Handreiking Meerstemmig erfgoedbeleid

Meerstemmig erfgoedbeleid Handreiking voor Noord-Hollandse gemeenten

December 2025

Foto cover: Een ambtenaar in gesprek met buurtbewoners in Zaandam. | Foto Els Zweerink

2

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Inhoud Inhoud

3

Inleiding

4

1. M eerwaarde van meerstemmigheid

11

2. Iedereen aan tafel!

Tips voor een succesvol participatietraject Tips om meerstemmigheid te bereiken in participatie

16 17 19

3. V an het gesprek aan tafel naar concreet beleid Gemeente Almere Gemeente Alkmaar Andere voorbeelden

23 23 25 26

Colofon

27

3

Inleiding Erfgoed leeft pas echt als zoveel mogelijk stemmen worden gehoord. Voor gemeenten ligt hier een prachtige kans: door meerstemmig erfgoedbeleid te maken, kunnen zij hun inwoners actief bij het beleid betrekken, nieuwe perspectieven ontdekken en erfgoed inzetten om verbinding en betrokkenheid in de samenleving te versterken. Het internationale Verdrag van Faro (2005) geeft daarbij richting aan, maar juist gemeenten kunnen het verschil maken door samen met erfgoedgemeenschappen het gesprek te voeren en meerstemmig beleid te ontwikkelen dat breed gedragen en toekomstbestendig is. In deze handreiking lees je meer over hoe je als gemeente aan de slag kunt met meerstemmig erfgoedbeleid.

Een snelweg, een Vinex-wijk en een molen – als je het de bewoners van Barendrecht vraagt, hoort dat allemaal bij erfgoed. Samen met Erfgoedhuis Zuid-Holland maakte de gemeente nieuw erfgoedbeleid in cocreatie met een

aantal bewoners. Dit leverde de erfgoedkaart op waarmee het nieuwe beleidsstuk opent.

De kaart staat vol met met nieuwe vormen van erfgoed. Dát is precies waar het Verdrag van Faro over gaat.

Barendrecht stelde samen met bewoners deze erfgoedkaart op via de methodiek van ‘mental mapping’, ontwikkeld door stedenbouwkundige Kevin Lynch. | Illustratie Stefanie le Sage voor gemeente Barendrecht

4

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

De Nederlandse routekaart van het Verdrag van Faro: van ondertekening naar implementatie. | Illustratie Hanna Blommers

In 2005 werd het Verdrag van Faro vastgesteld door de Raad van Europa. Het verdrag heeft als ondertitel ‘De waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving’ en benadrukt daarmee de rol van de mens in haar relatie tot erfgoed. In eerdere Europese verdragen stonden de instandhouding van het erfgoed en de kwaliteit van de erfgoedzorg voorop, maar dit verdrag zet het benutten van erfgoed voor de samenleving centraal – erfgoed als een middel in plaats van een doel op zich.

Het Verdrag van Faro is een zogeheten ‘kaderverdrag’: het bevat geen juridische verplichtingen, maar is een oproep aan de ondertekenaars om het verdrag te vertalen in hun nationale beleid en praktijk. Nederland ondertekende het verdrag in 2024, en werkt nu toe naar ratificatie en implementatie. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE) voert het Programma Faro uit. De RCE roept het hele erfgoedveld op om mee te denken over de implementatie van ‘Faro’ in het Nederlandse erfgoedveld.

5

Het Verdrag van Faro is niet ontstaan in een vacuüm. De afgelopen decennia groeide al de aandacht voor de maatschappelijke waarde van erfgoed (zie Tamara van Kessel in ode). Naast de waardering voor materieel erfgoed kwam er steeds meer erkenning voor het immateriële, zoals verhalen, tradities en ambachten. Het bijzondere van het Verdrag van Faro is de naar verwachting wettelijke verankering van de betrokkenheid van de samenleving bij het erfgoedbeleid. Zo wordt de definitie van cultureel erfgoed uit de Erfgoedwet aangescherpt, zodat duidelijk wordt dat ‘overheden, erfgoedinstellingen, erfgoedgemeenschappen en individuele burgers samen bepalen wat cultureel erfgoed is en dat dit een voortdurend maatschappelijk gesprek is’. Dit alles heeft ook impact op hoe gemeenten omgaan met erfgoed.

Het Steunpunt bespreekt tijdens een werksessie in 2025 met Noord-Hollandse ambtenaren de kansen en uitdagingen voor een meerstemmig erfgoedbeleid. | Foto Inge den Oudsten

Verdrag van Faro: drie kernprincipes Het Verdrag van Faro legt vast dat iedereen het recht heeft om deel te nemen aan het culturele leven en dus ook recht heeft op cultureel erfgoed. Het verdrag benadrukt zowel de individuele als de gezamenlijke verantwoordelijkheid om dit erfgoed te behouden. Het uiteindelijke doel is dat cultureel erfgoed bijdraagt aan menselijke ontwikkeling en aan de kwaliteit van leven, op een duurzame manier. De kernprincipes van het Verdrag van Faro zijn: • Erkenning van het recht op cultureel erfgoed.

• Individuele en collectieve verantwoordelijkheid voor erfgoed.

• Nadruk op de waarde van erfgoed voor menselijke ontwikkeling, duurzame ontwikkeling en culturele diversiteit.

Het verdrag stelt mens en samenleving centraal, benadrukt de verbindende rol van erfgoed, en pleit voor deelname van de samenleving aan het behoud en beheer ervan.

6

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Erfgoedgemeenschap In het Verdrag van Faro wordt een ‘erfgoedgemeenschap’ gedefinieerd als een groep mensen die waarde toekent aan specifieke aspecten van cultureel erfgoed die zij willen behouden en doorgeven aan toekomstige generaties.

