Biuletyn nr 8 issu 120dpi

NR 1 (8) 2016 ISS N 23 53 -50 4 0

MUZEUM NARODOWEGO W GDAŃSKU

REDAKTOR NACZELNY: WOJCIECH BONISŁAWSKI REDAKCJA: ZESPÓŁ PROJEKT I SKŁAD: AGNIESZKA GAWĘDZKA KOREKTA: HANNA NEGOWSKA WYDAWCA: ©MUZEUM NARODOWE W GDAŃSKU

I /

BIBILIOTEKA I ARCHIWUM MUZEALNE 1.1.

K S I Ę G O Z B I Ó R 7 1.2.

A R C H I WA L I A 23 1.3.

BIBLIOTEK A DZIŚ 31

II /

ZAPOWIEDZI WYSTAW I WYDARZEŃ 2.1.

AT E L I E R N O W O S I E L S K I C H 35 2.2.

B E ATA C Z A P S K A 41 2.3.

K U LT U R A LU D O WA P O D H A L A 47 2.4.

M I Ę D Z Y S ŁO WA M I 49 2.5.

S K A R B Y Ś R E D N I O W I E C Z A 55 2.6.

P R Z E S T R Z E N I E A B S T R A KC J I 59 2.7.

P O D R U G I E J S T R O N I E 65

II I /

KSIĘGARNIA MNG 3.1.

N O W O Ś C I 7 0 3.2.

K ATA LO G I W Y S TAW 7 2 3.3.

P O L E C A N E 74

IV /

7 GRZECHÓW WSPÓŁCZESNEGO CZŁOWIEKA

78

BIBLIOTEKA I ARCHIWUM MUZEALNE

WIDOK PÓŁNOCNEJ STRONY WIRYDARZA MUZEUM MIEJSKIEGO Z LAT 80. XIX W., KIEDY KUSTOSZAMI BYLI MALARZE SY I STRYOWSKI. NA PIERWSZYM PIĘTRZE ZNAJDOWAŁO SIĘ MIESZKANIE SŁUŻBOWE KUSTOSZA, OBECNIE PO LEWEJ STRONIE CZTERY OKNA NALEŻĄ DO BIBLIOTEKI MNG, SZEŚĆ OKIEN OD STRONY WIEŻYCZKI NALEŻY DO DZIAŁU KONSERWACJI.

I / 1

N R 8 / E-B I UL ETY N M UZ E UM N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

KSIĘGOZBIÓR HELENA KOWALSKA

P

o wielu latach starań otwarcie w 1872 roku w pofranciszkańskim klasztorze Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum) w Gdańsku należy uznać za początek działalności biblioteki muzealnej.

Od początków działalności Muzeum Miejskiego funkcję bibliotekarza, w ramach etatu kustosza i konserwatora zbiorów muzealnych, pełnił zatrudniony od 5 kwietnia 1871 roku malarz Louis Friedrich SY (1815–1887).

W 1888 roku funkcję tę po zmarłym L. Sy objął Wilhelm August STRYOWSKI (1834–1917), znany malarz rodzajowy i pejzażysta.

Według nowych przepisów opracowanych w 1891 roku przez zarząd Muzeum kustosz był zobowiązany do pełnienia raz w tygodniu dyżuru w bibliotece, osoby z zewnątrz mogły z jej księgozbioru korzystać w środy. Jeżeli zaszłaby taka konieczność, do obowiązków kustosza należało również udzielanie czytelnikom wszelkich informacji, pozostały czas miał poświęcać na porządkowanie księgozbioru.

W pierwszym, obszernym inwentarzu muzealnym założonym w 1887 roku biblioteka została wpisana jako dział IV Muzeum, z informacjami o pierwszych nabytkach do zbiorów bibliotecznych. Już te pierwsze wpisy informują, jak ważna dla nowo otwartej placówki muzealnej była podstawowa literatura o artystach działających na przestrzeni wieków. Zostały wówczas zakupione: monumentalna praca A. von Bartscha Le Peintre Graveur wyd. w latach 1854–1870 w 21 tomach (obecnie brak tomów 1. i 5.), H.A. Müllera Biographisches Künstler-Lexicon der Gegenwart, wyd. w 1882 roku, trzy tomy wydanego w latach 1857–1864 opracowania F. Müllera Die Künstler aller Zeiten und Völker, trzy tomy słownika artystów J.R. Füsslego pt. Allgemeines Künstlerlexicon wyd. w 1806 roku w Zurychu. Z ciekawością czyta się informację podaną w inwentarzu, że w 1891 roku ze spuścizny po A. Springerze, wybitnym historyku sztuki, zakupiono kolejne podstawowe opracowania o artystach:

7

G.K. Naglera Neues allgemeines Künstler Lexicon wyd. w latach 1835–1852 w 22 tomach (brak tomu 8.) i tego samego autora Die Monogramisten wyd. w latach 1858– –1879 w 15 tomach (brak tomu 2.). Wpisy w inwentarzu informują, że księgozbiór powiększał się również dzięki darczyńcom. W ten sposób Biblioteka zyskała między innymi opracowanie W. Lübkego o architekturze na przestrzeni dziejów i 2-tomowe przekrojowe opracowanie o rzeźbie oraz inne publikacje z zakresu historii sztuki i malarstwa, 6 tomików J. Winckelmanna Sämtliche Werke z 1825 roku, H.G. Hotho Geschichte der deutschen und niederländischen Malerei wyd. w 1842 roku, J.G. Meusela Archiv für Künstler und Kunstliebhaber wyd. w Dreźnie w 1803 roku, prace J. Burckhardta, na przykład Der Cicerone wyd. w Leipzig w 1869 roku czy monografie poszczególnych artystów, między innymi A. Neumonta Andrea del Sarto wyd. w Lipsku w 1835 roku. Do Biblioteki przekazywano również inne opracowania o historii ubiorów, historii kultury materialnej, sztuki antycznej czy ikonografii świętych, na przykład J.E. Wessely`ego Iconographie Gottes und der Heiligen z 1874 roku.

W kolejnych latach księgozbiór powiększał się dzięki wymianie, darom z wydawnictw, przekazom z innych muzeów niemieckich i w dalszym ciągu dzięki darom indywidualnych osób. Dzięki magistratowi miasta Gdańska zbiory powiększyły się o cenne dary książkowe: w 1894 roku otrzymano Die Silberbibliothek Herzog Albrecht`s von Preussen w opracowaniu P. Schwenke i K. Lange wyd. z okazji 350-lecia Uniwersytetu w Królewcu.

W 1881 roku powstało w Gdańsku Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Provinzial-Kunstgewerbemuseum). Mieściło się w zachodnim skrzydle byłego klasztoru franciszkańskiego i posiadało własny księgozbiór ukierunkowany na opracowania z rzemiosła artystycznego. Książki miały znaki własnościowe Muzeum Rzemiosł Artystycznych i oddzielną numerację. Z upływem lat zbiory obu muzeów zostały połączone, z zachowanego wykazu książek Muzeum Rzemiosł Artystycznych wynika, że do wspólnego

I / 1

« „DIE SILBERBIBLIOTHEK HERZOG ALBRECHT`S VON PREUSSEN” »

księgozbioru zostało przekazanych 352 woluminów. Pewna liczba książek w Bibliotece ma naklejki z oznaczeniem V. S. - Verein Sammlung – proweniencja wskazuje na Towarzystwo Sztuk Pięknych. Niewielka liczba książek jest oznaczona podłużną tuszową pieczątką Kabrunsche Sammlung, małą suchą pieczątką lub skrótem Kbr. od nazwiska JACOBA KABRUNA (1759–1814) – najbardziej zasłużonego dla Gdańska kolekcjonera malarstwa holenderskiego, który swoją kolekcję obrazów, grafiki i rysunków, a także liczący około 2 tysięcy księgozbiór zapisał miastu. Książki z oznakowaniem Kabrunsche Sammlung były zakupione z funduszy pochodzących z oprocentowanego legatu Fundacji Kabrunowskiej utworzonej przez darczyńcę.

Księgozbiór Biblioteki Muzeum Miejskiego był ukierunkowany na gromadzenie książek z zakresu szeroko pojętej

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

nych kolekcjonerów prywatnych, takich jak: A. von Lanna historii sztuki, rzemiosła artystycznego i nauk pomocz Pragi, O. Huldschinsky z Berlina, K. Rothschild z Frankniczych, jak ikonografia, numizmatyka, sfragistyka czy furtu n/Menem, S. Stroganow z Leningradu, Galeria króheraldyka. Z numizmatyki na uwagę zasługują zwłaszcza la Stanisława Augusta, F. Basner z Sopotu, L. Giełdzinski prace E. Bahrnfeldta i F.A. Vossberga. Z dawnego księz Gdańska oraz katalogi mniejszych prywatnych kolekgozbioru zachowały się wydawane całe serie opracowań cji (F. Burchardt, J. Model i S. Salz z Berlina, B. Geiger ogólnych: Handbuch der Kunstwissenschaft, Propyläen z Wiednia, A. Kolasinski z Warszawy, A. Kirchberger z Ems, Kunst Geschichte, A. Springera Handbuch der KunstgeP. Osterman). schichte, 5 tomów Die Meisterzeichnung, opracowania Wiele spośród książek z dawnych zbiorów Muzeum NaroW. Lübkego, M. Semraua czy G. Dehio. Z opracowań dodowego jest przeznaczonych do kontemplowania w bityczących rzemiosła artystycznego są prace M. Rosenberbliotekach z prawdziwego zdarzenia. Starannie wydane ga, A. Rhodego, E. Hinzego, E. von Czihaka i wielu innych. z oryginalną oprawą z epoki, zawierają ciekawe inforZ kolei z podstawowej literatury o rzeźbie ważne są momacje o proweniencji, stare nografie i opracowania pieczątki, znaki własnoW. Pindera, W. Bodego czy ściowe i ekslibrisy. Część C.H. Classena. Wiele jest WIELE SPOŚRÓD KSIĄŻEK ilustracyjną tych książek pięknych i cennych opracoZ DAWNYCH ZBIORÓW MUZEUM stanowią często wysokiej wań o sztuce starożytnej, NARODOWEGO JEST PRZEZNAklasy miedzioryty, ryciny CZONYCH DO KONTEMPLOWANIA warto tu wspomnieć pracę W BIBLIOTEKACH Z PRAWDZIi heliograwiury zabezpieH. von Hermana HerculaWEGO ZDARZENIA. STARANNIE czone delikatną bibułą. num und Pompeji z 1841 WYDANE Z ORYGINALNĄ OPRAWĄ Wśród wydań z XIX wieku roku wyd. w 6 tomach Z EPOKI, ZAWIERAJĄ CIEKAWE są piękne publikacje z grai wzbogaconą licznymi ryINFORMACJE O PROWENIENCJI, fikami znanych artystów, cinami. Ofiarodawcą publiSTARE PIECZĄTKI, ZNAKI WŁAmiędzy innymi Roberta Rekacji był radca i wieloletni SNOŚCIOWE I EKSLIBRISY. inicka, L. Richtera, Maksa członek zarządu Muzeum Klingera, Maksa Slevogta, O. Bischoff. Dla muzeobecnie niestety część z nich to destrukty. W wielu dawalników ważne są materiały i opracowania związane nych książkach, oprawianych nie tylko przez gdańskich z początkami muzealnictwa polskiego, między innymi introligatorów, wklejone są mikroskopijne naklejki idenz Muzeum w Rapperswilu, muzeów we Lwowie i Krakowie, tyfikujące książkę z daną introligatornią. opracowania o muzealnictwie europejskim i historii kolekW lektorium Biblioteki zgromadzono gedanensia – podcjonerstwa (J. v. Schlosser) czy omawiające zagadnienia stawową literaturę dotyczącą Gdańska. Do najciekawszych ochrony i konserwacji zabytków, jak seria Die Bau- und należy być może jedyny zachowany egzemplarz dysertacji Kunstdenkmäler. Z dawnych zbiorów zachowały się rówdoktorskiej inż. E.Ch. Schwennickego Die Baugeschichte nież materiały źródłowe, na przykład tak ważne dla histoder Bartholomäikirche in Danzig. Bildliche Darstellungen ryków sztuki dotyczące malarzy holenderskich, opracowaobronionej w 1935 roku w Wyższej Szkole Technicznej ne i sukcesywnie wydawane przez wiele lat przez H. de w Gdańsku. W zbiorach bibliotecznych znajdują się wydaGroota. W Bibliotece jest pewna część dawnych katalogów ne w 1. połowie XIX wieku prace G. Löschina traktujące aukcyjnych, katalogów kolekcji muzealnych i zbiorów zna-

9

« PRZYKŁADY STARANNYCH OPRAW: WYTŁACZANEJ Z 2. POŁ. XIX W. I OPRAWY SECESYJNEJ (NA STRONIE OBOK) »

I / 1

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

o historii Gdańska, kroniki bieżących wydarzeń Gdańska, opracowania gdańskiego historyka i archiwisty T.S. Hirscha, zwłaszcza monografia kościoła Mariackiego w Gdańsku, Gdańska Kronika C. Weinreischa wyd. w Berlinie w 1855 roku, opracowania z historii Gdańska i historii kultury A. Brandtstättera, J.N. Pawlowskiego, P. Simsona i E. Keysera, opracowania z historii gospodarczej i społecznej, publikacje dotyczące kościołów gdańskich często napisane przez pastorów (P. Schmidt, A. Blech), monografie cechów gdańskich i szkół wydawane przy okazji jubileuszy.

