Mondriaan Fonds - Jaarverslag 2019

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband In gesprek met Eelco van der Lingen

Ervaringen en resultaten

Aanvragers aan het woord en reflectie op bijdragen

Jaarverslag 2019

De feiten

Wat zijn de jaarcijfers?

Aam Solleveld Aaro Murphy Abel Wolff Adam Colton ADN Platform Adoráble ART+DESIGN Afra Eisma Ahmet Ogut Aimée Zito Lema Airborne Museum ‘Hartenstein’ Aiwen Yin Ajla Steinvåg Albada Jelgersma Gallery Alena Davidovich Alexandra Hunts Alexandra Navratil Alexandra Roozen Alexis Blake Alicia Framis Allemaal Zwolle Allie van Altena Althuis Hofland Fine Arts (Ornis A. Gallery) Alydia Wever Ambassade van de Noordzee Amigos del CA2M Amsterdam Light Festival Amsterdam Museum Anaïs López Ananda Serné Andre Kruysen Andrea Györi Andriesse Eyck Galerie Anet van de Elzen Angelo Custódio Angeniet Berkers Anika Schwarzlose Anna Dasovic Anna-Maria Pinaka Anne Geene Annet Gelink Gallery Ann’s Art Anouk van Zwieten Ansuya Blom Antonio Jose Guzman Antoon Melissen Arno Nollen Art Front Gallery Art Gallery O-68 Art Paper Editions ART TRANSPARENT Foundation ArtKitchen Artots Art on the Spot Artun Alaska Arasli Assembled by Root Associação Cultural Videobrasil Astrit Ismaili Atria Instituut voor Emancipatie en Vrouwengeschiedenis Auto Italia Avantia Damberg Babak Afrassiabi Sefid Dasthi Bart Groenendaal Bart Lunenburg Bart Rutten Bas van den Hout Bas van den Hurk Basir Mahmood Beeldenstorm / Daglicht Belvédère Verhalenhuis Rotterdam Bergen Assembly Bierumer School Biesbosch Museum Bijbels Museum Block Universe (CIC) BlockC Bojan Fajfric Bonnefantenmuseum Bonniers Konsthall Boris van Berkum Bouke Groen Bradwolff Projects Bram Kuypers Brenda Tempelaar Broersen & Lukacs Buitenplaats Kasteel Wijlre Carly Rose Bedford Casco Art Institute: Working for the Commons Catalog Publishing Cathalijne Smulders Caz Egelie CBK Zuidoost Cecile van der Heiden Centraal Museum Centre d’art Le Lait Centre Georges Pompidou - Musée national d’art moderne Centre photographique Rouen - Normandie CentroCentro Chaim van Luit Chantal van Rijt Charlotte Dumas Charlotte ten Raa Choi Wong Christiaan Zwanikken Christian Friedrich Cihad Caner CineCrowd CINNNAMON Clarinde Wesselink Claudia Heinermann Club Solo Cobra Museum voor Moderne Kunst CODA Concordia Film | Theater | Expositie CONTACT Photography Festival Contempo Galerie Coralie Vogelaar Creative Coding Utrecht Dan Walwin Daniël Ploeger Daniel van Straalen Daniela Schwabe Dapiran Art Project Space Dastan’s Basement David Maroto De Appel De Bastei De Fabriek De Nieuwe Kerk Amsterdam De Oude Kerk de Warande De Witte Raaf Deniz Eroglu Derde Wal Design Museum Den Bosch Diego Tonus Dieuwke Spaans Dig It Up Dina Danish Dirk Kome Dirk van Lieshout Dirk-Jan Visser Dolhuys - Museum van de Geest Domas van Wijk Dordrechts Museum DordtYart Dorine van Meel Dorota Radzimirska Drents Museum Dürst Britt & Mayhew Eduard Planting Fine Art Photographs Edward Clydesdale Thomson Eelke Bekkenutte E-Flux Egle Budvytyte Eja Siepman van den Berg Elian Somers Eline Benjaminsen Eline Kersten Elizabeth Houston Gallery Ellen de Bruijne PROJECTS ElliottHalls Gallery Elspeth Diederix Enrique Arce Gutierrez Eric Peter Erik van Lieshout Errol Sawyer Esiri Erheriene-Essi Esther Hovers Esther Jiskoot Esther Kokmeijer Etienne Gallery Eva Hoonhout Eva Susova Evita Vasiljeva Ewan Macbeth Expositieruimte 38CC Extra Extra Extrapool Fahrettin Örenli Federatie Varend Erfgoed Nederland Feiko Beckers Femke Dekkers File Festival Flatland Gallery Fleur van Dodewaard Florette Dijkstra Floris Schönfeld Foam Fotografiemuseum Amsterdam Foam Projects - Foam Editions Folkert de Jong Fonds Kwadraat FOTOHOF FRAC Champagne-Ardenne Framer Framed Frank Koolen Frank van der Salm Frankfurter Kunstverein Frans Hals Museum Franziska Schulz Fridman Gallery Frieder Haller Fries Museum Fw:Books Gabrielle van de Laak Galerie Albus Lux Galerie Antoine Levi Galerie Bonnard Galerie Burster Berlin I Karlsruhe Galerie Carla Koch Galerie Caroline O’Breen Galerie Christian Ouwens Galerie De Roos van Tudor Galerie de Vis galerie dudokdegroot Galerie Fontana Galerie Frank Welkenhuysen Galerie Franzis Engels Galerie Gerhard Hofland Galerie Martin van Zomeren Galerie Maurits van de Laar Galerie Pennings Galerie Quintessens Galerie Roger Katwijk Galerie Ron Mandos Galerie Terra Delft Galerie Vivid Galerie Wiek XX Galit Eilat Gallery Untitled Garage Rotterdam Gemeente Assen Gemeente Heerhugowaard Gemeente ‘s-Hertogenbosch George Korsmit Gerbrand Burger Germaine Kruip Gianmaria Andreetta Gil & Moti Gilleam Trapenberg Giny Vos Giovanni Palmieri Glenda Heyliger Golrokh 2

Nafisi Grace Schwindt Graham Kelly GRID Grafisch Museum Groningen Groninger Museum Gwenneth Boelens Haags Openbaar Vervoer Museum Hadrien Gerenton Haifa Museum of Art Hala Elkoussy Hangar Art Center Hans van Houwelingen Harm Weistra Haus der Kulturen der Welt Havana Biennial Helen Anna Flanagan Henk Wildschut Henze Boekhout Heringa/Van Kalsbeek Hester Oerlemans Het Concertgebouw Fonds Het Klederdrachtmuseum Het Klimaatmuseum Het Nieuwe Instituut Het Palthe-Huis Het Resort Het Scheepvaartmuseum Het Utrechts Archief Het Wilde Weten Hewald Jongenelis Hoorn & Reniers Hotel Maria Kapel (HMK) Hungarian House of Photography - Mai Mano House Ide André If I Can’t Dance, I Don’t Want To Be Part of Your Revolution Igor Sevcuk Iliada Charalambous Ilke Gers Ilya Rabinovich IMAGINE THE CITY IMPAKT Inas Halabi Ine Boermans Ine Gevers Instituto Buena Bista International Documentary Filmfestival Amsterdam (IDFA) Into Nature Into The Great Wide Open Iqra Tanveer Iratxe Jaio Irene Kopelman Isabelle Andriessen Istanbul Foundation for Culture and Arts (IKSV) IVAM Ja Ja Ja Nee Nee Nee Jaap van den Ende Jacob Dwyer James Beckett Jan van Duijnhoven Janknegt Gallery Jans Muskee Jantien Jongsma Japanmuseum SieboldHuis Jaski Art Gallery Jason Hendrik Hansma Jasper de Beijer Jasper Hagenaar Jasper van Aarle Jean-Baptiste Maitre Jeanette Bisschops Jenny Lindblom Jeroen Eisinga Jeroen Kooijmans Jessica Skowroneck Jiajia Qi Jimini Hignett Joakim Derlow Jochem van Laarhoven JOEY RAMONE Johan Gustavsson Johan Jensen Kjeldsen Johan Nieuwenhuize John Hansard Gallery I University of Southampton Johnny Theodorus Wiekhart Joke Robaard Jonas Staal Jonathan van Doornum Joods Historisch Museum Joost Krijnen Joost van den Toorn Jopie Huisman Museum Jorge Barragán Castaño Joscha Steffens JosédelaFuente - Orbital Art Projects SL Joseph Sassoon Semah Josephine Baan Josilda da Conceição Gallery Josse Pyl Judith Westerveld Justin Bennett Kahmann Gallery Karin van Dam Kasteel de Haar Kasteel Middachten Katarina Jazbec Katayoun Arian Katharina Gross-Marinissen Kay Schuttel Kees Visser Kempenmuseum De Acht Zaligheden Keramiekmuseum Het Princessehof Kers Gallery Kevin Osepa Kevin Schuit Kevin van Braak KHURTOVA / BOURLANGES Kianoosh Motallebi Kim Boske Kim David Bots Kitty Kamp Kitty Maria van Ekeren Klaas Kloosterboer Klaas van Gorkum KochxBos Gallery Kristina Benjocki Kubilay Mert Ural Kunstencentrum nona Kunstenlab Kunstgebouw, St. Kunst en Cultuur Zuid-Holland Kunsthal KAdE Kunsthal Rotterdam Kunsthalle Amsterdam Kunsthalle Krems Kunsthalle Lingen Kunsthalle Wien KunstKring Wijchen Kunstmuseen Krefeld Kunstmuseum Den Haag Kunstmuseum Liechtenstein Kunststichting Sint-Oedenrode Kunstvereniging Diepenheim KW Institute for Contemporary Art L.A. Raeven La Biennale de Lyon Lars Reen Laura Peleja Laurence Aëgerter Lavinia Xausa Lecturis Lenneke van der Goot Leo Vroegindeweij Leon de Bruijne Levi van Veluw Lidwien van de Ven Liesbeth Raeven Lieven Lahaye Lighthouse Lily Lanfermeijer Lily Robert LIMA Lin Gerritse Linda Arts Linde Bast Lisa van Casand Lisandro Suriel Literatuurmuseum Kinderboekenmuseum Liv Liberg Livingstone Gallery Liza Prins Loek Grootjans Lonnie van Brummelen Lucas Sloot Luchtvaart- en Oorlogsmuseum Texel Lumen Travo Lunn Galerie Luuk Smits M.A.M.A. Maaike Schoorel Maatschappij Arti et Amicitiae Machinery of Me Machteld Rullens MAC’s - Musée des Arts Contemporains au Grand-Hornu Maga Berr Maja Bekan Majda Vidakovic Mandy den Elzen Marco Pando Margré Steensma Marian Cramer Projects Marie Reintjes Marie-Jose Jongerius Marieke van Rooy Mariëlle Videler Marije Gertenbach Marijn Akkermans Marilyn Sonneveld Marjan Teeuwen Marjolijn Boterenbrood Marjolijn Dijkman Marres Huis voor Hedendaagse Cultuur Marta Volkova Martha Atienza Martijn Engelbregt Martine Stig Masha Ru Matea Bakula Mathilde ter Heijne Maura Biava Mauritshuis Max de Waard Maya Watanabe Mayra Sérgio Media Art Friesland Mednarodni graficni likovni center Merel van ‘t Hullenaar Metropolis M Michael Jacklin Michael Tedja Michiel van Bakel Michiel Westbeek Mieke van Schaijk Milena Anna Bouma Milena Bonilla MILK Miloš Trakilovic Mini Galerie Mio Fujimaki MIR Project Mireille Tap Mirjam Linschooten Mirre Seur Mister Motley Miyuki Inoue MOMENTA Momu & No Es Morgan Betz Moritz Ebinger MPV Gallery 3

4

Prospects & Concepts 2020. Foto: Mark Niedermann

5

6

Rory Pilgrim, The Undercurrent (video-still), 2019.

Tentoonstelling Prix de Rome 2019, Stedelijk Museum Amsterdam

7

8

Joachim Wtewael, De bruiloft van Cupido en Psyche, ca. 1601-1603, Centraal Museum, Utrecht

9

Aanvragen en toekenningen in 2019

Talentontwikkeling

aantal aangevraagd aantal toegekend aangevraagd bedrag toegekend bedrag

1.375

€ 20.972.246

437

€ 9.703.671

Vitale Collectie Nederland

55 € 21.235.785 47

Opdrachten

86

€ 3.216.621

56

€ 10.998.159

€ 2.125.130

Presenteren en programmeren

619 € 23.613.353 394 € 12.160.811

Internationale presentaties

180

€ 2.890.419

113

€ 1.556.276

Stimuleren markt

171

€ 587.254

148

€ 553.339

Samenwerken

19

€ 999.357

11

€ 579.208

Open Oproepen

49

€ 1.227.161

16

€ 650.594

2.554

€ 74.742.196

1.222

€ 38.327.188

Totaal

Voorwoord Meerstemmigheid, dialoog met publiek en dynamiek van museumpresentaties zijn terugkerende thema’s bij de projecten waaraan het Mondriaan Fonds in 2019 heeft bijgedragen: een bron van inspiratie en leidraad voor de toekomst volgens directeur Eelco van der Lingen. Je ziet dit bij de winnende film The Undercurrent van Rory Pilgrim voor de Prix de Rome, waarin hij jongeren een stem geeft die zich inzetten voor issues als het klimaat en gendergelijkheid. Maar ook in het vernieuwde Naturalis Biodiversity Center in Leiden, waar je als bezoeker langs de dieren uit de diepzee omhoog klimt, steeds verder het land op. De Afrikaanse olifant Kito troont hier boven alle dieren uit. Hij is aangekocht met een bijdrage van het Mondriaan Fonds en in 2019 geprepareerd en opgesteld als boegbeeld. Elders in Naturalis kun je ook achter de schermen meekijken en in gesprek gaan met preparateurs, die op zaal over hun onderzoek vertellen en bijzonderheden van hun vak laten zien. Zulke voorbeelden stemmen hoopvol als je nadenkt over maatschappelijke reikwijdte en saamhorigheid.

Het afgelopen jaar ontving het Mondriaan Fonds 2.554 aanvragen, waarvan 1.222 werden gehonoreerd, samen voor een bedrag van ruim 38 miljoen euro. De resultaten komen in dit jaarverslag uitgebreid aan bod in zeven platforms; van talentontwikkeling tot internationale presentaties. Aanvragers, zoals kunstenaars, curatoren en museummedewerkers, maar ook kunstkopers en opdrachtgevers, vertellen het verhaal over hun project. Ze gaan in op hun ervaringen en het belang van publieke investeringen in kunst en erfgoed.