Een erfgoedgemeenschap is geen formele organisatie, maar kan een groep bewoners, vrijwilligers, of professionals zijn die zich gezamenlijk inzetten voor het behoud, beheer of de beleving van erfgoed dat voor hen betekenisvol is.

Meerstemmigheid in erfgoedbeleid In Nederland is de zorg voor erfgoed voor een groot deel gedecentraliseerd naar gemeenten.

Die spelen dus ook een belangrijke rol in de uitvoering van het Verdrag van Faro. Zij kunnen het verdrag op verschillende manieren (nu al) vertalen naar de lokale situatie: van het betrekken van erfgoedgemeenschappen bij het maken van beleid of de uitvoering daarvan, tot het ondersteunen en faciliteren van erfgoedparticipatie en bottom-upinitiatieven.

Meer hierover is te vinden in ‘Aan de slag met Faro: Faro voor gemeenten – een wegwijzer’ op het Faro-platform.

Bij het Steunpunt Cultureel Erfgoed NoordHolland is gebleken dat bij gemeenten de behoefte leeft aan concrete voorbeelden over het in praktijk brengen van het Verdrag van Faro.

Met name het bereiken van meerstemmigheid en het maken van meerstemmig erfgoedbeleid is een opgave. Deze handreiking zoomt in op deze onderwerpen. Het streven naar meerstemmigheid is een eerste concrete stap die gemeenten in contact brengt met hun erfgoedgemeenschappen. We willen gemeenten inspireren om samen met die erfgoedgemeenschappen aan de slag te gaan om hun beleidsstukken (zoals erfgoednota’s en subsidieverordeningen) volgens de principes van ‘Faro’ vorm te geven.

7

Leeswijzer Deze handreiking heeft drie hoofdstukken.

In het eerste verkennen we het begrip meerstemmigheid en beargumenteren we dat het meerwaarde heeft om het gemeentelijke erfgoedbeleid op deze manier vorm te geven. In het tweede zoomen we in op manieren waarop gemeenten meerstemmigheid kunnen bereiken: hoe krijg je iedereen aan tafel om mee te praten over erfgoed? Het laatste hoofdstuk bevat voorbeelden van meerstemmig erfgoed­ beleid door gemeenten.

Nu zijn vaak de bekende gezichten betrokken bij erfgoed. Meerstemmigheid opent het gesprek naar andere groepen in de samenleving. | Foto Els Zweerink

8

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

9

Het mozaïek ‘The Crocodile ... etc’ op de wand van metrostation Rokin in Amsterdam door Daniel Dewar en Gregory Gicquel, geïnspireerd op de archeologische vondsten tijdens de bouw van de Noord/Zuidlijn. | Foto André Russcher

10

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

1. Meerwaarde van meerstemmigheid Gemeenten worden opgeroepen om aan de slag te gaan met het Verdrag van Faro.

Maar veel ambtenaren worstelen nog met het waarom. Wat is de meerwaarde van een ‘Faro-werkwijze’? In dit hoofdstuk zoomen we in op meerstemmigheid – een belangrijk speerpunt uit het verdrag. Hoe waardevol is het voor gemeenten om op deze manier te werken?

hiervoor is te vinden in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: ‘Elk persoon heeft het recht op deelname aan het culturele leven, waaronder ook het cultureel erfgoed wordt verstaan’ (Verdrag van Faro, Artikel 1, lid a). Je kunt dus vanuit morele overwegingen beargumenteren dat het belangrijk is om te streven naar meerstemmigheid. Cultureel erfgoed is van iedereen, het is een recht. Daarom is het een taak voor gemeenten om zich ervoor in te zetten dat zoveel mogelijk mensen meedenken over erfgoed.

Meerstemmigheid is een overkoepelend speerpunt in de Nederlandse omgang met het Verdrag van Faro, zoals te lezen valt in ‘Onderweg naar Faro: Uitvoeringsagenda Faro – deel 1’. In artikel 4 van het Verdrag van Faro staat dat ‘iedereen, individueel of collectief, het recht heeft de voordelen van het cultureel erfgoed te ondervinden en bij te dragen aan de verrijking ervan’. Meerstemmigheid gaat over dat woordje ‘iedereen’: dat is elk individu in de samenleving, in al haar diversiteit. De basis

Meerstemmigheid in het erfgoedveld is nog niet vanzelfsprekend. Het gesprek over en het gebruik van erfgoed wordt vaak gedomineerd door bepaalde perspectieven, terwijl andere stemmen ontbreken. Streven naar meerstemmigheid betekent actief ruimte maken voor alle stemmen – ook stemmen die eerder niet gehoord zijn.

Meerstemmigheid is gelijkwaardige ruimte voor alle perspectieven.

Meerstemmigheid, diversiteit, inclusiviteit Meerstemmigheid is niet hetzelfde als diversiteit. Diversiteit is een beschrijvende term, die aangeeft dát er verschillen zijn in een groep. Meerstemmigheid gaat over het actief erkennen en aan het woord laten van deze verschillende stemmen. Meerstemmigheid is ook niet hetzelfde als inclusiviteit.

Inclusiviteit gaat over het wegnemen van drempels en het bevorderen van gelijke kansen voor iedereen om deel te nemen. Door je inclusief op te stellen, doe je je best zodat iedereen aan tafel kan zitten – maar dat betekent nog niet dat iedereen er is of dat iedereen gehoord wordt.

11

Waarom meerstemmigheid?