W lektorium można się zapoznać z opracowaniami ogólnymi z zakresu budownictwa architektury i ochrony zabytków (O. Kloeppel, G. Cuny, E. Volmar), opracowaniami o Ratuszu Głównym, Dworze Artusa i innych zabytkach architektury, a także dotyczącymi sztuki gdańskiej. Znajdziemy tu również pracę J.C. Schultza Ueber alterthümliche Gegenstände der bildenden Kunst in Danzig czy Danzig und Seine Bauwerke z 1841 roku, Danziger Barock wyd. w 1909 roku, prace M. Gumowskiego, T. Kruszyńskiego, M. Bersohna, dawnych pracowników muzeum: I. Koski i G. Brutzera, wreszcie katalogi zbiorów Muzeum Miejskiego (opracowania H.F. Seckera) oraz katalogi wystaw zorganizowanych przez Muzeum lub pokazywanych w jego gmachu (W. Mannowsky, W. Drost).

W sprawozdaniach rocznych Muzeum wymieniany był przyrost księgozbioru Biblioteki, podawano do wiadomo-

ści tytuły najbardziej wartościowych nabytków, w prasie codziennej przy omawianiu działalności placówki wspominani byli również jej sponsorzy. W archiwum zachował się wykaz ofiarodawców, z podaniem szacunkowej wartości ich daru. Księgozbiór systematycznie się rozrastał, w okresie od 1919 do 1924 roku powiększył się o 315 tytułów, a w latach 1924/25 o kolejne 203 tomy, osiągając liczbę 4100 tomów.

Odnotowano 25 tytułów czasopism, w tym okresie sporządzono również sześć tomów katalogu systemowego.

Podczas II wojny światowej znaczną liczbę ksiąg wywieziono do Żelisławek (Senslau) k. Pszczółek.

Dokładnie nie wiadomo, w jakim stopniu ucierpiał księgozbiór Biblioteki, ponieważ nie zachowały się inwentarze. Braki są widoczne w księgozbiorze druków XIX-wiecznych, zwłaszcza w wydawnictwach seryjnych lub ciągłych, gdzie brakuje niektórych tomów. Tuż po wojnie pewna partia książek została wypożyczona na rewers do Warszawy i już nie powróciła. Część ksiąg, zwłaszcza dużego formatu, to często destrukty, brakuje w nich części ilustracyjnej lub tekstowej, jak również dużych plansz.

Wiele tych ksiąg nosi ślady żołnierskich butów. Po wojnie proweniencja książek w Bibliotece uległa znacznej zmianie, trafiły tu egzemplarze z różnych składnic książek, na przykład ze zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Stalinogrodzie (Katowice) czy składnicy Ludowego Wojska Polskiego w Malborku. Nie wiadomo, według jakich

11

OBECNY EKSLIBRIS BIBLIOTEKI MNG ZAPROJEKTOWANY PRZEZ ZNANEGO GRAFIKA WOJCIECHA JAKUBOWSKIEGO

kryteriów do biblioteki muzealnej trafiły książki ze zbiorów zamku malborskiego, a szczególnie część pięknego księgozbioru BERNHARDA SCHMIDA, konserwatora i rzecznika odbudowy zamku. Księgozbiór Schmida wyróżnia się jednolitą, staranną oprawą z wytłoczonym superekslibrisem. Historia i odtworzenie stanu tej kolekcji stały się tematem opracowania prof. W. Sieradzana pt.

Księgozbiór prywatny niemieckiego konserwatora zamku w Malborku, wyd. w 2011 roku w Malborku.

Obecnie księgozbiór Biblioteki MNG liczy około 22 000 woluminów i 445 tytułów czasopism z zakresu muzealnictwa i konserwatorstwa, a także tytuły regionalne. Biblio-

I / 1

teka kontynuuje profil przedwojennych zbiorów, gromadzi głównie wydawnictwa z zakresu historii sztuki dawnej, rzemiosła artystycznego, historii kultury materialnej i wybrane tytuły z zakresu religioznawstwa, muzealnictwa i konserwatorstwa, gromadzi katalogi wystaw, wydawnictwa własne oraz gedanensia. Z inicjatywy Biblioteki Muzeum ma własny ekslibris zaprojektowany przez WOJCIECHA JAKUBOWSKIEGO, wielokrotnie nagradzanego artysty specjalizującego się w tej formie grafiki.

Ekslibris jest wklejany w bardziej znaczące wydawnictwa własne MNG.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

PRZYKŁADY EKSLIBRISÓW I INNYCH ZNAKÓW WŁASNOŚCIOWYCH Z KSIĘGOZBIORU BIBLIOTEKI MNG

PIECZĄTKI TUSZOWE W KSIĄŻKACH ZAKUPIONYCH DZIĘKI ŚRODKOM FINANSOWYM Z FUNDACJI KABRUNOWSKIEJ

SUPEREKSLIBRIS JACOBA KABRUNA

SUPEREKSLIBRIS BERNARDA SCHMIDA, KONSERWATORA I INICJATORA ODBUDOWY ZAMKU KRZYŻACKIEGO W MALBORKU

13

EKSLIBRIS ZNANEGO KOLEKCJONERA Z SOPOTU FRIEDRICHA BASNERA

W zbiorach Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum) znajdowały się nie tylko książki z proweniencją Basnera, ale przede wszystkim wyroby rzemiosła artystycznego, meble i malarstwo.

EKSLIBRIS I PIECZĄTKA TUSZOWA MUZEUM MIEJSKIEGO (STADTMUSEUM)

I / 1

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

15

EKSLIBRIS ANNY GOSIENIECKIEJ, WIELOLETNIEJ KUSTOSZ MALARSTWA OBCEGO I GDAŃSKIEGO W MNG

I / 1

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

PRZYKŁADY NAKLEJEK WKLEJONYCH DO KSIĄŻEK, INTROLIGATORNIE I KSIĘGARNIE Z GDAŃSKA I INNYCH MIAST

17

STARODRUKI W bibliotece muzealnej znajduje się 150 starodruków, stanowi to 210 pozycji inwentarzowych. W zbiorach bibliotecznych przypuszczalnie było więcej starodruków, sądząc po brakujących egzemplarzach tytułów wielotomowych, na przykład brak 1. tomu J. Bernoulliego Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland (Leipzig 1780), tego, w którym podróżujący zamieścił między innymi opis prywatnych kolekcji w Gdańsku.

Egzemplarz muzealny Bernoulliego jest z exlibrisem F. Basnera, trudno uwierzyć, żeby ten wytrawny kolekcjoner nie posiadał całego wydania Reisen durch Brandenburg… Z literatury wiadomo, że w 1970 roku Biblioteka Gdańska PAN otrzymała w darze z Muzeum Pomorskiego w Gdańsku (wcześniejsza nazwa Muzeum Narodowego) 92 tomy druków z XVI wieku, 379 druków z XVII wieku oraz 632 druki z XVIII wieku, łącznie 1103 tomy. Nie wiemy, czy dar ten obejmował druki z dawnych zbiorów Muzeum, czy przekazano je z innych bibliotek lub stanowiły własność osób prywatnych, może przez przypadek zawieruszoną od czasów wojny.

Zbiór dawnych druków jest bardzo zróżnicowany pod względem tematycznym, ilustracyjnym i edytorskim, najwcześniejsze wydania prawdopodobnie pochodzą z początku XVI wieku, najpóźniejsze – z ostatniego dziesięciolecia XVIII wieku. Najwięcej woluminów jest w języku niemieckim, mniej po łacinie, francusku i angielsku, pojedyncze egzemplarze są w języku holenderskim i polskim. Zakres tematyczny jest dosyć szeroki, obejmuje literaturę moralizatorską i piękną (historie rycerza Zygfryda, bajki Ezopa i F. Hagedorna, tłumaczenia M. Opitza poezji J. Barclaya), zagadnienia z zakresu techniki wojennej i militarnej (Kriegs Discurs von Bestellung des gantzen Kriegswesens, Frankfurt 1593, G. Adlerfeld Historie Militaire de Charles XII Roi de Suede, Amsterdam 1740), nauki przyrodnicze (I.L. Kuttenpeitscher Neueste Naturgeschichte

des Moenchthums beschreiben im Geiste der Linnaeischen Sammlungen, J.C. Eichhorn Beytraege zur Natur-Geschichte der kleinsten Wasser-Thiere). Niektóre z dawnych druków zaliczyć można do szeroko pojętej historii kultury materialnej i obyczajowej. Ciekawostką jest encyklopedia perukarska zilustrowana kilkudziesięcioma rodzajami peruk obowiązujących w świecie mody (M. Beaumont L`Enciclopedie Perruquiere. Ouvrage curieux a lussage de toutes sortes de tetes, Paryż 1762). Jak wiadomo, moda na picie kawy przyszła do Europy z Bliskiego Wschodu przez Włochy – warto tu wymienić starodruk opisujący dom kawy (kawiarnię) i obyczaje związane z jej piciem (Das Curieuse Caffe-Hauss zu Venedig, Freyburg 1698). Osobliwością w zbiorach bibliotecznych jest również kompendium wiedzy tajemnej, liczące około 1300 stron, słynnego doktora Fausta (J.M. Faustij Compendium Alchymist novum sive Pandora. Explicata figuris Illustrata, Frankfurt i Lipsk 1706).

Najstarsze egzemplarze starych druków spośród znajdujących się w Bibliotece pochodzą prawdopodobnie z pierwszych lat XVI wieku. Są to dwa wydania pełnych humoru przygód ludowego prześmiewcy Dyla Sowizdrzała pt.

Eulenspiegel oraz Der Land- und Bauers Leute Practic Reich zu werden. Również proste ryciny, wykonane z drzeworytniczego klocka, świadczą o ich wczesnym pochodzeniu.

Pięknym przykładem renesansowej oprawy książki jest Eneida Wergiliusza wyd. we Frankfurcie w 1562 roku, oprawiona w białą skórę ozdobioną ornamentem rozetowym, w narożach z miniaturowymi medalionami przedstawiającymi reformatorów kościoła: Martina Lutra, Phillippa Melanchtona, Jana Husa. Książkę zdobi superekslibris Paulusa von Prauna z Norymbergii, znanego renesansowego zbieracza, właściciela słynnej Kunstkamery, którą z zainteresowaniem zwiedzało wielu podróżujących po Europie.