Door bij te dragen aan een veelvoud aan perspectieven wil het Mondriaan Fonds recht doen aan een pluriforme opvatting van beeldende kunst en erfgoed en de publieke betrokkenheid vergroten.

11

Inhoud

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband Interview met Eelco van der Lingen 14

Talentontwikkeling

27 29 31 35 37 41 43 45

Opdrachten

Ervaringen Golrokh Nafisi – Werkbijdrage Jong Talent Charlotte Schleiffert – Werkbijdrage Bewezen Talent Jeroen Eisinga – Projectinvestering Kunstenaar Miriam Windhausen – Projectinvestering Bemiddelaar Simon Wald-Lasowski – Bijdrage Gastateliers Johan Gustavsson – Prospects & Concepts Rory Pilgrim – Prix de Rome Christian Pfeiffer – Erfgoedtalentprijzen

Ervaringen 75 Birthe Leemeijer – Bijdrage Opdrachtgeverschap 79 Nicky Assmann – Bijdrage Opdrachtgeverschap Resultaten 80 Bijdrage Opdrachtgeverschap 81 Pilot BK-Informatie – Kunst in de openbare ruimte

Resultaten 46 Werkbijdrage Jong Talent 47 Pilot Kunstenaars met een vluchtelingverleden 47 Werkbijdrage Bewezen Talent 48 Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar 49 Pilot onderzoek nalatenschap kunstenaars 49 Bijdrage Gastateliers 51 Prospects & Concepts 52 Prix de Rome 53 Erfgoedtalentprijzen 54 Prijs voor de Jonge Kunstkritiek

Presenteren en programmeren Ervaringen 85 Willemijn Lindenhovius – Projectinvestering Instellingen 89 Mirjam Huffener – Projectinvestering Instellingen 91 Fiona Zachariasse – Meerjarenprogramma’s

Musea en overige Erfgoedinstellingen 93 Lieneke Hulshof – Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 95 Inge Meijer – Bijdrage Publicaties 97 Wafae Ahalouch – Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria 99 Iris Cornelis – Werkbijdrage Kunstinitiatieven 101 Arno van der Holst – Bijdrage Mobiel Erfgoed 103 Urwin Vyent – Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden

Vitale Collectie Nederland Ervaringen 59 Saskia van Kampen-Prein –

Bijdrage Incidentele Aankopen 61 Kor Bonnema en Fabian de Kloe –

Bijdrage Collectieprogramma’s 65 Catrien Schreuder – Bijdrage Collectiemobiliteit 67 Caroline van Santen – Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

Resultaten 104 Projectinvestering Instellingen 105 Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen 106 Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 107 Werkbijdrage Kunstinitiatieven 108 Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria 109 Bijdrage Publicaties 110 Bijdrage Mobiel Erfgoed 110 Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed 111 Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden 112 Pilot VPRO – Naakt op een kleedje

Resultaten 68 Bijdrage Incidentele Aankopen 69 Bijdrage Collectieprogramma’s 70 Bijdrage Collectiemobiliteit 71 Pilot Stichting Museumregister Nederland 71 Bijdrage Beschermd Cultuurgoed 12

Internationale presentaties Ervaringen 117 Joep van Lieshout – Bijdrage Presentatie Buitenland 119 Clare Molloy – Internationaal bezoekersprogramma 121 Remy Jungerman – Nederlands paviljoen Biënnale

van Venetië 125 Iris Kensmil – Nederlands paviljoen Biënnale

van Venetië

126 127 127 127 128

Resultaten Bijdrage Presentatie Buitenland Voucher Internationaal Internationaal netwerken Istanbul Biënnale Internationaal bezoekersprogramma Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

Stimuleren markt Ervaringen 133 Germaine Kruip – Bijdrage Kunstbeurzen 135 The Eriskay Connection – Bijdrage Kunstboekenbeurzen 137 Sanne Hunfeld – KunstKoop Resultaten 138 Bijdrage Kunstbeurzen 138 Bijdrage Kunstboekenbeurzen 139 KunstKoopregeling 140 Andere financieringsvormen

Behandeling aanvragen

Samenwerken

169

Ervaringen 145 Arnoud Odding – Bijdrage Samenwerking Musea 147 Katja Weitering – Bijdrage Internationale

Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen 151 Bart Rutten – Oriëntatiereis 153 Guus van Engelshoven – Regiomakelaars

Kwaliteitszorg 171

Zichtbaarheid en transparantie

Resultaten 154 Bijdrage Samenwerking Musea 154 Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen 155 De Verbeelding 156 Oriëntatiereis 157 Regiomakelaars

175

Partners 180

Open Oproepen

Fonds achter de schermen

Resultaten 160 Beladen Geschiedenis 160 Digitaal Erfgoed 161 On Campus TU/e innovation Space 161 Eigentijds gebruik van ambachten 162 Beurs Erfgoedtalent 162 Erfgoedvrijwilligers 162 75 Jaar Vrijheid

187

Financiën 194

13

Eelco van der Lingen. Foto: Aad Hoogendoorn

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

Interview met Eelco van der Lingen, directeur Mondriaan Fonds

groene vingers heeft; het gaat om de helderheid van de vergelijking: ‘Ik wil graag iedereen aanspreken en via een open dialoog, zonder vakjargon, het draagvlak versterken.’

‘Erfgoed en beeldende kunst zijn een handleiding tot onszelf. Erfgoed laat zien waar we vandaan komen. Beeldende kunst reflecteert ook op de toekomst. Als publiek staan we tussen beide in. De verbinding tussen die twee: dat zijn wij zelf.’ Zo vat Eelco van der Lingen de culturele relevantie samen bij zijn aantreden als directeur van het Mondriaan Fonds.

Tijdens de kennismakings­ gesprekken in je eerste weken bij het Mondriaan Fonds, stelde jij aan je collega’s de vraag: hoe ben je met kunst en cultuur in aanraking gekomen?

Je was benieuwd naar deze herinneringen en ervaringen, omdat ze zowel iets vertellen over persoonlijke drijfveren als over de stimulans die uitgaat van een sociale omgeving. Wat zijn jouw eigen ervaringen?

‘Erfgoed en kunst: hand­ leiding tot onszelf ’

Op stapel staat het formuleren van een nieuw beleidsplan, als onderdeel van het landelijke Cultuurbeleid 2021-2024, in opdracht van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Met zijn start op 1 maart 2019, vlak voor de lente, zet Van der Lingen een stap op het voorjaar vooruit. ‘Het kunst- en erfgoedlandschap is als een tuin vol prachtige planten, waarin de groei even belangrijk is als de bloei.

Het fonds werkt als tuinier die aarde en kunstmest verdeelt,’ zegt hij in het gesprek over dit nieuwe beleid. ‘Wortel, stengel en bloem zijn één. Ze staan voor ontwikkeling, verbinding en presentatie: de hoofdtaken van het fonds, die in elkaars verlengde liggen.’ Niet dat hij zelf

‘Het Westland, waar ik vandaan kom, is niet de meest cultuurminnende omgeving. Tussen de kassenbouwers hing een sfeer van ’niet zeuren, maar hard werken!’ Voor cultuur was weinig aandacht, voor kunst nog minder.

Ik groeide op in een arbeidersgezin en mijn ouders leefden sober, maar het was wel een heel leesgierig gezin. Alle wanden thuis stonden 15

Nieuwe opstelling Naturalis Biodiversity Center. Foto: Bink Fotografie

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

Harald Szeemann, die als gastcurator de hele museum­collectie door elkaar gooide, met kunst en cultuur uit alle tijden en plaatsen, los van wat bij elkaar lijkt te horen, in een onderling verband.

Dat wekte een verdergaande interesse, want toen ontdekte ik, als tiener, dat je met een tentoonstelling iets kun zéggen; dat je er een verhaal mee kunt vertellen over de wereld en onszelf. Het ene verhaal kan verschillen van het andere. En het verhaal verandert met de tijd, afhankelijk van je perspectief.’

vol boeken. Kunstboeken hadden we weinig, misschien vier of vijf, via een voordelig abonnement in de Lekturama-reeks.

Bosch, Picasso, Van Gogh. Daar bladerde ik graag doorheen.

Picasso’s blauwe periode en de rare griezels van Bosch fascineerden me. Maar ook de Afrikaanse of Oosterse sprookjesboeken van mijn moeder. Haar bovenlokale belangstelling strookte niet erg met onze praktisch ingestelde omgeving. Ook ik voelde me er niet altijd thuis.

De kunst bood een andere mogelijkheid en werkte bevrijdend. Op mijn veertiende besloot ik kunstenaar te worden. Ik gaf mezelf tekencursussen met boekjes uit de bibliotheek, om de toelating op de kunstacademie te gaan redden.

Op woensdagmiddag, als Museum Boijmans Van Beuningen gratis was, ging ik naar het museum, eerst voor de surrealisten, later voor de Kiefers. Wat ik me nog goed herinner was de tentoonstelling A-Historische Klanken van

‘In open dialoog draagvlak versterken’

Dat klinkt als motto voor de actuele blik op kunst en erfgoed; voor een verdergaande reikwijdte en diversiteit van perspectieven in het werk van kunstenaars, conservatoren, onderzoekers, tentoonstellings­ makers en ook het publiek. Draait je vraag naar ‘eerste kunst-ervaringen’ ook om dat veelvoud aan verhalen?

16

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

‘Niet iedereen krijgt Picasso en Rembrandt met de paplepel ingegoten of wordt ’s weekends meegenomen naar het Rijksmuseum. Hoe we in contact komen met kunst en erfgoed is afhankelijk van maatschappelijke context en culturele achtergrond. Voor iemand die wel vaak mee op pad gaat naar het museum wordt dat dé plek om kunst en erfgoed te beleven, met alle daarbij horende statuur, heroïsche geschiedenis en iconische werken gemaakt door genieën. Maar voor iemand anders kan het de ervaring zijn van patronen en kleuren op bijvoorbeeld feestjurken tijdens bruiloften binnen de Ghanese gemeenschap. Die komt dan via mode met kunst en cultuur in aanraking en leert op die manier over een eigen identiteit en geschiedenis, zonder Van Gogh-achtige uitingen van individuele expressie, maar wel vol betekenisvolle verhalen, waarin materialen, technieken en maatschappelijke symbolen een rol spelen. Die breedte aan achtergronden doet ertoe. Als je recht wilt doen aan de pluriforme samenleving, besteed je daar aandacht aan, zowel bij kunstenaars als bij publiek, medewerkers van musea en andere instellingen voor kunst en erfgoed, zoals ook het fonds.

Vaak komt belangstelling voor kunst voort uit belangstelling voor de eigen identiteit. Ik ben geïnteresseerd in de diversiteit van deze drijfveren en de mogelijkheden daarvan. Zelf heb ik de meerwaarde van kunst al vroeg ontdekt.

Die meerwaarde gun ik iedereen, een zo groot mogelijk publiek.

Welke bijdragen of activiteiten van het fonds in 2019 zie je, terugkijkend voor dit jaarverslag, als inspirerend voor de toekomst? Ook met het oog op het nieuwe beleid?

‘Of het nou gaat om educatieve ontwikkelingen in het museum of onderzoek van individuele kunstenaars: je ziet her en der een sterkere dynamiek en dialoog. Dat stemt hoopvol als je nadenkt over maatschappelijke reikwijdte en saamhorigheid. In het vernieuwde natuurhistorisch museum Naturalis in Leiden delen onderzoekers hun kennis in tentoonstellingen, maar ook rechtstreeks met het publiek. Je kunt er ronddwalen tussen de theatrale uitstalling van verzamelde dieren, maar ook het laboratorium van paleontologen inlopen of praten met een preparateur. En denk ook aan de heroriëntatie van het Amsterdam Museum.

Daar worden, bijvoorbeeld met een tentoonstelling als Hollandse Meesters Her-Zien, verhalen over de geschiedenis en eigen tijd uitgelicht, in overleg met een redactie van stadsbewoners.

Maar je ziet het ook bij een kunstenaar als Golrokh Nafisi, op de starterstentoonstelling Prospects & Concepts van het fonds, waar ze haar werk maakte in performances met het publiek.

Ze nodigde kunstkijkers uit tot gesprekken over woonplaatsen en plattegronden en maakte kleden van textiel, als vlaggen of spandoeken, die gaan over begrenzingen en vrijheid. >pagina 27 ‘Het opzoeken van die dialoog om een brug te slaan en verschillende stemmen tot hun recht te laten komen, is ook binnen het Mondriaan Fonds actueel. Ook wij onderzoeken het eigen functioneren, in gesprek met anderen. Met het oog op het nieuwe beleid hebben we een reeks tafelgesprekken georganiseerd en steeds andere vertegenwoordigers uit het veld uitgenodigd mee te praten over thema’s zoals regionalisering en internationalisering, zichtbaarheid, laagdrempeligheid en een pluriform beleid.

2019 was een gezond introspectief jaar. Een van de belangrijkste noties is en blijft dat de reikwijdte, en daarmee het product, ten gunste van een hechtere, maatschappelijke saamho-

‘En het werkt twee kanten op, zowel ten gunste van het publiek, als andersom. Kunstenaars en andere cultuurmakers is zoveel mogelijk publieke waardering gegund, die zich ook economisch mag vertalen. Het is helaas nog altijd zo dat zelfs succesvolle kunstenaars hun huur soms nauwelijks kunnen opbrengen. Om de meerwaarde en verdiensten van erfgoed en kunst met meer mensen te kunnen delen is het belangrijk het draagvlak te verruimen en de mogelijkheden daarvoor te verkennen, in gesprek met het hele veld. Het Mondriaan Fonds speelt daarbinnen graag een stimulerende rol.’

17

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

‘Inspirerend in dit verband is ook een initiatief zoals de bijenradar van tien natuurhistorische musea verspreid over Nederland, in respons op de bedreiging van de bijenstand. Ik denk dat in de toekomst zulke betrokkenheid sterker wordt; het zich rekenschap geven van onze leefomgeving en elkaar en het samen optrekken van alle regio’s. Het Drents Museum en Van Gogh Museum kochten in 2019 samen een schilderij van Vincent van Gogh. En SCHUNCK uit Heerlen en het Stedelijk Museum Schiedam een neonwerk van Yael Bartana: Patriarchy is history.’ Zo krijgt de Collectie Nederland een hechtheid die afzonderlijke musea ontstijgt.

Hetzelfde geldt voor presentaties als Het grootste museum van Nederland, waarin kathedralen, kerken en synagogen van Groningen tot Zeeland één openluchtmuseum vormen.