Meerstemmigheid zit diep verankerd in het Verdrag van Faro. Met het ondertekenen van het verdrag heeft het Rijk zich ertoe verplicht om te zorgen dat er wettelijke bepalingen komen voor het uitoefenen van het recht op cultureel erfgoed (Verdrag van Faro, artikel 5, lid c). Het is daarom verstandig om, als je aan de slag gaat met erfgoedbeleid, dit alvast te doen volgens de principes van het Verdrag van Faro.

Het is ook slim om te werken volgens de principes van Faro omdat dit het draagvlak voor erfgoed vergroot. Nu zijn vaak de dezelfde mensen en organisaties betrokken bij (participatie voor) erfgoed, zoals historische verenigingen of enthou­ siaste amateurarcheologen. Hun kennis en betrok-

kenheid is van grote waarde, maar zij vertegenwoordigen vaak maar een deel van de samen­leving.

Meerstemmigheid verbreedt het gesprek naar andere groepen, die zich eerder misschien niet betrokken voelden – denk aan jongeren of inwoners met een migratieachtergrond. Niet alleen zijn andere perspectieven op erfgoed waardevol op zichzelf, bovendien kunnen deze groepen als ‘erfgoedambassadeurs’ aandacht wekken voor erfgoed bij een veel groter en moeilijker te bereiken deel van de samenleving. Het betrekken van meer perspectieven bij erfgoed zorgt ervoor dat de mensen achter die perspectieven gehoord worden.

In het beste geval gaan zij zich daardoor medeverantwoordelijk voelen voor de zorg voor – en het behouden en benutten van – erfgoed.

Nieuwe erfgoedgemeenschappen in Schiedam In Schiedam riep het Stedelijk Museum inwoners met een migratieachtergrond op hun verhalen en voorwerpen te delen in het project ‘Gezocht: Migratieverhalen’. Door dit project werden nieuwe migratieverhalen opgenomen in toekomstige collectievorming en programmering van het museum.

Uit onderzoek naar de impact van dit project, en andere community-based projecten van Museum Schiedam, bleek dat de deelnemers zich gezien en gehoord voelden omdat hun verhalen werden meegenomen. Hun deelname gaf de aanzet tot de vorming van netwerken en betrokkenheid die verder gaan dan het museumbezoek. Museum Schiedam raakt door dit project steviger geworteld in de stad en versterkt maatschappelijke verbindingen.

12

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Andere perspectieven verrijken ons begrip van erfgoed. Als we met elkaar over erfgoed praten dan gaat dit allang niet meer alleen over zeventiende-eeuwse monumenten, maar bijvoorbeeld ook over immaterieel erfgoed of oral history. Nieuwe stemmen verbreden onze blik op wat erfgoed kan zijn en laten zien dat erfgoed vaak meerdere betekenissen heeft. Deze verbreding is niet altijd makkelijk – ieder heeft zijn eigen perspectief en die perspectieven klinken niet altijd eenstemmig. Zo kunnen er ook beladen en ongemakkelijke verhalen bovenkomen, bijvoorbeeld over het slavernijverleden of het vergeten erfgoed van migranten.

Door ruimte te maken voor die verhalen zorgt de gemeente ervoor dat er een completer beeld wordt geschetst waarin meer inwoners zich kunnen herkennen. Ook dat verhoogt het gevoel van eigenaarschap van – en het draagvlak voor – erfgoed.

Wat is meerstemmig erfgoedbeleid?

Erfgoedbeleid bestaat uit de instrumenten die een gemeente kan inzetten, zoals een erfgoednota, een archeologische waardenkaart, een erfgoedverordening, regels voor een subsidie of regels voor het omgevingsplan. Meerstemmig erfgoedbeleid is erfgoedbeleid dat op een meerstemmige manier tot stand is gekomen of aanzet tot meerstemmigheid – in het beste geval allebei.

Gemeenten kunnen meerstemmigheid nastreven op verschillende manieren als het gaat om beleid en regels. Vaak wordt daarbij gedacht aan de zogeheten ‘participatieladder’: van informeren, naar raadplegen, naar adviseren, naar coproduceren tot meebeslissen. De participatieladder is in

13

1969 ontwikkeld door de Amerikaanse socioloog Sherry Arnstein. In een recent artikel beargumenteren erfgoeddeskundigen Frits Schröder en Margriet Nguyen dat hedendaagse variaties van de participatieladder niet goed passen bij het Verdrag van Faro. De nadruk ligt te veel op de rol van de overheid, het is een te simplistische weergave van een complex proces en geeft weinig ruimte aan bewoners. Als een gemeente volgens de principes van het Verdrag van Faro wil werken, dan zijn bijvoorbeeld coproduceren, cocreëren en mee­ beslissen veel belangrijker.

Om bewoners en erfgoedgemeenschappen actief en langdurig te betrekken bij het erfgoed, dienen gemeenten hun erfgoedbeleid zo vorm te geven dat zoveel mogelijk bewoners zich uitgenodigd voelen mee te denken en dat zij ook werkelijk een stem krijgen in het bepalen van de regels daarover.

Het advies aan gemeenten is dan ook om hun erfgoedgemeenschappen niet alleen te informeren of raadplegen, maar hen actief mee te nemen in het maken van erfgoedbeleid en hen een stem te geven in het besluitvormingsproces.

De eerste stap in het werken aan meerstemmig erfgoedbeleid is om zo veel mogelijk verschillende groepen aan (de spreekwoordelijke) tafel te krijgen.

Hoe je dat voor elkaar krijgt, lees je in het volgende hoofdstuk.

