Osiedle patronackie Piaski. Historia i architektura. - Od kolonii do osiedla

32 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

materialnego miasta, jednak nie pozbawionym błędów, jest opracowanie Magdaleny i Stanisława Łabuzów, wykonane na zlecenie Urzędu Miasta Czeladzi w 2001 roku3.

Dla autorki niniejszego tekstu bazę źródłową stanowiły fragmentaryczne archiwalia znajdujące się we wspomnianym zespole Towarzystwa Bezimiennego Kopalń „Czeladź”, materiały zawarte w archiwum parafii Matki Bożej Bolesnej na Piaskach, dokumenty ikonograficzne i kartograficzne znajdujące się w zbiorach Muzeum Saturn, a także opracowania popularystyczne4.

Od kolonii do osiedla

W

drugiej połowie XIX wieku Czeladź – miasto o odległym rodowodzie i bogatej tradycji – przeżywało okres stagnacji. Pozbawione linii kolejowej – zasadniczego czynnika determinującego dynamiczny rozwój sąsiednich zagłębiowskich miast, a od 1870 roku także praw miejskich, miasto skazane było na powolną degradację. Sytuację odmieniło powstanie na peryferiach miasta dwóch kopalń węgla, które spowodowały jego rozwój urbanistyczny i demograficzny dzięki budowie nowych osad przeznaczonych dla robotników zatrudnionych w zakładach przemysłowych.

Osiedle patronackie na Piaskach należy do tych założeń, które powstały w sporym oddaleniu od miasta, pośród nieużytków rolnych, ale w bezpośrednim sąsiedztwie macierzystego zakładu. Duża odległość od zurbanizowanego obszaru, którą musieli pokonywać zatrudnieni w kopalni robotnicy, wpłynęła na decyzję o zorganizowaniu niezbędnego zaplecza mieszkaniowego w pobliżu miejsca pracy. Należy jednak pamiętać, że polityka socjalna przemysłowców była sposobem

M. i S. Łabuzowie, Czeladź. Kolonia Piaski, cz. 1-4, Czeladź 2011. W zbiorach Miejskiego Konserwatora Zabytków w Czeladzi.

4 A. Syska, A. Woźniakowska, Osiedle robotnicze Czeladź-Piaski [w:] Architektura Zagłębia. Materiały z IX Sesji Zagłębiowskiej, red. M. Kisiel, P. Majerski, Sosnowiec 2011, s. 241-252, K. Górna, I. Szaleniec, Czeladzka Mater Dolorosa, Czeladź b.r.w., I. Szaleniec,. K. Górna, Na Piaskach, Czeladź 2010, A. Rejdak, Czeladź-Piaski. Szkic historyczny, Czeladź 1994, Wł. Kwaśniak, Z dziejów czeladzkiej oświaty, Czeladź 1999.

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 33

na przywiązanie robotnika do zakładu, a przekazanie mu wygodnego i taniego mieszkania miało na celu zachęcenie do stabilizacji i założenia rodziny. W zamyśle inwestorów neutralizować miała także ewentualny radykalizm mas pracujących, niesubordynacja oznaczała bowiem nie tylko pozbawienie robotnika pracy ale i dachu nad głową jego i całej rodziny5. Wreszcie zadaniem tak pojętej polityki socjalnej właścicieli było zatrzymanie wykwalifikowanej kadry robotniczej na miejscu, ścisłe związanie jej z pracodawcą6 i zapobiegnięcie odpływowi siły roboczej na tereny oferujące wyższe stawki wynagrodzenia - w przypadku Zagłębia Dąbrowskiego na Śląsk, a w przypadku Śląska - do Zagłębia Ruhry.

Należy tutaj wspomnieć o rozróżnieniu nazw właściwych dla tego typu założeń urbanistycznych. O kolonii mówimy wówczas, gdy mamy do czynienia z niewielkim zespołem budynków. Osiedle to większy zbiór zabudowań, wyposażonych także w infrastrukturę socjalną, rozumianą jako obiekty użyteczności publicznej7. W tym sensie Piaski już w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku zasługiwały na miano osiedla, posiadając szkołę, ochronkę dla dzieci, noclegownię, szpital i aptekę.

Osiedle patronackie Piaski nie powstało jako jednorazowe założenie przestrzenne, ale jego zabudowa rozwijała się stopniowo, etapami, wzdłuż nowo zakładanych ulic. Rozbudowę kolonii uzależniano od prosperity rozwijającego się zakładu w miarę potrzeb dokupując kolejne grunty.

Mimo trwającego 50 lat procesu narastania zespołu, powstało założenie kompletne pod względem urbanistycznym i jednorodne architektonicznie. Jego cechą charakterystyczną była jedność formalna, osiągnięta poprzez typizację form, powtarzalność materiałów i jednakowy repertuar zastosowanych detali architektonicznych, ograniczających się do lizen, opasek okiennych i drzwiowych oraz gzymsów tworzących płaskie pasowe dekoracje. Na tle całości dominowały

3

B. Małusecki, Rokitnica - osiedle robotnicze [w:] Historyczne osiedla robotnicze, red. G. Brożek, Katowice 2005, s. 38.

6 E. Bergman, Giszowiec - górnicza wieś-ogród [w:] O sztuce Górnego Śląska i przyległych ziem małopolskich, red. E. Chojecka, Katowice 1993, s. 224, J. Jaros, Powstanie i rozwój kopalni w okresie zaborów [w:] Kopalnia „Czerwona Gwardia”, red. A. Topol, Katowice 1983, s. 24.

7 .A. Syska, A. Woźniakowska, Osiedle robotnicze…, s. 241.

5

34 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

symetryczne, dwukondygnacyjne budynki o prostych, mało zróżnicowanych bryłach, opartych na rzucie prostokąta lub kwadratu.