W epoce renesansu ciekawość świata, poznawanie nowych, egzotycznych krajów sprawiły, że wielką

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« „BIBLIA O MALARZACH” CARELA VAN MANDERA (1548–1606) „HET SCHILDER-BOECK” Z 1604 R., ZBIÓR BIOGRAFII 175 NAJWYBITNIEJSZYCH MALARZY DZIAŁAJĄCYCH W WIEKACH XV I XVI. »

19

popularnością zaczęły się cieszyć opowiedziane z hucza i propagatora sztuki greckiej J. Winckelmanna pt. morem opisy podróży Adama Oleariusa – w zbiorach BiHistoria sztuki starożytnej (Drezno 1764) oraz o rozblioteki są dwie księgi z jego wypraw do Persji i na Bliski ważaniach na temat sztuki przeznaczonych dla jej miWschód wyd. w Hamburgu w 1660 i 1696 roku. Z XVIII łośników autorstwa L. Tiecka pt. Phantasien ueber wieku pochodzi wydany w języku francuskim przewodnik die Kunst, für Freunde der Kunst (Hamburg 1799). po Italii Ch. Barbieri Direction tour les Voiageurs en Italie Ze starych druków poświęconych historii kościoła czy za(Bolonia 1779), w którym zamieszczono rozkładane mapgadnieniom teologicznym można wymienić: C. Fleury’ego ki z zaznaczonymi trasami zachęcającymi do peregrynacji. historię powszechną kościoła pt. Algemeine KirchengeMatthäus Merian ojciec i syn znani byli w XVII wieku z wyschichte des Neuen Testaments (Frankfurt 1752–1755), sokiego kunsztu wykonywanych miedziorytów. W zbioF. Strady’ego Historie de la Guerre de Flandrie (Antwerpia rach Muzeum zachowały się topografie Bawarii, Galii i He1705) oraz przybliżenie historii kościoła greckokatolickiesji z rytowanymi przez nich go w Turcji autorstwa J. Ellicznymi widokami miast, snera Neueste Beschreibung mapami i planami. Inny wyderer Griechischen Christem ZBIÓR DAWNYCH DRUbitny miedziorytnik Joachim in der Türckey (Berlin 1737), KÓW JEST BARDZO ZRÓŻNISandrart (1606–1688) wyw zbiorach jest również BiCOWANY POD WZGLĘDEM TEkonał panteon bogów stablia Martina Lutra z 1684 MATYCZNYM, ILUSTRACYJNYM rożytnych do Iconologii Deroku ilustrowana manieI EDYTORSKIM, NAJWCZEŚNIEJorum (Norymberga 1680), r ystycznymi miedzior ySZE WYDANIA PRAWDOPODOBz kolei w dziele Academia tami H.J. Schollenbergera.

NIE POCHODZĄ Z POCZĄTKU Nobilissimae Artis Pictoriae Ze zbiorów heraldyki w MNG XVI WIEKU, NAJPÓŹNIEJSZE – (Norymberga 1683) zostanajpiękniejszym egzemplaZ OSTATNIEGO DZIESIĘCIOLEli przez niego uwiecznieni rzem jest ręcznie iluminoCIA XVIII WIEKU. malarze żyjący na przestrzewany starodruk C. Corthoysa ni wieków. Sculpturae veteMeyntzische Chronik, von ris admiranda (Norymberga 1680) zawiera dużego formaAnfang d. Statt Mayntz Erbawung biss auff die Regierung tu całostronicowe wizerunki postaci świata starożytnego, dess Hochwürdigsten Herrn J. Schweicharden Ertzbischofbogów i półbogów, również rytowane przez Sandrarta. fen (Frankfurt 1613). Starodruk z ekslibrisem pochodzi Z zagadnień dotyczących sztuki ogólnej należy wyz księgozbioru kupca H. Abegga, filantropa i pomysłomienić przede wszystkim dzieło życia flamandzkiego dawcy budowy tanich domów dla robotników. Ponadto malarza Carela van Mandera (1548–1606) Het Schilw zbiorach są ważne dla heraldyki opracowania niemiecder-Boeck z 1604 roku określane „biblią o malarzach”, kiego historyka J.Ch. Gatterera Abriss der Heraldik oder ponieważ jest zbiorem biografii 175 najwybitniejWappenkunde i tegoż autora wydanie o genealogii i heszych malarzy działających w wiekach XV i XVI. Het raldyce XVIII-wiecznych rodów europejskich. Liczne herby Schilder-Boeck przez stulecia uważane było za cenne (21 sztuk) i genealogiczny dodatek o osobach z cesarskieźródło informacji o ówczesnym życiu artystycznym. go otoczenia zawiera kieszonkowy kalendarz z 1766 roku.

Spośród dzieł pochodzących z XVIII wieku należy Z kolei herby rycerzy ewangelickiego zakonu joannitów wspomnieć o wielokrotnie wydawanej pracy badakomturii brandenburskiej są zawarte w Nachrichten vom

I / 1

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

Johanniterorden, insbesondere von dessen Herrenmeisterthum opisanych i zestawionych przez J.E. Hassego (Berlin 1767), uzupełnieniem są tablice genealogiczne.

W zbiorach Biblioteki znajdują się podstawowe prace G. Lengnicha, między innymi wielotomowe dzieło Geschichte der preussischen Lande Königliche-Polnischen Antheils (Danzig 1723–1755) i Polnische Geschichte von dennen Zeiten Lechian biss auf den Tod August des II (Danzig 1741), a także opracowanie C. Schütza z 1599 roku pt.

Historia Rerum Prussicarum i M. Hartknocha Alt- und neues Preussen oder Preussischer Historien (Frankfurt 1684).

Starodruki dotyczące Gdańska to przede wszystkim historia napisana przez sekretarza miejskiego R. Curickego zatytułowana Der Stadt Danzig Historische Beschreibung (Amsterdam – Danzig 1687), trzy tomy Historii Gdańska D. Gralatha wyd. pod koniec XVIII wieku. W zbiorach jest również historia Gdańska z opisem Wisłoujścia wyd. w Amsterdamie w 1735 roku w języku holenderskim, książeczka z 1709 roku poświęcona zarazom w Gdańsku, odezwa dowódcy wojsk rosyjskich C.B. Münnicha z 1734 roku wzywająca gdańszczan do poddania się, trzy egzemplarze wilkierzy gdańskich (1761–1783), kilka egzemplarzy kalendarzy gdańskich z lat 1696, 1730 i 1754 wydanych przez F. Bütnera i H. Kühna z licznymi dopiskami na marginesach. Najciekawsze dopiski znajdują się w kalendarzu z 1696 roku, gdzie nieznany gdańszczanin zanotował dzienną datę śmierci Jana III Sobieskiego – króla cieszącego się w Gdańsku dużym uznaniem, zwłaszcza po jego sukcesach militarnych; pod datą 24 maja odnotował również ślub drugiej córki Jana Heweliusza z Ernstem Lange. Inny gdański kupiec w swoim Kaufmaennisches Handbuch zum Behuf der Danziger Handlung (Danzig 1782) zanotował operacje giełdowe, ceny towarów i inne drobne uwagi. W kalendarzu zamieszczono w układzie alfabetycznym wykaz wszystkich spichrzów i mapkę z ich rozmieszczeniem na Wyspie Spichrzów. W podobnym charakterze wydany był w Gdańsku w 1756 roku wykaz spichrzów z liczbą zatrudnionych pracowników

Speicherbuch, oder Verzeichniss aller Speicher in Danzig, und wie viel Mann ein jeglicher Raum setzt przeznaczony dla kupców zbożowych. W zbiorach – z licznymi uzupełnieniami doprowadzonymi w układzie chronologicznym do początków XIX wieku – są dwa egzemplarze wykazu kaznodziejów z terenu Gdańska i okolic, między innymi profesorów Gimnazjum Gdańskiego, na przykład Danziger Lehrer Gedaechtniss (Danzig u. Leipzig 1760).

W księgozbiorze mamy też polonica: W. Madalińskiego Inwentarz Constituciy Koronnych od roku pańskiego XDL aż do roku M.DC.XLIII uchwalonych (Warszawa 1644) i dramatyczna historia ucieczki z Gdańska króla Stanisława Leszczyńskiego (wyd. amsterdamskie z 1758 i stokholmskie z 1737 roku). Do polonicum zaliczyć można słownik polsko-niemiecki Enchiridion Polonicum oder Polnisches Hand-Buch ułożony przez kaznodzieję J. Monetae (Danzig 1771); tu oprócz słowniczka są również rozmówki.

21

« WNĘTRZE BIBLIOTEKI MNG W 1950 R., Z CZYTELNI KORZYSTA ETNOGRAF IRMINA KUCHARSKA »

I / 2

N R 8 / E-B I UL ETY N M UZ E UM N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

ARCHIWALIA HELENA KOWALSKA

Z

achowane w Muzeum archiwalia stanowią w dużej części uzupełnienie zasobów akt z Archiwum Państwowego w Gdańsku o sygn. APG 1384, a dotyczących szeroko pojętych zagadnień ochrony zabytków z terenu Gdańska i okolic. W Bibliotece znajduje się pewna część archiwaliów dotycząca muzealnictwa gdańskiego, głównie powstania i działalności Muzeum Miejskiego.

Archiwalia podzielono na osiem działów tematycznych, wzorując się na Archiwum Państwowym w Gdańsku.

I DZIAŁ – gromadzi przede wszystkim rękopiśmienne inwentarze muzealne dotyczące zbiorów. Z 1856 roku pochodzi najstarszy rękopis kolekcji malarstwa J. Kabruna, jego graficzne zbiory zostały opracowane przez J.C. Blocka i dr. Duisburga około 1860 roku – w archiwum jest rękopis tego opracowania. Pierwszy w rękopisie inwentarz Muzeum Miejskiego założono w 1887 roku, kolejne inwentarze są z lat 1902, 1910 i z czasów powojennych (1945–1947). W zbiorach archiwum jest również inwentarz Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Provinzial-Kunstgewerbemuseum) z 1882 roku, w dziale inwentarzy mamy także spisany ołówkiem wykaz nowych nabytków ze zbiorów A.W. Stryowskiego.

II DZIAŁ – przechowuje regulaminy i przepisy, sprawy organizacyjne i personalne (wykazy członków różnych stowarzyszeń i adresy.)

III DZIAŁ – obejmuje informacje o nowych nabytkach, zapiski dotyczące współpracy z domami aukcyjnymi i fundatorami.

IV DZIAŁ – gromadzi wszelką korespondencję w sprawach wydawniczych, głównie z lat 30., dotyczącą między innymi inwentaryzacji zabytków, wypożyczeń obrazów, książek i fotografii. W korespondencji z okresu wojny są sprawozdania z działalności muzeów regionalnych, można też znaleźć ważne uzupełniające informacje o przygotowaniach i miejscach ewakuacji zabytków.

V DZIAŁ – dotyczy wystawy i wystawiennictwa. Znajdują się tu archiwalia odnoszące się wystaw zorganizowanych przez Muzeum Miejskie lub pokazywanych w gmachu Muzeum, ale organizowanych przez Związek Artystów lub Towarzystwo Sztuk Pięknych (Kunstverein).

VI DZIAŁ – obejmuje zagadnienia konserwacji i ochrony zabytków. W dziale tym najciekawsze rękopiśmienne archiwalia opracowane w połowie lat 30. dotyczą inwentaryzacji całych pierzei kamienic położonych w historycznym centrum Gdańska, czyli na ulicach: Szerokiej, Św.

Ducha, Piwnej, Chlebnickiej, Długiej, Długim Targu i Ogarnej. Z uwagi na ogromne zniszczenia spowodowane „wyzwalaniem” miasta w marcu 1945 roku, gdzie śródmieście Gdańska zostało zburzone w przeszło 80%, materiał ten ma ogromną wartość dokumentacyjną i poznawczą,

23

NA KARTCE POCZTOWEJ „PORTRET STARSZEGO MĘŻCZYZNY W CZARNYM UBRANIU” JACOBA VAN LOO (VANLOO) Z KOLEKCJI JACOBA KABRUNA, OBECNIE ZAGINIONY

opisuje bowiem historyczne miasto, jakie zostało bezpowrotnie utracone. Inwentaryzacje są coraz częściej wykorzystywane przez historyków i historyków sztuki. W dziale tym jest również teczka z protokołami posiedzeń rady ds. ochrony zabytków, a także ochrony pomników przyrody.