De waarde van meerstemmige participatie zit hem met name in de verscheidenheid aan inzichten. | Foto Anna Groentjes

14

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

15

2. Iedereen aan tafel!

Gemeenten zijn al langer bekend met erfgoedparticipatie – denk aan het raadplegen van de lokale historische vereniging bij het uitvoeren van een monumenteninventarisatie. Ook het bevragen van inwoners gebeurt vaak, bijvoorbeeld door de vraag te stellen welk erfgoed behouden moet blijven. Hoe waardevol dit soort inbreng ook is, het leidt zonder aanvulling niet tot meerstemmig erfgoedbeleid. Daarvoor zijn immers meer perspectieven nodig dan die van belangengroepen en van de burger die reageert op een participatieoproep. In dit hoofdstuk willen we je helpen om die perspectieven op een haalbare manier aan je participatieaanpak toe te voegen.

Uit de literatuur en de praktijk is al veel bekend over het organiseren van participatie. Duidelijk is in ieder geval dat er geen vast recept is – meerstemmige participatie is maatwerk. Behalve de perspectieven van participanten verschilt immers ook de aard van het beleid. Hieronder een aantal van de belangrijkste inzichten, specifiek gericht op de gemeente die meerstemmig erfgoedbeleid wil maken.

Wet versterking participatie op decentraal niveau Op 1 januari 2025 trad de ‘Wet versterking participatie op decentraal niveau’ in werking.

De wet verplicht gemeenten en andere decentrale overheden om burgers meer mee te nemen bij het maken, uitvoeren en evalueren van beleid. De wet introduceert tevens het ‘uitdaagrecht’: het recht van burgers of maatschappelijke organisaties om te mogen verzoeken om een gemeentelijke taak over te nemen. Voor 1 januari 2027 moeten alle decentrale overheden een participatieverordening vaststellen, waarin participatie en het uitdaagrecht verder zijn uitgewerkt. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft de handreiking ‘Aan de slag met participatie’ uitgebracht, met uitleg hoe naar zo’n participatieverordening kan worden toegewerkt. Ook bracht de VNG een modelparticipatieverordening uit, die gemeenten kunnen gebruiken als basis voor hun eigen beleid.

16

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Tips voor een succesvol participatietraject

Maak een participatieplan Omschrijf in dit plan helder wat het doel en de aanpak zijn. Wat doe je zelf en wat geef je uit handen? Hoeveel capaciteit en geld is beschikbaar? Wees bewust van de organisatie: hoe gaat de gemeente tot nu toe om met participatie, en hoe past jouw aanpak daarin? Het participatieplan is ook een communicatiemiddel – het maakt het proces transparant omdat vooraf duidelijk is wat er gebeurt met de uitkomsten van de participatie. Wie heeft waar invloed op en hoeveel? In het participatieplan kan ook staan wanneer het college en de raad in het proces betrokken worden; wanneer informeer je hen, en wanneer en waarover mogen zij besluiten? Zo zorg je voor politiek draagvlak.

Zorg dat in het participatieplan duidelijk het doel staat omschreven. Gaat het om een kortdurend project, zoals een gebiedsontwikkeling of het maken van nieuwe regels voor historische panden? In alle gevallen is het aan te raden om te investeren in een duurzame relatie met de erfgoedgemeenschappen. Duidelijkheid vooraf over de duur van het project voorkomt verkeerde verwachtingen bij de gemeenschap.

Zorg voor heldere communicatie Neem dit op in het participatieplan.

Maak duidelijk hoe het proces eruitziet: wat kunnen mensen verwachten?

Hoeveel invloed hebben zij? Wat kan er wél en wat niet? Regelmatige terugkoppeling aan deelnemende groepen is van belang. Is de aanpak bijvoorbeeld gewijzigd? Leg uit waarom. Ook nazorg hoort bij heldere communicatie: je kan een eindverslag publiceren en/of een afsluitend evenement organiseren waarop ruimte is voor evaluatie.

17

Systeemwereld versus leefwereld Ambtenaren spreken een andere taal dan bewoners. De ambtenaar werkt in een systeem met regels, beleidsstukken en verordeningen.

Voor jou is een traditie erfgoed, maar een bewoner kijkt misschien heel anders naar een gewoonte of plek in zijn of haar leefwereld. Denk daarom na over de woorden die je gebruikt als je met erfgoedgemeenschappen in gesprek gaat. In de publicatie ‘Weg uit het moeras!’ lees je meer over goede samenwerking en communicatie tussen ambtenaren en bewoners.

Ga niet alleen aan de slag Participatie is een proces Participatie kost tijd en energie. Écht in gemeenschappen investeren en hun vertrouwen winnen gaat niet vanzelf. Die tijd verdien je als het goed is later in het proces terug doordat de besluiten meer legitiem zijn en beter aansluiten op de leefwereld. Beoordeel regelmatig tussentijds of een plan werkt of moet worden bijgesteld. Zorg voor ruggenspraak. Dit kan binnen de gemeentelijke organisatie, maar ook extern is dit mogelijk.

In de gemeente Den Helder werd een ‘erfgoedplatform’ opgericht, met vertegenwoordigers van de gemeenschap die meedachten over de participatieaanpak en die ook tijdens het hele participatieproces betrokken bleven.

Organiseer aantrekkelijke bijeenkomsten Kies toegankelijke locaties en tijdstippen – sluiten die aan bij de erfgoedgemeenschappen? Maak als gespreksleider ruimte voor mensen om hun verhaal te doen. Geef ze de kans hun expertise te tonen. Verzin leuke activiteiten en zorg voor eten en drinken. Soms is het beter om bij een activiteit van een gemeenschap langs te gaan, dan om zelf iets te organiseren. Je kunt gesprekken over erfgoed ook combineren met natuurlijke momenten waar erfgoed al in de spotlight staat, zoals het Open Monumentenweekend of een museumnacht.