Przestrzeń osiedla zorganizowano początkowo wokół ulic, a z czasem także wokół niewielkich skwerów. Jego najbardziej reprezentacyjną część tworzyła ulica Sikorskiego (dawniej Clemenceau), przy której znajdowały się otoczone ogrodami budynki kadry zarządzającej – Delegata Rady Administracyjnej, jego zastępcy, głównego mechanika kopalni, kadry pomocniczej, a w pobliżu ulokowane było Biuro Główne – siedziba administracji kopalni8. Ta część kompleksu wyróżniała się nie tylko willowym typem zabudowy, ale w niektórych przypadkach bardziej urozmaiconą, malowniczą architekturą, odwołującą się do historyzmu w jego dwóch odsłonach – neoromańskiej i neorenesansowej.

Poza ulicą Sikorskiego na terenie osiedla nie istniał sztywny podział na kwartały odpowiadające hierarchii kopalnianej kadry, domy dedykowane dla rożnych kategorii pracowników często ze sobą sąsiadowały. O przeznaczeniu świadczył zwykle standard wyposażenia oraz kubatura mieszkań. Mieszkania dla urzędników posiadały bardziej rozbudowaną i różnorodną strukturę, składały się 3-4 pokoi, kuchni, łazienki i toalety, ich kubatura wynosiła około 90-100 m2. Mieszkania mieściły się w budynkach zawierających 4 do 12 mieszkań były niewielkie, miały zwykle 40-47 m2, 2-3 izby mieszkalne w układzie amfiladowym, z wejściem przez kuchnię. Nie posiadały toalet, które ulokowano na zewnątrz budynków9.

Piaskowski kompleks mieszkaniowy odznaczał się wysokim standardem technicznym - domy były wyposażone w elektryczność10 i ogrzewanie piecowe, budynki urzędnicze także w bieżącą wodę i kanalizację. Woda doprowadzana Na planie Piasków w 1935 roku widoczne są zabudowania u zbiegu ulic 3 Kwietnia i Sikorskiego oraz Mickiewicza i Sikorskiego, dzisiaj już nieistniejące. Brak dokumentacji ikonograficznej powoduje, że nie wiemy jaką formę miały te obiekty i jakie było ich przeznaczenie. Sądząc po Inwentarzu Towarzystwa (AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 10), mogły się tam znajdować domy sztygarów. Z kolei dom na rogu ulic 3 Kwietnia i Sikorskiego (dawniej nr 30) Wł. Kwaśniak nazywa Domem Dyrektorskim, Wł.

Kwaśniak, Czeladź-Piaski…, s. 342.

9 M. i S. Łabuzowie, Czeladź…, cz. 1, s. 8; Toalety dla mieszkańców domów robotniczych ulokowane były na zewnątrz domów: J. Machura, Moje przedwojenne Piaski, „Zeszyty Czeladzkie”, 11/2005, s. 73.

10 Opłaty z tytułu czynszu były potrącane z wynagrodzenia pracownika. W czynsz wliczona była także opłata za energię elektryczną. W każdym pomieszczeniu mogła być tylko jedna żarówka z tzw. „lewym gwintem”, którą można była nabyć tylko na kopalni: J. Machura, Moje przedwojenne…, s. 73.

8

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 35

była do nich dzięki wieży ciśnień zlokalizowanej w pobliżu szybu „Julian” i ze względu na swój dość oryginalny kształt uzyskany przez żelbetową konstrukcję nazywaną „kieliszkiem”11. Dostarczała ona także wodę do studni zaopatrujących domy robotnicze, umiejscowione obok budynków.

Wszystkie domy były podpiwniczone i uzupełnione rzędami zabudowy gospodarczej zawierającej komórki dla każdego mieszkania. Części wspólne, korytarze i sienie, wykładano posadzką ceramiczną, o ujednoliconej czarno-białej kolorystyce. Dachy kryto dachówką ceramiczną.

Zabudowa osiedla nie posiadała jednoznacznie dającego się określić stylu architektonicznego. Powściągliwy i skromny wyraz artystyczny budynków ożywiało operowanie zróżnicowanymi typami dachów i naczółków okiennych. Do dnia dzisiejszego nie udało się poznać architekta, odpowiedzialnego za projekty budynków, które z całą pewnością powstały we Francji. Znacząca część osiedla powstała przed 1914 rokiem, czyli w okresie przynależności Czeladzi do Królestwa Polskiego, kiedy miasto nie posiadało praw miejskich, a na wsi przepisy budowlane nie obowiązywały12. Ponieważ inwestor miał charakter prywatny, tylko od niego zależał kształt i wygląd powstającej kolonii. Oto, jak o estetyce osiedla wypowiedział się Wiktor Viannay, Delegat Zarządu Towarzystwa Bezimiennego, w jednym z oficjalnych pism: „Nasza kolonia nie jest zbudowana w żadnym stylu. Chodnik, wieże szybowe, kominy nie są elementami polskiego krajobrazu, mogą być elementami krajobrazu jakiegokolwiek (…)”. Może to właśnie tłumaczyć brak jednoznacznych odwołań stylistycznych i pewną uniwersalność zastosowanych rozwiązań, która łatwo mogła być przeniesiona na polski grunt z Francji i pasować do jakiegokolwiek miejsca i każdego krajobrazu. W elewacjach podłużnych budynków robotniczych widoczne są nawiązania do tradycji klasycystycznej, poprzez zastosowanie trójpodziału elewacji na wyraźny cokół, zaakcentowaną wertykalnymi elementami część główną i wyraźny okap. Echem tego stylu niewątpliwie jest dążenie do uzyskania efektu harmonii,

Wieżę ciśnień wyburzono w 1977 roku - Wł. Kwaśniak, Czeladź-Piaski…, s. L. Twyrdy, 100 lat Kopalni Czeladź, Piaski 1960, s. 10 (maszynopis w zbiorach Muzeum Saturn).

12 D. Głazek, Urbanistyka i architektura [w:] Historia Czeladzi, red. J. Drabina, t. 2, Czeladź 2012, s.

487.

