İZ BIRAKANLAR
36
Kitabu Nebat’ta o günün dünya dili olan Arapçanın yanında birçok bitkiye isim verirken Kürtçe ve Farsça’ya da yer verir. Ö güne kadar Kürtçe’yi kitaplarında ilim dili olarak işleyen ilk şahıs denilebilir. Mesudi, Vakıdi, Taberi gibi bir çok alim Kürtlerin tarihine, soyuna ve milliyet boyutuna tarih ve tefsir kitaplarında ya mücmel olarak yada haşiye olarak değinmişlerdir. Bu konuyu kendi başına bir eser olarak ele alan Ebu Hanife Dineveri den başka kimse bilinmemektedir. Dineveri o güne kadar Kürtlerin cin, şeytan soyundan olduğu, kuyruklu esrarengiz bir yaratık, Arap soyundan Amr Mazikan bin Amir bin Maes Sema veya Farslıların Arapları olarak naklederken Dineveri, bunların bir analizi ile beraber Kürtlerin insaniyetini, nesebini ve kadim tarihini ele alır. Bu amaçla Dineveri, Ensab-ul Ekrad (Kürtlerin soyu ) adlı bir kitab yazar. Ensab-ul Ekrad, Kürtlerin nüfus dağılımına, yaşam tarzlarına, tarihlerine, inançlarına, kültürlerine, nevroza, efsanelerine değinir. Dineveri kitabın sonuna da Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı yerleri belirten bir Kürdistan haritasına yer verir. Mehrdad R. Izady Dineverinin Ensab-ul Ekrad ve Kitab-un Nebat kitaplarıyla dillerin Rönesans’ını başlattığını belirtir. Dineveri’den sonra birçok kavim kendi dilinden tarihlerini, kültürlerine yar verdiği eserler kaleme almışlardır. Farsça yazılan Şahname ve Taberice(Mazandaranice) olan Marzbanname bunlaradan bazılarıdır. Bu konuyu başka bir yazıya bırakmak üzere şimdilik yeterli görüyoruz. Dineveri ve Astronomi Astronomi eğitimini Iran’ın İsfahan kentinde alan Dineveri astronomi ilminde derinleşmiş, El İsfahaninin kitaplarını incelemiş ve onun fikirlerini çürütmüştür. Bu amaçla Kitab el-Redd ala Rasad el-İsfahani (El-İsfahanî’nin Astronomisine Reddiye) diye bir kitap yazar. Dineveri yıldızların konumu, güneş tutulmaları ve gezegenlerin hareketini konumunu hesaplayıp inceler bu amaçla Dinever de bir rasathane inşa eder. Rasathanesinde çalışmalar yürüten Dineveri aynı zamanda hava akımları hava durumu tahminleri üzerine de çalışmalar yapmıştır. Bu konudaki gözlemlerini Kitab el-Enva (“Hava Kitabı”) ve Kitabul Mücaleseyi yazar. Dineveri üzerine çalışmalarıyla bilinen Harvard Üniversitesinde Ya-
kın Doğu Dilleri ve Uygarlıkları fakültesinde Öğretim görevlisi Mehrdad R. Izady, Şirazinin Dineverinin ölümünden elli yıl sonra onun gözlem evini gördüğünü belirtir. Şirazi, Suvari el-Kavakib adlı kitabında onu gözlem evini talebelerinin yürüttüğünü ve aynı zamanda rasathanenin kütüphanesinde Dineveriye ait hava kitabı nüshasına şahit olduğunu; bunun kendi türünde en nitelikli eser olduğunu belirtir. Botanikte Dineveri ve Muhammed Hamidullahın Ona Olan İlgisi Ebu Hanife Dineveri’nin botanik ansiklopedisi niteliği taşıyan altı cilt olan Kitab-un Nebat’ta yerli dillerin yanında bitkilerin yetişme şartı ve iklimini de ele almıştır. Kitap, bitkiler ve onların morfolojik sınıflandırması, toprak morfolojisi ve hidrolojisi gibi konularda temel bir kaynak olmakla kalmayıp, aynı zamanda, bitki isimleri ve onların şiirsel literatürdeki kullanımı alanında, Orta çağın en bütünlüklü tezlerinden birini teşkil eder. Kitap, yerinde bir önlem olarak, madencilik ve patlamalı fırınların mekaniği üzerine yapılmış değerli yorumlar içermektedir. Kitap bitkileri üç bölümde ele almıştır. İlk bölüm ekilen gıda, ikinci bölüm yabani bitkiler, üçüncü bölümde de meyveleri yenen bitkileri ele almıştır. Bitkilerin yetiştiği bölgeleri yerel yapıları ve sanayi kullanım alanları hakkında bilgi vermektedir. Bu botanik kitabı o döneme kadar yazılan en geniş özgün botanik kitabıdır. Dineveri bu kitapla botanik ilminin babası diye anılmıştır. Yıllarca botanik alanında standart kitap olmuştur. Alman bilim adamı Bruno Silberberg eserin önemini ve özgünlünü şöyle dile getirir: İlmi çalışmaların 1000 sene sonrasında Greklerin botaniği Theophrastus (M.Ö. 372– 287) ve Pedanius Dioskorides (MÖ 1 yüzyıl)’in eserlerinde özetlenmiştir; oysa Dinaverî’nin kitabı, Müslüman ilminin sadece ikinci asrında, Greklerin seviyesine çıkmakla kalmaz, fakat onları çok daha geride bırakır. Dinaverî’nin kendi eserini tasnif ettiği devirde Dioskorides’in kitabının henüz Arapçaya tercüme edilmemiş olduğunu da burada işaret etmek lâzımdır. Şu halde bu eser Müslümanların orijinal bir çalışmasıdır. Prof. Dr. Muhammed Hamidullah Ebu Hanife Dineveri ye ayrı bir ilgi duymuştur onun üzerine çalış-
Dineveri, bunların bir analizi ile beraber Kürtlerin insaniyetini, nesebini ve kadim tarihini ele alır. Bu amaçla Dineveri, Ensab-ul Ekrad (Kürtlerin soyu) adlı bir kitab yazar. Ensab-ul Ekrad, Kürtlerin nüfus dağılımına, yaşam tarzlarına, tarihlerine, inançlarına, kültürlerine, nevroza, efsanelerine değinir.