Om goed te kunnen participeren zijn vaardigheden nodig. Er bestaan cursussen over participatie, maar het is altijd goed om samenwerking te zoeken met collega’s. Heb je een participatiecollega, een omgevingsmanager of een wijkmanager? Of zijn er collega’s die ervaring hebben met participatie? Werk daarmee samen. Waarschijnlijk kun je gebruik maken van bestaande kanalen en relaties. Betrek waar nodig een expert.

Het Verdrag van Faro is een uitgelezen kans om binnen de eigen gemeente erfgoed steviger te verbinden met het sociaal domein. Werk samen met wijkmanagers en collega’s die zich inzetten voor sociaal-maatschappelijke thema’s. Laat hun zien dat erfgoed meerwaarde heeft voor de samenleving.

Een mooi voorbeeld is de ABCD-methode in het opbouwwerk, waar erfgoed een van de pijlers is in een veranderstrategie voor buurten.

Stel realistische doelen Het maken van meerstemmig erfgoedbeleid is nieuw – aanpakken zijn nog niet perfect en er worden onvermijdelijk fouten gemaakt. En wanneer is beleid meerstemmig genoeg? Is honderd procent meerstemmigheid wel realistisch? Organiseer het best mogelijke participatieproces, en stel realistische doelen. Zorg dat er voldoende tijd is voor een evaluatie van het proces – om te leren voor de volgende keer.

Zorg voor wederkerigheid Participeren kost de deelnemers tijd. Wees je daarvan bewust, en bedank hen voor hun deelname. Denk ook na over wat je de gemeenschappen kunt bieden – zij helpen jou, maar wat levert het hún op? Verdiep je in hun leefwereld, belangen en motieven. Wat zijn beweegredenen om mee te denken? Wat verwachten zij van de participatie, wat zijn hun wensen? Zorg voor wederkerigheid. Denk ook na over het bedanken van deelnemers door een financiële bijdrage of een vrijwilligersvergoeding. Wees je bewust van het gevaar van ‘vinkjes-participatie’: waarom wil je deze gemeenschappen bereiken? Onderzoek je eigen motivatie, zo voorkom je dat mensen hun tijd verspillen.

18

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Tips om meerstemmigheid te bereiken in participatie

Breng de erfgoedgemeenschappen in kaart Ga de gemeente in om een gevoel te krijgen voor de context en de bestaande erfgoedgemeenschappen. Het artikel ‘Wat zijn jullie aan het doen? – Een verkenning van lokale erfgoedgemeenschappen ten behoeve van het Verdrag van Faro’ bevat daarvoor tips en handvatten. De gemeente Gouda deed een verkennend onderzoek en vond zo’n 75 erfgoedgemeenschappen. De onderzoekers gebruikten hiervoor verschillende methoden, waaronder fysiek rondlopen in de wijk. Uit dit onderzoek werd ook duidelijk dat het niet makkelijk is om alle erfgoedgemeenschappen in kaart te brengen, dus wees realistisch in je verwachtingen.

Binnen een gemeente kunnen de erfgoedgemeenschappen in kaart gebracht worden, maar besef dat hun samenstelling dynamisch is: erfgoedgemeenschappen zijn levend en veranderen continu. Het is niet erg als niet in één keer een overzicht van alle erfgoedgemeenschappen te maken is. Heb een open houding over wat een erfgoedgemeenschap is, en blijf de kaart aanvullen.

Welke erfgoedgemeenschappen?

Worden alleen de verwachte erfgoedgemeenschappen bereikt en mis je mensen ‘aan tafel’? Vaak zijn formele erfgoedgemeenschappen goed vertegenwoordigd, maar geldt dat in dit project ook voor informele gemeenschappen? Is de participatiemethode toegankelijk voor alle erfgoedgemeenschappen? Denk na over verschillende werkvormen voor verschillende groepen. Onderzoek ook welke groepen ondervertegenwoordigd zijn.

Toets tussentijds of alle beoogde groepen daadwerkelijk worden bereikt.

Voor haar nieuwe erfgoedbeleid zette de gemeente Den Helder een enquête breed uit onder alle bewoners. Daarna werd geëvalueerd wie de vragenlijst vooral in had gevuld. De groepen die minder bereikt werden (zoals jongeren) werden vervolgens actief opgezocht en bevraagd.

19

Post-its plakken is een bekende werkvorm in participatieprocessen.

Past deze vorm bij de erfgoedgemeenschappen met wie je spreekt? | Foto Anna Groentjes

Bereik ondervertegenwoordigde gemeenschappen Durf ongelijk te investeren en besef dat elke vorm van insluiting ook (onbedoeld) uitsluiting tot gevolg kan hebben. Maak hierin keuzes. Bij deze doelgroepen kan er sprake zijn van wantrouwen richting de overheid. Zoek persoonlijk contact en vraag daarbij collega’s van het sociaal domein (wijkregisseurs, sociale wijkteams) om hulp. Het is belangrijk om eerst een goede relatie op te bouwen, de inhoud staat dan op de tweede plaats. Kom uit het gemeentehuis en ga de wijk in om bij de gemeenschappen langs te gaan. Een bijzonder voorbeeld hiervan is de Dwarszitter van Floor Ziegler. Kijk bijvoorbeeld ook op de website van het Informatiepunt Leefomgeving.

Haak bijvoorbeeld aan bij bestaande (informele) netwerken en buurtinitiatieven. Probeer sleutelfiguren en ambassadeurs te vinden – vertegenwoordigers van bewoners- en jongerenorganisaties bijvoorbeeld – en betrek hen bij het participatieproces. Het kan goed werken om niet zelf iets te organiseren, maar aan te haken bij een evenement van een bepaalde groep. Besteed aandacht aan het verbinden van groepen die elkaar anders niet snel ontmoeten. Het opbouwen van deze relaties kost tijd en geld – maar eenmaal in beeld kan een netwerk vaker van pas komen.