Met het openen van de deuren en het exposeren van de weelderige of juist serene kerkinterieurs wordt erfgoed nieuw leven ingeblazen.

Behalve religieus, is het immers ook cultureel

righeid moet veranderen. En ook al aan het veranderen ís!

Prospects & Concepts 2019 met werk van Golrokh Nafisi.

Foto: Mark Niedermann

‘Dat zie je aan relevante samenwerkingsinitiatieven, zoals STUDIO I: platform voor inclusieve cultuur van het Van Abbe Museum in Eindhoven en het Stedelijk Museum Amsterdam. Of erfgoedlab DIG IT UP in Rotterdam, dat optreedt als schatgraver naar stadscultuur.

Met het Stadsarchief Rotterdam maakt DIG IT UP een gebruiksvriendelijke app, zodat vrijwilligers in directe interactie met het publiek Rotterdamse verhalen en beelden kunnen bewaren en ontsluiten. Het ministerie heeft het afgelopen jaar extra budget uitgetrokken voor geoormerkte doelen, zoals het professionaliseren van de betrokkenheid van vrijwilligers of het publieksvriendelijk digitaliseren van erfgoed en kunst. Deze tijdelijke budgetten vullen de permanente regelingen van het fonds aan en worden, via Open Oproepen, gericht ingezet.

18

Vincent van Gogh, Onkruid verbrandende boer, 1883. Gezamenlijke aankoop Drents Museum, Assen en Van Gogh Museum, Amsterdam.

Foto: Van Gogh Museum

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

als vrouw presenteren? Religieuze overwegingen spelen een rol, maar er is ook ‘bescheiden mode’ uit vrije wil en tegenwicht op de westerse mode van open en bloot. Modest Fashion zet de uitwisseling van culturen centraal: van de zestiende eeuwse huik waar Nederlandse vrouwen zich van top tot teen in hulden, tot en met design uit Hollywood en futuristische outfits die Meryem Slimani ontwerpt voor haar moeder en zichzelf. Het is big business en toch een nieuw thema voor ontwerpers en kunstenaars. Zoals het museum zegt: fashion and fun, maar daarnaast een signalement dat recht doet aan de maatschappelijke realiteit en voorziet in een behoefte.’

erfgoed, met architectuur, wandschilderingen, sculpturen en orgelmuziek als ‘Gesamtkunstwerk’. Projectleider is Boukje Schaap van het Catharijneconvent in Utrecht. Zij won de prijs Museumtalent 2019, voor haar pionierende rol op het gebied van publieksbereik, participatie van vrijwilligers en de levendige toekomst van dit erfgoed.

‘Verder is saamhorigheid met de pluriforme samenleving niet alleen iets van processen op langere termijn; het gaat ook om tijdelijke tentoonstellingen, hier en nu. Ik moet meteen denken aan Modest Fashion in het Stedelijk Museum Schiedam, gemaakt door twee gastcuratoren, Rajae El Mouhandiz en Alexandra van Dongen. Via een groep ontwerpers en kunstenaars zetten zij de achtergrond en hippe actualiteit van bedekkende kleding op het podium. Internationaal is ‘bescheiden mode’ een fenomeen dat veel verder gaat dan hoofddoek of enkellange jas. Mipsters, moslima hipsters, zoals Mona Haydar met haar videotrack Wrap my Hijab maken keihard duidelijk dat het draait om zelfbeschikking.

De hoofddoek is ook een keuze. Hoe wil je je

Erfgoed en kunst, cultuur en sociale of politieke realiteit verrijken elkaar. Anderzijds: er is ook kunst die zich onttrekt aan de actualiteit. Gaat een verruimd kunst­ begrip niet ten koste van hard core kunst die in een witte zaal alleen maar naar zichzelf verwijst?

‘Hard core beeldende kunst heeft juist baat bij een verruiming van het kunstbegrip. Het enige 19

Meryem Slimani, uit de serie UMI, 2019, Modest Fashion, Stedelijk Museum Schiedam

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

wat contraproductief is, is vernauwing. Als we de definitie klein houden, krimpt de kunst. Een veelvoud aan perspectieven kan de ontwikkeling van kunst en samenleving alleen maar verder helpen, want met de vergroting van publiek bereik neemt ook het draagvlak voor de publieke ondersteuning van kunst en cultuur toe.

in onze gemêleerde samenleving zich kunnen herkennen. Dat is nog lang niet vanzelfsprekend. Het indrukwekkendst aan De Grote Suriname Tentoonstelling in de Nieuwe Kerk in Amsterdam vond ik nog wel de uitgesproken trots onder het publiek, in reactie op eigen erfgoed, kunst en cultuur. Het is pijnlijk als je je realiseert dat het aan die spiegel maar al te vaak ontbreekt; dat er groepen zijn die niet of nauwelijks gerepresenteerd worden. In dat

‘Voorop staat allereerst dat het van belang is, als existentiële voorwaarde, dat alle groepen 20

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

Ze vertelden hoe overrompeld ze waren toen ze in de zaal van Esiri Erheriene-Essi ineens tussen wanden vol levensgrote portretten van zwarte gezinnen stonden. De kinderen gaven hun oorkonde aan Esiri, omdat: “je voelt dat ze tegen de wereld wil zeggen: iedereen is goed ook al is iedereen verschillend. Deze schilderijen zijn tegen racisme en dat doet iets met me.

Zwarte mensen moeten meer in het museum.”

Die constatering, die geen deuren sluit, maar opent, onderschrijf ik van harte.

opzicht was de Prix de Rome voor beeldende kunst het afgelopen jaar sterk en ontroerend.

De prijs wordt elke twee jaar uitgereikt aan een getalenteerde kunstenaar uit Nederland.

Vier genomineerden krijgen een beurs voor het ontwikkelen van nieuw werk. Nu waren dat multimedia-sculpturen, installaties met live performances, schilderijen en een film, die stuk voor stuk enorm aan elkaar gewaagd waren op een tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam. In de winnende film van Rory Pilgrim krijgt een jonge generatie een stem, deels klimaatactivisten. Zij spreken en zingen over de toekomst van de aarde, maar ook over gelijkheid van gender; over veiligheid. Pilgrim won de prijs van de vakjury, voor zijn prachtige en gevoelige regie en verbeelding van het onderwerp. Je ziet daarin de behoefte, maar ook een pleidooi, om verder te kijken dan het eigen ego. Daarnaast was een memorabel moment de opening van deze tentoonstelling, door kinderen uit de jury van de IMC weekendschool, die een preview hadden gekregen.

‘In die gedachte zit ook een belangrijk beleidsuitgangspunt. Als publiek fonds moeten we ervoor waken niemand buiten te sluiten. De vraag naar het eigen functioneren komt daarom ook steeds terug, in gesprek met onszelf en anderen. Zijn we voldoende zichtbaar en laagdrempelig? Zijn we toegankelijk?

En dat steeds twee kanten op: met het oog op het publiek, maar ook op de makers. Is dat wat we mogelijk maken divers en inclusief? En is het fair?’

De Grote Suriname Tentoonstelling, De Nieuwe Kerk Amsterdam.

Foto: Evert Elzinga

‘Is het divers?

Is het fair?’

21

Kinderjury van de IMC Weekendschool met Esiri Erheriene-Essi bij de opening van de Prix-tentoonstelling. Foto: Bas Czerwinski

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

dan honderd musea en instellingen hebben hun handtekening inmiddels onder de richtlijn gezet; in 2019 ook het Stedelijk Museum Amsterdam, Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, De Fundatie in Zwolle en het Kunstmuseum Den Haag. Elke handtekening brengt het nieuwe normaal dichterbij.

Dat is een mooi succes voor de kunstsector zelf, die in de vereniging BKNL (Beeldende Kunst Nederland) met verschillende belangenbehartigers de krachten gebundeld heeft, voor het formuleren en presenteren van deze richtlijn.

Het betekent dat de sector, hoewel nog steeds op rantsoen, sterker is geworden.

Zelfs succesvolle kunstenaars hebben soms moeite met het betalen van de huur, zei je eerder in dit gesprek. Binnen de kunst- en erfgoedsector worden professionals vaak gedreven door liefde voor het vak; de sector vaart wel bij de inzet van vrijwilligers, stagelopers en parttimers. Of dat altijd even eerlijk is, is de vraag. Het goede nieuws is de omslag in het denken via de honorariumrichtlijn en Fair Practice Code. ‘Er zijn in 2019 en de jaren ervoor goede stappen gezet op weg naar het nieuwe normaal: eerlijke beloning. De richtlijn kunstenaarshonoraria uit 2017 was een eerste instrument voor het verstevigen van de positie van kunstenaars. Het honorarium moet staande praktijk worden. Ter stimulans biedt het Mondriaan Fonds in deze fase, die ook voor instellingen een overgangsfase betekent, compensatie via het Experimenteerreglement: kunstinstellingen kunnen de kosten deels vergoed krijgen. Meer

‘Want de richtlijn heeft wel wat bewerkstelligd: in begrotingen moet standaard rekening gehouden worden met honoraria voor betrokken kunstenaars. Zelfs in het buitenland stelt dit beleid een voorbeeld; er is internationaal vraag naar voorlichting door het Mondriaan Fonds. En in het verlengde van de richtlijn groeide het besef dat continuering van de 22

Veranderlijke verhalen – erfgoed en kunst in een vruchtbaar verband

‘Verder ontwikkelen we, naast het bestaande instrumentarium van werkbijdragen en project­ investeringen voor kunstenaars, extra impulsen, zoals in 2019 het Voucher Internationaal voor het bijwonen van symposia, geven van performances of andere presentaties in het buitenland, zodat de kosten geen bezwaar hoeven te zijn wanneer zich de kans voordoet het netwerk uit te bouwen. Kunstenaars dragen al eeuwenlang invloeden over de wereld en die wisselwerking verdient versterking. Daarom hebben we op de opening van de Istanbul Biënnale dit jaar ook speciaal voor hen een netwerkbijeenkomst belegd en vijftien reisvouchers uitgeschreven, want kunstenaars zitten niet zo ruim in de middelen dat ze als vanzelfsprekend afreizen. Terwijl, wie staat nu eigenlijk aan de bron van zo’n kunstmanifestatie?’

huidige situatie op verschillende fronten in de kunst- en erfgoedsector niet houdbaar is. Zo is de Fair Practice Code ontwikkeld: personeel en makers binnen het culturele veld dienen redelijk beloond te worden voor hun inzet. Let wel, er is niets tegen vrijwilligerswerk. Maar wat wel averechts werkt is alle inzet blind voor lief nemen. De Fair Practice Code geeft een vervolg aan de richtlijn en biedt een basis voor duurzaam, eerlijk en transparant ondernemen en werken in het hele culturele veld van kunst, erfgoed en creatieve industrie. Het is vooralsnog een uitnodiging tot kritische reflectie en een handreiking voor verantwoord marktgedrag. En dat is wel waar we naartoe werken, verantwoord marktgedrag. In de toekomst wordt het onderschrijven van de code dan ook een voorwaarde voor aanvragen bij het Mondriaan Fonds.

Stedelijk Museum Amsterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, Kunstmuseum Den Haag en Museum de Fundatie ondertekenen richtlijn kunstenaarshonoraria.

Foto’s: Aad Hoogendoorn

‘Het nieuwe normaal: eerlijke beloning’

23

Talent­ontwikkeling Ervaringen

Golrokh Nafisi

Charlotte Schleiffert

Jeroen Eisinga

Miriam Windhausen

Werkbijdrage Jong Talent 27

Projectinvestering Kunstenaar 31

Werkbijdrage Bewezen Talent 29

Projectinvestering Bemiddelaar 35

Resultaten 46 Werkbijdrage Jong Talent 47 Pilot Kunstenaars met een vluchtelingverleden 47 Werkbijdrage Bewezen Talent 48 Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar 49 Pilot onderzoek nalatenschap kunstenaars

Talentontwikkeling is cruciaal voor beeldend kunstenaars en zorgt voor kwaliteit van kunst van nu en erfgoed van de toekomst.

Het gaat om experiment, onderzoek, praktijkverdieping, de productie van nieuw werk en waardevolle projecten.

Simon Wald-Lasowski

Johan Gustavsson

Rory Pilgrim

Christian Pfeiffer

Bijdrage Gastateliers 37

Prix de Rome 43

49 51 52 53 54

Bijdrage Gastateliers Prospects & Concepts Prix de Rome Erfgoedtalentprijzen Prijs voor de Jonge Kunstkritiek

Prospects & Concepts 41

Erfgoedtalentprijzen 45

Golrokh Nafisi bij het werk Continuous City, 2019, Cityscapes, Amsterdam. Foto: Lotte Clerkx

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Jong Talent > Ervaringen

‘Zoals ervaringen gemengd zijn, schemeren kleuren door elkaar heen’ Golrokh Nafisi over de Werkbijdrage Jong Talent

van hek- en steigerwerk. ‘Continuous Cities is mijn poging territoria open te vouwen, via de verbeelding. Met een internationale vrijheid van grenzen.’

Gesprekken, ervaringen en herinneringen zijn leidraad voor Golrokh Nafisi. In installaties met textiel verknoopt ze heden en verleden. Past Imperfect heette haar solo-expositie bij Cityscapes in Amsterdam. Ze richtte de ruimte in als naaiatelier en interviewde buurtbewoners over hun leven.

Zoete en pijnlijke herinneringen kregen kleur: hangend in doorschijnende stof aan lijnen tussen de muren. Als gedachteflarden. ‘Wat vergeten we; wat onthouden we?’ vraagt Nafasi zich af. ‘Welke jaartallen blijven ons bij?’ Ze wijst op roze stof: ‘Symbool voor het jaar waarin iemand haar grote liefde vond.

Gecombineerd met donkerpaars, vanwege de complexiteit. Zoals tijden en ervaringen gemengd zijn, schemeren kleuren door elkaar heen.’

Begin 2019 deed Nafisi mee aan Prospects & Concepts; het overzicht van kunstenaars met een Werkbijdrage Jong Talent. ‘De WJT is een economische bevestiging, waardoor je je professie kunt waarmaken. Ik heb veel geleerd van ambachtslieden, textiel is een serieus medium voor me geworden: een soepele tegenhanger op de hardheid van macht. Het roept een sfeer op die gesprekken ten goede komt. Zo werkte het ook op Prospects. Zeventig collega’s samen brengen een bazaarachtige kakofonie teweeg, maar, dankzij curator Macha Roesink, ook een goed geregisseerde golf van energie.

Ik kon een mini-atelier installeren voor ontmoetingen met professionals en publiek.

