Halep'te Adım Adım Osmanlı'nın İzinde

Page 1

HALEP’TE OSMANLI DÖNEMİNDE İNŞA VE TADİL EDİLEN MİMARİ ESERLERİN ENVANTERİ

‫جرد اآلثار التارخيية املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف حلب‬

‫تقصي خطى الدولة العثمانية في حلب‬

Editörler Dr. Ahmet ÖZPAY Yrd. Doç. Dr. H. İbrahim YAKAR Yazarlar Dr. Lamia JASSER Dr. Salem KHALAF Dr. Abbas SABBAĞ Dr. Adnan MAMO

Bu kitap, Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı’nın finansal katkısı ile hazırlanmıştır. Bu kitabın içeriğinden sadece Gaziantep Üniversitesi sorumludur ve bu içeriğin herhangi bir şekilde Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı’nın görüş veya tutumunu yansıttığı mütalaa edilemez.


“Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri”

‫جرد اآلثار التاريخية المنشأة والمرممة في الفترة العثمانية في حلب‬

Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

‫تقصي خطى الدولة العثمانية في حلب‬

PROJE SAHİBİ Prof. Dr. Yavuz COŞKUN

‫صاحب المشروع‬ ‫ يافوز جوشقون‬.‫د‬.‫أ‬

PROJE KOORDİNATÖRÜ Yrd. Doç. Dr. H. İbrahim YAKAR

‫منسق المشروع‬ ‫األستاذ املساعد خليل إبراهيم ياقار‬

PROJE KOORDİNATÖR YARDIMCISI Dr. Ahmet ÖZPAY

‫معاون منسق المشروع‬ ‫ أمحد أوزباي‬.‫د‬

TÜRKÇE ÇEVİRİ Ahmet Muhammed FARAÇ

‫الترجمة إلى اللغة التركية‬ ‫أمحد حممد فرج‬

REDAKSİYON Dr. Ahmet ÖZPAY

‫تنقيح‬ ‫ أمحد أوزباي‬.‫د‬ ‫التنضيد‬ ‫أمحد جاليك‬

GÖRSEL YÖNETMEN Ahmet ÇELİK

‫الصور‬ ‫ أمحد أوزباي‬.‫د‬ ‫فراموز سافينش‬ ‫ مليا جاسر‬.‫د‬ ‫إياد عبد القادر‬

FOTOĞRAFLAR Dr. Ahmet ÖZPAY Feramuz SEVİNİŞ Dr. Lamia JASSER Eiad ABDELKADER Bu eserin hazırlanışı aşamasında ilgi ve desteklerini esirgemeyen T.C. Halep Başkonsolosluğuna, Halep Valiliğine, Halep Üniversitesine ve Halep Vakıflar Müdürlüğüne teşekkür ederiz.

‫ ومديرية‬,‫ جامعة حلب‬,‫ حمافظة حلب‬,‫نشكر القنصلية الرتكية يف حلب‬ ‫األوقاف يف حلب على جهودهم‬

Grafik - Tasarım ART Tanıtım ve İletişim Bilgisayar Eğitim ve Organizasyon Hizmetleri San. Tic. Ltd. Şti. www.arttanitim.com Tel: 0 (342) 231 78 18

Baskı ve Cilt Neyir Matbaacılık-ANKARA ISBN: 978-605-61463-05 1. Baskı-Gaziantep 2010 © Bu eserin yayın hakları, Gaziantep Üniversitesine aittir. Yayıncının yazılı izni olmadan hiçbir biçimde ve hiçbir yolla kitabın yazılı ve görsel içeriğinin bir kısmı ya da tümü yeniden üretilemez ve dağıtılamaz.


Bir zaman hendeseden abide zannettimdi Kubben altında bu cumhûra bakarken şimdi Senelerden beri rü’yada görüp özlediğim Cedlerin mağfiret iklimine girmiş gibiyim


ÖN SÖZ Türkiye ve Suriye arasında var olan coğrafik ortaklıktan başlayıp tarih, kültür, geçmiş ve gelecek birliğine uzanan münasebetler; Ortadoğu’nun sosyal bütünlüğü içinde, çok müstesna bir yer tutmakta, bu birliktelik içerisinde Halep ve Gaziantep şehirlerinin özel bir yer ve önemi bulunmaktadır. Tarihte Osmanlı Devletiyle başlayan bu birliktelik, Halep şehrine 4 asır boyunca, ekonomik, sosyal ve kültürel bakımdan, bu coğrafyanın en önemli stratejik merkezi olarak büyük önem kazandırmıştır. Halep’in bulunduğu konum itibariyle taşıdığı bu değer, şehrin imarına, sosyal, kültürel ve ticari bakımdan gelişmesine yön vermiş ve bu tarihi süreç içerisinde Halep, tüm çevresinin gelişmesi ve kalkınmasına da öncülük etmiştir. Osmanlı tarafından Halep’te inşa veya imar edilen ve ait olduğu dönemin en güzel mimari özelliğini taşıyan eserlerin çok önemli bir bölümü, günümüzde de hizmet vermeye devam etmektedir. Türkiye-Suriye ilişkilerinin en üst düzeye ulaştığı günümüzde, yürütülmekte olan Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı, ekonomik, tarihi ve kültürel bağlarımızın daha da güçlendirilmesine yönelik, ortaklaşa hazırlanan birçok projeyi hayata geçirmiş ve bu çabalardan olumlu sonuçlar elde edilmeye başlanmıştır. Gaziantep ve Halep şehirleri arasında geçmişten gelen kültür ve tarih birliğinin en önemli unsurlarını gün yüzüne çıkaran, karşılıklı dostluk ve işbirliğini her iki ülke ve şehirler yararına geliştiren bu program, gerek hükümetlerimiz ve gerekse yerel yönetimlerimizce çok önemsenmektedir. Bu çalışmalar, Gaziantep ve Halep şehirleri arasında var olan ilişkileri, çok daha iyi düzeye taşımış, ekonomik, kültürel ve sosyal ilişkilerde çok önemli ilerlemeler sağlanmıştır. Gaziantep Üniversitemizin de Halep Üniversitesi ile başlatmış olduğu çalışmalar kapsamında, “Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri Projesi” gibi çok değerli bir çalışmada bulunulması, bu çalışma sonunda elde edilen bilgilerin Türkçe ve Arapça olarak kitaplaştırılması ve interaktif ortamda yayımlanması, gerek şehirlerimiz ve gerekse akademik çevreler açısından çok büyük anlam taşımaktadır. Halep’teki tarihi ve kültürel varlıkların tanınması, gelecekte bu eserlerin akademik ve bilimsel çalışmalara konu olacak şekilde derlenmesi gerçekten önemli bir adımdır. Bu çalışmada kat edilen mesafe, gelecekte sadece Halep şehrinin değil, Gaziantep’imizin ve tüm bölgemizin tarihi ve kültürel öneminin ortaya çıkarılmasına, kültür varlıklarının korunması ve restorasyonuna, turizm ve ekonomiye de çok olumlu yararlar sağlayacaktır. Bu çalışmada emeği geçen proje koordinatörü Sayın Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim YAKAR, koordinatör yardımcısı Sayın Öğr. Gör. Dr. Ahmet Özpay ve ekibini kutluyor, Gaziantep ve Halep Üniversitesi yöneticilerine teşekkür ediyorum. Süleyman KAMÇI Vali