In Gorinchem schakelde de erfgoedadviseur een kunstenaar in om ondervertegenwoordigde gemeenschappen te bereiken bij het maken van erfgoedbeleid.

De kunstenaar heeft veel contact met migrantengemeenschappen in de gemeente en realiseerde zo een belangrijke verbreding van de groep participanten die daarvoor vooral uit witte mannen bestond. Lees hier meer over in een interview met beleidsadviseur erfgoed Annelou Evelein van de gemeente Gorinchem op het Faro Platform.

Sluit aan bij de mogelijkheden van de erfgoedgemeenschap Het kan nodig zijn om specifieke communicatiemethoden of werkvormen te gebruiken. Denk aan meertalige of visuele communicatie, taalniveau B1 (geschreven én gesproken!), of minder taal en meer beeld. Er kunnen werkvormen worden gebruikt waarbij de nadruk minder ligt op luisteren en praten, en meer op doen. Organiseer de contactmomenten op locaties en tijd­stippen die passend zijn voor de leden van de erfgoedgemeenschap, en vraag de sleutel­figuur bij de bijeenkomst aanwezig te zijn.

20

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Verschillende perspectieven, conflicterende perspectieven Meerstemmigheid betekent dat vertegenwoordigers van verschillende perspectieven aan tafel zitten. Je kunt tien verschillende erfgoedgemeenschappen bereiken, maar als het allemaal historische verenigingen zijn dan is de kans groot dat zij variaties op hetzelfde inbrengen. Investeer daarom tijd in het bij elkaar brengen van andere, tegenstrijdige, stemmen.

Erfgoed kan tegenstrijdige reacties oproepen, denk aan het standbeeld van Jan Pietersz. Coen in Hoorn. Bij meerstemmigheid hoort ruimte voor verschillende perspectieven. Methoden als Emotienetwerken (ontwikkeld door de Reinwardt Academie en Imagine IC) maken in gesprekken op een constructieve manier ruimte voor meerstemmigheid. Faciliteer meerstemmigheid door tegenstrijdige stemmen uit te nodigen, en niet méér vertegenwoordigers van hetzelfde geluid. In de gemeente Hoorn werd Emotienetwerken gebruikt om met bewoners in gesprek te gaan over het standbeeld van Jan Pietersz. Coen. Lees daar meer over op de website van de gemeente.

Samen met bewoners door een wijk lopen om te zien hoe de structuren gebruikt worden. | Foto Anna Groentjes

21

Kerk Goede Rede werd aangewezen als gemeentelijk monument op basis van input van bewoners van Almere. | Foto Gemeente Almere

22

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

3. Van het gesprek aan tafel naar concreet beleid Meerstemmig erfgoedbeleid biedt zoveel mogelijk perspectieven een plek. Bovendien krijgen erfgoedgemeenschappen daarbij vaak de kans om in enige vorm betrokken te blijven bij de uitwerking, de uitvoering of vervolgprojecten. Gemeenten zijn nog volop aan het experimenteren en uitproberen en er zijn nog nauwelijks gemeenten die hun beleid al helemaal meerstemmig hebben vormgegeven. Wel zijn er gemeenten die op dit gebied leren door te doen. In dit hoofdstuk twee voorbeeldprojecten: Almere en Alkmaar, en enkele voorbeelden van andere gemeenten die bezig zijn met meerstemmig beleid.

Gemeente Almere Samen erfgoedwaarde bepalen – aanwijzen gemeentelijke monumenten en het maken van een erfgoednota Almere is een van de jongste steden van Nederland en is grotendeels ontworpen en gebouwd in de periode 1965-1990, de Post 65-periode. In 2019 ging de gemeente aan de slag met het inventariseren en aanwijzen van gemeentelijk erfgoed uit deze periode. Het team nam de inwoners van Almere daar intensief in mee. Omdat dit participatieproces plaatsvond in coronatijd, was dit grotendeels digitaal via het online platform Stadsgesprekken (van Citizenlab).

Bewoners werden betrokken vanwege hun kennis over en beleving van Almeers erfgoed. Ze werden bevraagd over de identiteit van Almere, wat voor

23

hen erfgoed is, hoe ze het erfgoed in de stad beleven en of het herinneringen, gevoelens of zintuigelijke belevingen oproept. Het team van de gemeente verwerkte deze resultaten in drie erfgoedthema’s. Ook hierbij werd de bewoners gevraagd om mee te denken: zij konden aanvul­ lingen doen, herinneringen delen, ontbrekende karakteristieken toevoegen en aangeven of deze thema’s voor hen relevant waren. De erfgoed­ thema’s vormen de basis voor de Erfgoednota en het aanwijzingsproces van gemeentelijke monumenten.

Bewoners werd niet alleen gevraagd wat voor hen erfgoed is, maar ook hoe de gemeente volgens hen moet waarderen bij een mogelijke aanwijzing tot monument. Meestal worden monumenten aangewezen op basis van een vaste set waarderingscriteria: cultuurhistorische, situationele en architectuurhistorische waarden, en zeldzaamheid en gaafheid.

In Almere mochten inwoners meedenken over de vraag: zijn deze criteria voldoende passend voor het Almeers erfgoed, of moeten ze aangepast worden? Er werd besloten de criteria aan te vullen met de lokale waarderingscriteria ‘identiteitswaarde’ en ‘belevingswaarde’. Identiteitswaarde verwijst naar het belang van het object voor de identiteit van de gemeente en/of haar inwoners. Belevingswaarde is de mate waarin een object door bewoners in subjectieve zin wordt ervaren, zoals een zintuigelijke beleving of een emotioneel gevoel.

