend met de camera. Er zijn foto’s aan het strand, feestend met carnaval en op ski’s tijdens de wintersportvakantie. En er is een klein rood Gevaert-envelopje, gevuld met tientallen half-kleinbeeld contacten, keurig uitgeknipte minuscule afdrukjes. Strandtaferelen, waarop zij als model voor anderen optreedt, of waar zij zich sportief aan de camera toont. Daaronder ook een aantal naaktfoto’s, geheel in de stijl van de jaren twintig, genietend van de vrijheid in de natuur, spelend met een strandbal.

Er zijn ook snapshots van een artistieke, zelfbewuste jonge vrouw, weer een

Anna Maria Koller in München tijdens haar leertijd als fotografe

paar jaar ouder. Op een reeks gemaakt aan de rand van een zwembad is voor het eerst een heer te zien die Annemie filmt en fotografeert, zij filmt hem op haar beurt, beiden filmen de hond, Annemies onafscheidelijke hond. Het zijn de eerste beelden van Helmuth Wolff en Annemie samen. Er volgen foto’s van een kampeerreis naar Venetië in Helmuth’s luxe Buick LaSalle cabriolet. Ongedateerde foto’s tonen een verliefd stel bij de tent, maar ook Annemie op de boulevard voor een winkel van Chanel.

Vanaf oktober 1930 woont Helmuth op het adres Kopernikusstrasse 1, waar hij nu officieel ook zijn architectenbureau heeft. Maar in deze woning, direct naast het grote bouwblok in de Prinzregentenstrasse, zal hij geen gebouw meer ontwerpen. Een jaar later heeft hij drie documentaires geproduceerd

37

|

Eerste beelden van Annemie en Helmuth samen. MĂźnchen 1929

|

38

39

|

Annemie Wolff op het balkon van haar woning aan de Noorder Amstellaan, omstreeks 1936 Fotografie voor de kookrubriek van Annemie in de Libelle, getiteld kabeljauw en getiteld snoekbaars.

Archief Spaarnestad Photo Den Haag

In deze moeilijke tijden produceren Helmuth en Annemie ook voor andere bladen illustratiefoto’s, zelfs in het buitenland. In Duitsland worden zij vertegenwoordigd door de firma Bildervertrieb Schröder in Berlijn Wilmersdorf onder de firmanaam Foto Kolff. Reportages over Volendam, Zeeland, de bloembollenvelden en uiteraard veel kookfoto’s en allerhande huishoudelijke tips. Wie hier de camera heeft gehanteerd, is slechts duidelijk wanneer de ander op de foto staat. Coverfoto’s, illustraties voor bij de feuilletons, zoals een luierende Annemie, bloemen schikkend, zich opmakend voor de spiegel of Helmuth lezend in de leunstoel. Het zijn zorgeloze beelden, maar de spaarzame straatbeelden, meestal gemaakt dicht bij huis op de Stadionkade, met het wijde uitzicht naar het nog onbebouwde zuiden, tonen venters en straatmuzikanten die bedelend de deuren langs gaan. En iets verderop wordt door vijfhonderd werklozen als werkverschaffing de Bosbaan aangelegd.

In juni 1935 verhuizen Annemie en Helmuth naar een woning op de Noorder Amstellaan 157, drie hoog, de huidige Churchilllaan, waar zij de mogelijkheid hebben om op de zolderetage er direct boven donkere kamers in te richten. Zij zijn de tweede bewoners van de etage, het complex stamt uit 1928, net als Helmuth’s woonblok aan de Prinzregentenstrasse.

Met haar kookrubriek heeft Annemie zoveel succes dat ze vanaf 1936 ook freelance medewerker wordt van Libelle, het nieuwe algemene damesblad van (de katholieke) Uitgeverij Spaarnestad in Haarlem. Ook in de Beatrijs zal zij publiceren. Zij levert ook coverfoto’s, vaak met hetzelfde model16. Hun werkterrein is ruim en beslaat naast het werk voor de weekbladen ook portretfotografie en reclame. Maar ook fotoreportages, zoals over de Amsterdamse kunstschilder Martin Monnickendam in zijn atelier aan het werk. Aan de bladen van snoepfabrikant Jamin uit Rotterdam en de cacaofabriek Van Houten in Weesp

Zicht op de Noorder Amstellaan vanuit de woning van Annemie en Helmuth, jaren dertig

|

54

worden regelmatig foto’s geleverd. Ook worden opnieuw reclamefoto’s gemaakt voor Otto Frank’s firma Opekta. Frank is in het najaar van 1933 naar het Merwedeplein 37 twee hoog verhuisd, waar het gezin is herenigd.