‫مقدمة‬ ‫ واستكماالً للعالقات التارخيية‬,‫انطالقاً من الشراكة اجلغرافية املوجودة بني سوريا وتركيا‬ ‫منحى‬ ً ‫ واستشرافاً آلفاقها املستقبلية تأخذ هذه العالقات‬,ً‫والثقافية املوجودة أصال‬ ‫ وضمن هذا االنسجام فإن‬,‫استثنائيّاً ضمن النسق االجتماعي يف الشرق األوسط‬ .‫ملدينيت حلب وغازي عنتاب أمهية ومكانة خاصة‬ ‫هذا االنسجام الذي بدأ مع بداية احلقبة العثمانية والذي استمر طوال أربعة عصور‬ ً‫ اجتماعياً وثقافياً؛ حبيث أصبحت مركزا‬,ً‫ اقتصاديا‬,ً‫أكسب حلب طابعاً خاصاً وهاما‬ .‫اسرتاتيجياً هاماً يف املنطقة‬ ,‫إن القيمة اليت كسبتها حلب باعتبار موقعها اجلغرايف خلقت اجتاها للتطور العمراين‬ ‫ حبيث أصبحت حلب ضمن هذه الفرتة الزمنيّة‬,‫ الثقايف والتجاري للمدينة‬,‫االجتماعي‬ .‫مثاالً حُيتذى من حيث التطور والتنمية يف املنطقة‬ ‫الفن‬ ّ ‫إ ّن اآلثار املنشأة واملرممة من قبل العثمانيني يف حلب واليت حتمل خصائص‬ .‫املعماري لتلك الفرتة فإ ّن القسم الكبري منها ال تزال حتتفظ مبزاياها وخصائصها‬ ‫ وإن برنامج‬,‫إ ّن العالقات السورية – الرتكية اليت وصلت إىل أعلى مستوى يف يومنا هذا‬ ‫التعاون اإلقليمي السوري – الرتكي الذي َّنف َذ العديد من املشاريع املشرتكة –لتقوية‬ ‫ بدأ بالتوصل إىل نتائج إجيابية بفضل اجلهود‬-‫الروابط االقتصادية التارخيية والثقافية‬ .‫املبذولة‬ ‫كشف هذا الربنامج النقاب عن أهم عناصر االنسجام الثقايف والتارخيي املمتد من‬ ‫املاضي إىل احلاضر بني حلب وغازي عنتاب والذي وطّد املصاحل املشرتكة بني البلدين‬ ‫ والذي حيظى برعاية كبرية من قبل احلكومتني ومن‬,‫بشكل عام واملدينتني بشكل خاص‬ .‫قبل املسؤولني احملليني يف املدينتني‬ ,‫مستوى رفي ٍع‬ ‫إىل‬ ‫عنتاب‬ ‫وغازي‬ ‫حلب‬ ‫مدينيت‬ ‫بني‬ ‫هذه املسامهات نقلت العالقات‬ ً .‫وح ّققت تقدماً هاماً يف العالقات االقتصاديّة والثقافيّة واالجتماعيّة‬ ‫ضمن إطار املشاريع اليت بدأت هبا جامعة غازي عنتاب بالتعاون مع جامعة حلب‬ ‫ووجود مشروع قيّم مثل مشروع «جرد اآلثار التارخيية املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية‬ ‫ وإيصاله إىل أوسع شرحية‬,‫ ومجع املعلومات اليت مت احلصول عليها يف كتاب‬,»‫يف حلب‬ ,‫ حيمل معىن كبريا سواء من الناحية اإلقليميّة أو من الناحية األكادمييّة‬,‫ممكنة من الناس‬ ‫إ ّن معرفة املوروثات التارخيية والثقافية يف حلب وترمجة هذه املوروثات بشكل تصبح فيه‬ .‫مواضيع ألحباث ودراسات أكادمييّة وعلميّة يف املستقبل تعترب يف احلقيقة خطوة مهمة‬ ‫التقدم الذي حصل بفضل هذا املشروع سيحقق فوائد إجيابية ليست فقط بالنسبة‬ ‫ وحفظ‬,‫حللب بل بالنسبة إلظهار األمهية التارخيية والثقافية لغازي عنتاب واملنطقة ككل‬ .‫ باإلضافة إىل إنعاش احلركة السياحية واالقتصادية‬,‫املوروثات الثقافية‬ ‫ويف هناية كلميت أهنئ األستاذ املساعد خليل إبراهيم ياقار منسق املشروع ومعاونه‬ ‫ وأتقدم بالشكر اجلزيل إلدارة‬,‫الدكتور أمحد أوزباي وكل من ساهم يف إجناح هذا العمل‬ .‫جامعة حلب وغازي عنتاب‬

‫سليمان قاجمي‬ ‫الوالـ ـ ــي‬


ÖN SÖZ Mimari eserler, milletlerin kültürel mirasını hâle taşıyan eserlerdir. Geçmişle gelecek arasında köprü kurarlar. Mazi ile hâli birleştirirler. Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı kapsamında üniversitemiz tarafından yürütülen “Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri” adlı proje kitabındaki eserler, Osmanlı’nın Suriye’deki 402 yıllık macerasının kültürel yanını ihtiva ederken; bir yandan da Türkiye ve Suriye gibi ortak tarihe, ortak kültürel birikime yaslanan iki ülke arasındaki dostluk ve kardeşlik bağlarını güçlendirmek adına bir misyonun sözcülüğünü de yapmayı üstleniyor. Kitabın Türkçe ve Arapça olarak hazırlanması, dil problemini ortadan kaldırıyor, kültürel zemini kuvvetlendiriyor. Gaziantep Üniversitesi olarak daha önce de Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği programı kapsamında önemli projelere imza attık. “Türkiye’nin Parlayan Yıldızı” iddiasıyla çıktığımız yolda, ülkemizin önde gelenleri arasında yer alan üniversitemizi, Türkiye’nin en iyi 10’u arasına ve dünyada adından bahsedilir bir konuma taşımak en temel hedefimizdir. Bu hedefe ancak bilimsel akılla ulaşılabilir. Çünkü üniversiteler, aklın kolektif olarak kullanıldığı en etkin kurumlardır. Özerk yapısıyla topluma karşı sorumluluk bilinciyle hareket ettiği takdirde, öncü ve itici bir güç de olur. Bu proje kitabı, bilimsel aklın öncelendiği önemli bir çalışmadır. Uzun bir dönem Osmanlı idaresinde kalan Halep’te, Osmanlı’nın yaptığı cami, tekke, zaviye, medrese, han, hamam, çeşme, hastane gibi eserler, şehrin panoramasına olumlu katkıda bulunmuş, İstanbul’dan kilometrelerce uzaktaki bu mekânı, hem kültürel hem de ekonomik anlamda zenginleştirmiştir. Osmanlı sadece yeni eserler yapmakla kalmamış; aynı zamanda Zengi, Abbasi, Emevi, Selçuk ve Memluk Dönemlerine ait eserleri de restore edip korumuş, günümüze ulaştırmıştır. Proje kapsamında Osmanlı’nın inşa ve tadil ettiği eserler hakkında bilgi veriliyor, bilgiler fotoğraflar vasıtasıyla görsel anlamda destekleniyor; kitapla birlikte verilecek DVD ile 45 dakikalık bir tarih yolculuğuna çıkılıyor. Türkiye ve Suriye’de, “Osmanlı’nın Halep’te İnşa ve Tadil Ettiği Eserler” başlıklı, Türkçe-Arapça hazırlanan bu kitabın, bu bağlamda bir ilki gerçekleştirmesi, Gaziantep Üniversitesi rektörü olarak beni ve başta emeği geçen tüm arkadaşlarımı son derece mutlu etmektedir. Çalışmanın iki ülke arasındaki dostluk ve kardeşlik bağını güçlendirmesine katkıda bulunmasını temenni ederken, projenin yorucu kısmını üstlenen, yaklaşık 16 aylık bir zaman zarfında böylesi ayrıntılı ve önemli bir çalışmayı bize kazandıran öğretim üyesi arkadaşlarımı, verdikleri emekten dolayı kutluyorum. Projeye kaynak desteği sağlayan Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı yetkililerine, projelerimize gönülden destek veren Sayın Valimiz Süleyman Kamçı’ya ve Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programını yürüten Proje Koordinasyon Birimine, Halep Valiliğine, Halep Üniversitesi Rektörlüğüne, Halep Vakıflar Müdürlüğüne ve eserleri tanımamızı sağlayan Halep Üniversitesi öğretim elemanlarına candan teşekkür ediyorum. Saygılarımla. Prof. Dr. M. Yavuz COŞKUN Gaziantep Üniversitesi Rektörü

‫مقدمة‬ ‫ وتشكل جسرا بني املاضي‬,‫تنقل اآلثار املعمارية املرياث الثقايف لألمم إىل احلاضر‬ ‫ إن اآلثار املوجودة يف كتاب «جرد اآلثار التارخيية‬,‫واملستقبل وجتمع املاضي مع احلاضر‬ ‫املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف حلب» الذي مت تأليفه ضمن إطار برنامج التعاون‬ ‫اإلقليمي السوري – الرتكي حتتوي على اجلانب الثقايف العثماين يف سوريا الذي دام قرابة‬ ‫ ومن جانب آخر تنشر رسالة باسم تقوية أواصر الصداقة‬,‫ عام هذا من جانب‬402 ‫واألخوة بني البلدين والذي هو انعكاس للتاريخ املشرتك والرتاث الثقايف املشرتك بني‬ ‫ إن إعداد الكتاب باللغتني العربية والرتكية يلغي مشكلة اللغة ويعزز اخللفية‬,‫سوريا وتركيا‬ .‫الثقافية‬ ‫حققت جامعة غازي عنتاب مشاريع مهمة ضمن إطار برنامج التعاون اإلقليمي‬ )‫ إن هدفنا األساسي من مشوارنا الذي بدأناه بعنوان (جنم تركيا املتأللئ‬,‫السوري الرتكي‬ ‫هو جعل جامعتنا ضمن املراكز العشر األ َُول يف ترتيب اجلامعات وإذاعة صيتها يف كافة‬ ‫أحناء العامل إال أننا ال نستطيع أن نصل إىل هذا اهلدف إال من خالل العقل العلمي‬ ‫ إذا حتركت اجلامعة‬,‫ألن اجلامعات تعترب مؤسسات فعالة يف استخدام العقل اجلماعي‬ ‫ وهذا الكتاب‬,‫كمؤسسة مستقلة حتمل مسؤولية جتاه اجملتمع تكون صاحبة قوة رائدة‬ .‫عبارة عن عمل مهم ألنه نتاج عقل منفتح‬ ‫إن حلب اليت بقيت حتت اإلدارة العثمانية لفرتة طويلة فإن اآلثار اليت بنتها الدولة‬ ‫ السبالن واملشايف‬,‫ احلمامات‬,‫ اخلانات‬,‫ املدارس‬,‫ الزوايا‬,‫ التكايا‬,‫العثمانية مثل اجلوامع‬ ‫سامهت بشكل إجيايب يف خارطة املدينة وعززت مكانتها الثقافية واالقتصادية بالرغم من‬ ‫ مل تكتف الدولة العثمانية ببناء آثار جديدة ولكنها رممت‬,‫بعدها بأميال عن إسطنبول‬ ‫ السلجوقية واململوكية كما‬,‫ األموية‬,‫ العباسية‬,‫اآلثار اليت بنيت يف الفرتات الزنكية‬ .‫حافظت عليها حيث بقيت إىل يومنا هذا‬ ‫ضمن إطار هذا املشروع يتم إعطاء معلومات حول اآلثار املنشأة واملرممة يف الفرتة‬ ‫العثمانية كما مت دعم املعلومات بالصور وسيكون هناك مقتطفات من ذاك التاريخ من‬ .‫ الذي سيمنح مع الكتاب‬DVD ‫خالل الـ‬ ‫إن هذا الكتاب الذي مت إعداده باللغتني العربية والرتكية حتت عنوان «اآلثار التارخيية‬ ‫املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف حلب» يعد األول يف بابه وهذا من دواعي سعاديت‬ .‫وسعادة كل من ساهم يف إجناز هذا العمل‬ ,‫أمتىن أن يكون هذا الكتاب مسامها يف تعزيز أواصر الصداقة واألخوة بني البلدين‬ ‫وأهنئ أعضاء اهليئة التدريسية الذين حتملوا عبء هذا املشروع الذي قدموه بشكل‬ ‫ وأريد أن أتقدم بالشكر اجلزيل للمسؤولني‬,‫ شهرا‬16 ‫مفصل ودقيق يف مدة مل تتجاوز‬ ‫يف هيئة ختطيط الدولة للجمهورية الرتكية الذين كانوا مصدر دعم مهم يف إجناز هذا‬ ‫ وحدة تنسيق املشاريع لربنامج التعاون‬, ‫املشروع كما أشكر معايل الوايل سليمان قاجمي‬ ‫ مديرية األوقاف وأعضاء‬,‫ رئاسة جامعة حلب‬,‫ حمافظة حلب‬,‫اإلقليمي السوري الرتكي‬ .‫اهليئة التدريسية يف جامعة حلب الذين سامهوا يف تعريفنا هبذه اآلثار‬ ‫مع فائق احرتامي‬ ‫الربوفيسور يافوز جوشقون‬ ‫رئيس جامعة غازي عنتاب‬