De gemeente schrijft: ‘De sociale waarden zijn [...] geen expertwaarden waarover erfgoedspecialisten kunnen beslissen, maar de waarden van de Almeerders. Hiermee is de identiteit van de stad, herinneringen, herkenningen, emoties, beleving en meer van Almere vastgelegd.’

In 2022 stelde de gemeente de erfgoednota ‘Almere: New Town met Historie’ vast. De waarderingscriteria voor monumenten zijn hier onderdeel van. Sindsdien zijn er vijf gemeentelijke monumenten aangewezen. Daaronder de Kerk Goede Rede, ontworpen door Architekten Buro Steen & Tuinhof in 1979. In de redengevende omschrijving wordt de identiteitswaarde genoemd: ‘Kerkcentrum Goede Rede is onderdeel van de identiteit van de stad, voornamelijk voor het gebied waar het onderdeel van uitmaakt: Almere Haven. Het fungeert als ruimtelijk herkenningspunt en is in vormgeving leesbare geschiedenis van de stad. Het is onderdeel van het collectieve geheugen en de Almeerder is er trots op. Het gebouw huisvest diverse functies die bijdragen aan de saamhorigheid in de stad en is waardevol voor tradities en activiteiten van de diverse (kerk)gemeenschappen. Er wordt waarde gehecht aan behoud van het gebouw.’

Op deze manier verankerde Almere de stem van zijn bewoners in zijn erfgoedbeleid. De waarde die bewoners hechten aan het erfgoed is een belangrijke overweging in het wel of niet aanwijzen van erfgoed als monument. Toch blijkt het bepalen van die sociale waarden in samenspraak met bewoners in de praktijk lastig. De gemeente doet daarom mee aan een pilot van de TU Delft, waar bewoners met een app en website, WijkWijzer, aspecten van een wijk digitaal kunnen waarderen. Je leest er meer over op de website van het Programma Faro.

Hoewel dit een goed voorbeeld is van het samen met inwoners maken van erfgoedbeleid, is het de vraag in hoeverre deze aanpak ook echt meerstemmig is. De gemeente Almere pakte de participatie in dit proces zo laagdrempelig mogelijk aan (met communicatie op niveau B1, bijvoorbeeld), maar

24

stelt dat het niet haar ambitie was om álle bewoners te bereiken. Doordat de gemeente hier niet expliciet op stuurde, is het onduidelijk of de geraadpleegde Almeerders een goede afspiegeling vormen van de bewoners van de gemeente, of dat hier vooral de usual suspects bij zijn betrokken.

Door te investeren in het in kaart brengen van de verschillende groepen inwoners en te analyseren wie daarvan betrokken waren bij dit proces, krijgt de gemeente inzicht in hoeverre het nieuwe beleid ook daadwerkelijk meerstemmig is.

Lees meer over dit project in de ‘Handleiding waardering Almeers erfgoed: nieuwe criteria voor de post 65 periode’, te vinden op de pagina van Stadsgesprekken Almere. De Erfgoednota van gemeente Almere en de redengevende omschrijvingen van de nieuw aangewezen monumenten vind je op de pagina ‘Iconen van Almere’ op de website van gemeente Almere.

Ook de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed ontwikkelt een bredere aanpak voor het waarderen van Post 65 erfgoed. Je leest hier meer over in de handreiking ‘Samen betekenis geven aan een monument: een inspiratiedocument voor samenspraak, meerstemmigheid en een integrale erfgoedbenadering in de waarderingspraktijk’.

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Gemeente Alkmaar Écht invloed op beleid via de archeologische verwachtingskaart In 2024 maakte de gemeente Alkmaar samen met erfgoedgemeenschappen een nieuwe archeologische verwachtingskaart. Op de website van het Programma Faro kun je hierover een interview lezen met Nancy de Jong-Lambregts, stadsarcheoloog van Alkmaar.

De oude verwachtingskaart stamt uit 2016 en in de tussentijd was er nieuwe archeologische data beschikbaar gekomen. De insteek van het project was om de kaart te actualiseren op basis van recent archeologisch onderzoek, met in aanvulling daarop de kennis van lokale bewoners. De gemeente deed haar best bewoners te betrekken bij dit beleidsstuk: ‘Van sommige gebieden weten zij veel meer af dan wij’, aldus De Jong-Lambregts in het interview.

‘Dat levert fundamenteel nieuwe inzichten op.

Waar wij archeologen gebruikmaken van wetenschappelijke bronnen, hebben zij kennis die wij tot dusver over het hoofd zagen.’ Door het organiseren van bijeenkomsten, het voeren van gesprekken en het bekijken van oude vondsten werd informatie verzameld. Die kennis heeft geleid tot meerdere aanpassingen van de archeologische verwachtingskaart.

Zo leidde de informatie van een inwoner uit Alkmaar-Noord tot de ontdekking van prehistorische en middeleeuwse bebouwingssporen in het buitengebied – terwijl de onderzoekers tot dan toe dachten dat die sporen alleen op de strandwal bestonden.

25

Alkmaarder Harrie Olie dacht mee over de nieuwe archeologische verwachtingskaart. Hier toont hij een aantal van zijn vondsten. | Foto Erfgoed Alkmaar

Volgens de gemeente is de kennis van de lokale bevolking onmisbaar: ‘Door patronen in de veenverkaveling te zien, helpen inwoners ons op een andere manier naar gebieden te kijken. Soms konden we dankzij dit soort informatie de puntjes op de i zetten, of ontdekten we nieuwe vindplaatsen.’