Een vruchtbare mix. AkzoNobel kocht werk aan voor de bedrijfscollectie. En ook mijn solo bij CityScapes is een vervolg op dit platform. Prospects werkt als trefpunt en katalysator’.

‘Golf van energie’

Nafisi (Iran, 1981) studeerde in Teheran en Amsterdam. Onder de titel Continuous Cities maakt ze installaties in het Midden Oosten en Europa. Kalenders en plattegronden krijgen persoonlijke invulling, in gesprek met het publiek. Soms overvleugelt het politieke: wandkleden veranderen in vlaggen of spandoeken, met emblemen 27

Charlotte Schleiffert. Foto: Michiel van Nieuwkerk

Talentontwikkeling > Werkbijdrage Bewezen Talent > Ervaringen

‘Opgelucht ademhalen en jezelf blijven ontwikkelen’ Charlotte Schleiffert over de Werkbijdrage Bewezen Talent

voor Schleifferts expressieve figuren op schilderijen en tekeningen. Hij poseert als superster, zo uit een hiphopclip of van de catwalk gestapt. Zijn harnas van zilverfolie is geïnspireerd op sculpturen die Schleiffert zag toen ze in 1999 de Prix de Rome won en renaissancekunst ging bestuderen in Italië: Donatello, Verrocchio en Michelangelo.

Je eigen museumzaal, dat moet een mijlpaal zijn. Charlotte Schleiffert is het gelukt.

Tussen Rembrandt, Van Gogh, Dali en Kusama kreeg ze haar eigen domein in De Collectie als Tijdmachine, waarmee Museum Boijmans Van Beuningen de internationale verzameling presenteerde.

Bovendien hing ze tussen generatiegenoten zoals Erik van Lieshout. Ze noemt het tof, maar blijft broodnuchter.

‘Collectie­presentaties zijn eervol, alleen kun je er niet van leven. Bij eenmaal aangekochte kunstwerken blijft de portemonnee gesloten.’

Ook voor kunstenaars van naam, zegt Schleiffert, waarborgt een werkbijdrage soms de continuïteit van een carrière.

‘Je kunt opgelucht ademhalen en jezelf blijven ontwikkelen. Een basisinkomen is teveel gezegd. Je moet het aanvullen met opdrachten, verkopen en vergoedingen voor exposities. Gelukkig beginnen honoraria normaal te worden, want het zijn de beetjes samen, die zorgen dat het werkt.’

De wereld is een strijd­ toneel, bij Schleiffert, maar tegelijkertijd een lusthof.

‘Het kritische en utopische zijn gelijkwaardig. In beide schuilt een ideaal.’ Begin 2019 fietste ze in Parijs de stadsparken af: ‘Natuurtekeningen maken in de natuur brengt het paradijselijke dichterbij. Oeroude bomen staan hier naast lentebloemen, cactussen en kassen vol tropische planten.

Het ontbreekt alleen aan de naakte vrouwen die bij mij overal opduiken.’

Haar naakten zijn maar klein, niet groter dan de bloemen en diertjes waarmee ze ronddarren. Ze stappen zo op de rug van een vogel. ‘Het zijn fantasieën over onze eenheid met de natuur. En onze erkenning van die eenheid.’

‘Strijdtoneel en lusthof ’

And it don’t stop staat in blikkerende letters op het zwaard van een metershoge ridder uit de Boijmanscollectie, kenmerkend

29

Jeroen Eisinga, Expeditie Eisinga, Electriciteitsfabriek, Den Haag. Foto: Frits Dijcks

Talentontwikkeling > Projectinvestering Kunstenaar > Ervaringen

‘Verdwijnen in het landschap’

Jeroen Eisinga over de Projectinvestering Kunstenaar Zien kan afzien zijn, bij Eisinga. Pijn, verlies en de koude aanwezigheid van de dood zijn terugkerende grootheden. In Arm Schaap (1997) ligt een schaap hijgend op zijn rug. En in Springtime (2012) is Eisinga zelf het doelwit van bijenzwermen, in een iconisch zelfportret van overgave en leed.

Op een bevroren meer in Finland filmde Jeroen Eisinga schapen rond een wak.

Sneeuw en wind gieren over het ijs. ‘Dat geluid gaat straks een stuk harder,’ belooft hij meteen, voorafgaand aan de opening van zijn solotentoonstelling Expeditie Eisinga in de Electriciteitsfabriek in Den Haag. ‘De storm moet van het scherm afkomen, zodat iedereen erdoor wordt omgeven.’

‘Filmkunst verschilt van filmindustrie’

Nightfall (2018) kwam tot stand via een Projectinvestering Kunstenaar. ‘Noch de film, noch ik als kunstenaar kunnen zonder die bijdrage,’ zegt Eisinga. ‘Filmkunst verschilt van filmindustrie. Het Mondriaan Fonds investeert in de vrijheid van de maker, zonder op de stoel van de regisseur te gaan zitten.

Riskant? Natuurlijk, we hadden met onze apparatuur ter waarde van een miljoen door het ijs kunnen zakken. Je ziet geen filmische illusie, maar de werkelijkheid. Nightfall is een film over verhullen en verdwijnen. De sneeuwstorm verhult het beeld, de schapen op de voorgrond verdwijnen erin; hun sporen zijn er al door uitgewist. Bij avondval gaan ze op in het landschap.’

De schapen in Nightfall schuilen bij elkaar. Het is alsof ze rouwen bij het wak, waarin enkele dieren zijn bevroren. ‘We filmden alles in één dag. Aan de horizon zie je het licht wegzakken. Er was een dik pak sneeuw gevallen. Daarmee hadden we geluk; het winterlandschap was af. Om de storm op te roepen stonden we met een generator en sneeuwkanonnen op het ijs, die tegen elkaar in bliezen. Het was als schilderen met sneeuw. Het zwartwit van de schapen geeft mooie schakeringen aan het zwartwit van de film.’

31

Jeroen Eisinga, Nightfall (filmstill), 2018

33

Miriam Windhausen. Foto: Jolanthe Lalkens

Talentontwikkeling > Projectinvestering Bemiddelaar > Ervaringen

‘Wat bewaar ik wel en niet? Stel die vraag al op de kunstacademie!’

Miriam Windhausen over haar onderzoek naar de nalatenschap van kunstenaars

of catalogus; biedt een schenking aan. Het nare is: je kunt onmogelijk alles omarmen, ook al is er vaak wel degelijk kwaliteit in het spel. Zo kan een erfenis tegelijkertijd een schat zijn en een zorg.’

Beroemd is het chaotische atelier van Francis Bacon: vol verfblikken, onaffe schilderijen, verscheurde doeken, meubels, peuken en omgevallen boeken. Na zijn overlijden in 1922 is alles uit Londen overgeheveld naar zijn geboortestad Dublin. Iedereen kan nu zijn blik laten dwalen over de 7000 voorwerpen uit de nalatenschap, Bacons vingerafdrukken incluis. Zo’n trekpleister wordt niet elk atelier. Maar de vraag ‘Wat bewaar ik wel en niet?’ verdient aandacht, allereerst van kunstenaars zelf, zegt Miriam Windhausen. ‘Dit zou een standaard onderdeel bij kunstopleidingen moeten worden: aandacht voor selectie, documenteren, digitaliseren en archiveren van kunst en zaken als correspondentie.’

Windhausen weet het van nabij: ze komt uit een kunstenaars­familie. Ze werkte bij kunsttijdschriften en musea, maar startte een jaar geleden zelfstandig, met als doel: ‘In Nederland een netwerk opbouwen voor mensen die kunst een tweede leven willen geven. Het levert veel op als we de expertise bundelen en modellen ontwikkelen voor behoud, beheer en zichtbaarheid.’

In samenwerking met kunstenaars, erfge­namen, musea en instellingen voor onderwijs en erfgoed, zoals de Reinwardt Academie, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed en de Rijksdienst voor Kunst­ historische Documentatie, streeft Windhausen naar een landelijke infrastructuur, annex ‘archief voor de toekomst’: een vraagbaak en coördinatie­punt op het gebied van kunstenaars­nalatenschappen.

‘Een tweede leven voor de kunst’

Windhausen onderzoekt via een project­ investering de nalatenschap van kunstenaars in Nederland: hoe kunnen we er beter mee omgaan; de erfenis delen met kunsthistorici en publiek? ‘Als museumconservator kreeg ik vaak vragen van de partner of kinderen van een overleden kunstenaar.

De familie hoopt op een tentoonstelling

35

Simon Wald-Lasowski, Interview with Pink Republic, 2019

Talentontwikkeling > Gastateliers > Ervaringen

‘Je draait om je as en alles is anders’

Simon Wald-Lasowski over Projectstudio China in Beijing ‘Tip één als je naar China wilt: vergeet het dominante imago. Het beeld van een grootmacht vernauwt je blik. Na één week moest ik mijn denkbeelden al herzien. De communistische geschiedenis; invloed van de Koude Oorlog, China als fabriek van de wereld. Oké, maar dan? China verwerft mondiaal een hoofdrol. Het verandert razendsnel. Kijk met open blik. En wees superflexibel. Vooropgezette plannen pakken geheid anders uit.’

Kunstdistrict 798 is een mix van studio’s, galeries en kunsthandelaren: ‘experimenteel naast commercieel.’ En: ‘fascinerend als ideale selfie hotspot. Er komen massa’s mensen, ook op maandag, als de galeries dicht zijn. 798 vertegenwoordigt toch iets anders dan een shopping mall, misschien door het idee van vrijheid dat er rondwaart.’

‘Het kunst­ district als ideale selfie hotspot’

In zijn eigen sculpturen, video’s en installaties voert Wald-Lasowski ook een wereld van uitersten op: een kolk van kunst, speelgoed, prullaria, design en gebruiksvoorwerpen. Hij aast op hun symbolische betekenis; de ziel van de dingen. ‘Alle culturen hebben een ander palet, ondanks alle wereldhandel’, zegt hij. Zijn werk weerkaatst het consumentenparadijs. Als afscheid en ode aan zijn Chinese vrienden en de veranderlijke maatschappij, maakte hij een bruisende bierfontein vol kleurige dieren uit de cadeau-industrie. ‘Niet de locatie van het IFP telt, maar het non-hiërarchische idealisme en de menselijke maat.’

Simon Wald-Lasowksi (1980, Parijs) was zes maanden artist-in-residence bij het Institute for Provocation (IFP): onafhankelijk kunstplatform in Beijing, met een netwerk door heel China. Toen hij begon zat het in een hutong: traditionele houten architectuur bij de vroegere Verboden Stad.

Maar: ‘Je draait één keer om je as en alles is anders. Het hele IFP was verhuisd toen ik terugkwam van excursies door China.

De overheid gebruikt het nu als pittoresk visitekaartje en het IFP zit in kunstdistrict 798, met zicht op de gentrificatie. Exit bubbel! Weinig romantisch, wel exemplarisch voor het actuele China.

37

39

Simon Wald-Lasowski, Maohou, 2019

Johan Gustavsson, curator Prospects & Concepts 2020. Foto: Fredrik Klanberg

Talentontwikkeling > Prospects & Concepts > Ervaringen

‘Genereuze gebaren, garant voor avontuur’

Gastcurator Johan Gustavsson over Prospects & Concepts Het moet een heksenketel zijn: een tentoon­stelling maken met zesenzestig kunstenaars in één hal van de Van Nellefabriek. Hoe win je de regie? Gastcurator van de starterstentoonstelling Prospects & Concepts Johan Gustavsson recht subtiel zijn rug. Hij is als mede­ directeur van Project Space 1646 in Den Haag een ervaren curator, geeft les op de Koninklijke Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag én kent het klappen van de zweep als collega-­ kunstenaar. Hij studeerde aan kunstacademies in Nederland, Finland en zijn geboorteland Zweden.

Mississippi. ‘Het lukte haar de rivierbron te scannen, met een specialist van een Nederlands baggerbedrijf. Die scan is als sculptuur gefreesd, alsof de rivier zich heeft verdubbeld.’ Natuur versus cultuur, over de horizon en dichtbij: waar Van den Beuken een verre bron blootlegde, groef Leondros Ntolas de geschiedenis van de Van Nellefabriek op, in zijn installatie Four Elements.

‘Een fictieve archeologische opgraving, met aardlagen vol tabak, koffie en thee, herinnerend aan de industriële en koloniale geschiedenis van de fabriek, het arbeidsproces en de wereldhandel over water.’

‘Stimulator van vrijheid’

Prospects & Concepts toont zo’n breed spectrum getalenteerde kunstenaars, dat de enige algemene noemer luidt: avontuur. ‘De kunstbeurs en dit experimentele overzicht versterken elkaar, ook in internationale uitstraling’, zegt Gustavsson. ‘De levendige uitwisseling is een krachtenbundeling op hoog professioneel niveau. Kunstenaars met een Werkbijdrage Jong Talent krijgen alle ruimte zich zonder concessies te ontwikkelen: het Mondriaan Fonds is daarmee een stimulator van vrijheid.’

‘Eén sterk werk dat nieuwsgierig maakt naar de wereld erachter pakt meestal beter uit dan mikken op volledigheid,’ zegt hij.

‘Hoe ziet je werk eruit? Welke gedachten zijn belangrijk? Rond die vragen voerde ik gesprekken met iedereen apart, met het voorstel voor één uitgesproken werk.

Genereuze gebaren, die het visuele naar voren trekken: daarmee onderscheidt deze tentoonstelling zich, grenzend aan de kunstbeurs Art Rotterdam.’

Spectaculair staaltje was de sculptuur van Maud van den Beuken, een ode aan de 41

Uitreiking Prix de Rome 2019. Foto: Shinji Otani

Talentontwikkeling > Prix de Rome > Ervaringen

‘Dansen op de evenwichtsbalk’

Rory Pilgrim over de Prix de Rome Beeldende Kunst 2019 ‘Winnen was overweldigend. De tentoonstelling in het Stedelijk Museum krijgt veel positieve reacties, met uitnodigingen voor solotentoonstellingen, zoals bij de Badischer Kunstverein in Karslruhe, en presentaties van mijn film The Undercurrent op festivals, in Glasgow en Stockholm.