ÖN SÖZ Elinizdeki bu kitap, Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı Müsteşarlığı tarafından finanse edilen Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı kapsamında Gaziantep Üniversitesi tarafından yürütülen “Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri” projesi sonucunda ulaşılan bilgi ve fotoğrafları ihtiva etmektedir. Bu kitap, bir hayalin gerçeğe dönüşmesinin ifadesidir. Türkiye-Suriye Bölgelerarası İşbirliği Programı kapsamında daha önce yürütmüş olduğumuz “Arapça Dil Öğretim Merkezi’nin Kurulması (ADÖM)” ve “Halep Üniversitesi Bünyesinde Gaziantep Üniversitesi Tarafından Kurulan Türk Dili Öğretim Merkezi’nin (TÜDÖM) Geliştirilmesi” projeleri esnasında sık sık gidip geldiğimiz Halep’te ata yadigârı mimari eserleri görünce, ileride bunların tespitine yönelik bir envanter çalışması yapmayı planlamıştık. Oldukça uzun ve yorucu böyle bir çalışmayı yapmak, hiç şüphesiz fedakârlık gerektiriyordu. Bir taraftan da böyle bir çalışmayı yaparak ecdadımıza şükran borcumuzu ödeme imkânına kavuşacaktık. İşte bu kitap, o şükran borcunun ifadesidir. İçinde yer alan eserlerin her biri mimari çehresiyle Osmanlı’nın yeryüzünde bıraktığı kimlik izleridir. Salt bu nedenle çalışmanın adı, Halep’te Adım Adım Osmanlı’nın İzinde konulmuştur. Eser, Camiler, Tekkeler ve Zaviyeler, Medreseler, Hükûmet Binaları, Kiliseler, Karakollar, Hanlar, Hamamlar, Çeşmeler ve Kasteller, Evler, Farklı Binalar ve Halep Dışındaki Eserler gibi bölümlere ayrılmıştır. Bölümler arası geçişler, poster fotoğraflar ve Türkçe-Arapça bölüm başlıklarıyla sağlanmış; bu arada ilgili bölümü kaleme alan uzmanın adına da başlık altında yer verilmiştir. Bölümlendirmelerde uzman arkadaşlarımızın tasarrufuna riayet edilmiş; sadece Camiler ve Hanlar bölümlerinde Türk alfabesine uygun olarak, çok az istisna dışında, alfabetik bir sıra içinde verilmesine özen gösterilmiştir. Proje sayesinde, Osmanlı Döneminde inşa ve tadil edilen mimari eserler, bir kitap bütünlüğü içinde bir araya getirilmiş; belgesel filmle ve kitap içinde yer almayan fotoğraflarla mimari eserler arasında bir yolculuğa çıkılması imkânı hazırlanmıştır. Böylece projenin temel hedeflerine ulaşılmıştır. Eserin Türkçe-Arapça hazırlanması, her iki ülke insanının aynı kitapta, eserleri başka bir dile ihtiyaç hissetmeden tanımasını sağlamaktadır. Eser, nitelik itibariyle, iki ülke arasında kültür ve turizmin canlanmasına, turizm acentelerinin Halep’te daha etkin olmalarına zemin hazırlamaktadır. Bir başka niteliği, bu konuda çalışma yapmak isteyen bilim insanlarına kaynaklık edecek olmasıdır. Eserlerin her birine ayrı ayrı bakıldığında görüleceği gibi, her eserin envanter kayıtlarına ulaşılmaya çalışılmıştır. Bunda amacımız, Türkiye Cumhuriyeti ve Suriye Arap Cumhuriyeti arasında yakın ya da uzak bir gelecekte kültürel varlıkların korunması ve restorasyonu adına yapılacak çalışmaların alt yapısını oluşturmaktı. Bunun da bir anlamda gerçekleştiğini görmek bizi fazlasıyla mutlu etmektedir. Halep, Kadim Halep kimliğiyle, kendisinden istifade etmek isteyen her insana haz veren bir şehir. O sokaklarda dolaşırken, kendinizi tarihin kucağında hissediyorsunuz. Hüsreviye ve Âdiliye Camii içinde Mimar Sinan’ın mekâna kattığı anlamı yakalıyorsunuz. Hanların içinde dolaşırken, ticaretin hayatın bir parçası olduğunu görüyor, buraların camilerin, tekkelerin, medreselerin ayakta kalmasını sağlayan işlevini hayranlıkla karşılıyorsunuz. Emeviye Camii’nde dolaşırken cami içinde Emevi’yi, avluda Osmanlı ve Selçuklu’yu aynı mekânda buluşturan ilahi güce yaklaşıyorsunuz. Binlerce insana iş imkânı sağlayan Kapalıçarşı’nın yüzlerce dükkânı, onlarca çarşısı arasında dolaşıyor;

Orta Doğu’nun egzotik havasını teneffüs ediyorsunuz. Osmanlı’nın çarşı içinde yaptığı çeşmelerden su içerek serinliyorsunuz. Son şeklini Selahaddin Eyyubi’nin verdiği, yüzyılların yıpratamadığı Halep Kalesi’nden şehri seyrediyorsunuz. Aşağıda bir simetri oluşturan, Osmanlı’nın estetik duygusunu yansıtan Hüsreviye, Âdiliye, Behramiye, Osmaniye camilerinin kalem minareleri Tanrı’nın ululuğunun bir nişanesi olarak sizleri selamlıyor. Ecdadın bu topraklara vurduğu mührü görerek heyecanlanıyor, duygulanıyorsunuz. Bir proje yürütürken hiç şüphesiz, güzellikler kadar sizi üzen manzaralarla da karşılaşıyorsunuz. Mülkî İdadi Mektebinde, okulun kuruluşundan itibaren görev alan müdürlerin adlarının yazılı olduğu, merdivenlerin hemen üzerindeki koridorun iki duvarında asılı iki panoda, 1892’de kurulan okulun 1919 yılına kadarki müdürlerinin adlarının yer almaması, 27 yıllık Osmanlı Döneminin görülmemesi, içinizi burkuyor. Bütün bunların yanında sevindirici gelişmeler de var. Tarihi dokuya uygun olarak, restorasyondan sonra Ahmediye Medresesi, Osmanlı Müzesi’ne dönüştürülüyor. “Halep’te Osmanlı Döneminde İnşa ve Tadil Edilen Mimari Eserlerin Envanteri” projesi, 16 ay gibi, bu tür projelerin ihtiyacı olduğundan daha kısa bir zaman diliminde gerçekleştirilerek bir rekora da imza atıyor. Bu aşamaya gelmesinde, şüphesiz ciddi bir mesai harcadık. Halep seyahatlerimiz, oradaki öğretim üyesi arkadaşlarla toplantılarımız, çalışmanın daha sağlıklı bir zeminde gelişmesine imkân hazırladı. Bu anlamda Mimar Mühendis Dr. Lamia Jasser’e, Halep Üniversitesi Coğrafya Bölümünden Dr. Salem Khalaf’a, Tarih Bölümünden Dr. Abbas Sabbağ ve Dr. Adnan Mamo’ya, eserin tercümesini üstlenen Ahmed Muhammed Faraç’a, kitabın yayınını, belgesel filmin çekimini ve hazırlanmasını üstlenen ART Tanıtım’ın sahibi Feramuz Seviniş’e, kitabın mizanpajını olağanüstü bir emekle hazırlayan Ahmet Çelik’e, belgesel filmin çekimini ve montajını yapan Erdal Göçmen’e en derin şükranlarımızı sunuyoruz. Kültürel çalışmalara yakın ilgilerini bildiğimiz Sanko Holding Yönetim Kurulu Başkanı Abdülkadir Konukoğlu’na ve Naksan Holding Yönetim Kurulu Üyesi Taner Nakıboğlu’na projemize verdikleri desteklerden dolayı müteşekkiriz. Projemize candan destek veren, bizi yüreklendiren Gaziantep Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yavuz Çoşkun’a; Halep Başkonsolosu Adnan Keçeci’ye, dönemin Halep Başkonsolosu Ali Kemal Aydın’a, konsolos muavini Suphi Atan’a, kültür ataşeleri Hakan Durmaz ve Hüsamettin Yücesoy’a, Halep Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde misafir öğretim üyesi olarak görev yapan tarihçi Yrd. Doç. Dr. Cezmi Tezcan, Yrd. Doç. Dr. Recai Kızıltunç ve Yrd. Doç. Dr. Mustafa Ayyıldız’a, Proje Koordinasyon Biriminde hep güleryüzle bizi karşılayan ve ağırlayan Serap Özen’e, Abdullah Uyarlar’a, Simge Akbaş’a, Aktan Akkuş’a, Türkan Çakmakyurdu’na, Halep Valiliğine, dönemin Halep Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Nizar Akil’e, İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi eski dekanı Prof. Dr. Ahmed Koutub’a ve yeni dekanı Prof. Dr. İsa el-Agûb’a; eski Halep Vakıflar Müdürü Prof. Dr. Ahmed Kaddoor’a ve ekibine, Vakıflar Kütüphanesi Müdürü Dr. Mahmud Masri’ye Halep’teki en yakın dostumuz Dr. Muhammed Emin Mustafa’ya, öğrencilerimiz Eiad Abdulkader, Ragıd Muhammed, Ahmed Sanna ve Salma Meikel’e ve adını burada zikredemediğimiz nice dostlarımıza çok çok teşekkür ediyoruz. Dr. Ahmet Özpay Yrd. Doç. Dr. Halil İbrahim Yakar