Naar aanleiding van de inbreng van Alkmaarders is de archeologische verwachtingskaart op meerdere plekken bijgesteld. De invloed van de inwoners van de gemeente op het beleid is daarmee significant en het participatieniveau hoog. Van tevoren is goed afgesproken welke mate van invloed mogelijk was, vertelt De Jong-Lambregts: ‘Je moet wel piketpaaltjes slaan, zodat het inspraakgebied duidelijk afgebakend is. In dit geval betekent dat geen inspraak op het archeologische beleid, maar wel op de verwachtingskaart. We hebben in Alkmaar al langer aandacht voor de inbreng van mensen, en hebben er met de archeologische verwachtingskaart een tandje bovenop gedaan. Het betrekken van mensen zorgt voor een groter draagvlak.’

En de gemeente is nog niet klaar want naast het opstellen van een wetenschappelijke onderzoeks­ agenda wordt er samen met inwoners een publieksagenda opgesteld. Een publieke onderzoekagenda betekent meer werk, maar levert ook veel op. De Jong-Lambrechts: ‘Waar archeologen gewend zijn om theoretisch naar een plek te kijken, hebben inwoners een persoonlijke blik. Dat geeft een extra dimensie aan ons onderzoek.’ Het meenemen van erfgoedgemeenschappen heeft geleid tot een blijvende relatie en samenwerking.

Ook dit is een goed voorbeeld van samen erfgoedbeleid maken. Bewoners is gevraagd hun kennis te delen, en deze informatie is verwerkt in het beleid van de gemeente. Net als bij Almere, kun je je hier wel afvragen in hoeverre dit beleid meerstemmig werd vormgegeven. Er zijn dan wel bewoners betrokken, maar er is niet doelbewust een meerstemmige groep bewoners om input gevraagd.

Andere voorbeelden De voorbeelden van Almere en Alkmaar laten zien hoe gemeenten bewoners kunnen laten meebeslissen bij erfgoedbeleid. Hieronder vind je nog een aantal andere voorbeelden ter inspiratie.

De gemeente Tholen werkte aan een erfgoedvisie en betrok haar bewoners en erfgoedgemeenschappen daar op verschillende manieren bij. Ze organi-

26

seerde brainstormsessies, informatieavonden en kennisdelingsbijeenkomsten. Daarnaast verzon de gemeente een creatieve manier om bewoners te bevragen. Alle inwoners ontvingen een ansichtkaart in de bus, waarop zij hun ‘erfgoedwens’ mochten schrijven. Opgeteld gaven deze erfgoedwensen een brede blik op erfgoed – zo werden allerlei vormen van immaterieel erfgoed genoemd, die verankerd zijn in de erfgoedvisie.

De gemeente Haarlem heeft een speciaal programma ‘Nieuwe Democratie’, waarmee zij zich inzet om alle inwoners te laten meedenken over de ontwikkeling van hun stad. Ze hebben speciaal aandacht voor kinderen, jongeren, mensen met een niet-westerse achtergrond en minder digivaardige mensen. Om deze doelgroepen te bereiken gebruikt de gemeente andere manieren van participatie: ze gaan veel de wijken in, en organiseren bijvoorbeeld een ‘initiatievencafé’ of een spreekuur in het lokale winkelcentrum.

Ook in subsidieregelingen kun je meerstemmigheid stimuleren. Via de regeling ‘MeeMaakPodia’ verstrekte het Fonds voor Cultuurparticipatie subsidie aan instellingen die het hele jaar door lokale amateurs betrekken bij hun producties. Het Fonds schrijft: ‘Deze werkwijze kan je stapsgewijs doorvoeren: eerst nieuwe groepen bereiken, ze leren kennen, ook van hén leren wat zij willen en hoe, en hen dan begeleiden in het zelf programmeren – van regie tot uitvoering. Zo leer je van elkaar, om uiteindelijk, op gelijke voet, het podium ten volle te benutten – tot MeeMaken in het DNA zit van de hele organisatie.’ Als gemeente kun je in de subsidieregelingen die je hebt het meenemen van erfgoedgemeenschappen centraal stellen.

Ten slotte wijzen we op de website van het Platform Faro. Daar staan voorbeelden van projecten die worden uitgevoerd met subsidie van het Programma van Faro. Daarnaast zijn er blogs en interviews te vinden waarin gemeenten laten zien hoe zij aan de slag zijn met het pro­ gramma van Faro.

MEERSTEMMIG ERFGOEDBELEID

Colofon Deze handreiking is gemaakt door het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland

Tekst

Primo Reh en Inge den Oudsten

Eindredactie

Maarten Ettema | MettTaal

Vormgeving

Studio PeetR | Peter Koomen

Beeld

Erfgoed Alkmaar, Hanna Blommers, Gemeente Almere, Anna Groentjes, Inge den Oudsten, André Russcher, Stefanie le Sage, Els Zweerink

Met dank aan meelezers en meedenkers

Anita Blom, Anouk Bolsenbroek, Maaike Honshorst, Anna Groentjes, Sarah Gresnigt, Kay Kok, Reinier Mees, Inge Molenaar, Daphne Stechweij, Claudia Tempelman, Martijn Visser, Madeleine Vliegenthart, Jouke van der Werf, Leonie Wingen, Marjolein Woltering December 2025

Emmastraat 111 1814 DP Alkmaar T 072 5204459 E info@steunpunterfgoednh.nl W www.steunpunterfgoednh.nl

27

Het Steunpunt Cultureel Erfgoed Noord-Holland wordt uitgevoerd door stichting MOOI Noord-Holland in opdracht van provincie Noord-Holland.

info@steunpunterfgoednh.nl | www.steunpunterfgoednh.nl