Heel ontroerend is dat ik ook persoonlijke berichten krijg van vreemden, die mijn film op sociale media hebben gezien. Met al die aandacht en vele reizen: hoe hou ik nog tijd over voor mijn werk?’ Rory Pilgrim (Bristol, 1988) gniffelt. ‘Grapje van collega’s onder elkaar!’ Maar alsnog: ‘Het is soms dansen op de evenwichtsbalk. Dan is het fijn de stress te kunnen delen over het balanceren tussen het begeleiden van bestaand werk en het ontwikkelen van nieuw werk. Dat is een intensief proces, zeker als je samen met anderen performances maakt, waarbij emoties meewegen.’

een gevoelig portret van een opkomende generatie in de Amerikaanse plaats Boise in Idaho, reikend naar idealen. De jongeren zingen over het klimaat, maken zich hard voor gendergelijkheid en delen hun zorgen over dakloosheid – soms ook die van zichzelf. De jury roemde de meesterlijke eenheid van beeld, muziek, inhoud, actualiteit en vorm, naast Pilgrims integriteit: hij schiep een thuis voor alle betrokkenen.

‘Portret van opkomende generatie’

Kunst is bij Pilgrim een toevluchtsoord en middel tot dialoog en kritische reflectie.

De immateriële kant ervan verhoudt zich soms lastig tot de markt, merkt hij.

De Prix de Rome (40.000 euro) ‘biedt tegenwicht aan de economische onzekerheid.’ Misschien zelfs als basis voor een eigen huisje buiten de stad. Want kunstenaarsinkomens en hypotheken? ‘Moeilijke combinatie.’

Intussen maakt Pilgrim in Londen voor de BBC een geluidswerk, Radio Ballads, op uitnodiging van The Serpentine Galleries.

Het is een vervolg op The Undercurrent: ‘Over facetten van sociale huisvesting.’

Ontmoetingen vormen het hart van Pilgrims werk. Zijn (film)performances geven een stem aan mensen met diverse achtergronden. De film The Undercurrent, waarmee hij de Prix de Rome won, is

43

Christian Pfeiffer, Monumententalent 2019. Foto: Wim Giebels

Talentontwikkeling > Erfgoedtalentprijzen > Ervaringen

‘Cultureel erfgoed?

Houd het levend!’

Christian Pfeiffer over de Prijs voor Monumententalent Deventer overhandigden juryvoorzitter Susan Lammers (directeur Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) en Eelco van der Lingen (directeur Mondriaan Fonds) hem een beeldje en daarnaast een budget van 7.000 euro, speciaal voor verdere professionele ontwikkeling.

Molenaar is hij sinds zijn twaalfde, dat ging spelenderwijs. Christian Pfeiffer (31) is in zijn familie de vijfde generatie in het vak. Hij werkte als journalist, maar koos drie jaar geleden voor zijn jenevermolen de Vriendschap in Weesp en zet nu ook een distilleerderij op: ‘stoken ligt zo dichtbij malen, dat het bijna raar zou zijn dit níet te doen.’ Verder is Pfeiffer raadslid in Weesp. En beleidsmedewerker bij Erfgoed­vereniging Bond Heemschut Amsterdam.

Drijfveer is de vraag: ‘Hoe houden we cultureel erfgoed levend?’ Zijn oplossing: ‘Laat het zien!

Vertel er verhalen over!’

‘Het was voor mij een totale verrassing,’ zegt Pfeiffer, ‘ook omdat ik toch, relatief, een nieuwkomer ben in de wereld van het monument, met mijn journalistieke omwegen.

Wat een boost voor de verhalen uit het verleden!

Het is een behoorlijke pot geld; ik wil het serieus inzetten. Geen cursusje hier of daar voor de verdiepingsslag op korte termijn, maar een studie aan de Open Universiteit, naast mijn werk. Op school droomde ik ervan docent geschiedenis te worden, maar ik moet toegeven: ik ben een ouderwetse drop out.

Deze prijs voelt als dé kans af te maken wat ik toen heb laten liggen. Een studie Cultuur­wetenschappen gaat alles versterken wat ik nu onder handen heb.’

‘Een boost voor historische verhalen’

‘Een waar multitalent’, noemde de jury van de Prijs voor Monumententalent 2019 Christian Pfeiffer begin november bij de uitreiking van deze prijs. ‘Christian ademt erfgoed. Met de ene hand schrijft hij over erfgoed en ondersteunt hij vrijwilligers bij de Erfgoedvereniging Heemschut. En met de andere hand staat hij zijn molen te bedienen of jenever te stoken.’ Op het Nationaal Monumentencongres in

45

Talentontwikkeling > Resultaten

de van oorsprong Colombiaanse Jorge Luis Barragán Castaño en Wouter Paijmans is de teken- en schilderkunst het beginpunt voor een veel breder beeldexperiment.

‘Opvallend zijn hybride praktijken: van ambachtelijk tot digitaal’

Van de vijftig kunstenaars die in 2019 hun verantwoording indienden, geeft bijna iedereen aan dat de bijdrage cruciaal was om tijd, concentratie, lucht, speelsheid en een verdieping in hun praktijk te brengen. ‘Omdat ik nu meer weet waar mijn werk over gaat en omdat ik het beter kan verwoorden, kan ik preciezer bepalen of projecten die worden aangeboden bij me passen of niet’, aldus een kunstenaar. Voor ruimschoots de helft is de bijdrage essentieel voor het vergroten van zichtbaarheid, bijvoorbeeld door deelname aan tentoonstellingen. De toekenning is ook cruciaal voor de erkenning van het werk: ‘het zette mijn werk op de radar’ en ‘opende nieuwe deuren’. Een deel benadrukt de noodzaak van de bijdrage voor investeringen in materiaal, apparatuur, grootschaliger werk, het inhuren van expertise en een fijnere werk­ omgeving. Of in een onderzoeksreis naar het buitenland: ‘With the fund I was able to travel to Brazil, to conduct necessary research and create new work. I got the opportunity to rediscover and rewrite my own historical narrative within an ocean of complex overlapping histories, and started the first chapter of what was once a long forgotten history about my people.’

Vrijwel alle kunstenaars maken via sociale media, nieuwsbrieven en een eigen website promotie voor hun werk. Zo heeft een groep Arnhemse kunstenaars zich verenigd om een digitale ‘zine’ uit te brengen. Ook had de bijdrage onverwachte positieve bijeffecten in de vorm van uitnodigingen voor tentoonstellingen en nieuwe artistieke samenwerkingen, in de kunst en daarbuiten.

Werkbijdrage Jong Talent De Werkbijdrage Jong Talent (WJT) is voor startende, veelbelovende beeldend kunstenaars tot uiterlijk vier jaar na hun opleiding.

Doel is het stimuleren van de artistieke ontwikkeling en het cultureel ondernemerschap zodat werk ontstaat dat een betekenisvolle bijdrage kan leveren aan de hedendaagse beeldende kunst in Nederland. De bijdrage kan worden gebruikt voor alles wat verband houdt met de ontwikkeling van nieuw werk, zoals onderzoek, materiaal, apparatuur en projecten in binnen- of buitenland. Ook kan deze worden besteed aan deelname aan tentoonstellingen en manifestaties.

In 2019 hebben 158 kunstenaars een aanvraag ingediend voor een WJT, waarvan 75 werden toegekend. Een kwart daarvan is buiten de Randstad gevestigd, met name in Noord-Brabant en in de stad Groningen. Opvallend is het overgrote aandeel hybride praktijken. Zestig procent combineert uiteenlopende uitingsvormen als video, installaties en performance. Veelal maken de aanvragers een verbinding met (mondiale) beladen geschiedenissen en magische vertellingen en is de invloed van digitale cultuur niet weg te denken. Ook zien we veel experimenten in keramiek, bijvoorbeeld bij Iliada Charalambous, die in installaties en objecten reflecteert op de politieke en economische situatie in haar thuisland Cyprus, en Thijs Jaeger, die 3D-printing, traditionele stooktechnieken en Indonesische mythen samenbrengt.

Een kwart van de praktijken kan worden gerekend tot de discipline fotografie en iets meer dan een tiende tot de schilderkunst.

Deze kunstdisciplines worden echter zelden op een traditionele manier ingezet.

Kevin Osepa en Gilleam Trapenberg putten in hun foto’s en video’s uit de verbeelding en tradities in het Caribisch gebied. Voor

Uiteraard is elke kunstenaar getoond op Prospects & Concepts. >pagina 51 Mentoring In samenwerking met Cultuur+Ondernemen biedt het Mondriaan Fonds kunstenaars met een WJT een mentoring­traject-opmaat aan. Het programma bestaat uit een aantal ontmoetingen met een ervaren vakgenoot om de ontwikkeling en de voortgang

46

Talentontwikkeling > Resultaten

van het werk te bespreken en het onder­ nemerschap verder te ontwikkelen. In 2019 zijn veertien kunstenaars begonnen met mentoring. Sinds 2012 zijn 139 kunstenaars een traject gestart.

‘Ik heb mijn werk als kunstenaar structureel vernieuwd’

Werkbijdrage Bewezen Talent

Aantal aanvragen: 158 Totaal gevraagd bedrag: € 2.983.000 Gehonoreerd: 75 Toegekend bedrag: € 1.425.000

De Werkbijdrage Bewezen Talent (WBT) is voor kunstenaars die minstens vier jaar een beroepspraktijk hebben. Doel is het stimuleren van de ontwikkeling van het oeuvre, het cultureel ondernemerschap en de zichtbaarheid van de kunstenaars, zodat werk ontstaat dat een betekenisvolle en zichtbare bijdrage levert aan de hedendaagse beeldende kunst in Nederland.

De bijdrage is een tegemoetkoming in de kosten van materiaal, tijd en diensten van derden en kan aangewend worden voor alles dat is gerelateerd aan de ontwikkeling van nieuw werk: onderzoek, materialen, apparatuur of projecten. Ook kan de werkbijdrage worden gebruikt om deel te nemen aan tentoonstellingen en manifestaties in binnen- en buitenland.

‘Voor het ontwikkelen en presenteren van nieuw werk’

Pilot Kunstenaars met een vluchtelingverleden In opdracht van het Mondriaan Fonds, K.F. Hein Fonds en Cultuur+Ondernemen heeft Jelle Bouwhuis (curator, kunsthistorisch onderzoeker en adviseur Mondriaan Fonds) een verkennend onderzoek uitgevoerd naar de situatie van statushouders-kunstenaars in Nederland. Doel was tweeledig: hoe kan het Mondriaan Fonds zijn ondersteuningsmogelijkheden toegankelijk maken voor statushouder-kunstenaars én tot inclusievere voorwaarden komen. Deze pilot heeft geresulteerd in een Open Oproep voor kunstenaars met een vluchtelingverleden die in januari 2020 online is gegaan. Kunstenaars die als vluchteling in Nederland zijn gekomen kunnen een bijdrage aanvragen voor het ontwikkelen en presenteren van nieuw werk. Dit biedt hen de mogelijkheid een kunstenaarspraktijk in Nederland op te bouwen en bij te dragen aan een rijker kunstenlandschap. Het gaat om een vaste bijdrage van 19.000 euro voor de periode van één jaar. Ook krijgen zij een mentoringtraject, in samenwerking met Cultuur+Ondernemen. Het Mondriaan Fonds stelt tien bijdragen beschikbaar voor kunstenaars die maximaal tien jaar in Nederland wonen.

De aanvraagronde is op 2 maart 2020.

In 2019 hebben 220 kunstenaars een aanvraag ingediend, waarvan 123 keer een WBT is toegekend. Het honoreringspercentage is als gevolg van het kwalitatief hoge niveau van de aanvragen ook dit jaar meer dan de helft. Een WBT kan sinds 2013 worden aangevraagd. Minimaal vier jaar na een eerdere toekenning kan nogmaals worden aangevraagd.

Een voorbeeld is kunstenaar Ansuya Blom.

Zij maakt tekeningen en ontving een bijdrage voor onderzoek, het in kaart brengen en documenteren van haar werk en het toewerken naar verschillende presentaties. Een kunstenaar met een wat jongere beroepspraktijk is Xiaoxiao Xu. Zij ontving een bijdrage om haar project in India verder te ontwikkelen, dat uiteindelijk zal resulteren in een publicatie.

Het Mondriaan Fonds ontving in 2019 93 verantwoordingen voor de WBT. Uit bijna alle eindverantwoordingen blijkt dat de bijdrage cruciaal is geweest. Aanvragers geven aan dat zij middels de bijdrage in

47

Talentontwikkeling > Resultaten

staat zijn nieuw werk te maken en zichzelf blijvend te ontwikkelen. Het verkrijgen van tijd en ruimte, en het aangaan van samenwerkingen en experimenten zijn tevens onderwerpen die aan de orde komen. ‘Ik heb mijn werk als kunstenaar in de afgelopen subsidieperiode structureel vernieuwd. Hierbij ging het zowel om mijn (technische) werkwijze als ook om het ontwikkelen van inhoudelijke zwaartepunten en het maken van het hierbij horende werk’, aldus een van de kunstenaars. Een andere aanvrager geeft aan: ‘Ik kon op een vrije en speelse manier omgaan met materialen, zonder meteen resultaat te willen zien, en zo is mijn beeldtaal veel sterker geworden.’

De manieren waarop kunstenaars een verbinding met het publiek aangaan, zijn heel uiteenlopend. Van persoonlijke gesprekken in het atelier, tijdens rond­ leidingen in een museum tot aan festivals als IDFA en Unseen. ‘De werkbijdrage van het Mondriaan Fonds heeft mij in staat gesteld om vele activiteiten te onder­nemen die geen directe inkomsten genereren.

Deze activiteiten zijn echter cruciaal voor het bouwen en het onderhouden van mijn netwerk en het tot stand brengen van vruchtbare en inspirerende uitwisselingen die ten goede komen aan mijn artistieke ontwikkeling.’

‘Voor onderzoek en nieuw werk: opvallend is de diversiteit in aanvragen’

Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar De projectinvestering is voor kunstenaars en bemiddelaars die in tijd begrensde plannen willen organiseren, bijvoorbeeld voor onderzoek, samenwerking, een reisof werkperiode of de uitvoering van nieuw werk. Het beoogt talentontwikkeling te stimuleren door hen de mogelijkheid te geven een artistiek plan te realiseren dat van belang is voor de kwaliteit en de zichtbaarheid van de hedendaagse beeldende kunst en/of het cultureel erfgoed in Nederland.

In 2019 ontving het Mondriaan Fonds 298 aanvragen voor een projectinvestering.