11

36 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

Fot. 4. Widok najstarszej części założenia z zabudową przy ulicach 3 Kwietnia i Sikorskiego („Flötzkarte des Oberschlesischen Steinkohlenbeckens”), koniec XIX wieku.

zrównoważonej kompozycji, stosowanie symetrii. W procesie projektowania kierowano się myśleniem przyszłościowym, sięgającym dziesiątek lat wprzód, któremu towarzyszył priorytet trwałości i wysokiej jakości technicznej, o czym świadczą słowa zawarte w broszurze z 1935 roku, opisującej rezultaty działania Towarzystwa Bezimiennego: „Towarzystwo stworzyło Kolonię Piaski, budowaną solidnie i obliczoną na dłuższy czas, niż tego wymagałyby tylko potrzeby eksploatacji kopalń”13.

Informator „Société Anonyme des Mines de Czeladź”, w zbiorach Muzeum Saturn, nr inwent. MS/ HG/283.

13

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 37

Warto wspomnieć, że architektura osiedla korespondowała z industrialną zabudową kopalni, opartą na kontraście bieli i czerwieni cegły. Budynki powstające na terenie zakładu posiadały ten sam repertuar detali, wykrojów okiennych zwieńczonych łukiem pełnym bądź odcinkowym i gzymsów.

Osiedle patronackie wraz z macierzystym zakładem stanowiło więc spójną architektonicznie całość o dużym walorze estetycznym.

Z czasem rozwój przestrzenny osiedla patronackiego zaczęto wzbogacać o szeroki program socjalny. W rezultacie od końca XIX wieku zaczęto wznosić budynki użyteczności publicznej, urozmaicające dotychczasową kompozycję przestrzenną o obiekty bardziej reprezentacyjne. Do 1914 roku Piaski otrzymały dwie szkoły, ochronkę dla dzieci, szpital, aptekę i stołówkę. Po I wojnie światowej powstał kolejny budynek szkolny, dwie noclegownie, Klub Urzędnika oraz sklepy.

W pierwszym okresie funkcjonowania kopalni budynki mieszkalne dla załogi miały postać drewnianych baraków, których lokalizacja jest dzisiaj niemożliwa do ustalenia14. Towarzystwo Bezimienne Kopalń Węgla „Czeladź” rozpoczęło inwestycję w postaci wzniesienia domów robotniczych niemal tuż po zakupieniu kopalni „Ernest-Michał”, nie czekając na zyski i sprzyjającą młodemu przedsiębiorstwu koniunkturę15.

Powstałą najwcześniej częścią osiedla jest symetryczny zespół 16 budynków mieszkalnych przy ulicy 3 Kwietnia16. Składa się on z ceglanych, wydłużonych domów robotniczych usytuowanych kalenicowo względem ulicy, po obu jej stronach, z wejściem na osi ściany szczytowej. Obiekty otrzymały skromne elewacje – zastosowano tu ceglane naczółki okienne w postaci łuku odcinkowego i wydzielono partię cokołową przez zastosowanie kamienia wapiennego (obecnie w niektórych przypadkach otynkowanego). Początkowo

J. Jaros, Powstanie i rozwój kopalni w okresie zaborów [w:] Kopalnia …, red. A. Topol, Katowice 1983, s. 16.

Tamże, s. 17.

16 Nazwę nadano ulicy dla upamiętnienia tragicznych wydarzeń z historii Czeladzi, które miały miejsce na Piaskach w dniu 3 kwietnia 1924 roku. Wówczas z powodu braku wypłat zaliczek na poczet wynagrodzenia tłum piaszczan zebrał się pod Biurem Głównym domagając się wypłaty należności. Doszło do zamieszek, w wyniku których w budynku zastrzelono czterech robotników; A. Binek-Zajda, 3 kwietnia 1924 roku na Piaskach, „Oficyna Saturnowska” r. III, nr 1, marzec 2014, s. 6-8.

14

15

38 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 39

Fot. 5. Najstarsza część zabudowy osiedla – ulica 3 Kwietnia, po lewej stronie dawny dom noclegowy, lata 20. XX wieku Fot. 6. Nieistniejący budynek przy ulicy 3 Kwietnia 8, lata 90. XX wieku

budynki posiadały sześcioosiowe elewacje, dziś ich pierwotny charakter został zaburzony przez dobudowanie skrajnych osi. Uzupełnieniem budynków mieszkalnych były przynależne im komórki o bardzo oryginalnej – zarówno w skali samych Piasków, jak i na tle innych założeń mieszkalnych – formie.

Budowle niewielkich rozmiarów zawierały trzy komórki i były poprzedzone rodzajem drewnianej altany z dekoracją snycerską. Czas rozpoczęcia budowy kolonii robotniczej przy ulicy 3 Kwietnia datuje się na lata 1882-1885, kiedy miało powstać osiem pierwszych domów robotniczych i dwa urzędnicze17.

L. Twyrdy, 100 lat…, s. 6 (maszynopis w zbiorach Muzeum Saturn). Według Wł. Kwaśniaka (CzeladźPiaski…, s. 342) tzw. Stara Kolonia przy ulicy 3 Kwietnia powstawała na przestrzeni lat 1882-1904. Autor wymienia szczegółowe daty budowy poszczególnych obiektów bez podania jednak odwołania źródłowego, jego informacji nie można zatem uznać za potwierdzone. Nie ulega wątpliwości, że domy powstawały etapami, w dłuższym okresie czasu, jako że na mapie niemieckiej „Flötzkarte des Oberschlesischen Steinkohlenbeckens” (w zbiorach Muzeum Saturn nr inwent. MS/HG/195) z końca XIX wieku widoczne jest tylko 11 budynków. Jest to zbieżne z informacjami przekazanymi przez L. Twyrdego, że w okresie 18821885 zbudowano 8 domów robotniczych, dwa urzędnicze i dom noclegowy. Oprócz tego na południe od nich zaznaczone są także trzy inne obiekty i nieznanym dziś przeznaczeniu.

