techtrends in muziek

Moderne ontwikkelingen raken ook de muziekwereld. Blijven instrumenten puur ambacht of worden ze sterke staaltjes technologie? Hoe helpt dendrochronologisch onderzoek bij het vaststellen van de herkomst van een instrument? Zijn cd's en vinyl straks verleden tijd? En wat is de invloed van kunstmatige intelligentie op compositie en spel? Een update.

LIVE ON STAGE: AI

Hoewel artificial intelligence (AI) bij muziekproducties vaak achter de schermen actief is, zijn er ook projecten waar de technologie een prominente plek op het podium krijgt. Zo was er in oktober 2022 een optreden waarbij er naast de muziek van de orkestleden van het BBC Philharmonic Orchestra ook door AI-algoritmen gegenereerde klanken te horen waren. De toepasselijke naam van die compositie: Silicon Dit initiatief was zeker geen uitzondering. Zo was er een maand later een andere AIoplossing betrokken bij een podiumoptreden, wederom in Groot-Brittannië. Dit keer was AI de ’virtueel improviserende pianist’, in samenspel met een kamerensemble van vijf musici met blaasinstrumenten. Een initiatief van George E. Lewis, een muziekprofessor van Columbia University die zich bezighoudt met de inzet van technologie bij het maken van livemuziek. Misschien blijft het bij dit soort experimenten. Maar het zou ook goed kunnen dat zangers en musici steeds vaker digitaal gezelschap op het podium krijgen.

DIGITALE COMEBACK

New York, afgelopen juni. In een zaal van The Shed zit het publiek in een kring naar een pianoconcert van Ryuichi Sakamoto te kijken en luisteren. En dat terwijl deze Japanse componist toch echt op 28 maart, dus een paar maanden daarvoor, was overleden. Dat de aanwezigen hem desondanks levensecht achter zijn vleugel een selectie van zijn pianostukken zagen spelen, was een knap staaltje virtual reality. Maar dat alles was zeker geen kwestie van een simpele druk op de knop. De voorbereidingen waren al in 2020 begonnen. In Tokio werd Sakamoto destijds drie dagen lang met maar liefst 48 camera’s gefilmd. Krachtige computers hadden vervolgens vijf maanden nodig om die enorme hoeveelheid data te verwerken. Maar dat alles leverde wel een indrukwekkend afterlife-concert op. En wie weet: misschien staan er bij het volgende VR-concert van Sakamoto ook volledig nieuwe nummers op de speellijst. Geen sciencefiction, want AI is intussen al behoorlijk bedreven in het maken van composities in de stijl van bekende componisten.

VEEL MEER DAN EEN DIGITALE PAPEGAAI

Samples van bestaande muziek gebruiken: dat gebeurt al decennialang. Maar heel precies menselijke stemmen nabootsen en bestaande artiesten teksten laten zingen (of rappen) die je wilt: dat is iets wat AI het afgelopen jaar mogelijk heeft gemaakt en wat ook tot de nodige opschudding in de muziekwereld heeft gezorgd. Want hoe zit het met de rechten? Tegelijkertijd biedt het artiesten ook nieuwe mogelijkheden. Zo heeft Paul McCartney onlangs aangekondigd dat er later dit jaar een nieuw nummer van The Beatles uitkomt, inclusief een vocale bijdrage van wijlen John Lennon. Met dank dus aan AI.

ALS LUISTERAAR GEVOELSMATIG TUSSEN DE ORKESTLEDEN ZITTEN

Ruimtelijk geluid. Dat is iets wat de laatste tien jaar sterk in opkomst is. Steeds meer streamingservices bieden die optie (Dolby Atmos) aan bij een groeiend aantal albums. Het mooie is: om tot dat ruimtelijke effect te komen, hoeft de luisteraar zich niet per se met peperdure luidsprekers te omringen. Het ruimtelijke effect komt ook al tot stand met speciale speakers die in staat zijn om verschillende klanken in verschillende richtingen te sturen. Zoals schuin naar boven, zodat bepaalde klanken uiteindelijk via weerkaatsing achter de luisteraar te horen zijn. Ook met airpods of speciale koptelefoons klinkt het ruimtelijke geluid behoorlijk overtuigend.

IS HET EINDE VAN FYSIEKE GELUIDSDRAGERS IN ZICHT?