In het Wolff-negatievenarchief duiken beelden van de Amsterdamse haven voor het eerst op kort na een fotoreportage die Helmuth voorjaar 1936 maakt over de grafisch ontwerpster FrĂŠ Cohen. Het resulteert in eerste opdrachten voor de Amsterdamse Gemeente Handelsinrichtingen, waar behalve de Amsterdamse haven, ook Schiphol onder valt. Cohen werkt dan al geruime tijd voor de

55

|

Fré Cohen ontwerpt voor een publicatie van de Dienst der Gemeente Handels-inrichtingen.

Na 1935 Brochures van de Dienst der Gemeente Handelsinrichtingen, ontworpen door Fré Cohen met fotografie van Annemie en Helmuth. Na 1935 Contactvel van Helmuth Wolff’s fotosessie in de woning van Fré Cohen, Karel du Jardinstraat 11 in Amsterdam. 1936

|

56

gemeente en de publiciteitsafdeling van Handelsinrichtingen. Zij is afkomstig uit de socialistische beweging en heeft daar een indrukwekkende reeks ontwerpen voor gemaakt, onder andere voor de AJC en de SDAP17. Voor de progressieve uitgeverijen De Arbeiderspers, Wereldbibliotheek en Querido zal zij tientallen boekbanden ontwerpen. Haar letterontwerpen en linosneden zijn zeer herkenbaar. Bij de Gemeente Amsterdam zijn haar ontwerpen lang in gebruik gebleven.

Annemie en Helmuth Wolff zullen vanaf nu met Cohen samenwerken bij het produceren van tentoonstellingen en drukwerk ter promotie van de haven en Schiphol. Fré schildert manshoge ontwerpen voor brochures en panelen voor handelsbeurzen en zij maakt daarbij gebruik van de fotografie van het echtpaar Wolff. Soms stelt zij fotocollages samen om de dynamiek van stad en luchthaven extra te benadrukken.

Als eerste foto-opdracht in de haven wordt het nieuwste passagiersschip van

57

|

|

66

Het eerste nummer van kleinbeeld-foto, april 1937

Kleurennummer van kleinbeeld-foto met op het omslag tramlijn 8 aan het Westerscheldeplein

Kleinbeeld-foto september 1938. Op het omslag Le MĂ´le des Noires in Saint-Malo, september 1937

Helmuth Wolff samen met prins Bernhard op het omslag van het novembernummer 1939

Catalogus tentoonstelling kleinbeeld ’39 in Arti et Amicitiae aan het Rokin

67

|

Verkoopbrochure voor Helmuth’s boek Kleuren met Volendamse in klederdracht

|

68

Badgast aan het strand van Deauville, NormandiĂŤ.

Reproductie van kleurenfoto door Helmuth Wolff

De kunstschilder Kees van Dongen aan het strand van Deauville. Reproductie van kleurenfoto door Helmuth Wolff

Middernacht op de Canebière in Marseille. Uit Kleuren

69

|

Foto in de dummy van de Engelstalige uitgave van Kleuren.

|

70

Reclamefotografie voor de Rotterdamse koek- en beschuitfabriek Paul C. Kaiser

71

|

Boven en rechts: Het ms Emile Delmas bij de houtoverslag van VCK aan de Coenhaven, 1962

|

78

79

|

Bijschrift

|

106

Tram op de Noorder Amstellaan, winter 1935/1936 Links: Muntplein, jaren dertig 107

|

Kagerplassen, zomer 1937 Rechts: Markt Middelburg, 1936

|

114

Bijschrift

115

|

Boven en rechts: Markt Middelburg, 1936

|

116

Bijschrift

117

|

Merwedekanaal bij Muidertrekvaart, najaar 1936

|

118

Garnalenvissers in de haven van Veere, 1936

119

|

Molens Bij Schermerhorn, Noord-Holland, 1935

|

120

Schafttijd in het veld, Zeeland, 1936

121

|

Boven en rechts: NDSM, 1936

|

124

125

|

Boven en rechts: Oliedepot Amsterdam, 1936

|

126

Aan boord van ss Statendam

Oliedepot, Amsterdam eind jaren dertig

Het ss Statendam van de Holland-Amerika Lijn in Amsterdam, eind jaren dertig Rechts: Het ss Eemland van de Koninklijke Hollandsche Lloyd aan de Levantkade, eind jaren dertig