17

Najprawdopodobniej w 1882 roku powstał w rozwijającej się kolonii pierwszy budynek o charakterze użyteczności publicznej – dom noclegowy dla robotników, posadowiony w północnej części ulicy, w sąsiedztwie obecnego domu numer 318 . Dom noclegowy był budynkiem dwukondygnacyjnym o charakterystycznie opracowanej elewacji wyróżniającej go pośród zabudowy ulicy, którą kształtowało boniowanie na całej wysokości. Budynek ten wielokrotnie przebudowywano między innymi w 1900 i 1908 roku19. W 1920 roku ulokowano w nim Szkołę Posterunkowych Policji Państwowej w Sosnowcu 20 , a w 1935 L. Twyrdy, 100 lat…, s. 6.

AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 9.

20 W okresie swojego funkcjonowania w latach 1920-1935 szkoła wielokrotnie zmieniała swoje nazwy. Wł.

Kwaśniak wyszczególnia następujące nazwy: od 1920 r. - Szkoła Posterunkowych Policji Państwowej w Sosnowcu, od 1925 r. – Szkoła Policji Państwowej w Sosnowcu, od 1928 r. – Okręgowa Szkoła Policyjna, od 1931 18 19

40 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 41

roku Szkołę Powszechną nr 621. W 1960 roku szkołę przemianowano na szkołę specjalną. W latach osiemdziesiątych budynek – jeden z najstarszych na Piaskach - wyburzono. Obecnie w jego miejscu znajduje się częściowo pusty plac, a częściowo blok mieszkalny.

W 1899 roku w sąsiedztwie kolonii robotniczej w południowej części ulicy 3 Kwietnia powstał budynek szkoły przyzakładowej22. Jak chce tradycja – najpierw, najprawdopodobniej około 1895-96 roku 23, powstał pierwszy budynek szkolny, istniejący do dzisiaj przy ulicy 3 Kwietnia 28a. Niewielki parterowy obiekt zbudowano na rzucie kwadratu, opięto ceglanymi lizenami i fryzem oraz nakryto czterospadowym dachem. Szybko ta jednoizbowa szkoła przestała wystarczać i tuż obok wybudowano większy gmach, który miał sprostać rosnącej liczbie dzieci. Szkoła, założona na planie zbliżonym do prostokąta, została cofnięta od linii zabudowy ulicy w głąb posesji, z głównym wejściem umieszczonym od strony ulicy 3 Kwietnia. Głównym akcentem gmachu, najprawdopodobniej początkowo parterowego, a dopiero potem podniesionego o piętro24, były szerokie, czteropoziomowe i czterodzielne okna zwieńczone łukiem odcinkowym na elewacji północnej i południowej. Powtórzono kształt okien oraz ceglane dekoracje z małego budynku szkolnego dodając wydatny gzyms kordonowy i okulusy - nad wejściem oraz w szczytach ryzalitów.

Po uruchomieniu szkoły w starym budynku umieszczono ochronkę dla najmłodszych mieszkańców kolonii. Z kolei budowa w 1912 roku kolejnej szkoły przy ulicy Kościuszki spowodowała zmianę funkcji gmachu na Szkołę Gospodarstwa Domowego, przeznaczoną dla dziewcząt25.

Początek XX stulecia przyniósł rozbudowę kolonii o nowe budynki, przeznaczone dla najwyższej kadry kopalni i reprezentantów Zarządu Towarzystwa Bezi-

miennego, nadzorujących na miejscu funkcjonowanie zakładu. Na przedłużeniu ulicy 3 Kwietnia w 1900 roku wzniesiono Dom Delegata26 (ulica Sikorskiego 5), od nazwiska jego wieloletniego mieszkańca (1905-1931), Wiktora Viannay`a, zwany „pałacykiem Viannay`a”27. Cofniętą od ulicy willę wzniesiono na planie prostokąta z szarego kamienia, nadającego jej rustykalnego, surowego wyrazu i wyizolowano z otoczenia niedużym parkiem. Oś elewacji frontowej zaakcentowano ryzalitem z wejściem do budynku, a kondygnacje oddzielał kamienny, płaski gzyms kordonowy. Jedynym detalem dekorującym ascetyczne elewacje

r. – Normalna Szkoła Fachowa dla Szeregowych Policji Państwowej w Sosnowcu (aż do likwidacji w 1935 roku), Wł. Kwaśniak, Szkoła Policyjna w Sosnowcu na Piaskach, „Ekspres Zagłębiowski” 1994, nr 5 (56), s.

13.

21 A. Rejdak, Czeladź-Piaski…, s. 20.

22 AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 70, k. 7.

23 Wł. Kwaśniak, Z dziejów czeladzkiej…, s. 59.

24 W Inwentarzu Kopalni „Czeladź” wspomniano o „powiększeniu szkoły” w 1904 roku, AP Kat, Towarzystwo Bezimienne, sygn. 70, k. 7.

25 Wł. Kwaśniak, Czeladź-Piaski…, s. 222.

AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 70, k. 7.

Właściwie: Victor Viannay (1874-1945) - absolwent Akademii Górniczej w St. Etienne we Francji, którą ukończył w 1899 roku. Przybył na Piaski w 1903 roku, od 1905 do 1931 roku pełnił funkcję Delegata Towarzystwa Bezimiennego Kopalń Węgla „Czeladź” – sprawując nadzór nad funkcjonowaniem kopalni z ramienia spółki. Okres jego aktywności zawodowej na Piaskach przypadał na czas intensywnego rozwoju osiedla robotniczego. Był orędownikiem utworzenia kościoła dla mieszkańców Piasków, który nie powstałby bez jego życzliwości i wsparcia, także finansowego. Za zasługi na rzecz rozwoju przemysłu w II Rzeczpospolitej otrzymał Złoty Krzyż Zasługi; A. Sadowska-Boroński, Victor Viannay, „Zeszyty Czeladzkie” 17/2012, s. 5-14.