Hiervan werden 158 gehonoreerd: 145 kunstenaars en 13 bemiddelaars. Ook in 2019 valt de diversiteit in aanvragen op wat betreft aard en doel van projecten. Zoals kunstenaar Anna Dasovic die een bijdrage ontving voor Before the Fall there was no Fall, een reeks (video)werken, publieke ontmoetingen en een publicatie waarin de wijze centraal staat waarop tijdens de oorlogen in Joegoslavië in de jaren ‘90 verschillende representaties van de (etnische) ‘Ander’ zijn gevormd. Kunsthistoricus Paul Kempers ontving een bijdrage voor het project Afslag Rotonde, een voorbereidend onderzoek naar de geschiedenis van kunst in de openbare ruimte in Nederland. Sinds 2017 kunnen kunstenaars en bemiddelaars ook een vaste bijdrage aanvragen voor een werkperiode variërend van één tot maximaal zes maanden. Kunstenaar Hala Elkoussy ontving een vaste bijdrage voor East of Noon, een nieuwe film over Caïro, de stad waar zij is opgegroeid. De film gaat in op de veranderende situatie in Egypte sinds de Arabische lente en hoe in tijden van zware politieke en economische omstandig­heden toch ruimte gevonden kan worden voor hoop en menselijkheid.

Reverse mentoring Dit jaar is een pilot gestart in samenwerking met Cultuur+Ondernemen, het reverse mentoring programma. Een kunstenaar die een WBT ontvangt, wordt in de mogelijkheid gesteld een mentoringtraject af te leggen met een jongere kunstenaar die over een andere set van vaardigheden beschikt.

Zeven kunstenaars maakten gebruik van deze mogelijkheid.

Aantal aanvragen: 220 Totaal gevraagd bedrag: € 8.322.000 Gehonoreerd: 123 Toegekend bedrag: € 4.674.000

48

Talentontwikkeling > Resultaten

Van de honderdtwintig aanvragers die in 2019 een verantwoording indienden, geeft het merendeel aan dat de bijdrage essentieel was voor het realiseren van hun project. Men noemt de bijdrage cruciaal voor artistieke verdieping en ontwikkeling, voor onderzoek en als tegemoetkoming in de praktische kosten. De bijdrage maakt het mogelijk om investeringen te kunnen doen die nodig zijn voor de productie van nieuw werk en om geconcentreerd aan een project te kunnen werken. Ook het belang van de erkenning die de bijdrage met zich meebrengt en het vertrouwen dat daarmee wordt gewekt bij andere investeerders en partners wordt genoemd. Veel aanvragers hebben de bijdrage gebruikt om nieuw werk te creëren. Een kleiner deel beschouwt het werk dat zij verrichten binnen de projectbijdrage als ‘onderzoek’, volgt een residency of realiseert een manuscript, essay of artikel. Overigens kan tijdens een residency nieuw werk ontstaan en/of onderzoek worden verricht, net zoals er naast een onderzoeksfase ook een productiefase binnen een project kan zijn. Het merendeel geeft aan zijn of haar publiek in kleine of grotere mate te hebben bereikt. Projecten met een overwegend onderzoeksmatig karakter hebben niet direct een resultaat binnen zichtbaarheid, dit volgt veelal in verwachtte vervolgprojecten. Ook maken aanvragers die een project hebben gerealiseerd melding van diverse samenwerkingen, waaronder met maatschappelijke partners. En er was sprake van spin-off; met name uitnodigingen voor exposities of presentaties.

had niet eerder bij het fonds aangevraagd.

Twee projecten werden ondersteund: van activist en performancekunstenaar Quinsy Gario en van voormalig Rijksakademie-­ resident Kubilay Mert Ural.

In 2020 wordt Pitch je Plan geëvalueerd.

Pitch je Plan Op initiatief van kunstenaar en oudcommissielid Patricia Kaersenhout werd binnen de Projectinvestering Kunstenaar de mogelijkheid van het doen van een video- en/of audioaanvraag onderzocht.

Een aanvrager kon met een filmpje of gesproken bericht van maximaal zeven minuten drie basis­onderdelen van een aanvraag vervangen: de toelichting op het werk, werkplan en presentatieplan. Met deze pilot wil het fonds het aanvraagproces toegankelijker maken. Aanvragen kon tot en met mei 2019. In 2019 werden zestien videopitches ontvangen. Een derde daarvan

‘Investeren in nieuwe technieken en internationale netwerken’

Aantal aanvragen: 298 Totaal gevraagd bedrag: € 4.775.686 Gehonoreerd: 158 Toegekend bedrag: € 2.931.157

Pilot onderzoek nalatenschap van kunstenaars Kunsthistoricus Miriam Windhausen ontving een Projectinvestering Bemiddelaar om in kaart te brengen hoe om te gaan met de zorg voor en de vragen over (toekomstige) nalatenschappen. Uit het onderzoek bleek dat er behoefte is aan meer samenwerking tussen de instellingen; aan meer informatie voor en begeleiding van kunstenaars en beheerders/ erfgenamen; en aan meer kennis en inzicht in de mogelijkheden van digitalisering. Het Mondriaan Fonds onderzoekt welke rol het kan spelen. >pagina 35

Bijdrage Gastateliers Met de Bijdrage Gastateliers wil het Mondriaan Fonds de verdieping van de (artistieke) ontwikkeling en de praktijk van beeldend kunstenaars en bemiddelaars uit Nederland in binnen- en buitenland stimuleren. Hierdoor kunnen aanvragers nieuwe (inter)nationale contacten, netwerken en markten verkennen,

49

Talentontwikkeling > Resultaten

Think Tanger in Marokko uitgewerkt, een cultureel platform gericht op culturele en stedelijke ontwikkeling. Met deze residency voor kunstenaars en ontwerpers willen de fondsen de kennisuitwisseling tussen Nederland en Marokko stimuleren. Begin 2020 zal de eerste open oproep worden uitgeschreven.

uitbreiden en opbouwen. Het Mondriaan Fonds heeft vaste gastateliers in New York, Parijs, Berlijn, Rome, Beijing, Tokio, Kolkata, Rio de Janeiro, Curaçao, New Orleans, Seoul, Brussel, Moengo, Taipei, Yogyakarta, Warschau, Arita, Annandaleon-Hudson en Taipei.

In 2019 bood het Mondriaan Fonds werkperioden aan bij 22 gastateliers in het buitenland en zes in het binnenland. Er werden 496 aanvragen beoordeeld, bijna honderd meer dan vorig jaar. De stijging van het aantal aanvragen is voor een groot deel toe te schrijven aan de grote belangstelling voor de tijdelijke binnenland­ateliers.

De buitenlandse gastateliers WIELS in Brussel, Arts Initiative Tokyo (AIT), Air Berlin Alexanderplatz en Instituto Buena Bista op Curaçao waren onder aanvragers het meest populair.

Zo deed Charlott Markus tijdens haar werkperiode in het AIT onderzoek naar Japans textiel. Ze bezocht onder andere de Boro-collectie van etnoloog Tanaka en verschillende kunstenaars en ambachtslieden die generaties lang textiel weven en verven.

Een direct resultaat van dit onderzoek is een co-productie met het TextielMuseum in Tilburg voor het project Partition #7 (femme blueprint), een installatie met vier afzonderlijke geweven stukken. Deze installatie is een hommage aan de vrouwen die met borduren hun brood verdienen en legt tegelijkertijd de nadruk op het ambacht van het weven als een vorm van storytelling. In Air Berlin Alexanderplatz onderzocht Babette Klein het werken met ijzer op beton. Berlijn bleek hiervoor de perfecte omgeving vanwege de vele gehavende betonmuren. De residency periode heeft er toe geleid dat zij haar materiaal­ gebruik volledig heeft veranderd.

Dit jaar werden 79 aanvragen ingediend voor de tijdelijke binnenlandateliers bij Billytown (Den Haag), Residency Oosterhouw (Groningen), Re-Creatie Reinaerde (Woudenberg), AGAlab/STEIM (Amsterdam) en bij Beeldenstorm/Daglicht/ Glaslab (Eindhoven en ’s-Hertogenbosch).

De laatste residency werd vanwege de grote belangstelling vorig jaar opnieuw aangeboden. En er werden werkperioden aangeboden in het negentiende-eeuws waterpompgemaal in Den Helder.

Het afgelopen jaar dienden vijftig aanvragers een verantwoording in. Net als in voorgaande jaren blijkt de bijdrage essentieel voor de ontwikkeling en verdieping van de artistieke praktijk.

De ruimte en tijd voor onderzoek en reflectie wordt als een cruciaal onderdeel van de residency periode genoemd. Bij diverse residencies wordt nadrukkelijk samengewerkt met de lokale gemeenschap.

Die samenwerking wordt als een verrijking ervaren; kunstenaars worden hierdoor met een breder publiek in aanraking gebracht en er ontstaan verrassende discussies. Ook is het aanleren van nieuwe (technische) vaardigheden een belangrijk onderdeel van sommige residencies (bijvoorbeeld bij de Arita residency in Japan). De begeleiding door de staf van de residencies is een belangrijk onderdeel van het verblijf.

Zonder die begeleiding en introductie in hun netwerk waren nieuwe contacten in mindere mate tot stand gekomen. Met name in Aziatische landen is een langere residency periode een belangrijke ingang tot een tamelijk gesloten (kunst)wereld.

Daarbij wordt steevast vermeld dat zonder de financiële steun van het Mondriaan Fonds een werkperiode in het buitenland niet mogelijk was geweest. Veel aanvragers benadrukken dat de werkperiode heeft geresulteerd in grotere zichtbaarheid

Ter vervanging van de residency voor jonge bemiddelaars in Schloss Ringenberg is een samenwerking tot stand gekomen met ZERO Foundation in Düsseldorf. Dit onderzoekscentrum neemt het erfgoed van ZERO als vertrekpunt en wil de dialoog tussen kunst, wetenschap, technologie en maatschappij stimuleren.

Met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie is een gezamenlijke residency bij

50

Talentontwikkeling > Resultaten

van hun werk, onder andere door Open Studio’s, het geven van artist talks, uitnodigingen voor een tentoonstelling (in Nederland) of een samenwerkingsverband met kunstenaars of instellingen waarmee tijdens het verblijf contact is gelegd.

werken opgeleverd, die ik stuk voor stuk niet had willen missen.’, aldus Roesink.

De deelnemers toonden hun werk in de tentoonstelling en een aantal van hen verzorgde artist talks, performances, filmscreenings en gesprekken in de Prospects & Co-Workspace. Evenals de afgelopen jaren werd samengewerkt met Tom Postma Design voor het ruimtelijk ontwerp, Team Thursday voor het grafisch ontwerp en Eveline Mulckhuyse voor de productie. Luuk Wilmering heeft tijdens de tentoonstelling veertien rondleidingen gegeven, zowel voor publiek als specifiek gericht op studenten van kunstacademies.

Aantal aanvragen: 496 Totaal aangevraagd bedrag: € 4.435.505 Gehonoreerd: 57 Toegekend bedrag: € 533.697

‘Podium voor jong talent: een prachtig caleidoscopisch geheel aan kunstwerken’

De tentoonstelling trok evenals het voorgaande jaar in vijf dagen tijd ruim 19.000 bezoekers. Zij lieten enthousiaste reacties achter in het gastenboek: ‘Hele goede vragen die kunstenaars zichzelf stellen’, ‘Prospects & Concepts – unieke vorm in between. Ik kom hier jaarlijks gráág’ en ‘Prachtig, fascinerend, open, fris.’ Ook deelnemende kunstenaars reageerden na afloop enthousiast: ‘Ik ben trots op mijn deelname aan het mooiste, spannendste onderdeel van Art Rotterdam en had het voor geen goud willen missen!’ en ‘De beurs was een hele ervaring en ik heb veel geleerd. Daarnaast hangt mijn werk nu ook bij een leuke verzamelaar thuis.’ Inderdaad heeft een aantal kunstenaars tijdens de beurs werk verkocht, uitnodigingen ontvangen voor deelname aan tentoonstellingen en nieuwe contacten gelegd.

Ook de pers besteedde aandacht aan de tentoonstelling. Rutger Pontzen schreef in de Volkskrant: ‘Niet direct verkoopbaar maar wel aanbevelingswaardig zijn de maar liefst 67 exposerende kunstenaars van Prospects & Concepts, al jaren een vast onderdeel op Art Rotterdam. (…) Ook bij deze presentatie: een aangepast, fris en open beurs­parcours, met straten en stegen, pleinen en pleintjes, en werk dat soms kriskras naast en boven elkaar hangt.’

Prospects & Concepts Het Mondriaan Fonds presenteerde voor de zevende keer de tentoonstelling Prospects & Concepts tijdens de internationale kunstbeurs Art Rotterdam in de Van Nellefabriek.

Het fonds doet dit om de zichtbaarheid van beginnende kunstenaars een extra impuls te geven. Door de nabijheid van Art Rotterdam krijgen zowel kunstprofessionals en verzamelaars als een brede groep geïnteresseerden de mogelijkheid met het werk van deze veelbelovende kunstenaars kennis te maken. Ook is de tentoonstelling een uitgelezen kans te laten zien wat mede dankzij een Werkbijdrage Jong Talent tot stand is gekomen.

Op de tentoonstelling was werk te zien van 67 beeldend kunstenaars die in 2017 van het fonds een WJT ontvingen. Kunsthistoricus Macha Roesink was uitgenodigd de tentoonstelling samen te stellen. ‘De individuele aandacht en concentratie voor de meest uiteenlopende onderwerpen is ongekend: van walvissenvet tot bijna uitgestorven talen, van dopamine tot censuur, van motten tot de geschiedenis van Radio Kootwijk. Dat maakt het werk van de kunstenaars van Prospects & Concepts 2019 belangrijk en waardevol. Het heeft een prachtig caleidoscopisch geheel aan kunst-

In de loop van 2019 is begonnen met de voorbereidingen van de tentoonstelling die in februari 2020 zal plaatsvinden.

Voor deze editie is Johan Gustavsson gevraagd als gastcurator en werd weer een huurovereenkomst gesloten met de

51

Talentontwikkeling > Resultaten

Van Nellefabriek. Gustavsson is mededirecteur van project space 1646 in Den Haag en initiator en bestuurslid van zowel The Naked als The Hague Contemporary.

Daarnaast geeft hij les aan de KABK in Den Haag, op de afdelingen Fotografie en Interactive/Media/Design.

werden in de gelegenheid gesteld tijdens een werkperiode van vijf maanden nieuw werk uit te voeren. Hiervoor ontvingen zij een standaard werkbudget van 9.000 euro en de mogelijkheid om aanvullend tot een bedrag van 8.250 euro (exclusief btw) te factureren.