VII DZIAŁ – odnosi się do okresu II wojny światowej.

Zawiera spisy i wykazy ewakuowanych zabytków i materiały rewindykacyjne. Dział obejmuje wykazy zabytków Gdańska, które zostały ewakuowane w okolice miasta, następnie z powodu coraz większych zagrożeń militarnych ewakuowane i ukryte na terenie Niemiec. W dziale tym są również wykazy części zabytków odzyskanych w 1956 roku z terenów byłego ZSRR. VIII DZIAŁ – dotyczy Biblioteki, zawiera inwentarze rzeczowe i dawne karty katalogowe. Wśród rękopisów znajduje się między innymi spis 61 książek zakupionych przez Fundację Kabrunowską, oznaczoną tuszową, podłużną, czerwoną pieczątką Kabrunsche Sammlung; do dzisiaj zachowały się 33 książki.

DZIAŁ DOKUMENTACJI MUZEALNEJ, wchodzący w skład Biblioteki MNG, gromadzi dokumentację wystaw (zaproszenia, metryczki, informacje prasowe, plakaty i zdjęcia z wystaw itp.) oraz wszelkie inne informacje dotyczące działalności Muzeum Narodowego.

Również w ramach Biblioteki powstał DZIAŁ DAWNEJ POCZTÓWKI, który obejmuje karty pocztowe wydane do roku 1945 na terenie Niemiec, Wolnego Miasta Gdańska i Polski. Szczególnie cenne są kartki z przedstawieniami eksponatów z dawnych zbiorów Muzeum Miejskiego /Stadtmuseum/ obecnie zaginionych. Na kartkach pocztowych przedstawiano nie tylko najcenniejsze eksponaty, ale również nowe nabytki pozyskane do zbiorów muzealnych.

Dawna pocztówka jest ważnym materiałem ikonograficznym, niezwykle pomocnym przy identyfikacji zaginionych zabytków.

WYDANY PRZED WOJNĄ NA KARTCE KORESPONDENCYJNEJ „PORTRET MŁODEJ DAMY” (STYL A. VAN DYCK), OBECNIE W GALERII STAŁEJ MALARSTWA FLAMANDZKIEGO W MNG

I / 2

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

SALA EKSPOZYCYJNA Z KOPIAMI RZEŹB ANTYCZNYCH W DAWNYM MUZEUM MIEJSKIM

W środku rzeźba Atena Lemnia (wys. 205 cm) wg oryginału Fidiasza z V w. p. n.e., obok Ateny po lewej stronie Stojący dyskobol Naukidesa wg oryginału rzeźby z VI/V w. p. n. e. znajdującego się w zbiorach watykańskich. Po lewej stronie (na brzegu kartki) umieszczono kopię antycznego kandelabru z trzema czaplami wg marmurowego oryginału znajdującego się w Neapolu. Pokazane rzeźby stanowią stratę wojenną.

DAWNA POCZTÓWKA JEST WAŻNYM MATERIAŁEM IKONOGRAFICZNYM, NIEZWYKLE POMOCNYM PRZY IDENTYFIKACJI ZAGINIONYCH ZABYTKÓW.

25

KARTKA POCZTOWA Z POCZ. XX W. WYDANA PRZEZ WYDAWNICTWO CLARY BERNTHAL Z GDAŃSKA

Na postumencie ustawiono gipsowy odlew bogini zwycięstwa Wiktorii, wykonany wg znajdującego się w Berlinie oryginału Christiana D. Raucha (1777–1857). Na pierwszym planie na ścianie po lewej stronie widnieje rzeźba z 1878 roku Żołnierze powracający z wojny do domu. Rzeźby, obecnie zaginione, znajdowały się na wystawie stałej w krużganku południowym Muzeum Miejskiego w Gdańsku.

Zakres tematyczny kolekcji kartek pocztowych można podzielić na cztery podstawowe działy: I. MUZEUM MIEJSKIE W GDAŃSKU (STADTMUSEUM, OBECNIE MUZEUM NARODOWE) ORAZ KOŚCIÓŁ ŚW. TRÓJCY Dział obejmuje karty pocztowe przedstawiające bryłę architektoniczną muzeum i kościoła wraz z najbliższym otoczeniem ulic Toruńskiej i Rzeźnickiej, wykonane technikami litograficzną, fotograficzną i innymi. Do wspomnianego działu należy zaliczyć również widokówki prezentujące wnętrza.

II. TRYPTYK „SĄD OSTATECZNY” HANSA MEMLINGA Ten niezwykle cenny zabytek sztuki flamandzkiej, znajdujący się prawie do końca wojny w kościele Mariackim, był

I / 2

przez ówczesnych wydawców z terenu Niemiec chętnie przedstawiany na kartach pocztowych.

III. ZABYTKI RUCHOME (OBRAZY, MEBLE, RZEŹBY) W ZBIORACH MUZEUM MIEJSKIEGO Obrazy, meble, rzeźby reprodukowane na kartach pocztowych w seriach poświęconych zabytkom miasta Gdańska.

Możliwe rozszerzenie części zbiorów o karty pocztowe przedstawiające zabytki z kościołów gdańskich.

IV. GDAŃSK W IKONOGRAFII Serie kart pocztowych z reprodukcjami obrazów, grafik i rysunków poświęconych miastu Gdańsk. Dział ten będzie uzupełniany o reprodukcje obrazów ilustrujące wnętrza kościołów gdańskich, Domu Uphagena i Ratusza Głównego Miasta.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

ZDJ. Z LAT 20. WNĘTRZA TZW. SIENI GDAŃSKIEJ (OK. 1630 R.)

Nad schodami zawieszono obraz Johanna L. Tietza Izaak błogosławi Jakuba wg Rembrandta lub Gerrita van Honthorsta [Kbr. 162] ze zbiorów Jacoba Kabruna, obecnie zaginiony. Po prawej stronie widoczny kominek ze sceną Ofiarowanie Izaaka, obecnie w pomieszczeniach Biblioteki MNG.

WNĘTRZE TZW. SIENI GDAŃSKIEJ Z OK. 1630 R. Z WIDOKIEM NA DACH KAPLICY ŚW. ANNY PRZY KOŚCIELE ŚW. TRÓJCY. PO WOJNIE W NOWYM UKŁADZIE PRZESTRZENNYM MUZEUM MIEŚCI SIĘ BIBLIOTEKA MNG

27

ARCHIWALNE ZDJĘCIE Z OK. 1920 R. Z RENESANSOWYM KOMINKIEM ZE SCENĄ „OFIAROWANIE IZAAKA” (1630), PO BOKACH KOMINKA WIDOCZNE SĄ FLIZY HOLENDERSKIE (NIEBIESKIE) ZE SCENAMI MORSKIMI I RZECZNYMI

I / 2

W jednej z sal zajmowanych przez Bibliotekę MNG znajduje się renesansowy kominek z 1630 roku, wykonany z piaskowca przez nieznanego rzeźbiarza, z dramatyczną sceną Ofiarowanie Izaaka. W zwieńczeniu kominka jest przedstawiony Kurcjusz na koniu skaczący w płomienie.

Kominek stanowił jeden z elementów wyposażenia tzw. sieni gdańskiej, znajdującej się przed wojną w części Muzeum zajmowanej obecnie przez Bibliotekę. Kominek został przeniesiony do Muzeum w 2. dekadzie XX wieku z kamienicy przy ul. Ogarnej 123. Właścicielem kamienicy przez długi czas był architekt miejski i kolekcjoner Waldemar Otto, również członek loży masońskiej Eugenia.

W swoim mieszkaniu zgromadził wiele cennych zabytków sztuki: średniowieczne drzwi, piece, rzeźbione elementy schodów i balustrad, ozdobne kraty i kominki, między innymi jeden z czerwonego piaskowca. Po śmierci kolekcjonera wszystko zostało sprzedane, Muzeum zakupiło wspomniany kominek, który jest jedynym zachowanym obiektem pochodzącym z prywatnego wyposażenia kamienicy dawnego Gdańska. Okazałe i bogato zdobione kominki z Ratusza Głównego Miasta i Ratusza Staromiejskiego są przykładem wyposażenia gmachów użyteczności publicznej.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

OBECNE ZDJĘCIE KOMINKA

KOMINEK W BIBLIOTECE MNG PRZED KONSERWACJĄ

Pełny blask kominka został przywrócony rękami muzealnych konserwatorów pod kierunkiem Anny Kriegseisen. Został poddany gruntownej konserwacji, odtworzono i scalano brakujące elementy kamieniarki, odtworzono jego dawną kolorystykę. Po bokach kominka brakuje fliz (obecnie są w pracowni ceramiki MNG).

29

I / 3

N R 8 / E-B I UL ETY N M UZ E UM N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

BIBLIOTEKA DZIŚ ANNA SZCZĘSNA

B

iblioteka MNG ma swoją siedzibę w budynku Muzeum przy ulicy Toruńskiej 1. Zgromadzony na przestrzeni lat księgozbiór, głównie o tematyce z zakresu historii sztuki oraz historii Gdańska i regionu, liczy obecnie około 29 000 woluminów: druków zwartych i czasopism. Zasób jest wciąż powiększany w drodze wymiany między instytucjami muzealnymi i uniwersyteckimi w kraju i poza granicami oraz dzięki darom, zakupom i prenumeracie periodyków polskich i zagranicznych.

Wśród tytułów przychodzących regularnie są między innymi „Biuletyn Historii Sztuki”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, „30 dni”, „Art&Business”, „Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne”, „Ochrona Zabytków”, a z zagranicznych pozycji: „Weltkunst”, „Master Drawings”, „Keramos”.

Biblioteka posiada kolekcję pocztówek poświęconych Gdańskowi, ze szczególnym uwzględnieniem Muzeum Miejskiego i jego zbiorów oraz najbliższych okolic, między innymi kościoła Św. Trójcy. Znaczna część kart pocztowych przedstawia Sąd Ostateczny Hansa Memlinga. Pozyskiwane w drodze zakupu pocztówki podzielono ze względu na chronologię: Gdańsk do 1945 roku – 1438 szt., Gdańsk po 1945 roku – 660 szt.

Biblioteka jest ważnym miejscem dla pracowników MNG

oraz ludzi związanych ze sztuką i muzealnictwem. W przyszłości planowana jest jej komputeryzacja i wprowadzenie katalogu elektronicznego, co znacznie ułatwi wszystkim zainteresowanym korzystanie z zasobów bibliotecznych.

Rozważane jest stworzenie sieci bibliotecznej składającej się z Biblioteki Głównej Muzeum Narodowego oraz przekształconych podręcznych księgozbiorów oddziałów MNG (Oddziału Etnografii – Spichlerz Opacki, Oddziału Sztuki Nowoczesnej – Pałac Opatów, Działu Teatralnego, Muzeum Hymnu Narodowego w Będominie, Muzeum Tradycji Szlacheckiej w Waplewie Wielkim) w filie.

Przeznaczeniem Biblioteki jest pomoc pracownikom MNG w ich pracy merytorycznej, a także umożliwienie korzystania z księgozbioru osobom zainteresowanym z zewnątrz. Dla czytelników niebędących pracownikami MNG Biblioteka jest czynna w poniedziałki i środy w godzinach 10.00–15.00. Korzystanie z jej zasobów w innym terminie jest możliwe po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym lub e-mailowym.

Wszystkich zainteresowanych sztuką oraz Gdańskiem zapraszamy do czytelni Biblioteki MNG. Nie prowadzimy punktu kserograficznego, za to umożliwiamy sfotografowanie wypożyczonych zbiorów własnym sprzętem – tylko na własny użytek. Serdecznie zapraszamy!

31

ZAPOWIEDZI WYSTAW I WYDARZEŃ

II / 1

N R 8 / E-B I UL ETY N M UZ E UM N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

ATELIER NOWOSIELSKICH 11.03 – 22.05.2016 CERAMICZNY ŚWIAT HANNY I LESZKA NOWOSIELSKICH

W

ystawa jest prezentacją bogatej i różnorodnej twórczości dwojga artystów, którzy stworzyli własną wizję świata i sztuki. Wśród wielu dyscyplin artystycznych, którymi zajmowali się Hanna i Leszek Nowosielscy, ceramika była tą najważniejszą.