‫مقدم ـ ــة‬ ‫هذا الكتاب الذي بني أيديكم حيتوي على معلومات وصور مت التوصل إليها من‬ ‫خالل مشروع جرد اآلثار التارخيية املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف حلب‪ ,‬الذي‬ ‫جيري من قبل جامعة غازي عنتاب ضمن إطار برنامج التعاون اإلقليمي السوري‬ ‫الرتكي وبدعم من مستشارية هيئة ختطيط الدولة الرتكية التابعة لرئاسة جملس الوزراء‪.‬‬ ‫الكتاب عبارة عن حلم حتقق‪ ,‬أثناء ذهابنا املستمر ملدينة حلب من أجل استكمال‬ ‫املشاريع اليت كانت جتري ضمن إطار برنامج التعاون اإلقليمي السوري – الرتكي مثل‬ ‫افتتاح مركز لتعليم اللغة العربية يف جامعة غازي عنتاب‪ ,‬ومركز تعليم اللغة الرتكية من‬ ‫قبل جامعة غازي عنتاب يف حلب‪ ,‬وعندما رأينا يف حلب اآلثار املعمارية اليت تركوها‬ ‫لنا أجدادنا خططنا بأن يكون لنا عمال جلرد هذه اآلثار يف املستقبل‪ ,‬إن عمال طويال‬ ‫وشاقا مثل هذا ‪-‬ال شك أنه‪ -‬يتطلب الكثري من التضحية‪ ,‬ومن جانب آخر أننا‬ ‫إذا قمنا مبثل هذا العمل متكنا من إيصال رسالة شكر ألجدادنا‪ ,‬إذاً‪ ,‬هذا الكتاب‬ ‫مبثابة برقية شكر على العرفان واجلميل‪ ,‬إن كل جزء من اآلثار املعمارية املوجودة يف‬ ‫هذا الكتاب هو أثر اهلوية العثمانية على وجه األرض وهلذا مسي هذا الكتاب (تقصي‬ ‫خطى الدولة العثمانية يف حلب)‪.‬‬ ‫يتم تقسيم املؤلف إىل أقسام وهي‪ :‬اجلوامع‪ ,‬التكايا والزوايا‪ ,‬املدارس‪ ,‬املباين‬ ‫احلكومية‪ ,‬الكنائس‪ ,‬املخافر‪ ,‬اخلانات‪ ,‬احلمامات‪ ,‬السبالن والقساطل‪ ,‬البيوت‪,‬‬ ‫األبنية املختلفة واآلثار املوجودة يف خاج حلب‪ ,‬إن االنتقال بني األقسام يتم عرب‬ ‫الصور وعناوين باللغتني العربية والرتكية‪ ,‬كما مت حتت العنوان اإلشارة إىل الشخص‬ ‫الذي قام بكتابة ذاك القسم‪ ,‬حيث تركنا أمر التقسيم يف تصرف أخوتنا اخلرباء‪ ,‬فقط‬ ‫هناك استثناء بسيط يف قسمي اجلوامع واخلانات فأحببنا أن يكون التقسيم فيهما‬ ‫حسب الرتتيب األجبدي الرتكي‪.‬‬ ‫بفضل املشروع مجعت اآلثار املعمارية املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف كتاب‬ ‫واحد‪ ,‬وخرجنا عرب الفيلم التعريفي شبه رحلة بني اآلثار التارخيية‪ ,‬حيث ميكن من‬ ‫خالل الـ ‪ DVD‬الوصول إىل الصور الغري موجودة يف الكتاب‪ ,‬وهبذا نكون قد وصلنا‬ ‫للقراء‬ ‫إىل اهلدف املنشود من املشروع‪ .‬إن إعداد الكتاب باللغتني العربية والرتكية يتيح ّ‬ ‫يف البلدين فرصة القراءة دون احلاجة إىل لغة أخرى‪ ,‬وبالنظر إىل قيمة الكتاب فإنه‬ ‫سيؤدي دوراًكبرياً يف تفعيل الثقافة والسياحة يف البلدين وتكوين أرضية قوية للشركات‬ ‫السياحية كي تكون أكثر فعاليّة يف حلب‪ ,‬وامليزة األخرى هلذا الكتاب أنه سيكون‬ ‫مرجعاً لِ َمن يود أن يعد حبثا يف نفس املوضوع‪.‬‬ ‫سرتون اجلانب التفصيلي عند قراءة كل أثر‪ ,‬هدفنا من هذا تشكيل بىن حتتية‬ ‫للمشاريع اليت ستقوم باحلفاظ على املوروثات الثقافية أو ترميمها يف املدى القريب أو‬ ‫البعيد بني اجلمهورية الرتكية واجلمهورية العربية السورية‪ ,‬ومن دواعي سرورنا أن نرى‬ ‫هذا األمر قد حتقق‪.‬‬ ‫مدينة حلب املعروفة بقدمها متتع كل من يريد االستفادة منها‪ ,‬وعند التجول يف‬ ‫حاراهتا القدمية يشعر الواحد منا أنه بني أحضان التاريخ‪ ,‬ونرى مجالية اآلثار اليت‬ ‫بنيت من قبل معمار سنان مثل جامع اخلسروية والعادلية‪ ,‬وعند التجول يف اخلانات‬ ‫نرى أن التجارة جزء من احلياة‪ .‬كما نرى وظيفة اخلانات يف بقاء اجلوامع والتكايا‬ ‫واملدارس شاخمة حىت اآلن‪ ,‬وأثناء التجول يف اجلامع األموي الكبري ندرك القدرة‬ ‫اإلهلية العظيمة اليت مجعت األمويني والعثمانيني والسالجقة يف مكان واحد‪.‬‬ ‫إن السوق القدمي (املدينة) مينح فرص عمل آلالف من الناس من خالل مئات من‬ ‫احملال التجارية املوجودة يف عشرات من األسواق‪ ,‬ون ْشتَ ُّم فيه عبق التاريخ يف الشرق‬ ‫األوسط‪ ,‬حيث نروي ظمأنا من السبالن اليت بنيت يف األسواق من قبل العثمانيني‪,‬‬ ‫كما تشاهدون حلب من قلعتها العظيمة اليت أخذت شكلها احلايل من قبل صالح‬ ‫الدين األيويب وبقيت شاخمة إىل يومنا هذا‪ ,‬إن جوامع اخلسروية‪ ,‬العادلية‪ ,‬البهرمية‬ ‫والعثمانية اليت تكون متناظرة وتظهر الشعور اجلمايل للعثمانيني من خالل مآذهنا هي‬ ‫عالمة على قدرة اإلله وعظمته‪ ,‬كما تشعرون بالبهجة أثناء رؤيتكم لألراضي اليت‬ ‫وشحت خبتم األجداد‪.‬‬ ‫عند تنفيذ أي مشروع فكما تواجهون بعض احملاسن فإنه بال شك ستواجهون بعض‬ ‫املساوئ‪ ,‬ففي مكتب اإلعدادي امللكي مثال فهناك لوحتان يف الرواق الذي أعلى‬ ‫الدرج كتب عليهما أمساء املدراء الذين تولوا منصب اإلدارة يف املكتب منذ تأسيسه‬