Het nieuwe werk werd specifiek gemaakt voor de Prix de Rome tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam, waar elke kunstenaar een eigen zaal tot de beschikking had. Het Stedelijk is voor de Prix de Rome een nieuwe samenwerkingspartner en was verantwoordelijk voor het samenstellen, inrichten en produceren van de tentoonstelling. De tentoonstelling werd op 18 oktober geopend. Daarbij was een belangrijke rol weggelegd voor de kinderjury van de IMC Weekendschool Amsterdam Noord en Zuidoost. Voorafgaand kregen de leerlingen een speciale rondleiding van curator Claire van Els, waarna zij vergaderden om te besluiten wie in hun ogen een prijs verdiende. Hun keuze motiveerden de kinderen op het podium en gaven hun oorkonde aan Esiri Erheriene-Essi omdat ‘je voelt dat ze tegen de wereld wil zeggen: iedereen is goed ook al is iedereen verschillend.’

‘Het Stedelijk als nieuwe samenwerkingspartner ’

Prix de Rome Het jaar 2019 stond in het teken van de Prix de Rome Beeldende Kunst, waarvoor de open call begin januari van start ging.

Beeldend kunstenaars tot 40 jaar hadden tot 21 februari de tijd om zichzelf aan te melden. Eerder waren 23 scouts benaderd met het verzoek om kunstenaars voor te dragen, een mogelijkheid die ook voor anderen bestaat. Alle 108 voorgedragen of aangemelde kunstenaars die voldeden aan de formele voorwaarden werden voorgelegd aan een internationale jury.

De jury bestond uit: Lonnie van Brummelen (beeldend kunstenaar, winnaar Prix de Rome 2005), Amira Gad (artistiek directeur Lehmann Maupin, New York, Hong Kong, Seoul), Peter Gorschlüter (directeur Museum Folkwang, Essen), Yasmijn Jarram (curator GEM, Den Haag), Frank Koolen (beeldend kunstenaar). Voorzitter zonder stemrecht was Valentijn Byvanck (directeur Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur, Maastricht).

De jury was onder de indruk van de hoge kwaliteit van het werk van de deelnemende kunstenaars. Bij haar selectie heeft zij zich laten leiden door het stimulerende karakter van de Prix de Rome en gekozen voor kunstenaars die al een gedefinieerde praktijk met een duidelijke focus hebben, maar nog niet volledig gevestigd zijn.

Op basis van portfolio en werkplan selecteerde de jury het duo Sander Breure & Witte van Hulzen, Esiri Erheriene-Essi, Femke Herregraven en Rory Pilgrim voor de shortlist. De vier shortlistkunstenaars – die allen waren voorgedragen door scouts –

Twee weken later was het tijd voor de officiële uitreiking van de Prix de Rome. In aanwezigheid van Koningin Máxima werd de prijs uitgereikt door minister Ingrid van Engelshoven. Op basis van het tentoongestelde werk had de jury unaniem besloten om de Prix de Rome Beeldende Kunst 2019 uit te reiken aan Rory Pilgrim.

Hij won de onderscheiding voor zijn film The Undercurrent, waarin hij stem geeft aan jongeren die zich inzetten voor issues als het klimaat en genderongelijkheid. Bij de prijs hoort een geldbedrag van 40.000 euro en een werkperiode in de American Academy in Rome.

Ook voor de begeleidende publicatie was dit jaar een nieuwe samenwerking aangegaan, en wel met Jap Sam Books. Samen met ontwerpers Lesley Moore is een nieuwe opzet en ontwerp voor het boek gemaakt.

Speciaal voor deze editie schreef Sacha Bronwasser een essay waarin zij het werk van de genomineerden verbindt aan actuele

52

Talentontwikkeling > Resultaten

ontwikkelingen in de wereld om ons heen en de kunstwereld in het bijzonder. De teksten over de genomineerde kunstenaars werden geschreven door Maarten Buser, Brenda Tempelaar en Sophia Zürcher. De opdracht aan Maarten Buser hoorde bij zijn nominatie voor de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek 2018, een prijs waar de andere twee auteurs eerder voor genomineerd waren.

Lesley Moore was ook verantwoordelijk voor de inrichting van de introductiezaal in de tentoonstelling, waarvoor Mals Media korte filmportretten maakte. De tentoonstelling – nog te zien t/m 22 maart 2020 – kreeg veel positieve persaandacht. Zo schreef Edo Dijksterhuis in Het Parool: ‘De Prix de Rome heeft dit jaar een ijzersterke bezetting. De expositie rond de prijs in het Stedelijk Museum toont toonaangevende moderne kunst.’ Ook de aanwezigheid van Koningin Máxima tijdens de uitreiking bleef bij de pers niet onopgemerkt.

‘Talent in de schijnwerpers en stimulans voor verjonging in het veld’

Erfgoedtalentprijzen Het Museumtalent en Monumententalent van het jaar zijn aanmoedigingsprijzen voor jonge erfgoedprofessionals tot en met 31 jaar, ingesteld door de minister van OCW. Doel is talent in de sector in de schijnwerpers te zetten en de erfgoedbranche stimuleren te verjongen en na te denken over mogelijkheden voor kennisoverdracht. De prijs bevordert de verbinding van generaties in de erfgoedsector en genereert positieve (publicitaire) aandacht voor cultureel erfgoed en jonge professionals. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed organiseerde de nominatie en jurering. Het Mondriaan Fonds was voor de derde keer partner. Het fonds leverde een jurylid en financierde de erfgoedtalentprijzen in het kader van talentontwikkeling. De winnaars ontvingen een persoonlijk ontwikkel­traject ter waarde van 7.000 euro. De overige finalisten kregen de mogelijkheid om 3.000 euro te besteden aan een buitenlands congres of een andere vakgerelateerde activiteit.

In 2019 had de Prix de Rome Architectuur 2018 nog een vervolg in het gebied rondom de Groningse dorpen Hongerige Wolf en Ganzendijk, de locatie die centraal stond in de opdracht voor de eerste ronde. Een deel van de in 2018 ingediende maquettes en plannen was te zien tijdens het Hongerige Wolf Festival (juli 2019) en vormden voor de Stichting Landschap Oldambt aanleiding om in november een symposium rondom deze plannen te organiseren. Een van de sprekers was Alessandra Covini, winnaar Prix de Rome 2018, die in 2019 werd uitgenodigd voor veel (inter)nationale tentoonstellingen en symposia.

Museumtalent 2019 Het aantal nominaties voor het Museum­ talent nam toe van vijftien in 2018 naar 28 in 2019. De inzendingen voor het Museum­ talent 2019 waren vanuit het hele land afkomstig, van grote en kleinere musea en van hoge kwaliteit. Op het Nationaal Museum­congres werd Boukje Schaap (project­leider Het Grootste Museum van Nederland, Museum Catharijneconvent) uitgeroepen tot Museumtalent 2019. Volgens de jury is Schaap ‘een allroundster die gaat vliegen wanneer er buiten de gebaande paden getreden wordt. Wanneer het onmogelijke wordt verlangd en zij met een aantal krachtige partners en een enthousiast en interdisciplinair projectteam kan samenwerken. Daarbij risico’s nemend en in een innovatief project te bevorderen dat zestien van de mooiste kerken en synagogen zijn opengesteld en publiekstoegankelijk zijn

53

Talentontwikkeling > Resultaten

winnende teksten gepubliceerd in samenwerking met de mediapartners. De prijs wordt om het jaar uitgereikt; in 2018 werd de zesde editie van de prijs georganiseerd.

De volgende uitreiking van de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek is eind 2020.

geworden voor een breed publiek.’ De twee andere prijzen gingen naar Anouk Heesbeen van Stedelijk Museum De Lakenhal en Richard Kofi van het Nationaal Museum voor Wereldculturen.

Monumententalent 2019 Voor de Monumententalentprijs 2019 werden in totaal negentien talenten voorgedragen, uit alle hoeken van de erfgoedwereld. Ook hier was sprake van een toename van het aantal genomineerden. Christian Pfeiffer is tijdens het Nationaal Monumentencongres in Amersfoort uitgeroepen tot Monumententalent 2019. Pfeiffer is volgens de jury een waar multitalent. Alle facetten van het erfgoed komen bij hem samen. ‘Hij komt uit de wereld van de journalistiek en heeft zich sinds 2017 als beleidsmedewerker bij Erfgoedvereniging Bond Heemschut in Amsterdam ingewerkt in de erfgoedbescherming. Daarnaast is hij actief als vrijwillig molenaar, jeneverstoker en raadslid in zijn woonplaats Weesp. Een geweldige combinatie.’ De twee andere prijzen gingen naar Joanne te Winkel, werkzaam bij het Gelders Genootschap als projectleider van Een Nieuwe Tijd en Daniel van Zee. Hij werkt sinds 2017 als restauratiemedewerker bij Bouwburo Vitruvius en is betrokken bij belangrijke restauratieprojecten.

Noortje de Leij won in 2018 met haar essay Sigarettenpeuk op doek de hoofdprijs in de categorie essay. Als onderdeel van de prijs werd haar stuk gepubliceerd door De Groene Amsterdammer in het januarinummer van 2019. De categorie recensie werd gewonnen door Jorne Vriens met zijn recensie De tragiek achter taart over het werk van Wayne Thiebaud in Museum Voorlinden. Zijn tekst werd in het tijdschrift Tubelight gepubliceerd en hij ontving bovendien schrijfopdrachten van Het Parool. Basisprijswinnaars Thomas van Huut volgde in 2019 een begeleidingstraject van De Nieuwe Garde en zijn essay werd op de website van Knack gepubliceerd. Het essay van Sarah van Binsbergen is vertaald voor publicatie op de internationale AICA website. Pia Louwerens kreeg een schrijfopdracht van Metropolis M, waarvoor zij een volledig bekostigde internationale reis maakte naar de Istanbul Biënnale en de Lyon Biënnale. Maarten Buser schreef een tekst voor de Prix de Rome 2019. Beide auteurs kregen bovendien schijfopdrachten van Het Parool ter waarde van 500 euro.

Prijs voor de Jonge Kunstkritiek

Met ingang van 2019 is Julia Steenhuisen coördinator van de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek. Steenhuisen is werkzaam als curator bij het Cobra Museum voor Moderne Kunst. Zij volgde Docus van der Made op, die als coördinator verantwoordelijk was voor de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek-edities van 2016 en 2018.

De Prijs voor de Jonge Kunstkritiek is een stimuleringsprijs voor een nieuwe generatie critici en essayisten tot 35 jaar uit het Nederlands-Vlaams taalgebied. Doel van de prijs is jonge kunstcritici die schrijven over beeldende kunst de mogelijkheid bieden hun talenten verder te ontwikkelen, ze een extra duwtje geven in de richting van een professionele carrière. Naast een geldprijs, een persoonlijke mentor en een masterclass of een gerichte schrijfopdracht worden de

De prijs is een initiatief van De Appel Amsterdam, M - Museum Leuven, het Mondriaan Fonds, Stedelijk Museum Amsterdam, Van Abbemuseum, Vlaams Cultuurhuis Brakke Grond en Witte de With Center for Contemporary Art. Er wordt samengewerkt met twaalf (media)partners, waaronder AICA Nederland, De Groene Amsterdammer, De Nieuwe Garde, Domein voor Kunstkritiek, H ART, Het Parool, Knack, Metropolis M, Prix de Rome, rekto:verso en Tubelight.

‘Extra duwtje in de richting van een professionele carrière’

54

Vitale Collectie Nederland De Collectie Nederland is ieders schatkamer: een wereld aan beeldende kunst en cultureel erfgoed in alle openbare verzamelingen. Waardevolle aankopen, zorgvuldige selectie, afstoting en collectie-overdracht dragen hieraan bij.

Ervaringen

Saskia van Kampen-Prein

Bijdrage Incidentele Aankopen 59

Kor Bonnema en Fabian de Kloe

Bijdrage Collectieprogramma’s 61

Catrien Schreuder Bijdrage Collectiemobiliteit 65

Caroline van Santen Bijdrage Beschermd Cultuurgoed 67

Resultaten 68 Bijdrage Incidentele Aankopen 69 Bijdrage Collectieprogramma’s 70 Bijdrage Collectiemobiliteit 71 Pilot Stichting Museumregister Nederland 71 Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

Saskia van Kampen-Prein bij het werk Again the Gemini are in the Orchard van Leonora Carrington

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Incidentele Aankopen > Ervaringen

‘Zeldzaam wit paard in de Collectie Nederland’ Conservator Saskia van Kampen-Prein over de aanwinst Leonora Carrington

op het overzicht Gek van surrealisme (2017).

‘Achteraf klinkt het simpel, een rijtje namen, maar geen van hen was eerder in Nederland te zien. Alleen al Carrington terugvinden was als dromen najagen.

Haar werk is verspreid over privécollecties in Mexico. ’

Een wit paard licht op in de droomtuin van Leonora Carrington. Een alter ego, vermoedt Saskia van Kampen-Prein, conservator moderne en hedendaagse kunst bij Museum Boijmans Van Beuningen.

Het paardje treedt vaak naar voren bij Carrington. Zij kwam uit Engeland, maar na omzwervingen in de Tweede Wereldoorlog maakte ze naam in Mexico.

Van Kampen-­Prein straalt, staande naast het schilderij: een unicum in de Collectie Nederland. En een sleutelstuk uit 1947, toen Carrington net erkenning kreeg in Mexico en een solotentoonstelling voor­ bereidde in New York.

‘Twee kleine tuiniers’

Again the Gemini are in the Orchard heet het recent ontdekte en aangekochte schilderij. De vertellende titel is kenmerkend; Carrington schreef ook gedichten en verhalen. The Gemini verbeeldt een mystieke ontmoeting van mensen, dieren, geesten en planten.

‘Alles is geladen, zonder dat je het helemaal kunt lezen. Carrington had net haar tweede zoon gekregen. Je ziet de kinderen zitten bij een bloembed, zaaiend als kleine tuiniers.’

‘Het was nu of nooit. Vrouwelijke surrealisten zijn mikpunt van een inhaalslag.’ Bij Boijmans krijgt Carrington het spotlicht dat haar toekomt tussen Magritte, Dalí, Ernst en De Chirico. In de verzameling surrealisme van wereldniveau domineren vooral mannen. Rond 2010 begon Van Kampen-Prein met verruiming van die horizon. Eerste resultaat: Eileen Agar, Dorothea Tanning en Leonora Carrington

Deze aanwinst, aldus Van Kampen-Prein ‘is een vrucht van langdurige ontwikkeling en verdieping, gevolgd door het bijeen brengen van fondsen, wat ook een puzzel is. Het Mondriaan Fonds heeft met zijn bijdrage een voortrekkersrol gespeeld. Dat het is gelukt, is een uitgekomen droom.’