Zaczęli od dekorowania naszkliwnego gotowych wyrobów porcelanowych (pater, wazonów i serwisów) z wytwórni przemysłowych w Ćmielowie, Wałbrzychu czy Chodzieży.

Następne realizacje były związane z architekturą – rozbudowane kompozycje reliefowe złożone z wielu ceramicznych paneli o charakterze narracyjnym oraz abstrakcyjnym, zarówno monumentalne (Bitwa pod Wiedniem, Zwycięstwo pod Wiedniem, Biesiada, Bachanalia czy Hiroszima), jak i kameralne (abstrakcyjne Kompozycje, cykl

Cyrk). Uzupełnieniem eksperymentów formalnych z fakturą są obrazy Leszka z nurtu abstrakcji niegeometrycznej.

Hanna Modrzewska-Nowosielska specjalizowała się w ceramicznej rzeźbie kameralnej – na wystawie ujrzymy figurki z cyklów: Balet / Taniec, Kostiumologia, Fauny i Nimfy, Holokaust, a także oryginalne formy-wazony inspirowane kształtami natury.

To pierwsza tak bogata prezentacja twórczości Hanny i Leszka Nowosielskich na Pomorzu. Na ekspozycji zobaczymy około 90 prac z kolekcji rodziny artystów oraz jedną ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku. To Kompozycja ceramiczna zakupiona po Międzynarodowej Wystawie Ceramiki w 1973 roku (ekspozycja w Pałacu Opatów

K U R ATO R K A W Y S TAW Y: Joanna Szymula-Grygiel W S P Ó Ł P R AC A K U R ATO R S K A : Elżbieta Modrzewska-Manno PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego Vincenzo Manno Ambasador Suwerennego Zakonu Kawalerów Maltańskich w Polsce Artur Tusiński Burmistrz Miasta Podkowa Leśna

ODDZIAŁ ZIELONA BRAMA Długi Targ 24 80-828 Gdańsk +48 58 307 59 12 j.szymula@mng.gda.pl

35

« H. I L. NOWOSIELSCY, „ZWYCIĘSTWO POD WIEDNIEM”, 1980 (DETAL) »

w Oliwie; Leszek był uczestnikiem trzech Triennale – w 1970, 1973, 1976 roku).

Innym akcentem „gdańskim” jest obraz namalowany przez Leszka Nowosielskiego w odniesieniu do wydarzeń Grudnia’ 70, również pierwszy raz pokazywany w Gdańsku.

Niewątpliwie oryginalnym dziełem, jakie stworzyli, był Dom-Galeria z pracownią, otoczony ogrodem, w którym również eksponowali swoją twórczość. Chcemy odtworzyć klimat ich świata i pokazać między innymi warsztat artystów: zachowane formy do wypalania ceramicznych paneli, drobne elementy gliniane (charakterystyczne dla Nowosielskich motywy dekoracyjne), narzędzia i materiały, jak również dyplomy, nagrody i plakaty ich licznych wystaw.

II / 1

Wystawę w trakcie jej trwania wzbogacą: program edukacyjny (warsztaty plastyczne i lekcje muzealne) oraz wydarzenia towarzyszące, jak wykłady i prelekcje. Przygotowany został także katalog wystawy Atelier Nowosielskich.

Ceramiczny świat Hanny i Leszka Nowosielskich (teksty: Wojciech Bonisławski, Elżbieta Modrzewska-Manno, prof.

Juliusz Chrościcki, prof. Andrzej Rottermund, Joanna Szymula-Grygiel).

Na wystawie zaprezentowane zostaną obrazy na płótnie oraz rysunki. Będą fizycznym dowodem procesu myślowego artysty posługującego się językiem geometrii, którego wysiłek twórczy nie jest zamierzony na dojście do celu, ale na ciągłe bycie w drodze, w poszukiwaniu.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

37

« H. I L. NOWOSIELSCY, „ADAM I EWA”, 1978 »

«LESZEK NOWOSIELSKI „GDAŃSK 1970”, LATA 70. XX W., OLEJ, TEMPERA NA PŁÓTNIE »

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

«H. I L. NOWOSIELSCY „CYRK”, 1990 (DETAL) »

39

II / 2

N R 8 / E-B I UL E TY N M UZ EUM N ARO DO WEGO W GDAŃ SKU

BEATA CZAPSKA 16.03 – 22.05.2016 PODRÓŻ W GŁĄB NATURY

B

eata Czapska – rzeźbiarka, architektka, designerka i malarka. Mieszka i tworzy w Paryżu. Studiowała architekturę na Politechnice Śląskiej oraz w École Nationale Supérieure des Beaux Arts w Paryżu.

Projektowała i realizowała budynki mieszkalne, małą architekturę, wnętrza, meble, tworzyła malowidła ścienne oraz plakaty. Pod koniec lat 80. Czapska skierowała swoje zainteresowania ku rzeźbie; warsztat rzeźbiarski doskonaliła w pracowni René Coutelle’a.

Artystka swoją twórczość prezentuje od 1992 roku. Brała udział w ponad 80 wystawach we Francji, Polsce, Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii, również w galeriach paryskich, londyńskich, warszawskich i krakowskich. Jej prace znajdują się w kolekcjach prywatnych i publicznych we

Francji, w Polsce, Belgii, Niemczech, Izraelu, USA, Wielkiej Brytanii, Luksemburgu, Egipcie, Chinach i na Węgrzech.

Beata Czapska rzeźbi metodą taille-directe (kucie bezpośrednio w materiale, bez uprzedniego modelowania w glinie) w kamieniu, między innymi w granicie, marmurze, wapieniu, a także w drewnie oraz wykonuje odlewy w brązie. Jej twórczość obejmuje przede wszystkim obszar flory i fauny. Szczególnie pociąga ją świat dzikich zwierząt, uchwycenie tak właściwego ich naturze wyrazu niezależności (Silver Back, Eggs). Dzięki mistrzowsko opanowanej technice oraz trafnemu wyborowi materiału tworzy formy odzwierciedlające niesamowitą wrażliwość na otaczającą naturę, pełne ekspresji, a jednocześnie proste i harmonijne. W specyficznej interpretacji połączonej

K U R ATO R K A W Y S TAW Y: Małgorzata Ruszkowska-Macur PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego

ODDZIAŁ ZIELONA BRAMA Długi Targ 24 80-828 Gdańsk +48 58 307 59 12 m.ruszkowska@mng.gda.pl

41

« BEATA CZAPSKA „FIVE DREAMS”, 2009, ODLEW ALUMINIOWY NUMEROWANY, F. LOMONT »

I I / 2

W ciągu ostatnich dwóch tygodni trwania wystawy Beata Czapska poprowadzi zajęcia w formie wykładów i warsztatów. Podczas zajęć artystka będzie rzeźbiła, poza tym oprowadzi zwiedzających po wystawie, opowie o stosowanych technikach i używanych materiałach.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« BEATA CZAPSKA „SNOW LAND”, 2015, GYPSUM, F. LOMONT »

z wyjątkową umiejętnością syntezy i skupienia daje swoim pracom niespotykaną siłę wyrazu (Wolf's Dream, Green Woman). Rzeźbiąc postać ludzką, artystka stara się odkrywać wnętrze i charakter swojego modela, przeniknąć w jego życie (Nuit, Pose, Portret syna). Za bardzo trafne uważa porównanie jej osoby do szamanki, bo tak jak szamanka przeżywa to, co czuje model, a tworząc, przekazuje to, czego on doświadcza. To zaś, czego – według niej – nie sposób wykuć w kamieniu, artystka pastelami i węglem przelewa na papier. Sztuka Beaty Czapskiej jest uniwersalna, poza wszelką modą, zrozumiała w każdej kulturze.

43

« BEATA CZAPSKA „PROSPERITY”, 2005, MARMUR, F. LOMONT »

I I / 4

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« BEATA CZAPSKA „GREEN WOMAN”, 1996, SERPENTYNIT, F. LOMONT »

«BEATA CZAPSKA „SILVER BACK”, 1998, GRANIT, F. LOMONT »

45

II / 3

N R 8 / E-B I UL E TY N M UZ EUM N ARO DO WEGO W GDAŃ SKU

U PODNÓŻA TATR 19.03 – 13.06.2016 KULTURA GÓRALI PODHALAŃSKICH

W

ystawa „U podnóża Tatr. Kultura górali podhalańskich” prezentowana od 19 marca 2016 w Oddziale Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku powstała ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego im. dr. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem oraz zdjęć gdańskiego fotografika Lecha Pękalskiego z wesela góralskiego w Dzianiszu na Podhalu w latach 70. XX wieku. Założeniem wystawy jest zaprezentowanie najbardziej charakterystycznych elementów kultury ludowej Podhala, takich jak: wyposażenie wnętrza chałupy góralskiej (sień i czarna izba), stroje ludowe, instrumenty muzyczne, szałas pasterski i wyroby związane z pasterstwem, łowiectwem, ciesielstwem oraz obróbką skóry.

podhalańskiego stroju ludowego z przełomu XIX–XX wieku z biżuterią oraz sprzęty niezbędne w każdym szałasie podczas wypasu owiec. Górale są znani ze swojego zamiłowania do muzyki, dlatego na wystawie nie może zabraknąć różnych instrumentów, takich jak: basy, dudy podhalańskie, złóbcoki oraz piszczałki.

Podczas trwania wystawy organizowane będą różne zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży, na których uczestnicy poznają historię i kulturę materialną, duchową i społeczną górali podhalańskich, dowiedzą się, do czego służyły i w jaki sposób były używane prezentowane obiekty. Prowadzone będą warsztaty ze stroju podhalańskiego i biżuterii.

Na ekspozycji znajdziemy drewniane obiekty z bogato zdobioną snycerką, przykłady codziennego i odświętnego

K U R ATO R K A W Y S TAW Y: Zuzanna Łaga PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego

ODDZIAŁ ETNOGRAFII Spichlerz Opacki Cystersów 19 80-330 Gdańsk +48 58 552 12 71 etnograf@mng.gda.pl

47

FELIX MESECK (1883–1955) SMOK, CZAROWNICA I ZŁOTY GARNEK ilustracje do dzieł romantycznych

II / 4

N R 8 / E-B I UL E TY N M UZ EUM N ARO DO WEGO W GDAŃ SKU

MIĘDZY SŁOWAMI. FELIX MESECK (1883–1955) 24.03 – 29.05.2016 „SMOK, CZAROWNICA I ZŁOTY GARNEK”. ILUSTRACJE DO DZIEŁ ROMANTYCZNYCH

W

ystawa „Felix Meseck (1883–1955). Smok, czarownica i złoty garnek – ilustracje do dzieł romantycznych” przybliża twórczość urodzonego w Gdańsku malarza, grafika i rysownika, który studiował w Berlinie i Królewcu. We wczesnym okresie twórczości zajmował się głównie malarstwem, pozostając pod wpływem artystycznym grupy berlińskiej secesji. Przełomowym okresem dla jego twórczości okazała się I wojna światowa, podczas której walczył jako szeregowy żołnierz. To wówczas zajął się przede wszystkim tworzeniem rycin oraz ilustracji do dzieł literackich. W 1939 roku Meseck powrócił w rodzinne strony – zamieszkał na Pomorzu, w okolicach Gdańska.

Wkroczenie Armii Czerwonej zmusiło go do ucieczki, ostatecznie osiadł w Höxter na Pogórzu Wezerskim w Niemczech.

K U R ATO R K I C Y K LU W Y S TAW: Alicja Andrzejewska-Zając Maja Baran PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego

Największą popularność przyniósł artyście cykl ilustracji do utworów Johanna Wolfganga Goethego: Fausta (wyd. 1914) oraz Prometeusza (wyd. 1920). W swoim dorobku miał cykle sporządzone do Burzy Williama Shakespeare’a (wyd. 1922), utworów literackich niemieckiego romantyzmu, między innymi Hymnen an die Nacht Novalisa (wyd. 1919), Penthesilei Heinricha von Kleista (wyd. 1919) oraz dzieł Ludwiga Thiecka, Clemensa Brentano czy Hermanna von Wedderkoppa. Ponadto stworzył wiele innych, nigdy niewydanych cykli ilustratorskich, które chętnie wystawiał w rodzinnym Gdańsku oraz Monachium.