‫وحىت اآلن إال أننا نرى غياب أمساء املدراء من عام ‪ 1892‬إىل عام ‪ 1919‬أي‬ ‫غياب أمساء املدراء يف الفرتة العثمانية على حنو ‪ 27‬عاما‪ ,‬ولكن بالرغم من ذلك‬ ‫فهناك تطورات تبعث األمل مثال سيتم حتويل املدرسة األمحدية بعد ترميمها بشرط‬ ‫احلفاظ على نسيجها التارخيي إىل متحف العثماين‪.‬‬ ‫إن مشروع «جرد اآلثار التارخيية املنشأة واملرممة يف الفرتة العثمانية يف حلب» وحتقيقه‬ ‫خالل مدة مل تتجاوز ‪ 16‬شهرا بالرغم من أن مثل هذه املشاريع تتطلب فرتة أطول‬ ‫وبذلك يكون هذا املشروع قد حطم رقما قياسيا يف هذا اخلصوص‪ ,‬ولكن بال شك‬ ‫أننا صرفنا جهودا مضاعفة حىت توصلنا إىل هذه النتيجة‪ ,‬زياراتنا الدورية إىل حلب‬ ‫واجتماعاتنا املستمرة مع أصدقائنا من أعضاء اهليئة التدريسية هناك أعدت لنا أرضية‬ ‫قوية‪ ,‬لذلك أريد أن أتقدم بالشكر اجلزيل لكل من‪ :‬د‪ .‬املهندسة املعمارية ملياء‬ ‫جاسر‪ ,‬د‪ .‬سامل خلف من قسم اجلغرافيا يف جامع حلب‪ ,‬د‪ .‬عباس الصباغ وعدنان‬ ‫معمو من قسم التاريخ‪ ,‬أمحد حممد فرج الذي ترجم الكتاب‪ ,‬فراموز سفينيش‬ ‫صاحب شركة (آرت) اليت قامت بتصوير الفيلم التعريفي للمشروع‪ ,‬أمحد جاليك‬ ‫الذي صرف جهودا كبرية يف تصميم وتنضيد الكتاب وإعداد الـ ‪ DVD‬وأردال كومجان‬ ‫الذي قام مبونتاج الفيلم التعريفي‪.‬‬ ‫نود أن نعرب عن شكرنا لـ عبد القادر قونوق أوغلو رئيس جملس إدارة جمموعة شركات‬ ‫سانكو‪ ,‬والسيد تنار ناقب أوغلو عضو جملس إدارة جمموعة شركات ناكسان بسبب‬ ‫مسامهتهم يف إجناز هذا املشروع‪.‬‬ ‫كما نشكر الربوفيسور يافوز جوشقون رئيس جامعة غازي عنتاب‪ ,‬عدنان كججي‬ ‫القنصل الرتكي العام األول يف حلب‪ ,‬علي كمال أيدن القنصل الرتكي العام األول‬ ‫السابق يف حلب‪ ,‬معاون القنصل صبحي أتان‪ ,‬امللحق الثقايف هاقان دورماز وحسام‬ ‫الدين يوجاصوي‪ ,‬كما نشكر األستاذ املساعد جزمي تزجان احملاضر يف قسم اللغة‬ ‫الرتكية وآداهبا يف جامعة حلب‪ ,‬واألستاذ املساعد رجائي قزيل تونج‪ ,‬واألستاذ‬ ‫املساعد مصطفى أي يلدز‪ ,‬ومن وحدة تنسيق املشاريع نشكر كال من سراب أوزان‪,‬‬ ‫عبد اهلل أويارالر‪ ,‬سيمغا أقباش‪ ,‬أقتان أق قوش وتوركان جقمق يوردو الذين‬ ‫استقبلونا بصدر رحب دائما‪ ,‬كما نشكر حمافظة حلب‪ ,‬الربوفيسور حممد نزار عقيل‬ ‫رئيس جامعة حلب السابق‪ ,‬الربوفيسور أمحد قطب عميد كلية اآلداب والعلوم‬ ‫اإلنسانية السابق‪ ,‬الربوفيسور عيسى العاكوب عميد كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية‬ ‫احلايل‪ ,‬الربوفيسور أمحد قدور مدير األوقاف السابق‪ ,‬د‪ .‬حممد املصري مدير مكتبة‬ ‫األوقاف‪ ,‬والصديق العزيز يف حلب د‪ .‬حممد أمني مصطفى‪ ,‬وطلبتنا إياد عبد‬ ‫القادر‪ ,‬راغد حممد‪ ,‬أمحد صناع وسلمى معيكل‪ ,‬وكل من ساهم يف إجناز هذ العمل‪.‬‬ ‫الدكتور أمحد أوزباي‬ ‫األستاذ املساعد خليل إبراهيم ياقار‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬

‫المحتويات‬

ÖN SÖZ Gaziantep Valisi Süleyman Kamçı 4 Gaziantep Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Yavuz Coşkun 5 Editörler 6

4 5 7

CAMİLER ve MESCİTLER  Camiler Abbâtî Mescidi  A’câm (Acemler) Mescidi  Âdiliye Camii  Ağacık Camii  Ahmedî Camii  Alamüddîn Balbânî Mescidi  Âşûr Camii  Âşûriye Camii  Badencik Camii  Bahtî (Bahtlı) Camii  Bak (Sivrisinek) Camii  Basmacı Mescidi  Balat Fevkânî Camii  Behramiye Camii  Beylûnî (Killi) Mescidi Bevâkip Camii  Cub Karaman (Karaman Kuyusu) Camii  Çelebi Mescidi  Dâli’ Camii  Delivâti Camii  Ekinci Mescidi  Ebraç (Burçlar) Camii  Ebi’d-Dereceyn (İki Merdivenli) Mescidi  El-Hayr (Hacı Musa) Camii   Erbain (Kırklar) Mescidi  Erdolu Mescidi  Gümrük Han Mescidi   Haccâr (Taşçı) Camii  Hamdavî Mescidi  Hamvî (Hamalı) Camii  Hasan Bin Sabit Camii  Hoca Sadullah El-Maltî Mescidi  İbşir Paşa Camii  İsmail Paşa Camii  Kamber Camii   Kâsım Neccâr Camii  Kâsım El-Mışt Mescidi  Kastelü’z-Zeytûn (Zeytin Kasteli) Camii  Kazasker Camii  Kıtât (Kediler) Mescidi  Kizvânî Cam  Kamerî Camii  Maraşlı Mescidi  Makarru’l-Enbiyâ (Nebilerin Yeri) Camii  Meşâtiye Camii  Meydanî Camii  Muallak Mescidi  Mîru Camii  Muallak Camii

17 19 21 21 25 29 31 33 33 35 37 39 41 41 43 47 51 53 53 55 55 57 57 59 61 65 67 69 69 71 71 73 75 77 79 81 81 83 85 87 89 91 93 95 95 97 99 101 101 103 103

17 18 20 20 22 28 30 32 32 34 36 38 40 40 42 44 50 52 52 54 54 56 56 58 60 62 66 68 68 70 70 72 74 76 78 80 80 82 84 86 88 90 92 94 94 96 98 100 100 102 102

‫مقدمة‬ ‫الوالـ ـ ــي غازي عنتاب‬-‫سليمان قامجي‬ ‫رئيس جامعة غازي عنتاب‬-‫البروفيسور يافوز جوشقون‬ ‫احملررين‬

‫اﳉﻮامع ﻭ المساجد‬  ‫املساجد‬  ‫مسجد العبايت‬   ‫مسجد االعاجم‬   ‫مسجد العادلية‬   ‫مسجد اغاجق‬  ‫جامع األمحدي‬   ‫مسجد علم الدين البلباين‬   ‫مسجد العاشور‬   ‫مسجد العاشورية‬   ‫مسجد بادجنك‬  ‫مسجد البخيت‬   ‫مسجد البق‬   ‫مسجد البصمه جي‬  ‫مسجد البالط الفوقاين‬  ‫مسجد البهرمية‬ ‫مسجد البلوين‬   ‫مسجد البواكب‬  ‫مسجد جب قرمان‬   ‫مسجد اجلليب‬  ‫مسجد الضالع‬  ‫مسجد الدليوايت‬   ‫مسجد االكنجي‬ ‫مسجد االبراج‬  ‫مسجد ايب الدرجني‬   ‫مسجد اخلري‬ ‫مسجد االربعني‬  ‫مسجد ارطولو‬   ‫مسجد خان اجلمرك‬  ‫مسجد احلجاز‬  ‫مسجد احلمداوي‬  ‫مسجد احلموي‬   )‫مسجد حسان بن ثابت (السلطان‬   ‫مسجد اخلواجة سعد اهلل املالطي‬   ‫مسجد ابشري باشا‬  ‫مسجد امساعيل باشا‬  ‫مسجد قنرب‬   ‫مسجد قاسم جنار‬   ‫مسجد قاسم املشط‬  ‫مسجد قسطل الزيتون‬  ‫مسجد قاضي عسكر‬  ‫مسجد القطاط‬   ‫مسجد الكيزواين‬   ‫مسجد القمري‬  ‫مسجد املرعشلي‬   ‫مسجد مقر االنبياء‬   ‫مسجد املشاطية‬   ‫مسجد امليداين‬   ‫مسجد املعلق‬  ‫مسجد مريو‬  ‫مسجد املعلق‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

Muhammed El-Mağâzilî Mescidi  Nebi Kâlib Mescidi   Nûhiye Mescidi  Ömerî Mescidi  Persin Camii  Sâlihü’l-Hâl Camii  Safâ Camii  Senkerî Mescidi  Sicin Mescidi (veya Muallak Mescidi)  Siyyecân Mescidi  Sûku’l-Attârîn (Aktarlar Çarşısı) Camii  Sûku’l-Sabbâğîn (Boyacılar Çarşısı) Camii  Sûku’l-Zereb (Zereb Çarşısı) Mescidi  Sühreverdî Mescidi  Süleymaniye Mescidi  Şakir Ağa Mescidi  Şeyh Ali Rûmî Mescidi  Şeyh Zeyneddin Acî Camii  Tayyibe Mescidi  Tîne (İncir) Mescidi  Tîne (İncir) Mescidi  Türkmencik Mescidi  Üryân Mescidi  Zeki Paşa Camii   Zukâku’n-Nahle (Hurma Ağacı Sokağı) Camii  Osmanlı Döneminde Restore Edilen Mescitler  Abdullah El-Ekhal Camii 135 Bahsita Camii Bekirci Camii  Bankûsa veya Yeni Camii  Büyük Emeviye Camii  El-Zerkeşî Camii  Hâce Mescidi  Haddâdîn Camii  Hayırbek Hanı Camii  Karlık Camii  Kasım Harîrî Camii  Kastel Harami Camii (Berdbek Camii)  Mevâzînî Camii  Mihmandar Camii (Kadı Camii)  Oğulbek Camii (Bâbü’l-Ahmer Camii)  Rûmî Camii  Sa’ad El-Ensâri Camii (El-Ensâri Şehitliği)  Şeref Camii  Serevî (Saravî) Camii  Tavâşî Camii  Tevbe Camii  Zukâk Şeyh Na’san Camii  Zeki Camii  TEKKELER VE ZAVİYELER  Halep’te Mutasavvıf Evleri  Büyük Sufi Evleri  Hüsreviye Tekkesi ve Camii  Mevleviye Tekkesi  Vefâiye Tekkesi