Fot. 7. Budynek szkolny i ochronka przy ulicy 3 Kwietnia, lata 20-30. XX wieku

26 27

42 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 43

Fot. 8. Willa Delegata Towarzystwa Bezimiennego, około 1912 roku.

Fot. 9. Południowa część ulicy 3 Kwietnia, po lewej stronie Biuro Główne

był umieszczony w strefie poddachowej szeroki fryz geometryczny. Od strony południowej elewacja posiadała ryzalit na trzech środkowych osiach z wyjściem na niewielki taras, połączony schodami z rozciągającym się w kierunku południowym ogrodem. Kompleks był jednym z elementów reprezentacyjnej części osiedla. Z willi rozciągała się oś widokowa na ulicę 3 Kwietnia organizowaną miarowym rytmem usytuowanych po obu stronach drogi budynków robotniczych. Z kolei od strony północnej zespół pałacowo-parkowy zamykał optycznie południową część kolonii28.

W tej części założenia powstały także budynki usytuowane naprzeciwko Biura Głównego przy ul. 3 Kwietnia i przy Sikorskiego, widoczne na „Ogólnym planie Kolonji z 1935 roku”. Przeznaczenie obiektów oraz ich forma nie są znane. Budynek na rogu 3 Kwietnia i Sikorskiego był z całą pewnością jednym z najstarszych w kolonii – widać go już na mapie: „Flötzkarte des Oberschlesischen Steinkohlensbeckens”.

W sąsiedztwie willi Viannay`a znajdowały się także pomocnicze budynki gospodarcze, służące do obsługi domu Delegata. Jednym z nich jest zachowany do dnia dzisiejszego budynek przy ul. Sikorskiego 7oraz Sikorskiego 5a.

28

W 1900 roku zakończono budowę kolejnego ważnego budynku - Biura Głównego, obiektu administracyjnego kopalni, mieszczącego między innymi dyrekcję29.

Gmach, posadowiony szczytowo względem ulicy 3 Kwietnia, otrzymał kostium, który w najbliższych latach powielany będzie wielokrotnie przy budowie domów mieszkalnych w kolonii. Tworzyły go: gładkie, tynkowane ściany, kamienny cokół oraz stały repertuar detali wykonanych z czerwonej cegły - narożnych lizen, gzymsów oraz opasek ujmujących otwory okienne i drzwiowe z dekoracją naśladującą boniowanie. Wejście umieszczono w ścianie szczytowej od ulicy 3 Kwietnia, w późniejszym okresie wzbogacone o pulpitowy daszek wsparty na finezyjnych, dekoracyjnie opracowanych kutych wspornikach o miękkiej, plastycznej linii.

29

AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 8.

44 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

Mimo kilkakrotnego powiększania (1906 i 1921)30, budynek prezentuje się dosyć skromnie na tle innych lokalnych obiektów tego typu, na przykład monumentalnego neoklasycystycznego gmachu administracyjnego przy pobliskiej Kopalni „Saturn”. Stylistyczną jedność z budynkiem biura oraz powstającymi w tym samym czasie obiektami we wschodniej części osiedla (por. poniżej) wykazują domy kadry pomocniczej kopalni przy dzisiejszej ulicy Sikorskiego 9 i 11, co pozwala przypuszczać, że zostały zbudowane w tym samym czasie.

Najprawdopodobniej w 1900 roku powstało osiem domów robotniczych, wkomponowanych w niewielki, nieregularny pas ziemi pomiędzy ulicą Nowopogońską, torami kolejowymi a terenem kopalni31. Tak zwane „Białe Domy” usytuowano w trzech rzędach, kalenicowo do ulicy, w układzie pięć, dwa, jeden. Dzisiaj kompleks liczy tylko 7 domów w układzie cztery, dwa, jeden – nie ma jednak wątpliwości, że w południowej części zespołu istniał jeszcze jeden dom mieszkalny, posadowiony szczytowo do ulicy Nowopogońskiej32. Założone na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjne domy z wejściami w ścianach szczytowych, urozmaicały ceglane lizeny ujmujące naroża, gzymsy kordonowe i wieńczące oraz opaski okienne naśladujące boniowanie. Elewacje były tynkowane i malowane na biało, stąd nazwa, „Białe Domy”, która na stałe przylgnęła do tej części zespołu.

Rozwój kopalni i stałe zwiększanie liczy zatrudnionych w niej robotników determinowały przyrost zatrudnienia wyspecjalizowanej kadry kierowniczej i urzędniczej. Dlatego w kolejnym etapie rozwoju przestrzennego uwzględniono budynki przeznaczone dla pracowników umysłowych.

Najprawdopodobniej w 1907 (lub 1911 roku) wybudowano dom dla inżynierów (tzw. dom głównego mechanika kopalni) przy ulicy Sikorskiego 1, z własnym ogrodem33.

Elewację dwukondygnacyjnego obiektu wzniesionego na planie zbliżonym do kwa-

Tamże, k. 9.

Tamże, k. 9. Być może budowa trwała pomiędzy 1900-1904 rokiem skoro w „Inwentarzu” Towarzystwa Bezimiennego pod rokiem 1904 odnajdujemy wzmiankę „Budowa domu przy ulicy Nowopogońskiej”.

Nie wiadomo jednak o który dokładnie dom chodzi.

32 „Ogólny plan Kolonji Piaski z 1935 roku” w informatorze „Société Anonyme…” (zbiory Muzeum Saturn MS/HG/283) oraz fotografia Braci Altman „Widok kopalni i kolonji Mandżuria”.

33 AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 10.

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 45

Fot. 10. „Białe Domy”, około 1912 roku.

30 31

Fot. 11. Willa przy ulicy 3 Kwietnia 19, 1940 rok.