Na wystawie „Smok, czarownica i złoty garnek” można oglądać prace Mesecka ze zbiorów Muzeum Narodowego

ODDZIAŁ SZTUKI DAWNE J Toruńska 1 80-822 Gdańsk +48 58 301 70 61 info@mng.gda.pl

49

« FELIX MESECK, „BAJKA O PIEJCZYKU I KULEJCE”, MONACHIUM, 1922, BIBUŁA, SUCHA IGŁA »

w Gdańsku. Są to przede wszystkim 44 rysunki, składające się na dwa cykle ilustracji: do Złotego garnka Ernsta T.A. Hoffmana oraz Isabeli von Ägypten Ludwiga Achima von Arnima.

Zaprezentowany jest również cykl ośmiu odbitek próbnych do nieukończonej powieści Novalisa Heinrich von Ofterdingen (wyd. 1920) oraz ośmiu odbitek próbnych na bibule do Bajki o Piejczyku i Kulejce Clemensa Brentano (wyd. 1920).

Prezentacja ilustracji Feliksa Mesecka inauguruje cykl wystaw „Między słowami”. W ramach cyklu będą pokazywane rysunki i ryciny wybitnych artystów z różnych epok, których dzieła powstały jako ilustracje do wydawnictw literackich i muzycznych. Poza serią rycin Daniela Chodowieckiego ze

I I / 4

zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu, wszystkie prezentowane dzieła znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku. Zapomniane, niepokazywane po 1945 roku, stanowią niezwykle cenny fragment kolekcji, gromadzonej z wielkim znawstwem i konsekwencją przez władze Stadtmuseum Danzig jeszcze podczas II wojny światowej. Wspólnym mianownikiem prezentowanych prac jest ich przeznaczenie jako ilustracje do popularnych utworów literackich i muzycznych. Dzięki temu stanowiły wyśmienitą okazję do zaprezentowania kunsztu artystycznego wielu uznanych twórców, zwłaszcza tych tworzących w tradycyjnie już kojarzonych z tą dziedziną sztuki stylach, takich jak secesja czy ekspresjonizm.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« FELIX MESECK, „BAJKA O PIEJCZYKU I KULEJCE”, MONACHIUM, 1922, BIBUŁA, SUCHA IGŁA »

51

« FELIX MESECK, „HEINRICH VON OFTERDINGEN”, MONACHIUM, 1920, PAPIER CZERPANY, SUCHA IGŁA »

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

KOLEJNA WYSTAWA Z CYKLU:

DANIEL CHODOWIECKI (1726–1801) ILUSTRACJE DO PODRĘCZNIKA JOHANNESA BERNARDA BASEDOWA, czyli co każde dziecko wiedzieć powinno

1.06 – 31.07.2016

53

« OŁTARZ ŚW. ELŻBIETY, WARSZTAT CZESKI, OK. 1390, WARSZTAT GDAŃSKI, 1 ĆW. XV W., WAPIEŃ, DREWNO, POLICHROMIA, MNG/SD/3/RZ »

II / 5

N R 8 / E-B I UL E TY N M UZ EUM N ARO DO WEGO W GDAŃ SKU

SKARBY ŚREDNIOWIECZA 13.04 – 15.09.2016 SZTUKA GOTYCKA W ZBIORACH MUZEUM NARODOWEGO W GDAŃSKU

Ś

redniowiecze. Dziesięć wieków w dziejach Europy, które późniejsi historycy określili mianem średnich.

Okres wypraw krzyżowych, inkwizycji, katedr, głodu i zarazy, ale także etosu rycerskiego, formowania się państw, rozwoju filozofii, religii chrześcijańskiej i zakonów. Był to czas rozkwitu architektury i sztuki. Polichromowane figury, złocone ołtarze, malowane panele – dziś często uszkodzone, rozproszone, pozbawione pierwotnego kontekstu – są prawdziwymi skarbami. Wraz z przykładami rzemiosła artystycznego są świadectwami historii, kultury, religijności, gustu.

Wystawa „Skarby średniowiecza” ma na celu zaprezentowanie najcenniejszych zabytków wieków średnich ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku. Stanowi próbę odtworzenia splendoru średniowiecznej sztuki i rzemiosła artystycznego.

Kolekcja rzeźby gotyckiej Muzeum Narodowego w Gdańsku należy do najcenniejszych w skali całego kraju. Zachowane w niej eksponaty reprezentują najważniejsze zjawiska artystyczne w rzeźbie na ziemiach zakonu krzyżackiego od XIII do XVI wieku. Wraz z kilkoma importami z innych ośrodków europejskich, jak Madonna na łożu z Kolonii czy figury alabastrowe z Nottingham, stanowią unikatowe świadectwo kształtu sztuki i gustu odbiorców tamtych czasów. Dziełem o niezaprzeczalnej wartości historycznej jest romańska Madonna Tronująca, jedna z najstarszych rzeźb drewnianych na terenie obecnej Polski. Równie cenne są zachowane dzieła sztuki złotniczej, wśród których znajdują się przedmioty unikatowe: łódka na kadzidło, której forma powtarza wiernie budowę statku typu holk, oraz wilkom gdańskich żeglarzy morskich wykonany z rogu żubra oprawionego w miedź złoconą. Ewenementem są gotyckie cynowe ampułki

K U R ATO R W Y S TAW Y: Lech Łopuski PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego

ODDZIAŁ SZTUKI DAWNE J Toruńska 1 80-822 Gdańsk +48 58 301 70 61 info@mng.gda.pl

55

mszalne; interesujący jest również zbiór gotyckich moździerzy i kilka przykładów średniowiecznego kowalstwa artystycznego. Na ekspozycji znajdują się także wybrane przykłady gotyckiego malarstwa tablicowego oraz zespół średniowiecznych paramentów liturgicznych. Całości dopełniają późnogotyckie meble o północnoeuropejskiej dekoracji i nowatorskiej konstrukcji.

« „MARIA W POŁOGU”, KOLONIA, POŁ. XIV W., DREWNO ORZECHOWE, Z TYŁU DRĄŻONA, MNG/SD/4/RZ »

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

«ŁÓDKA NA KADZIDŁO, GDAŃSK (?), 2. ĆW. XV W., MIEDŹ ZŁOCONA, MNG/SD/139/MT »

« WILKOM GDAŃSKICH ŻEGLARZY MORSKICH, GDAŃSK, 2. POŁ. XV W., RÓG ŻUBRA, MIEDŹ ZŁOCONA, MNG/SD/142/MT »

57

PRZESTRZENIE ABSTRAKCJI TWÓRCZOŚĆ RODZINY KALINOWSKICH

ANNA CYRONEK-KALINOWSKA TADEUSZ KALINOWSKI ADAM KALINOWSKI

II / 6

N R 8 / E-B I UL E TY N M UZ EUM N ARO DO WEGO W GDAŃ SKU

PRZESTRZENIE ABSTRAKCJI 17.04 – 05.06.2016 TWÓRCZOŚĆ RODZINY KALINOWSKICH. ANNA CYRONEK-KALINOWSKA, TADEUSZ KALINOWSKI, ADAM KALINOWSKI

W

Gdańsku niezwykle rzadko mamy okazję obejrzenia twórczości artystów poznańskich. Taką możliwość stwarza wystawa Anny Cyronek i Tadeusza Kalinowskich oraz ich syna Adama Kalinowskiego.

Choć Anna i Tadeusz często razem wystawiali swoje prace i oboje poświęcili swoją malarską twórczość abstrakcji, głównie w jej geometrycznej odmianie, to jednak każde z nich pozostawiło po sobie dzieła odmienne, o indywidualnych rysach, oryginalne nie tylko w stosunku do twórczości małżonka, ale także w odniesieniu do dokonań polskiej abstrakcji. Szczególnie twórczość Tadeusza Kalinowskiego swoim poziomem artystycznym plasuje się na liście topowych polskich abstrakcjonistów.

W atmosferze artystycznego domu, w klimacie pracowni, wernisaży, dyskusji o sztuce wzrastał syn Kalinowskich – Adam. Jego działanie twórcze wyszło poza ramy obrazu, bogata wyobraźnia kazała mu tworzyć dzieła nie to że trójwymiarowe – rzeźbiarzem w klasycznym sensie Adam nie jest – ale anektować przestrzeń za pomocą wielkogabarytowych instalacji: form budowanych z balonów, szyn kolejowych, sklejki czy roślin zielonych. Niezwykłym medium, któremu artysta poświęcił ostatnie kilkanaście lat, jest kolorowy piasek wypełniający płaskie naziemne formy, przybierające kształt zależny od danego projektu. Ważnym elementem tych dzieł jest fakt ich dostępności – po piasku można chodzić, bawić się nim niczym w piaskownicy, mieszać kolory.

K U R ATO R Z Y W Y S TAW Y: Adam Kalinowski, Grażyna Szcześniak (MNG) PAT R O N AT H O N O R O W Y: Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego

ODDZIAŁ SZTUKI NOWOCZESNE J Pałac Opatów w Oliwie Cystersów 18 80-330 Gdańsk +48 58 552 12 71 osn@mng.gda.pl

59

« ANNA CYRONEK-KALINOWSKA, „ELIPSA AB”, 1969, OLEJ, PŁÓTNO, 110 × 130 CM »

Stąd pierwsze dzieła tego typu noszą nazwę Praktykowanie swobody. Artysta wykonał wiele realizacji z piaskiem w różnych miastach Polski i świata (Londyn, Katar).

Inspiracją do powstania jednej spośród instalacji był obraz ojca artysty Tadeusza Kalinowskiego, który syn przetransponował w przestrzeń – ze ściany przeniósł na ziemię i rozbudował. Instalacja będzie udostępniona na wystawie, również z możliwością wejścia w jej obszar.

I I / 6

Na wystawie zostanie zaprezentowanych około 130 obrazów z najlepszych okresów twórczości Anny i Tadeusza Kalinowskich oraz, oprócz wspomnianej instalacji, na wielkoformatowych wydrukach będzie przedstawiona część dokonań artystycznych Adama Kalinowskiego.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« ADAM KALINOWSKI „PRAKTYKOWANIE SWOBODY I”, 2013 » WŁ. MAZOWIECKIEGO CENTRUM SZTUKI WSPÓŁCZESNEJ „ELEKTROWNIA” W RADOMIU

«ADAM KALINOWSKI „THE DREAM CITY”, KATAR, DOHA 2015 »

61

« TADEUSZ KALINOWSKI, „BEZ TYTUŁU”, OK. 1996, AKRYL, 120 × 120 CM »

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« TADEUSZ KALINOWSKI, „BEZ TYTUŁU”, 1967, OLEJ NA PŁÓTNIE, 84 × 149 CM »

« TADEUSZ KALINOWSKI, „BEZ TYTUŁU”, 1977, AKRYL, OLEJ, PŁÓTNO, 53,5 × 65 CM »

63

« FOT. AD VAN DENDEREN, „WILNO, LITWA, 1989” »

II / 7

N R 8 / E-B I UL ETY N M UZ E UM N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

PO DRUGIEJ STRONIE 21.04 – 26.06.2016 12 HOLENDERSKICH FOTOGRAFÓW ZA ŻELAZNĄ KURTYNĄ, 1979–1989 PIET DEN BLANKEN | HANS VAN DEN BOOGAARD | TON BROEKHUIS | AD VAN DENDEREN | LEO ERKEN | SABINE JOOSTEN | BERTIEN VAN MANEN | HANS VAN DER MEER | VINCENT MENTZEL | AD NUIS | BERT SPIERTZ | BERT VERHOEFF

9

listopada 1989 roku upadł mur berliński, dramatyczny symbol żelaznej kurtyny, który przez blisko czterdzieści lat dzielił Europę na dwa bloki. Dzisiaj – dwadzieścia siedem lat później – dwunastu holenderskich fotografów przypomina swoje fotografie wykonane w Europie Środkowej i Wschodniej od roku 1979 do czasu przewrotu około 1989. Premiera wystawy miała miejsce w Galerii Noorderlicht w Gronningen w 2014 roku.