|

128

De Ohoe, de nieuwe Douglas DC-3 van de KLM, Schiphol, zomer 1937

|

144

145

|

Bijschrift

|

150

Junkers van Lufthansa wordt bijgetankt

De Fokker XII, IJsvogel van de KLM wordt de hangar in geduwd Links: De Arend, die in de oorlogsjaren in Engeland dienst zal doen bij de RAF 151

|

|

De Focke Wulf 200 Westfalen hier nog als passagiersvliegtuig voor de Lufthansa, maar in de oorlog door de nazi’s ingezet als bommenwerper. Daarnaast op het platform de Douglas DC-3 Zilverreiger van de KLM, waar vliegenier Koene Dirk Parmentier op 13 mei 1940 mee naar Londen zal ontsnappen 152

153

|

Muntplein, 1959

|

240

241

|

Singel bij Brouwersgracht. Begin jaren vijftig

|

242

Amstel met Blauwbrug, 1956

243

|

1895 – 2017

1895

| Geboorte van Helmuth Egon Wilhelm

Zeitz doet Helmuth vanwege het uitbreken van de

Wolff op 17 februari in de Friedrichstrasse 39 te

oorlog een voortijdig ‘nood-eindexamen’. Hij

Berlijn in het Joodse gezin van Eugen Wolff en

wordt niet naar het front gestuurd vanwege ‘een

Charlotte Wolff-Bab. Eugen Wolff is advocaat aan

lichamelijk ongemak’.

het Königliche Kammergericht.

In december wordt Helmuth Wolff ingedeeld bij een bouwafdeling op het militaire oefenterrein

1899

| Na de geboorte van Helmuth’s broer Gün-

van Döberitz, ten westen van Berlijn.

ther Wolff verhuist het gezin naar de Potsdamer-

| Helmuth volgt vier semesters de opleiding

strasse 26, aan de rand van de statige wijk Tier-

1917

garten.

Bouwkunde aan de Technische Hochschule Charlottenburg, nu Berlijn.

1900

| Helmuth bezoekt het Königliches Wil-

| Helmuth besluit zijn opleiding te ver-

helms-Gymnasium, waar hij zijn basisopleiding

1919

krijgt.

volgen aan de Technische Hochschule München.

In mei trekt hij in bij zijn oom, de vrouwenarts

1906

| Geboorte van Anna Maria Gundel, dochter

Hans Bab in de Leopoldstrasse.

van de katholieke Maria Apollonia Gundel,

| Op 14 maart ontvangt Helmuth zijn acade-

wonende in huis nr 97 te Laufen an der Salzach in

1921

het zuiden van Beieren.

mische graad. Vanaf nu draagt hij de titel DiplomIngenieur.

1907

| Helmuth vervolgt zijn studie aan het

Op 8 september treedt hij in het huwelijk met

Werner Siemens Realgymnasium in de

Fanny Hartmann. Nog geen jaar later wordt de

Hohenstaufenstrasse.

scheiding uitgesproken.

Heinrich Koller, sergeant in het 2e infanterieregi-

1922

ment in München, erkent op 7 februari beide kin-

helmine Fischer.

| Op 6 augustus trouwt Helmuth met Wil-

deren van Maria Gundel. Vanaf nu dragen Anna

| Helmuth ontwerpt zijn eerste kleine

Maria en haar broer Heinz de naam Koller. Op 16

1924

november 1910 trouwt Heinrich Koller met Maria

stadsvilla, Haus Stützel in de Agricolastrasse. De

Apollonia Gundel.

volgende jaren zullen nog een aantal volgen.

1914

| Helmuth verhuist in het voorjaar naar

1927

| In het zuidelijke Münchense stadsdeel

Zeitz, een plaatsje onder Leipzig.

Untergiesing wordt het eerste van een reeks

Augustus begint de Eerste Wereldoorlog. Hein-

omvangrijke woningcomplexen opgeleverd. Het

rich Koller neemt als beroepsmilitair van het Bei-

aandeel van Helmuth in het door hem getekende

erse Infanterie-Regiment Kronprinz deel aan de

uitbreidingsplan stokt door de crisis bij zes

gevechten tot aan de Somme. Een jaar later zal hij

straten.

bij Vimy gewond raken en naar de kazerne in München terugkeren.

1928

| Aan de voorname Prinzregentenstrasse

wordt een complex met 134 luxe vijfkamerwo1915

| Aan de Städtische Oberrealschule van

ningen van Helmuth opgeleverd.

261

|