46 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

dratu, kształtowały łukowate wykroje okienne i okulusy. Wejście do domu od strony zachodniej poprzedzał niewielki drewniany ganek, natomiast otwór wejściowy do strony wschodniej ujęto w rodzaj portalu zamkniętego miękko zarysowanym wklęsło-wypukłym łukiem. Zbliżony pod względem estetycznym aczkolwiek znacznie bardziej efektowny był budynek wzniesiony przy ulicy 3 Kwietnia 19. Wyróżniająca się w całym zespole osiedlowym willa, wyizolowana od reszty otoczenia niewielkim ogrodem, powstała w sąsiedztwie Biura Głównego i do dnia dzisiejszego prezentuje się niezwykle malowniczo. Obiekt nazywany jest w dotychczasowych publikacjach „domem wyższego urzędnika” i do tej pory, zapewne ze uwagi na taką właśnie nazwę, która pojawia się w Inwentarzu kopalni, datowany był na 1921 rok34. Jednak analogie formalne z willą inżynierów przy ulicy Sikorskiego 1, skłania do przesunięcia tej datacji do okresu przed I wojną światową. Jednocześnie oryginalność bryły, jej reprezentacyjność wyrażająca się bogactwem detalu, przemyślana formą i swego rodzaju wyrafinowaniem świadczyły o jego wyjątkowym przeznaczeniu. W związku z tym należy poszukać adresata tego typu budynku pośród najwyższej kadry kopalni35. Piętrowy dom wzniesiono z białej cegły na rzucie kwadratu i nakryto czterospadowym dachem z lukarnami.

Okna, zakończone łukiem pełnym i ujęte w szerokie opaski z czerwonej cegły otrzymały drewniane, zielone okiennice powtarzające ich kształt. Od strony południowej bryłę urozmaicał ryzalit z tarasem na wysokości pierwszego piętra.

Harmonia i proporcje bryły wraz z ciekawym zestawieniem barw dały w efekcie obiekt niezwykle wysmakowany i przyjemny w odbiorze.

Z początkiem XIX wieku nastąpiła rozbudowa kolonii o kolejne budynki robotnicze przy nowo utworzonej ulicy Kościuszki. Powstał tam kompleks 12 domów Tamże, k. 10; I. Szaleniec, K. Górna, Na Piaskach…, s. 28; Wł. Kwaśniak, Czeladź-Piaski…, s. 342.

M. i S. Łabuzowie podają, że willę zamieszkiwał zastępca dyrektora kopalni (Czeladź. Kolonia…, s. 8), co jest błędem, gdyż taka funkcja nie istniała. Jednak wnikliwa lektura materiałów źródłowych ujawniła nieznane dotąd stanowisko określane terminem: Zastępca Delegata albo Pomocnik Delegata. Analiza hierarchii urzędniczej spółki pozwala na wysunięcie wniosku, że były one tożsame. Stanowisko Pomocnika pojawia się także w sformułowaniu „dom Pomocnika Delegata”, odnotowanym w Inwentarzu; AP Kat, Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 9. Jeśli przyjąć, że dotychczas Pałacyk Viannaya błędnie nazywano willą dyrektora, a nie jak należy Delegata, to budynek przy ul. 3 Kwietnia 19, który musiał powstać w okresie pomiędzy 1900 a 1909 roku, skoro w 1909 został przebudowany, mógłby pełnić funkcję willi tegoż Zastępcy czy też Pomocnika Delegata.

34 35

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 47

Fot. 12.W tle widok na zabudowę przy ulicy Kościuszki, lata 20-30. XX wieku

swą koszarową zabudową nawiązujących jeszcze do pierwotnej kolonii przy 3 Kwietnia, ale odmiennych formalnie. Dwukondygnacyjne budynki wielorodzinne wzniesione zostały na rzucie prostokąta z łamanego kamienia wapiennego.

O ich wyrazie artystycznym decydowało kontrastujące zestawienie bieli kamiennych ścian z czerwienią detali architektonicznych - lizen, opasek okiennych i drzwiowych, gzymsów podokiennych i cokołowych. Wykroje okienne zwieńczono łukiem odcinkowym i ujęto w opaski ceglane naśladujące bonie. Linię okien zaakcentowano wyraźnym gzymsem podokiennym biegnącym przez całą szerokość domów. Wejścia do budynków, zawierających osiem dwuizbowych mieszkań o amfiladowym układzie wnętrz, umieszczono na osi po obu stronach domów. W sieni znajdowały się posadzki ceramiczne z pasem dekoracyjnym ramującym w kolorze ceglanym. Zaplecze gospodarcze budynków stanowiły szeregowe komórki usytuowane za nimi, wzniesione z białej cegły z narożami i opaskami z cegły czerwonej, architektonicznie nawiązujące do budynków mieszkalnych, którym przynależały. Zanim ulicy nadano nazwę Kościuszki, kompleks budynków zwano „Nową Kolonią”. Z czasem jednak nazwa ta przeszła

48 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 49

Fot. 14. Dom wyższego urzędnika przy szybie „Juliusz Lair”.

Fot. 13. Zabudowa okołoszybowa i budynki mieszkalne przy szybie „Juliusz Lair”, lata 40. XX wieku.

na budynki wzniesione w latach dwudziestych we wschodniej części osiedla.

W 1903 roku w kopalni uruchomiono nowy szyb wydobywczy, który nazwano imieniem „Julian Lair” - na cześć przewodniczącego Rady Zarządzającej Towarzystwa, historyka i finansisty, wiceprezesa „La Société Général de Crédit Industriel et Commercial”36. Ponieważ szyb znajdował się w pewnym oddaleniu od kopalni wzniesiono tam budynki mieszkalne przeznaczone dla jego obsługi.

Spośród czterech wybudowanych domów najbardziej wyróżniał się dom inżyniera zbudowany w 1910 roku (ulica Poniatowskiego 8) o willowym charakterze, otoczony ogrodem37. Estetykę obiektu determinowały wykroje okienne zwieńczone łukiem pełnym w ceglanej, szerokiej opasce oraz ceramiczna dekoracja

36 37

J. Jaros, Powstanie i rozwój…, s. 17.

AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 82, k. 10.