Muziek streamen? Nog niet zo heel lang geleden huiverden de echte muziekliefhebbers alleen al bij het idee. Zij hielden vast aan fysieke muziekdragers, waarbij ook vinyl een overtuigende comeback maakte. Ondertussen maakte de streamwereld ook een interessante ontwikkeling door: bij steeds meer muziekplatforms werd het mogelijk om audio te beluisteren in een resolutie die vele malen hoger is dan die van fysieke geluidsdragers. ‘Het is natuurlijk leuk om iets in handen te hebben en de hoezen van platen en cd’s kunnen kunstwerkjes zijn, maar voor de audiokwaliteit is het echt niet meer nodig om je te beperken tot fysieke geluidsdragers,’ zegt Brendon Heinst, oprichter van platenlabel TRPTK. ‘Overigens is het ook weer niet zo dat iedereen meteen het kwaliteitsverschil tussen hires-streams en cd’s merkt,’ nuanceert hij. ‘Je hebt echt een geoefend oor nodig om het verschil te kunnen horen. Maar het verschil tussen een hires-stream en een gecomprimeerd audiobestand is wel heel groot. Ook voor ons als platenlabel zijn hires-streams heel interessant. We kunnen er een grote doelgroep mee bereiken. Bovendien leveren dat soort streams zowel voor ons als de artiesten meer op dan muziek in een lagere audiokwaliteit die bijvoorbeeld door grote streamingplatforms als Spotify wordt aangeboden.’

Steeds vaker verruilen musici hun papieren bladmuziek voor een tablet. Zelfs bij een concert. Het scheelt een hoop gezeul, want als musicus reis je nog weleens van repetitie naar repetitie en naar een concert. Alle bladmuziek zit nu in één apparaat.

Een voorwaarde voor het gebruik van een tablet is wel dat de technische problemen minimaal zijn. Het vergt een goede voorbereiding, zoals vanzelfsprekend het apparaat opladen. Maar ook bepaalde functies van de tablet uitschakelen. Met een elektronische pen kun je eenvoudig notities maken tijdens de repetities. Gaat er weleens iets mis? Uiteraard, maar het is overkomelijk. En daar staat tegenover dat voor een pianist bijvoorbeeld het zoeken naar een bladomslaander verleden tijd is. Het is voor velen ook een tweede natuur geworden. Als zij nu een papieren boek voor zich hebben, komt het regelmatig voor dat ze op de bladzijde ‘tikken’ om om te slaan.

Dat het mogelijk is om op basis van jaarringpatronen te bepalen hoe oud een specifiek stuk hout is, ontdekte de Amerikaanse astronoom Andrew Ellicott Douglass al ruim een eeuw geleden. Hij was daarmee de grondlegger van de dendrochronologie. Ook bij strijkinstrumenten wordt die dateringsmethodiek ingezet. Het NMF laat regelmatig een dendrochronologisch onderzoek verrichten. Tegenwoordig is dat bijna een standaardonderdeel van aankooptrajecten van oude instrumenten. Je wilt tenslotte zoveel mogelijk onzekerheden uitsluiten. Met elk onderzoek groeit de database van de onderzoekers wereldwijd en zo worden de referenties steeds sterker. Met een gedegen analyse van de jaarringen kunnen grote misverstanden worden voorkomen. Zo kan bijvoorbeeld naar voren komen dat de jongste jaarring van het hout uit een later jaar stamt dan het jaartal dat op het etiket vermeld staat. Of erger nog: later dan het sterfjaar van de vermeende bouwer. Niet zelden moet na onderzoek een toeschrijving worden bijgesteld. Vioolbouwer Roberto Furnari verricht regelmatig zo’n onderzoek. ‘Dendrochronologisch onderzoek is gebaseerd op beproefde wetenschappelijke principes. Een belangrijk basisprincipe is dat bomen die aan dezelfde weersomstandigheden zijn blootgesteld overeenkomstige groeipatronen vertonen. Als we uitgaan van dit principe kan hout van onbekende herkomst door het vergelijken met al eerder gedateerde jaarringreeksen nauwkeurig tot op het jaar worden gedateerd. Het vergelijken van groeipatronen gebeurt in eerste instantie met behulp van wiskundige methodes, maar de visuele beoordeling van jaarringgrafieken is nog altijd een essentieel onderdeel van het onderzoek. Ik maak gebruik van gespecialiseerde software omdat het wiskundige gedeelte vrij rekenintensief is. Maar ik zou de berekeningen in principe ook zelf kunnen doen. Dit laatste is heel belangrijk. Want als het rekenwerk voor mij verborgen zou blijven, kan ik de uitslag van het onderzoek niet onderbouwen. Dat is de reden waarom dit nog altijd mensenwerk is.’

COMPUTERGESTUURD RESTAUREREN

Er zijn al instrumentenbouwers die moderne technologie inzetten tijdens reparaties. Een goed voorbeeld is de in Wenen actieve vioolbouwer Usa von Stietencron. Om de conditie van een te repareren viool te bepalen, gebruikt hij een endoscopische camera en laat hij CT-scans maken. Is het hout van de viool op een bepaalde plek te dun? Dan laat Von Stietencron met een laserscanner een 3D-afbeelding van dat gebied maken. Vervolgens snijdt een computergestuurde frees een passend stuk uit een massief blok hout. Vastlijmen en klaar. Maar op die manier een volledig houten viool maken, die voldoet aan de hoge eisen en die ook net zo karakteristiek klinkt als een klassiek exemplaar? Zo’n vaart zal het niet lopen.