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬ ‫المحتويات‬

104 104 106 106 108 110 112 112 114 114 116 116 118 118 120 120 122 122 124 124 126 128 132 134 136 138 138 138 140 140 142 148 148 150 150 152 152 154 154 156 158 160 160 162 164 164 166 168 168

105 105 107 107 109 111 113 113 115 115 117 117 119 119 121 121 123 123 125 125 127 131 133 135 137 139 139 139 141 141 145 149 149 151 151 153 153 155 155 157 159 161 161 163 165 165 167 169 169

171 172 174 174 184 194

171 173 175 175 185 195

‫مسجد حممد املغازيل‬  ‫مسجد النيب كالب‬  ‫مسجد النوحية‬   ‫مسجد العمري‬  ‫مسجد برسني‬   ‫مسجد صاحل احلال‬   ‫مسجد الصفا‬  ‫مسجد السنكري‬  )‫مسجد السجن (مسجد املعلق‬  ‫مسجد سيجان‬   ‫مسجد سوق العطارين‬   ‫مسجد السباغني‬  ‫مسجد سوق الزرب‬  ‫مسجد السهروردي‬  ‫مسجد السليمانية‬  ‫مسجد شاكر اغا‬  ‫مسجد علي الرومي‬   ‫مسجد زين الدين العجمي‬   ‫مسجد طيبة‬   ‫مسجد التينة‬  ‫مسجد التينة‬  ‫مسجد تركماجنك‬  ‫مسجد العريان‬   ‫مسجد زكي باشا‬  ‫مسجد زقاق النخلة‬  ‫المساجد المرممة في العصر العثماني‬  ‫مسجد عبد اهلل األكحل‬  ‫مسجد حبسيتا‬   ‫مسجد البكرجي‬   ‫جامع بانقوسا أو اجلامع اجلديد‬  ‫اجلامع األموي الكبري‬   ‫مسجد الزركشي‬  ‫مسجد اخلواجه‬   ‫مسجد احلدادين‬  ‫جامع خان خاير بك‬   ‫مسجد قارلق‬  ‫جامع قاسم احلريري‬  )‫جامع قسطل احلرامي ( جامع برد بك‬  ‫جامع املوازيين‬  )‫جامع املهمندار (جامع القاضي‬  )‫جامع أوغلبك (جامع باب األمحر‬  ‫جامع الرومي‬   )‫جامع سعد األنصاري (مشهد األنصاري‬  ‫جامع شرف‬   )‫جامع السروى (الصروي‬  ‫جامع الطواشي‬  ‫جامع التوبة‬  )‫مسجد زقاق الشيخ نعسان (السيد هو‬  ‫جامع الزكي‬  ‫الزوايا والتكايا‬  ‫دور المتصوفة في مدينة حلب‬  ‫دور المتصوفـة الكبـرى‬  ‫جامع وتكية اخلسـروية‬   ‫التكيــة املولويــة‬   ‫التكيـة الوفائيــة‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

Rifâiye Tekkesi  206 Sayyâdî Tekkesi (Zaviyesi)  210 Osmanlı Dönemindeki Küçük Sufi Evleri  220 Ba’aç Zaviyesi  220 Sadullah El-Malti Tekkesi  222 Şeyh Musa El-Reyhâvî Zaviyesi  224 Aslan Dede Zaviyesi (Balat Hangâhı)  228 Kemaliye Zaviyesi  232 Şeyh Turâb Zaviyesi (Tekkesi)  234 Akîliye Zaviyesi  236 Şeyh Taha Battih Zaviyesi  238 Hayrullah Zaviyesi  240 Hilâliye Zaviyesi (Haşşâbiye Türbesi)  242 Sufi Evlerine Dönüştürülen Mescitler  244 Kizvâni Tekkesi  244 El-Ancak Zaviyesi (El-Ferrâ Mescidi)  246 Kırklar Zaviyesi (Tekkesi)  248 Hilâliye Zaviyesi  252 Mescide Bağlı Olan Zaviyeler  254 Beni El-Nâşid Zaviyesi  254 Karlık Zaviyesi  256 Hibrâvî Tekkesi  258 Ahmedî Camii’nin İki Zaviyesi  260 Zengi Döneminden Kalıp Restore Edilen Sufi Evleri 262 Mecidiye Hangâhı  262 Eyyubilerden Kalıp Restore Edilen Sufi Evleri 266 Mahmelci Zaviyesi (Tekkesi)  266 Memluklerden Kalıp Restore Edilen Zaviyeler  268 Şeyh Yaprak Zaviyesi  268 Nefisiye Zaviyesi  270 Harun Dede Zaviyesi  272 Nesimi Zaviyesi (Tekkesi)  274 Kerimiye Zaviyesi  278 Kevâkibî Zaviyesi (Camii)  282 Osmanlı’nın Restore Ettiği Eski Sufi Evleri 284 MEDRESELER  Büyük İslamî Medreseler  Osmaniye Medresesi   Şabâniye Medresesi  Ahmediye Medresesi  Küçük Medreseler  Kevâkibiye Medresesi  Seyâfiye Medresesi  İsmâiliye Medresesi  Hâşimiye Medresesi  Medreseye Dönüştürülen Evler  Mansûriye Medresesi  Defterdar Medresesi  Rahimiye Medresesi  İslamî Medreselere Dönüştürülen Mescitler  Delivâti Mescidi/Medresesi  Âşık Temur (Sekâkinî) Mescidi/Medresesi  Osmanlı’nın Restore Ettiği Medreseler  Zengi Dönemindeki Medreseler  Haleviye Medresesi

287 290 290 298 304 312 312 314 316 318 320 320 324 326 328 328 330 332 332 332

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬

‫المحتويات‬

207   ‫التكيــة الرفاعيــة‬ 211  ‫تكية (زاويــة) الصيــادي‬ 221  ‫دور المتصوفة الصغرى من العهد العثماني‬ 221  ‫زاويـة البعـاج‬ 223  ‫تكية سعد اهلل امللطي‬ 225  ‫زاويـة الشـيخ موسـى الرحيـاوي‬ 229  )‫زاويـة أصـالن دادا (خانكاه البالط‬ 233  ‫الزاويــة الكماليــة‬ 235  ‫زاويـة (أو تكية) الشيـخ تـراب‬ 237  ‫الزاويـة العقيليـة‬ 239  ‫زاويـة الشيـخ طه بطيخ‬ 241  ‫زاويــة خيـر اللــه‬ 243  )‫الزاويــة اهلالليــة (الرتبة اخلشابية‬ 245  ‫المساجد المحولة إلى دور متصوفة‬ 245  ‫تكيـة الكيزواين‬ 247  )‫زاويـة األجنـق (مسجد الفرا‬ 249   ‫زاوية (أو تكيــة) القـرقـلر‬ 251   ‫الزاويـة اهلالليـة‬ 255  ‫الزوايـا المنشـأة كملحـق للمساجـد‬ 255   ‫زاويـة بنـي الناشـد‬ 257  ‫زاويــة قارلــق‬ 259  ‫تكية اهلرباوي‬ 261  ‫زاويتا اجلامع األمحدي‬ 263  ‫دور المتصوفة القديمة والمرممة في الفترة العثمانية‬ 263  ‫خانكاه اجملدية‬ 267  ‫دور المتصوفة من العهد األيوبي والمرممة في العهد العثماني‬ 267  ‫زاوية (أو تكية) املخملجي‬ 269   ‫الزوايا والتكايا من العهد المملوكي والمرممة في العهد العثماني‬ 269  ‫زاوية الشيخ يربق‬ 271  ‫الزاوية النفيسية‬ 273  ‫زاويـة هـرون دده‬ 275  ‫زاوية (أو تكية) النسيمي‬ 279  ‫الزاويـة الكرمييـة‬ 283  ‫زاويــة (جامع) الكواكبـي‬ 285   ‫جدول دور المتصوفة القديمة والمرممة في العهد العثماني‬ 287   ‫المدارس‬ 291  ‫المدارس اإلسالمية الكبــرى‬ 291  ‫املدرسة العثمانية‬ 299  ‫املدرســة الشعبانيــة‬ 305  ‫املدرســة األمحديــة‬ 313  ‫المدارس الصغرى‬ 313  ‫املدرسـة الكواكبيـة‬ 315  ‫املدرسة السيافية‬ 317  ‫املدرسة اإلمساعيلية‬ 319  ‫املدرسة اهلامشية‬ 321  ‫الدور المحولة إلى مدارس‬ 321  ‫املدرسة املنصورية‬ 325  ‫مدرسة الدفرتدار‬ 327  ‫املدرسة الرحيمية‬ 329  ‫المساجد المحولة إلى مدارس إسالمية‬ 329  ‫مدرسة مسجد الدليوايت‬ 331  )‫مدرسة جامع آشقتمر (السكاكيين‬ 333  ‫المدارس اإلسالمية القديمة والمرممة في العهد العثماني المتأخر‬ 333  ‫مدارس العهد الزنكي‬ 333  ‫املدرسة احللويـة‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