ścian szczytowych przypominająca detal snycerski, urozmaiconych dodatkowo zdwojonymi otworami okiennymi. Prawdopodobnie w tym samym czasie, w latach 1910-12 wybudowano trzy pozostałe domy (nr 1, 4, 6). Forma domu przy ulicy Poniatowskiego 1, otoczonego niewielkim ogródkiem, posiadającego nieznaczny ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, wykazuje duże podobieństwo do powstających wtedy domów dozorcowych przy ulicy Francuskiej. Z kolei elewacje domów z numerami 4 i 6 kształtowały szerokie poziome ceglane pasy.

Do budowy domów 4 i 6 użyto białej cegły, a do 1 i 8 piaskowo - żółtej.

Ważny pod względem inwestycji socjalnych w rozrastającej się kolonii był rok 1912. Wybudowano wtedy dwa znaczące obiekty użyteczności publicznej. Pierwszy z nich to nieistniejąca już dzisiaj jadalnia dla pracowników kopalni, powstała u zbiegu ulic Francuskiej i dzisiejszej Stanisława Trznadla (w miejscu obecnego klubu „Traffic”). Obiekt o typowej już dla Piasków kolorystyce elewacji, opartej na kontraście jasnych płaszczyzn ścian z czerwienią detali, wyróżniał się swoją architekturą i rozczłonkowaną bryłą. Określał go wyrazisty, schodkowy szczyt wieńczący elewację frontową zrównoważony

50 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 51

Fot. 15. Jadalnia dla pracowników kopalni (później „Sokolnia”), ok. 1912 roku.

Fot. 16. Szkoła przy ulicy Kościuszki, 1940 rok

wieżą akcentującą klatkę schodową, dostawioną z lewej strony budynku i przykrytą czterospadowym dachem.

Całość urozmaicał drewniany ganek poprzedzający wejście do budynku.

Swoje pierwotne przeznaczenie jadalnia pełniła stosunkowo krótko - w 1919 roku została przekazana na użytek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” – pionierskiej organizacji wychowania fizycznego i sportu w Polsce, najstarszego polskiego towarzystwa gimnastycznego, którego członkowie przyczynili się między innymi do popularyzacji gimnastyki w społeczeństwie polskim i w efekcie powstania wielu klubów sportowych. To wyjaśnia nazwę „Sokolnia”, która na długie lata przylgnęła do budynku, zacierając tym samym jego pierwotną funkcję.

Drugą doniosłą inwestycją było wzniesienie na Piaskach kolejnej szkoły. Zwiększająca się liczba dzieci w obrębie osiedla skutkowała przepełnieniem wybudowanej w 1899 roku szkoły przy ulicy 3 Kwietnia. Władze Towarzystwa powzięły

więc decyzję o budowie nowego budynku szkolnego po wschodniej stronie ulicy Kościuszki, w sąsiedztwie domów robotniczych. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta budynek otrzymał elewacje licowane białą cegłą oraz opaski okienne, gzymsy, lizeny i dekoracje z czerwonej cegły. Jedenastoosiowa fasada posiadała wejścia na skrajnych osiach oraz na osi środkowej, okna zamknięto łukami odcinkowymi albo pełnymi w ceglanych opaskach.

Na trzech środkowych osiach budynek posiadał dwie kondygnacje. Tylne wyjście prowadziło do położonego od wschodu ogródka oraz na boisko szkolne. Wnętrze organizował hall, z którego dostępne były cztery sale lekcyjne i pomieszczenie pomocnicze. Izby ulokowane na skrajnych osiach posiadały osobne wejścia38.

38

Wł. Kwaśniak, Czeladź-Piaski…, s. 185.

52 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

W szkole mieściło się 6 sal lekcyjnych i pokój nauczycielski, na piętrze – mieszkanie służbowe kierownika szkoły39. 22 grudnia 1936 roku kopalnia przekazała gmach w najem piaskowskiej parafii, która przekształciła go na Dom Katolicki, mieszczący od tej pory: biura parafialne, lokale dla stowarzyszeń parafialnych i mieszkania dla duchowieństwa i funkcjonariuszy parafii Piaski”40.

W sąsiedztwie placówki wzniesiono dom dla nauczycieli (ulica Kościuszki 1) mający zachęcić potencjalnych jej pracowników do objęcia posady w przemysłowej dzielnicy Czeladzi. Dom nauczycielski mieścił 6 przestronnych i komfortowych mieszkań.

Jednym z etapów rozbudowy kolonii w kierunku wschodnim, przypadającym najprawdopodobniej na lata 1910-1912, była zabudowa ulicy Francuskiej, na wprost wejścia głównego na teren kopalni41. Zastosowano tu odmienny od dotychczasowego typ zabudowy w postaci czterech wolnostojących, czterorodzinnych domów z ogródkami, przeznaczonych dla dozoru górniczego kopalni „Czeladź”, stąd pojawiająca się równo w źródłach jak i w określeniach mieszkańców dzielnicy nazwa – domy dozorcowe.

Na tle pozostałych zabudowań Piasków wyróżniała je ich architektura – jednokondygnacyjne domy z użytkowym poddaszem posiadały na osiach elewacji frontowej płytki ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, zaopatrzonym w dekorację snycerską, dodającą im rustykalnego charakteru. Obramienia okien, lizeny i gzymsy niezmiennie powtarzały zastosowane wcześniej wzorce, jednak ściany domów licowane były cegłą w kolorze piaskowym a nie białym. Ta część zespołu z całą pewnością miała dość elitarny charakter – mieszkania były dwupoziomowe (parter oraz użytkowe poddasze), każde posiadało oddzielne wejście, przeprute albo od frontu albo w ścianie szczytowej. O wysokim standardzie świadczyły także garaże umieszczone w partii przyziemia od strony północnej.

Prestiż nieruchomości podwyższały przynależne im ogródki, które izolowały domostwa od otoczenia, pozwalając mieszkańcom nie tylko na odpoczynek Wł. Kwaśniak, Z dziejów…, s. 60-61.