Winston Churchill w swoim słynnym przemówieniu w Fulton (USA) w 1946 roku wprowadził pojęcie żelaznej kurtyny jako wyimaginowanego pogranicza komunistycznego bloku wschodniego i kapitalistycznego Zachodu: Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad Adriatykiem żelazna kurtyna zstąpi-

ła na całym kontynencie. Po przemianach w Polsce i upadku muru berlińskiego system komunistyczny w Europie szybko dobiegł końca, a różnice między obu światami zaczęły się zacierać.

Dziś wystawa Po drugiej stronie / The Other Side ponad ćwierć wieku od tamtych wydarzeń łączy wybitnych holenderskich fotografów dokumentujących okres przed i podczas różnych przełomowych momentów w byłych krajach komunistycznych. Artyści – świadkowie tak ważnych momentów historycznych, jak powstanie w 1980 roku w Gdańsku polskiego związku zawodowego „Solidarność”, wspomniany już upadek muru berlińskiego i rewolucja rumuńskiej 1989 – zapisali je na równi z ujęciami codziennego życia.

K U R ATO R Z Y W Y S TAW Y: Ad Nuis, Bert Verhoeff, Bert Spierz, Olaf Veenstra W S P Ó Ł P R AC A K U R ATO R S K A : Małgorzata Taraszkiewicz-Zwolicka PAT R O N AT H O N O R O W Y: Adriaan Palm Zastępca Szefa Misji Królestwa Niderlandów w Polsce Mieczysław Struk Marszałek Województwa Pomorskiego Wystawa zorganizowana dzięki wsparciu finansowemu Ambasady Królestwa Niderlandów w Polsce we współpracy z Konsulatem Królestwa Niderlandów w Gdańsku i Akademią Sztuk Pięknych w Gdańsku.

GDAŃSK A GALERIA FOTOGRAFII Długi Targ 24 80-828 Gdańsk +48 58 307 59 12 / wew. 117, 119 ggf@mng.gda.pl

65

« FOT. BERTIEN VAN MANEN, „ODESSA, 1991” »

Oprócz bohaterów znaczących wydarzeń (m.in. Michaiła Gorbaczowa) na fotografiach zobaczymy zwyczajnych ludzi, pracujących i odpoczywających, handlarzy i wczasowiczów pośród architektury minionego systemu. Całość stanowi odkrywczy, zaskakujący i wieloaspektowy krajobraz bloku wschodniego w czasie ostatniej dekady transformacji.

The Other Side poza historycznymi odniesieniami jest także szerokim przeglądem holenderskiego fotoreportażu lat 80. i początku 90. XX wieku. Wszyscy fotografowie nadal intensywnie pracują twórczo, a razem tworzą fundament nowej generacji europejskiej fotografii dokumentalnej i reporterskiej.

Fotograficznym pracom analogowym, utrzymanym w czerni i bieli oraz w kolorze, towarzyszą komentarze autorów dotyczące dokładnie momentów powstania zdjęć. Wystawa

I I / 7

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

« FOT. HANS VAN DER MEER, „BUDAPESZT, 1985” »

« FOT. LEO ERKEN, „MICHAIŁ GORBACZOW, MOSKWA, 1993” »

67

KSIĘGARNIA MNG

NOWOŚCI SKARBY SZTUKI MUZEUM NARODOWE W GDAŃSKU wydawnictwo Arkady (Gdańsk 2016) cena w sklepie internetowym: 59,00 zł Ten niezwykle piękny tom jest efektem pracy 30 kustoszy muzealnych zbiorów. Dokonanie reprezentatywnego wyboru z tak rozległej kolekcji nie było łatwe. Jak każdy wybór, także i tu dokonany ma charakter subiektywny.

Autorzy żywią jednak nadzieję, że przedstawione w albumie muzealne skarby zachęcą do odwiedzenia galerii. Kolekcja muzealna została zaprezentowana zgodnie ze strukturą instytucji, w podziale na poszczególne oddziały i pracownie, tak aby wizyta w Muzeum mogła być kontynuacją i rozwinięciem wątków podjętych w niniejszej publikacji i zachętą do dalszego poznawania zbiorów.

ISBN ARKADY: 978-83-213-4864-3 ISBN MNG: 978-83-63185-13-8 format: 245 × 310 mm liczba stron: 312 rok wydania: 2016 oprawa miękka język polski

III

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

HANS MEMLING SĄD OSTATECZNY Z MUZEUM NARODOWEGO W GDAŃSKU HANS MEMLING THE LAST JUDGEMENT NATIONAL MUSEUM IN GDAŃSK Alicja Andrzejewska-Zając Magdalena Podgórzak (Gdańsk 2015) cena w sklepie internetowym: 12,00 zł Polecamy książkę Hans Memling „Sąd Ostateczny” Alicji Andrzejewskiej-Zając i Magdaleny Podgórzak, historyczek sztuki z Muzeum Narodowego w Gdańsku.

Autorki w zwięzłej i przystępnej formie przedstawiły najważniejsze, uwzględniające najnowsze wyniki badań historycznych, konserwatorskich i ikonograficznych informacje o obrazie i jego autorze. Walorem publikacji jest duża liczba ilustracji i reprodukcji dzieła z najciekawszymi detalami obrazu.

ISBN PL: 978-83-63185-29-9 ISBN EN: 978-83-63185-37-4 format: 160 × 200 mm liczba stron: 100 rok wydania: 2015 oprawa miękka język polski język angielski

71

KATALOGI WYSTAW ATELIER NOWOSIELSKICH (Gdańsk 2016) cena w sklepie internetowym: 55,00 zł Katalog towarzyszący wystawie „Atelier Nowosielskich.

Ceramiczny świat Hanny i Leszka Nowosielskich” prezentujący oryginalną i różnorodną twórczość małżeństwa artystów – Hanny Modrzewskiej-Nowosielskiej i Leszka Nowosielskiego.

Oboje zajmowali się wieloma dyscyplinami sztuki, jednakże ich wspólnym zainteresowaniem i pasją była ceramika.

ISBN: 978-83-63185-49-7 format: 320 × 215 mm liczba stron: 104 rok wydania: 2016 oprawa miękka język polski

Wielką wartością osiągniętą przez małżeństwo artystów Hannę i Leszka Nowosielskich była kreacja własnego świata – zarówno w sztuce, jak i w idyllicznej przestrzeni domu otoczonego ogrodem, którą zamieszkali. Posiadłość przy ul.

Helenowskiej w Podkowie Leśnej budowali samodzielnie od lat 50. z myślą o miejscu do życia, pracy, tworzenia, ale też, co absolutnie wyjątkowe, do ekspozycji własnej twórczości.

Stworzyli warsztat, stopniowo wyposażany, oraz pawilon wystawowy. Zaprojektowali urzekający ogród z różnymi poziomami zieleni, mostkiem, strumykiem i oczkiem wodnym.

Powstało miejsce niezwykłe, nie tylko z racji pięknego otoczenia, w które wpisali swoje dzieła, ale otwarcia na ludzi – znajomych i nieznajomych odbiorców ich sztuki.

Atelier Nowosielskich stało się w końcu lat 60. jedną z pionierskich w powojennej Polsce prywatnych galerii, z plenerową ekspozycją prac, co jakiś czas modyfikowaną. [...]

Joanna Szymula-Grygiel

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

BEATA CZAPSKA PODRÓŻ W GŁĄB NATURY (Gdańsk 2016) cena w sklepie internetowym: 12,00 zł Katalog towarzyszący wystawie „Beata Czapska.

Podróż w głąb natury”.

ISBN: 978-83-63185-53-4 format: 210 × 250 mm liczba stron: 80 rok wydania: 2016 oprawa miękka język polski, francuski

Beata Czapska to rzeźbiarka, architektka, designerka i malarka, która mieszka i pracuje w Paryżu.

Jej zainteresowania twórcze koncentrują się wokół zwierząt, przyrody i człowieka. Natura stanowi szczególne źródło jej artystycznej filozofii. Rzeźby Czapskiej wykonane głównie w kamieniu, drewnie i brązie rzeźby są pochwałą wolności. [...] prof. S. Radwański

EXPORTING ZAGREB (Gdańsk 2016) cena w sklepie internetowym: 28,00 zł

ISBN: 978-83-63185-45-9 format: 210 × 264 mm liczba stron: 104 rok wydania: 2016 oprawa miękka język polski, angielski

Katalog towarzyszący wystawie „Exporting Zagreb”.

Po tym, jak Gdańsk wyeksportowano do Zagrzebia w 2015 roku, Zagrzeb przeniesiono do Gdańska. Niepotrzebne było jakiekolwiek pośredniczenie z „centrum” – uznano niepodważalny wkład obydwu miast w twórczość kulturową i artystyczną. Artyści w obu tych przestrzeniach to jednocześnie pełni entuzjazmu współtwórcy kultury, ale i komentatorzy życia społecznego. Krytykują postsocjalistyczne rzeczywistości nasiąknięte tendencjami neoliberalnymi, które objawiają się w codziennym życiu nowej Europy. Praktyka artystyczna i kultury wizualne są narzędziami, za pomocą których wystawa dotyka problematyki mniej lub bardziej splecionych ze sobą historii regionu, a także ich fragmentaryczności.

73

POLECANE RYCINY DANIELA CHODOWIECKIEGO RYCINY SZKOŁY NIEMIECKIEJ OD KOŃCA XV DO POCZĄTKU XIX WIEKU (CZĘŚĆ 2) Kalina Zabuska (Gdańsk 2015) cena w sklepie internetowym: 83,00 zł Tematem publikacji są ryciny Daniela Chodowieckiego z kolekcji Jacoba Kabruna, znajdujące się dziś w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku. Katalog ten stanowi drugą część tomu poświęconego sztuce niemieckiej.

ISBN: 978-83-63185-05-3 format: 265 × 297 mm liczba stron: 356 rok wydania: 2015 oprawa miękka język polski

III

Większość rycin Daniela Chodowieckiego z kolekcji Kabruna ocalała szczęśliwie po zniszczeniach i rozproszeniach II wojny światowej. Ten liczny zespół ma charakter reprezentatywny dla twórczości artysty, konsekwentnie budującego wizerunek Europy okresu oświecenia. Różnorodne tematycznie prace stanowią cenne dziedzictwo gdańskiego muzealnictwa. Niewielkie na ogół ryciny Chodowieckiego, kreujące wyrazisty obraz wieku rozumu, są niewyczerpanym źródłem wiedzy na temat idei przyświecających epoce, prądów literackich i artystycznych, a także kultury materialnej i życia codziennego.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N A RODO WE GO W GDAŃ SKU

ZAPOWIEDZI SĄD. SĄD OSTATECZNY (wydawnictwo „Universitas”) 3-tomowa publikacja wystawy „GRZECH. OBRAZY GRZECHU W SZTUCE EUROPEJSKIEJ OD XV DO POCZĄTKU XX WIEKU” Tom 1. „Album” Tom 2. „Eseje i noty” Tom 3. „Grzech w sztukach plastycznych i w systemie wartościowania”.

Referaty wygłoszone na konferencji, Gdańsk, 13. – 14.01.2016

INFORMACJA: Realizacja zamówienia następuje po przedpłacie na konto muzeum.

Zamówienia przyjmuje telefonicznie lub e-mailowo Dział Marketingu (Paweł Burian):

58 301 70 61 wew. 224 p.burian@mng.gda.pl

75

7 GRZECHÓW WSPÓŁCZESNEGO CZŁOWIEKA

7 GRZECHÓW WSPÓŁCZESNEGO CZŁOWIEKA KONKURS LITERACKI DLA MŁODZIEŻY

5

lutego 2016 ogłoszono wyniki konkursu literackiego dla młodzieży pt. „Grzechy chodzą po ludziach – 7 grzechów współczesnego człowieka”, który był częścią programu kulturalnego towarzyszącego wystawie „Grzech. Obrazy grzechu w sztuce europejskiej od XV do początku XX wieku”, prezentowanej w Oddziale Sztuki Dawnej i Oddziale Zielona Brama od 7.11.2015 do 31.01.2016.