Şuaybiye Medresesi  340 Esediyetü’l-Cuvâniye Medresesi  342 Ensâriye Medresesi  344 Sultaniye Medresesi  346 Kemaliyetü’l-Adîmiye Medresesi  348 Şerefiye Medresesi  352 Cerdekiye Medresesi  354 Osmanlı’nın Restore Ettiği Memluk Medreseleri 356 Salâhiye Medresesi  356 Modern Tarzda Kurulmuş Devlet Okulları  358 Askerî Rüştiye Mektebi  358 Mülkî İdâdi Mektebi  364 Öğretmen Okulu   372 İptidâi Tatbikat Mektebi  374 Füyûzât Mektebi (İptidâî)  376 Misyoner Okulları  378 Fransisken Manastırı  380 Şeybânî Medresesi  380 Hristiyan Rahiplik Medreseleri  388 Hristiyanlık Okulu  388

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬ ‫المحتويات‬

341 343 345 347 349 353 355 357 357 359 359 365 373 375 377 379 381 381 389 389

‫املـدرسة الشعيبيـة‬  ‫املدرسة األسديـ ــة اجلوانية‬   ‫املدرسـة األنصاريـة‬  ‫املدرسـة السلطانيـة‬  ‫املدرسـة الكماليـة العدمييـة‬  ‫املدرســة الشرفيــة‬   ‫املدرســة اجلردكيــة‬   ‫مدارس العهد المملوكي المرممة في العهد العثماني‬   ‫املدرسة الصالحية‬  ‫المدارس الحكومية على الطراز الحديث‬  ‫املكتب الرشدي العسكري‬  ‫املكتب اإلعدادي امللكي‬  ‫دار املعلميـ ــن‬  ‫مكتب التطبيقات االبتدائية‬  )‫مكتــب الفيوضــات (االبتدائي‬  ‫المدارس التبشيريـة‬  ‫الرهبنة الفرنسيسكانية‬  ‫مدرسة الشيباين‬  ‫مدارس الرهبنة اليسوعية‬  ‫املدرسة اليسوعية‬

HÜKÛMET BİNALARI  Osmanlı Döneminde Hükûmet Binaları  Hamidî Garipler Hastanesi  Bâbü’l-Faraç Saat Kulesi  Bağdat Tren İstasyonu  Şam Tren İstasyonu  Ziraat Bankası  Belediye Binası  Eski Hükûmet Sarayı (Eski Cezaevi)  Hükümet Konağı (Saray)  Parklar ve Bahçeler  Sebil Parkı (Dervişler Sebili)  Aziziye’deki Münşiye Bahçesi  Ayne’l-Tel Havuzu  Askeri Binalar  Askeriye (Hanano Kışlası)  Tarık Bin Ziyad Kışlası  İbrahim Paşa Kışlası (Kale)

393 394 394 398 402 404 406 408 410 410 412 412 412 414 416 416 416 418

393 395 395 399 403 405 407 409 411 411 413 413 413 415 417 417 417 419

‫المباني الحكومية‬  ‫المباني الحكومية من العهد العثماني‬  ‫مشفى الغرباء احلميدي‬  ‫ساعة باب الفرج‬  ‫حمطة بغداد للقطار‬  ‫حمطة الشام للقطار‬  ‫املصرف الزراعي‬  ‫مبنى البلدية‬  )‫سراي الحكومة العتيقة (السجن العتيق‬  )‫دار الحكومة ( السراي‬  ‫الحدائق والمنتزهات‬  )‫منتزه السبيل (سبيل الدراويش‬  ‫حديقة (املنشية ) يف حملة العزيزية‬  ‫خزان مياه عني التل‬   ‫المباني العسكرية‬  )‫الرباط العسكري املعروف بالقشلة (ثكنة هنانو‬  )‫الرباط العسكري (ثكنة طارق بن زياد‬  ‫ثكنة إبراهيم باشا–القلعة‬

KİLİSELER  Osmanlı Döneminde Halep Kiliseleri  Fransisken Rahipliği Kilisesi  Mâr İlyas Kilisesi  Katolik Rum Seyyide Katedrali  Ortodoks Ermeni Kırk Şehit Katedrali  Ortodoks Rum El-Seyyidetü’l-Azrâ Kilisesi  Katolik Ermeni Ümmü’l-Maûnat Kilisesi  Katolik Süryani Seyyidetü’l-İntikâl Kilisesi

421 422 424 426 428 430 434 436 436

421 423 425 427 429 433 435 437 437

‫الكنائس‬  ‫كنائس حلب في العهد العثماني‬  ‫كنيسة الرهبنة الفرنسيسكانية‬  ‫كنيسة مار إلياس للطائفة املارونية‬  ‫كاتدرائية السيدة للروم الكاثوليك‬  ‫كاتدرائية األربعني شهيد لألرمن األرثوذكس‬  ‫كنيسة السيدة العذراء للروم األرثوذكس‬  ‫كنيسة أم املعونات لألرمن الكاثوليك‬  ‫كنيسة سيدة اإلنتقال للسريان الكاثوليك‬

KARAKOLLAR  Bâbü’l-Hadîd Karakolu  Bâbü’n-Nasır Karakolu  Kastel Harami Karakolu  Cemiliye Karakolu  Aziziye Karakolu

439 440 442 444 444 446

439 441 443 445 445 447

‫المخافر‬   ‫خمفر باب احلديد‬   ‫خمفر باب النصر‬  ‫خمفر قسطل حرامي‬  ‫خمفر اجلميلية‬   ‫خمفر العزيزية‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

Bâbü’l-Faraç Karakolu  Cellûm Karakolu  Cüdeyde Karakolu  HANLAR  Absi Hanı  Addâs Hanı  Âdiliye Hanı  Benâdika Hanı  Bey Hanı  Burgul Hanı  Câki Hanı  Çelebi Pasajı  Çelebi Hanı  Deyr (Manastır) Hanı  Efendi Hanı  Ebi’s-Senâ El-Tınbî Hanı  Enderiye Hanı  Esad Reslan Hanı  Fellâha Hanı (Eskiden Eş-Şît)   Fansa Hanı  Ferâyin Hanı  Ferâyin Pasajı  Gümrük Hanı  Gannâm Hanı  Hacı Kamil Hanı  Habbâl Hanı  Hacı Musa (Sêvî) Hanı  Halevâni Hanı  Hamidiye Hanı  Harîr (İpek) Hanı  Hineydi Hanı  İstanbul Hanı  Kake Hanı  Kazmuz Hanı  Kastel Harami (Hıntâya) Hanı  Kudeymâti Hanı  Kudüs (Hokidon) Hanı  Kurtbek Hanı  Mansuriye Hanı  Mahhûk (Cânât) Hanı  Mektebî Hanı  Merkubli (Asi) Hanı  Meskûf Pasajı  Mısrî (Mısırlı) Hanı  Musa El-A’vaç (Çarpık Musa) Hanı  Mustavsaf Hanı  Münşiye Hanı  Müyesser Hanı  Nehhâsîn (Bakırcılar) Hanı  Nâsır Hanı-1  Nâsır Hanı-2  Nebhan (Beriyyetü’l-Meslah) Hanı   Neccar Hanı  Ömer Salim Hanı  Sekkâbîn Hanı

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬

‫المحتويات‬

448 450 450

449 451 451

453 456 456 458 458 460 460 462 462 464 468 468 470 470 472 472 474 476 476 478 480 480 482 484 486 486 488 490 490 492 492 494 496 500 502 506 508 508 510 512 512 514 516 516 518 522 524 526 528 528 530 532

453 457 457 459 459 461 461 463 463 467 469 469 471 471 473 473 475 477 477 479 481 481 483 485 487 487 489 491 491 493 493 495 499 501 505 507 509 509 511 513 513 515 517 517 521 523 525 527 529 529 531 533

‫خمفر باب الفرج‬  ‫خمفر اجللوم‬   ‫خمفر اجلديدة‬

‫الخانات‬ ‫خان العبسي‬   ‫خان العداس‬  ‫خان العادلية‬  ‫خان البنادقة‬  ‫خان البيك‬  ‫خان الربغل‬  ‫خان اجلاكي‬  ‫قيسارية اجلليب‬  ‫خان اجلليب‬  ‫خان الدير‬  ‫خان األفندي‬  ‫خان أيب الثناء التنيب‬  ‫خان اندريا‬  ‫خان أسعد رسالن‬  )ً‫خان فالحة (الشيط سابقا‬  ‫خان فنصة‬  ‫خان الفرايني‬  ‫قيسارية الفرايني‬  ‫خان اجلمرك‬  ‫خان الغنام‬  ‫خان احلاج كامل‬  ‫خان احلبال‬  )‫خان احلاج موسى (السيوي‬  ‫خان احللواين‬  ‫خان احلميدية‬  ‫خان احلرير‬  ‫خان اهلنيدي‬  ‫خان استانبول‬  ‫خان كعكة‬  ‫خان قزموز‬  )‫خان قسطل احلرامي (حنطاية‬   ‫خان قضيمايت‬  )‫خان القدس (اهلوكيدون‬  ‫خان قورت بك‬  ‫خان املنصورية‬  )‫خان حموك (اجلانات‬  ‫خان مكتيب‬  )‫خان مركوبلي (العاصي‬  ‫قيسارية مسقـوف‬  ‫خان املصري‬  ‫خان موسى األعوج‬  ‫خان املستوصف‬  ‫خان املنشية‬  ‫خان امليسر‬  ‫خان النحاسني‬  )1( ‫خان الناصر‬  )2( ‫خان الناصر‬  )‫خان النبهان (خان بريةاملسلخ‬  ‫خان النجار‬  ‫خان عمر سامل‬  ‫خان السكابني‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER

Selim Nehhal Hanı  Suriye (Salâhiye) Hanı   Sola / Haşebe (Ahşap) Hanı  Şerbeci Hanı-1  Şerbeci Hanı-2  Şerbeci Hanı-3  Şerşûh Hanı  Şeyyâh Hanı  Şûne Hanı  Tâf Hanı  Cânibü’l-Tavâşi Hanı  Tütünü’s-Sağîr (Küçük Tütün) Hanı  Tütünü’l-Kebîr (Büyük Tütün) Hanı  Uleybiye Hanı  Uleybiye Pasajı  Vezir Hanı  Zaim (Lider) Hanı  HAMAMLAR  Sâlihiye Hamamı  Behram Paşa Hamamı  Balbânî Hamamı

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬ ‫المحتويات‬

532 534 536 536 538 538 540 540 542 546 548 548 550 552 554 556 560

533 535 537 537 539 539 541 541 545 547 549 549 551 553 555 559 561

563 564 566 570

563 565 567 571

‫خان سليم النخال‬  )‫خان سوريا (صالحية‬  )‫خان صوال (خان خشبة‬  )1( ‫خان الشرجبي‬  )2( ‫خان الشرجبي‬  )3( ‫خان الشرجبي‬  ‫خان شرشوح‬  ‫خان الشياح‬  ‫خان الشونة‬  ‫خــان الطــاف‬  ‫خان جانب الطواشي‬  ‫خان التنت الصغري‬  ‫خان التنت الكبري‬  ‫خان العلبية‬  ‫قيسارية العلبية‬   ‫خان الوزير‬   ‫خان الزعيم‬  ‫الحمامات‬  ‫محام الصاحلية‬  ‫محام هبرام باشا‬  ‫محام البلباين‬

ÇEŞMELER VE KASTELLER  573 Halep’teki Çeşme ve Kasteller  574 Osmanlı’nın Yaptığı veya Restore Ettiği Çeşmeler  578 Behramiye Vakfı Çeşmesi  578 Şuaybiye Medresesi Çeşmesi (El-Tûte Camii)  580 Ebu Haşebe Kasteli  582 Câlık Çeşmesi  582 İsmailiye Medresesi Önündeki Çeşme  584 Akkâmbaşı Çeşmesi  584 Gannâm Çeşmesi  586 Cizmâti Çeşmesi  586 El-Mezûk veya Şeyh Zevk Zaviyesi Çeşmesi  588 Bâbü’l-Makam Çeşmesi  588 Beyk Çeşmesi  590 Mevlevihâne Çeşmesi  592 Bezze (Ubeys) Camii Kapısı Bitişiğindeki Çeşme  594 Tavil Kasteli  596 İhlas Tekkesi Kapısının Kuzeyindeki Çeşme  596 Hamvî Çeşmesi  598 Maltiye Tekkesi Çeşmesi  598 Osmaniye Medresesi Çeşmesi  600 Hayyât Camii’nin Karşısındaki Çeşme  600 Müstedâmiye Çeşmesi  602 Rahimiye Çeşmesi  602 Aziziye Karakolu Çeşmesi  604 Yeşbekiye Çeşmesi  606 Mahmas Çarşısı Çeşmesi  608 Çelebi Çeşmesi  608 Yok Olan veya Yerleri Bilinmeyen Çeşmeler  610

573  ‫السبالن والقساطل‬ 575  ‫السبالن والقساطل في مدينة حلب‬ 579  ‫الســبالن المنشأة أو المرممة في مدينة حلب في العهد العثماني‬ 579  ‫سبيل وقف البهرمية‬ 581  )‫سبيل املدرسة الشعيبية (جامع التوتة‬ 583  ‫قسطل أبو خشبة‬ 583  ‫سبيل اجلالق‬ 585  ‫السبيل أمام املدرسة اإلمساعيلية‬ 585  ‫سبيل العكام باشي‬ 587  ‫سبيل غنام‬ 587  ‫سبيل اجلزمايت‬ 589  ‫سبيل زاوية املزوق أو الشيخ زوق‬ 589  ‫سبيل باب املقام‬ 591  ‫سبيل البيك‬ 593  ‫سبيل املولوية‬ 595  )‫سبيل مالصق باب جامع بزة (جامع عبيس‬ 597  ‫قسطل الطويل‬ 597  ‫سبيل يف مشايل باب تكية إخالص‬ 599  ‫سبيل احلموي‬ 599  ‫سبيل التكية امللطية‬ 601  ‫سبيل املدرسة العثمانية‬ 601  ‫سبيل جتاه جامع احليات‬ 603  ‫سبيل املستدامية‬ 603  ‫سبيــل الرحيميــة‬ 605  ‫سبيل خمفر العزيزية‬ 607  ‫سبيل اليشبكية‬ 609  ‫سبيل سوق احملمص‬ 609  ‫سبيل اجلليب‬ 611  ‫المجهولة الموقع والتي تعود إلى العهد العثماني‬/‫السبالن المندثرة‬

EVLER Halep Evi Canpolat Evi (Kasrı)

613 615 617

613 614 616

‫لدور السكنية‬ ‫البيت احلليب‬ ‫دار (قصر) جنبالط‬


Halep’te Adım Adım OSMANLI’NIN İZİNDE

İÇİNDEKİLER Gazali Evi Dellâl Evi Açıkbaş Evi Yasemin Evi Bâsil Evi Balit Evi Zemreyya Evi Vekil Evi Valiler Kasrı Humsî Evi Gazali Evi Huri Evi Esved Evi Katırağası Evi Memo Evi İbrahim Paşa Evi Cabirî Es’ad Evi Dehhân Evi Attâl Evi Sâbirîn Evi

‫تقصي خطى الدولة العثمانية يف حلب‬

‫المحتويات‬

618 620 622 622 626 628 628 630 634 636 638 640 640 642 644 646 648 650 652 652

619 621 625 625 627 629 629 631 635 637 639 641 641 643 645 647 649 651 653 653

FARKLI BİNALAR Aziz Louis Hastanesi Türbeler Gevher Melikşah Türbesi Mutaf Ahmed Paşa Türbesi Abdullah Gazi Türbesi Baron Otel Eğlence Binaları Aslan Dede Kahvehanesi Balit Kahvehanesi İbşir Paşa Kahvehanesi Osmanlı Döneminde Halep’teki Sabunhaneler Zenâbili Sabunhanesi 1 Zenâbili Sabunhanesi 2 Osmanlı Döneminde Restore Edilen Binalar El-Hüseyin Şehitliği ve El-Nukta Şehitliği Şeyh Muhsin Şehitliği (Dikke Şehitliği)

655 656 658 658 660 660 662 664 664 666 666 668 668 670 672 672 672

655 657 659 659 661 661 654 665 665 667 667 669 669 671 673 673 673

‫مباني متفرقة‬ ‫مستشفى القديس لويس‬ ‫المدافن‬ ‫مدفن كوهر ملكشاه‬ ‫تربة أحمد باشا مطاف‬ ‫تربة عبد الله غازي‬ ‫فندق بارون‬ ‫األبنية الترفيهية‬ ‫مقهى أصالن دده‬ ‫مقهى بليط‬ ‫مقهى أبشير باشا‬ ‫المصاب ــن‬ ‫مصبنة الزنابيلي‬ 2 ‫مصبنة الزنابيلي‬ ‫مباني مرممة في العهد العثماني‬ ‫مشهد الحسين ومشهد النقطة‬ )‫مشهد الشيخ محسن (مشهد الدكة‬

HALEP DIŞINDAKİ ESERLER Cündî Camii Büyük A’zez Camii (Ömer İbni Hattâb Camii) Nebi Huri Camii Büyük Munbuç Camii Ebu Kalkal Camii Munbuç Belediye Hamami Carablus Köprüsü Zi̇raat Okulu Asel Hanı Şeyh Akîl Camii Fevârisi Mescidi Muhammed El-Ensârî Mescidi Bizaa’daki Büyük Camii

675 676 678 680 680 682 682 684 684 686 686 688 688 690

675 677 679 681 681 683 683 685 685 687 687 689 689 691

‫اآلثار التي خارج مدينة حلب‬ ‫جامع الجندي‬ ) ‫جامع إعزاز الكبير ( عمر بن الخطاب‬ ‫جامع النيب هوري‬ ‫جامع منبج الكبري‬ ‫جامع أبو قلقل‬ ‫حمام منبج البلدي‬ ‫جسر جرابلس‬ ‫مدرسة الزراعة‬ ‫خان العسل‬ ‫جامع الشيخ عقيل‬ ‫مسجد الفوارسي‬ ‫مسجد محمد األنصاري‬ ‫الجامع الكبير في بزاعة‬

‫بيت غزالة‬ ‫بيت دالل‬ ‫بيت أجقباش‬ ‫دار الياسمين‬ ‫دار باسيل‬ ‫دار بليط‬ ‫دار زمريا‬ ‫دار وكيل‬ ‫قصر الوالة‬ ‫بيت الحمصي‬ ‫بيت غزالة‬ ‫بيت الخوري‬ ‫دار أسود‬ ‫بيت قطرغاسي‬ ‫بيت ممو‬ ‫بيت إبراهيم باشا‬ ‫بيت أسعد الجابري‬ ‫بيت الدهان‬ ‫بيت عتال‬ ‫بيت صابرين‬




Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.