Archiwum Parafialne, dokumenty luźne, Umowa z dnia 22 grudnia 1936 roku (odpis).

41 AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 70, k. 8.

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 53

Fot. 17. Domy dozorcowe przy ulicy Francuskiej, lata 20. XX wieku.

w wolnych chwilach ale i na uprawę przydomowych roślin. W ogródek został zaopatrzony także dom numer 5, o odmiennej od pozostałych formie. Przeznaczony dla sztygarów budynek posiadał dwie kondygnacje, a jego jedenastoosiową elewację kształtowały lizeny akcentujące skrajne osie i podwójny gzyms działowy podkreślający wertykalny charakter obiektu.

W 1913 roku powstała ostatnia przedwojenna inwestycja mieszkaniowa na osiedlu42 - kompleks domów przy ulicy Betonowej, złożony z 19 budynków. Ulica Betonowa to pierwsze nieregularne założenie w obrębie osiedla, skomponowane wzdłuż owalnicowo ukształtowanej ulicy z eliptycznym placem pośrodku. Składają się na nie trzy typy budynków o zróżnicowanej formie i liczbie kondygnacji. Pierwszym z nich są tzw. sztygarki – trzy domy przeznaczone dla sztygarów i ich rodzin, położone w zachodniej części zespołu (numer 30, 32, 34). Jednokondygnacyjne budyneczki kryte dachem dwuspadowym z facjatkami wykonano z lanego betonu, detale archi-

39 40

42

Tamże, sygn. 82, k. 10.

54 ARCHITEKTURA Stefania Lazar

tektoniczne - z czerwonej cegły. Wnętrze mieściło cztery mieszkania z użytkowym poddaszem, a o komforcie stanowiły niewątpliwie osobne wejścia do każdego z nich.

Przy ścianach szczytowych dobudowano komórki gospodarcze. Do każdego domu przynależał ogródek. W północnej części ulicy znajdował się szereg domków dla robotników, oznaczonych obecnie numerami 1, 3, 20, 22, 24, 26, 28. Osobne wejścia do czterech mieszczących się w środku mieszkań znajdowały się na skrajnych osiach i kryte były pulpitowymi daszkami. Detal pozostał niezmiennie z czerwonej cegły, natomiast w odróżnieniu od sztygarek w dwuspadowym dachu przeprute były jedynie niewielkie lukarny, doświetlające użytkowe poddasza mieszkań. Obramienia okienne zostały tu urozmaicone półkolumnami z boniami. Trzeci typ budynku w tym kompleksie reprezentują obiekty usytuowane po wschodniej stronie placu, pomiędzy ulicą Betonową a Nowopogońską. Dwukondygnacyjne, wielorodzinne domy robotnicze odróżniała od reszty tej części założenia nie tylko forma, ale także budulec. Wykonano je z białej cegły, detale architektoniczne zestawiając tradycyjnie już z czerwoną, cokół pozostawiając przy tym kamienny. Okna o prostokątnym wykroju, ujęto w ceramiczne opaski imitujące boniowanie. Domy zawierały mieszkania trzyizbowe o amfiladowym układzie wnętrz. Budynki w tej części ulicy pozbawione były ogródków przydomowych, a rolę miejsca odpoczynku pełnił wspólny skwer znajdujący się pośrodku zespołu, ograniczany biegiem ulicy Betonowej, w który z czasem wkomponowano także boisko klubu sportowego „Gwiazda”.

ARCHITEKTURA Stefania Lazar 55

Apogeum rozwoju

K

olejna faza rozbudowy osiedla nastąpiła po I wojnie światowej. Było ono już wówczas na tyle rozwinięte, że zarząd kopalni wspólnie z dyrekcją drugiej czeladzkiej kopalni „Saturn” wyszedł ze śmiałą propozycją odłączenia się od miasta Czeladź i utworzenia odrębnej, niezależnej gminy o przemysłowym charakterze43. W tym celu dyrektorzy Piotr B. Markiewicz („Czeladź”) i Hen-

ryk Siwczyński („Saturn”) zwrócili się do warszawskiego adwokata Zygmunta Tykocinera z prośbą o wsparcie i opinię prawną dla tak odważnej koncepcji.

W korespondencji dyrektorów z adwokatem odnajdujemy projekt podania do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, zawierający prośbę o ustanowienie jednej wspólnej gminy: „W 1916 roku okupanci przywrócili godność i charakter miasta Czeladź i rozszerzyli znacznie jej obszar, włączając do miasta, między innym terytoria Kopalń Czeladź i Saturn. Motywy kroku tego nie są nam znane; przypuszczać tylko należy, że głównym celem rozszerzenia granic miasta była chęć zwiększenia jego dochodów dla dania mu możności utrzymywania ogromnego personelu urzędniczego zarządu miejskiego, złożonego wówczas z elementów napływowych w głównej części, w mniejszej zaś z elementu krajowego, Niemcom przychylnego.

Cel ten, naturalnie przestał istnieć z chwilą ucieczki od nas Niemców.

Jaki mógłby być powód do utrzymania nadal rozszerzonych granic wspomnianego miasteczka, trudno zrozumieć. Jedynym celem powiększenia powierzchni miasta może być tylko zyskanie gruntów pod budowę domów dla wzrastającej ludności; tego celu wysuwać nie można w Czeladzi, którą, leżąc z dala od wszelkich dróg komunikacyjnych i ruchu handlowego, nie mająca żadnego przemysłu, żadnych danych do rozwoju nie posiada.

Z drugiej strony, umiastowienie przestrzeni, pod któremi znajdują się kopalnie, wnieść może zamęt do stosunków tychże z właścicielami powierzchni i zarządem miejskim. Ustawa górnicza /art. 388/ wymaga by właściciel gruntu, pragnący się

43

AP Kat., Towarzystwo Bezimienne, sygn. 1634, k. 1-2.