Grzech jest motywem odnoszącym się do bogatej symboliki i daje możliwość wielorakich interpretacji. Grzech inspirował wielu artystów. W historii sztuki znajdujemy więc ogromną liczbę dzieł przedstawiających temat. Sposób interpretacji i charakterystycznych przedstawień był uzależniony od epoki, w której dzieło powstało. Proponując ten temat młodzieży, chcieliśmy się dowiedzieć, jak problem grzechu jest postrzegany i interpretowany przez młodego człowieka w XXI wieku.

Prace zgłoszone na konkurs charakteryzowały się zróżnicowanym potraktowaniem tematu i różnorodnością form ekspresji literackiej. Otrzymaliśmy opowiadania, poezję i dramaty.

Na konkurs wpłynęło dwanaście prac z pięciu liceów: Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2 (XXIV Liceum Ogólnokształcące im. Stefana Banacha) w Gdańsku, IX Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Gdyni, XIV Liceum Ogólnokształcące Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 5 im. Mikołaja Kopernika w Gdyni, X Liceum Ogólnokształcące im. Gdyńskich Nauczycieli Bohaterów II Wojny Światowej w Gdyni, Zespołu Szkół nr 1 (1 Liceum Ogólnokształcące ) w Nowym Dworze Gdańskim.

IV

Jury konkursu w składzie: Barbara Czarnek (Dział Edukacji MNG) – sekretarz jury, Małgorzata Paszylka-Glaza (Oddział Sztuki Nowoczesnej MNG), Małgorzata Abramowicz (Dział Teatralny MNG), Anita Rzeszowska (V Akademickie Liceum Ogólnokształcące w Gdyni), Hanna Bembenek-Cisak (Ogólnokształcąca Szkoła Muzyczna) wyłoniło zwycięzców konkursu: 1. miejsce: Szymon Wierzchowski za wiersz Deszcz nie przestaje padać w mieście grzechu 2. miejsce: Natalia Chłopkowiak za opowiadanie Smutna stacja benzynowa 3. miejsce: Julia Lodańska za wiersz Ósmy UZASADNIENIE PRZYZNANIA 1. MIEJSCA: Wiersz Szymona Wierzchowskiego Deszcz nie przestaje padać w mieście grzechu zdecydowanie wyróżniał się na tle pozostałych prac zgłoszonych do konkursu. Utwór zachwycił jurorów dojrzałością, oryginalnym pomysłem, twórczym potraktowaniem tematu grzechu oraz konsekwentną kompozycją. Wiersz można interpretować dosłownie, ale także metaforycznie, dzięki zaskakującej puencie. Pełen jest aluzji, przedstawione współczesne miasto przywodzi na myśl biblijne miasta Sodomę i Gomorę, a tytuł konkursu „Grzechy chodzą po ludziach” został ciekawie rozwinięty.

Gratulujemy zwycięzcom i wszystkim uczestnikom konkursu, życząc rozwijania swojego twórczego talentu.

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

I MIEJSCE SZYMON WIERZCHOWSKI „DESZCZ NIE PRZESTAJE PADAĆ W MIEŚCIE GRZECHU”

Deszcz nie przestaje padać w mieście grzechu Budynki płaczą za ludźmi, którzy w nich żyli Ja jednak wciąż idę i słyszę tylko uderzenia kropel lub gdy jakiś samochód wjeżdża w kałuże, które…

Krople wsiąkają we wszystko Czasem spadną na neonowy znak Zjedz, ile chcesz, nie martw się kasą, mówi A róż neonu odbija się w kałużach, które…

Wieczorny mrok zasłania tonące miasto Jedynym człowiekiem jest bankier na billboardzie Pożyczka zero procent, sto procent zysku, mówi Wpatrując się ciągle w kałuże, które…

Mokry asfalt lśni w świetle ulicznych lamp Deszcz pachnie śmiercią i ziemią I tylko gdy przechodzę koło kolejnego burdelu, czuję piżmo Gdy kolejne krople tworzą jeziora kałuż, które…

Gdy docieram do ciepłego domu Klękam, składam ręce do modlitwy A na kaloryferze suszą się moje spodnie Bo niebacznie wchodziłem w kałuże, które kiedyś były ludźmi

79

II MIEJSCE NATALIA CHŁOPKOWIAK „SMUTNA STACJA BENZYNOWA” To ty czy osioł w garniturze? To ja w tym odbiciu czy czarny koń? To pudło po butach czy odludzie? To pistolet czy widły gniotą skroń?

Mam na imię Smutna Stacja Benzynowa, Latarnia językiem mnie trąca. Wygląda na rozkojarzoną. Ciekawe, co tak nurtuje smuklutką... Zwykła mówić mi sprośne dowcipy albo spowiadać się, kto pod nią spoczął, na ile i czy przypadkiem.

Rozmawiam też z Bogiem. Kiedy ma dość boskich kremówek, schodzi do mnie po warkoczu z piór. Spędzamy wtedy długie godziny na analizowaniu rachunków, oglądaniu nagrań monitoringu i liczeniu dziennego utargu. A kiedy wznosimy toasty, zapraszamy chmury, zaprzyjaźnione gołębie i latarnię w nadziei, że przekonamy ją do „naprostowania” kontrowersyjnych zainteresowań.

Gołąb spod zielonej (bo w mchu) żarówki zawsze mówi najwięcej. Dzisiejszy wieczór niczym nie różnił się od tych poprzedzających go.

– Jest taka dama, którą widuję nierzadko. Uwiodła mnie. Pierwotnie sięgającą do ziemi suknią, tkaną z trawy, i ustami nasączonymi sokiem z buraków. Bezbłędnym chodem zdobyła mnie niemal całego. Tak sunęła po tej naszej wiośnie, że dałbym sobie skrzydła odgryźć, będąc przekonanym, że nikt tak jak ona po wiośnie sunąć nie umie. Idealna? Topiąc marzannę w zbiorniku retencyjnym, walczyła o prawa „milczących”. Naszyjnik z kości ludzkiej – troska o mniejszości. Przestrzegane zasady, wiara w dziesięć przykazań, „Chcę dobrze”. Kłamała...

Tak gołąb spod zielonej (bo w mchu) żarówki nam mówił. Niegdyś cały w skowronkach, teraz pełen żalu i pretensji.

Nagle latarniane oczy rozświetliły pobliski parking. Trzeba przyznać, że co jak co, ale oczy miała zjawiskowe.

– Dokładnie wczoraj, tuż o świcie poznałam przyjaciółkę. Miała niedługie włosy, ale nogi jej dosięgały niebieskich bram...

– Żadnych nóg nie zauważyłem – nieśmiało wtrącił Bóg, przerywając na krótką chwilę monolog Latarni.

– A jednak było jak mówię. Zmartwiło mnie jedynie, że mlaskała udem o udo i językiem pocierała złote zęby. Nie oczekując odpowiedzi, zapytałam, czy marznie. Otworzyłam oczy, udając słońce. Spojrzała w górę, ale widząc, że jestem tylko marną kopią, postanowiła odejść, zostawiając mnie samą. Wsiadła do samochodu, którego rejestracji nie pamiętam. Przez dwie minuty byłam prawie tak samo smutna jak ty.

Spojrzała znacząco w moją stronę. Tak, to prawda, jestem smutna. Śmiertelnie smutna. I nic mnie nie cieszy, bo choć u gołębia jest wiosna, a nad Latarnią zawsze świeci słońce, to mnie już lata temu zasypał śnieg, który nie topnieje.

– Jako że jestem Bogiem, opowiem wam o mężczyźnie, którego już za moment, już za chwilkę przywitam, tylko jednak po to, aby dać mu szansę spotkać się ze swoim jedynym dzieckiem.

Nasz „bohater” na świat przyszedł przed kościołem. Już wtedy polany mlekiem do kawy przez całe swoje dorosłe życie czcił kofeinę bardziej niż cokolwiek innego. Świętością były dla niego kasyna i zakłady, tracąc kolejne pensje, wzywał mnie, mając nadzieję, że będę w stanie mu pomóc. Pewnego dnia na jego drodze stanęła mądra, rozsądna kobieta.

Macie racje, jeśli myślicie, że ani trochę do siebie nie pasowali. Dwa lata później pojawił się owoc tej miłości. Z okazji urodzin ojciec podarował mu astmę. W strachu przed podejrzliwą żoną zawsze zakradał się do pokoju chłopca i plótł wypalone papierosy w kłaki białego dywanu. Pieniądze przeznaczone na pomnik anioła przepił... Dlatego to moje anioły troszczą się i głaszczą zimną płytę... Powiedz, Smutna Stacjo, a co boli ciebie?

IV

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

Nigdy nie chciałam oceniać...

Starszy garbaty mężczyzna, zaglądając wątpliwie w przednią kieszeń swoich roboczych spodni, trzymał w łapie papieros.

Może szukał zapalniczki, a może mniej klasycznej fajki. Chodnik vis-à-vis przemierzała niezła pięćdziesiątka. Niepodważalnie kuriozalna istota. Nie chciał, by zauważyła jego blade, żylaste dłonie, więc w pośpiechu schował je do poszarpanej kieszeni. Póki kobieta nie przejdzie przez ulicę, aby ostatecznie rozpłynąć się w smrodzie aut, on nie zapali. Niech się nie śpieszy.

Po dwudziestu minutach rzucił wypalony papieros w nagą glebę. Przeszło miesiąc temu osobiście siał tam trawę, wściekły jednak, że ta nie ma zamiaru rosnąć, zaczął traktować miejsce jak potencjalny śmietnik. Z obrzydzeniem i nienawiścią kopnął oblepione taśmą drzwi. Potykając się o wyścielaną styropianem wycieraczkę z napisem „miłego dnia”, wszedł do mieszkania.

– Dlaczego my się na to zgodziliśmy, jestem za stary na takie zabawy. Fetor farb, brud i kurz. To zawsze wygląda tak samo.

Mogłem siedzieć na tym przeklętym zasiłku i oglądać dzień w dzień te same frustrujące programy. Rusz się, bo nigdy nie skończymy… - wściekał się starszy mężczyzna, niechlujnie machając pędzlem po równie jak on niezadowolonej ścianie.

– Nie truj. Płacą od godziny.

Zamilkliśmy. Spojrzeliśmy na siebie. Każde z nas dotknięte strachem o jutro i nadzieją na to, że tej nadziei nie stracimy.

Bóg wstał jako pierwszy i unosząc ku niebu kielich pomarańczowego soku, wysnuł toast.

– Drodzy moi, wznieśmy więc toast za tych wszystkich, którzy myślą, że usprawiedliwione grzechy spływają z deszczem.

Tej nocy chmury nie mogły przestać płakać... *** To ja, Smutna Stacja Benzynowa. Latarnia językiem mnie trąca. Nurtuje pytanie zapałki przy bramie, czy jestem wierząca.

81

III MIEJSCE JULIA LODAŃSKA „ÓSMY”

Zawiązano do nogi kulę w hołdzie grawitacji, wrzucono do morza z bólem, kawą, wódką, nutą dywagacji.

Miała utonąć.

Kiedy poderżnięto jej gardło, w pąki obrosła. Zakwitła. Wypuściła pędy, zaniosła się śmiechem gromkim, spytała bezgłowa, bezusta: „Którędy do granic możliwości?”

Miała zdechnąć.

Nienawiści, cóż Ci, że zmartwychwstajesz w moich żyłach?

Rozcieńczona pływasz po krwiobiegu, kiedy zorientujesz się, że bywasz zatorem? A bryła splątanej Ciebie zalega mi.

IV

N R 8 / E-B IU L E T YN M U Z E U M N ARO DO WE GO W GDAŃ SKU

83