59

Funda Gül Özcan, It is Time to Say Hello at the East Pole, 2016. Gezamenlijke aankoop Stedelijk Museum Schiedam en SCHUNCK. Foto: Tom Haartsen

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Collectieprogramma’s > Ervaringen

‘Met bliksemschicht en regenboog – samen staan we sterk’ Directeur Kor Bonnema en artistiek leider Fabian de Kloe over de Bijdrage Collectieprogramma’s

op atelierbezoek en maken plannen voor een gedeelde collectiepresentatie van SCHUNCK en het Stedelijk Museum Schiedam. Samen kunnen we een groter verhaal vertellen, voor een groter publiek.

De combinatie lokaal, nationaal en internationaal bereik is voor ons even belangrijk als de wisselwerking tussen verleden, heden en toekomst. De neon van Yael Bartana is een statement over veranderende tijden, waarin we meebewegen. Tegelijk sluit dit werk aan op de neon van John Körmeling, die ons entreegebied markeert: een beeld waarin boeken, muziekinstrumenten, kunst en dansende figuren verschijnen, als in een fijne lichtreclame voor kunst in alle disciplines.

Wij willen SCHUNCK nog verdergaand verlevendigen met jaarlijks spannende kunstopdrachten in het trappenhuis. Ook werken we aan een daglichtmuseum en kijkdepot, zodat ook opgeslagen kunst zichtbaar wordt. Museum en collectie zijn immers van iedereen: een verbeeldingstuin voor de gemeenschap.’

‘Er is sprake van een grote klik tussen SCHUNCK en het Stedelijk Museum Schiedam’, zegt Kor Bonnema, directeur van SCHUNCK in Heerlen. ‘Onze collecties vullen elkaar aan. Beide richten we ons op hedendaagse kunst die maatschappelijke ontwikkelingen spiegelt en cross overs in allerlei media laat zien. Twee aankopen zijn daarvan meteen een lichtend voorbeeld: een blauw neonwerk met de tekst Patriarchy is History van Yael Bartana en een installatie van Funda Gül Özcan, een diorama met bliksemschicht en regenboog.

Beide geven gezicht aan onze recente overeenkomst over gezamenlijke kunstaankopen.

Doordat het Mondriaan Fonds dit collectie­programma ondersteunt kunnen we zulke substantiële kunstwerken verwerven. Samen staan we sterk. Ook in het bredere perspectief van de Collectie Nederland is dat een surplus.’

‘Een groter verhaal voor een groter publiek’

‘Het werkt stimulerend’, bevestigt Fabian de Kloe, die in 2019 bij SCHUNCK begon als artistiek leider. ‘We gaan samen

61

Yael Bartana, Patriarchy is History, 2019. Gezamenlijke aankoop Stedelijk Museum Schiedam en SCHUNCK, 2019. Foto: Aad Hoogendoorn

63

Catrien Schreuder. Foto: Aad Hoogendoorn

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Collectiemobiliteit > Ervaringen

‘Herinneringen brengen de geschiedenis tot leven’ Catrien Schreuder over de Bijdrage Collectiemobiliteit

meer. In het Kijkdepot Schiedam willen we alle historische objecten samen met mensen uit de stad beoordelen op de historische waarde ervan. Het kijkdepot komt op een centrale, publiek toegankelijke plek. We betrekken er verschillende groepen bij via activiteitenprogramma’s. Een arbeids­ intensieve werkwijze, die we kunnen uitvoeren dankzij de bijdrage van het Mondriaan Fonds. Die komt direct ten goede aan de verbinding van museum­ collectie en publiek.’

‘Kijk, je kunt je museumcollectie achter gesloten deuren onderzoeken, met een team experts. Maar wij willen samen met de inwoners van Schiedam kijken naar de verzameling. Wij hebben zo’n 10.000 historische objecten, van jeneverkruiken tot gildebekers, die we beter willen leren kennen. In de stad zijn veel mensen die specifieke kennis hebben die we willen benutten. Soms spelen ook ‘gewone’ herinneringen een rol: veel voorwerpen zijn verweven met de stadsgeschiedenis. Zo hebben we een meisjespop uit de eerste helft van de vorige eeuw, die niet meteen bijzonder leek. Tot iemand erop wees dat de kleding van de pop overeen kwam met die van Schiedamse wezen in het weeshuis. Dat is een interessante link; aanleiding tot verder onderzoek en nieuwe vragen aan experts.’

‘10.000 objecten beter leren kennen’

‘Het kan zijn dat van bepaalde objecten besloten wordt dat ze in een andere collectie beter tot hun recht komen. Bij herplaatsing geldt de richtlijn van de Museum­vereniging.

Maar afstoting van objecten is zeker niet het doel. Het belangrijkste is: meer kennis van de historische collectie. Geschiedenis heeft al een zwaarder aandeel in ons tentoonstellingsaanbod gekregen de afgelopen jaren; nu werken we toe naar een vaste thematische presentatie over de stadsgeschiedenis: Diorama Schiedam.’

Catrien Schreuder, hoofd tentoonstellingen en collectie Stedelijk Museum Schiedam, vertelt dat onlangs met succes de pilot is afgerond waarbij publiek welkom was voor collectieonderzoek. ‘Die pilot vraagt om

65

Caroline van Santen met een van de hoofdtooien. Foto: Anda van Riet en Mieke Wijnen

Vitale Collectie Nederland > Bijdrage Beschermd Cultuurgoed > Ervaringen

‘We dachten dat we drie verentooien hadden, het zijn er vier!’

Caroline van Santen over de Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

historicus Jeroen Lesuis onderzocht hun herkomst en materiële staat, samen met de Duitse expert Andreas Schlothauer. Ze ontdekten twee draadjes die nieuwer leken dan de rest. In overleg met Van Santen zijn die ontward. ‘Mogelijk waren de twee tooien zelfs van twee verschillende volken uit het Guyaans kustgebied. Een hoofdman of medicijn­ man was vermoedelijk eigenaar. Maar als ze bij initiatie­rituelen hoorden, kon iedereen ze dragen.

De veren hebben een representatieve en spirituele functie. Vogels gelden als bemiddelaar tussen hemel en aarde.’

De Wonderkamers van het Zeeuws Museum doen hun naam eer aan. Een zeldzame verentooi uit Zuid-Amerika blijkt een combinatie van twéé tooien te zijn.

De ene heeft een krans van ibisveren, rood tegen zwart. De andere gaat omhoog met lange rode staartveren van de ara. Deze wonderbaarlijke verdubbeling volgt uit onderzoek voorafgaand aan de restauratie afgelopen jaar. Conservator Caroline van Santen: ‘Het museum dacht dat het drie tooien had. Het zijn er vier. We stellen ze nu telkens in paren van twee tentoon, want ze zijn zo oud en fragiel dat we ze om en om laten rusten.’

‘Alle veren schoon gestofzuigerd’

Met een ragfijn injectienaaldje heeft restaurator Camille Benecchi alle veren schoon ‘gestofzuigerd’ en de hoge tooi via ‘een ingenieus systeem van lusjes en magneten’ opgetast. Van Santen: ‘Bij zulke verfijnde materie luistert het zo nauw, dat we blij zijn dat we met de bijdrage van het Mondriaan Fonds de beste specialist konden aannemen voor deze restauratie.’

Het Zeeuws Museum viert het 250-jarig bestaan van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen. De nieuw ingerichte Wonderkamers belichten de relatie tussen kunst en wetenschap, veelal via voorwerpen door Zeeuwen verzameld. Zo ook de tooien, die vermoedelijk met een koopvaardijschip uit Zuid-­ Amerika naar Zeeland kwamen. Kunst­

67

Vitale Collectie Nederland > Resultaten

een cruciaal belang voor de Collectie Nederland: het oeuvre van Wtewael is klein en slechts twee objecten bevinden zich in Nederlandse musea.

‘Krachtenbundeling voor gezamenlijke aankopen’

In 2019 werden drie gezamenlijke aankopen gehonoreerd. Het Drents Museum kocht samen met het Van Gogh Museum een vroeg schilderij van Vincent van Gogh: Onkruid verbrandende boer. Van Gogh schilderde het in het najaar van 1883 in Drenthe. Het Rijksmuseum kreeg samen met het Nederlands Fotomuseum een bijdrage voor de aankoop van de nalatenschap van fotograaf Ed van der Elsken. Het Amsterdam Museum en het Stadsarchief kochten gezamenlijk de Jan van der Heyden collectie aan. Die collectie bestaat uit tekeningen, manuscripten, gedrukte publicaties en historische objecten.

Bijdrage Incidentele Aankopen De Bijdrage Incidentele Aankopen is bestemd voor musea en andere erfgoedinstellingen op alle collectiegebieden die bijzondere objecten of deelcollecties willen verwerven: van hedendaagse en toe­ gepaste kunst tot oude handschriften en natuurhistorische collecties. De bijdrage is bedoeld voor een aankoop die een verrijking vormt voor de Collectie Nederland: alle kunst- en erfgoedobjecten in publiek bezit.

Doel is de kwaliteit, de samenhang en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland te vergroten.

Het Mondriaan Fonds heeft in 2019 zeven aanvragen voorgelegd aan het ministerie van OCW voor een bijdrage vanuit het Nationaal Aankoopfonds, waarvan er zes zijn toegezegd. Dit Aankoopfonds is bedoeld voor aankopen van musea en andere erfgoedinstellingen die van cruciaal belang zijn voor de Collectie Nederland maar die niet alleen vanuit het budget van het fonds gehonoreerd kunnen worden. Er is in 2019 één aankoop met een bijdrage uit het Nationaal Aankoopfonds gerealiseerd: het werk van Wtewael voor het Centraal Museum.

Daarnaast lopen er per 31 december 2019 nog twee toezeggingen uit het Nationaal Aankoopfonds waarvan de aankoop nog niet is afgerond. De drie overige aankopen zijn niet doorgegaan.

In 2019 ontving het Mondriaan Fonds 29 aanvragen: 24 daarvan werden gehonoreerd. De meeste gehonoreerde aanvragen kwamen van musea, twee van archieven.

Het merendeel van de aangekochte objecten betrof erfgoed, van schilderkunst tot bijzondere erfgoedobjecten. Vijf gehonoreerde aanvragen betroffen de aankoop van een deelcollectie. Er werd in 2019 aan twee aankopen van hedendaagse kunstenaars bijgedragen. Zo kocht het Groninger Museum een installatie van de Amerikaanse glaskunstenaar Dale Chihuly.

De Grand Stairwell Installation werd ontworpen voor de trapzaal van het museum bij de expositie van Chihuly in 2019. Vanuit het publiek ontstond toen de wens om het werk aan te kopen.

In 2019 dienden achttien aanvragers een verantwoording in, het ging om zeventien musea en één archief. De verantwoordingen betroffen zestien aankopen op het vlak van erfgoed en twee aankopen van hedendaagse kunstenaars. De aanvragers gaven aan dat de bijdrage cruciaal was om de aankoop financieel te kunnen realiseren.

Zo stelt een aanvrager: ‘De bijdrage van het Mondriaan Fonds vormde de eerste toezegging aan de plannen. Bovendien was deze bijdrage fors. Wij zijn er dan ook van overtuigd dat het vertrouwen van het Mondriaan Fonds in onze plannen heeft

Acht aanvragen betroffen aankopen op de veiling, daarvan slaagde de helft van de aanvragers erin het object te verwerven, vier aanvragen moesten worden ingetrokken omdat de werken ver boven de vraagprijs werden afgehamerd. Het Centraal Museum Utrecht heeft op een veiling bij Sotheby’s New York het kunstwerk De bruiloft van Cupido en Psyche van de Utrechtse schilder Joachim Wtewael (15661638) aangekocht. De verwerving vervult

68

Vitale Collectie Nederland > Resultaten

geholpen om ook de andere fondsen die om een bijdrage werden gevraagd, over de streep te trekken.’ De zichtbaarheid van de Collectie Nederland is vergroot, omdat bijna alle aankopen zijn opgenomen in de (semi)permanente opstelling van de aankopende musea of archieven. Kwetsbare werken die niet permanent gepresenteerd kunnen worden, zijn gedigitaliseerd en op deze manier ontsloten voor het publiek.

Het merendeel van de aanvragers verwacht bruiklenen van de aankoop of heeft deze reeds gerealiseerd.

hang en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland. Voorwaarde is dat de helft van het aangekochte werk met een Bijdrage Collectieprogramma’s wordt besteed aan werk van kunstenaars uit Nederland, zodat de bijdrage behalve een stimulans voor de Collectie Nederland ook een stimulans is voor kunstenaars uit Nederland. Om in aanmerking te komen moeten musea een eigen aankoopbudget van ten minste 50.000 euro per jaar hebben en een soepel bruikleen­ beleid hanteren. De aanvraagrondes vinden om het jaar plaats.

Op de website staat een overzicht van alle aankopen die met een bijdrage van het Mondriaan Fonds hebben plaatsgevonden.

Op deze manier worden de rijkdom en de verscheidenheid zichtbaar van de aankopen met publiek geld.

In 2019 vond de ronde Collectieprogramma’s 2020-2021 plaats. Twintig musea deden een aanvraag en ontvingen een bijdrage voor aankopen van beeldende kunst en/of vormgeving na 1945. De toegezegde bedragen variëren van 50.000 tot 250.000 euro, voor een periode van twee jaar.

Uit de ingediende plannen blijkt dat de kunstmusea verzamelen met de Collectie Nederland als uitgangspunt. Musea stemmen hun collectie- en aankoopbeleid op elkaar af en voeren een ruimhartig bruikleenbeleid. Soms werken ze samen op het gebied van aankopen, zoals SCHUNCK en het Stedelijk Museum Schiedam. Bijna alle musea denken na over hun positie in de samenleving, met oog voor lokaal draagvlak. Ook realiseren meer musea zich dat het belangrijk is hun internationale positie uit te bouwen. De westerse canon is niet meer alleen leidend, ook andere invals­ hoeken worden gezien en verzameld. Inclusiviteit is een belangrijk thema: collecties vertegenwoordigen meerstemmigheid en worden interessant voor een groter deel van de samenleving.

mondriaanfonds.nl/ overzicht-incidentele­-aankopen Aantal aanvragen: 29 Totaal gevraagd bedrag: € 17.737.900 Gehonoreerd: 24, waarvan bij één ook met een bijdrage uit het Nationaal Aankoopfonds Toegekend bedrag: € 7.946.667

‘Meerstemmigheid en diverse invalshoeken’

Bijdrage Collectieprogramma’s

Uit de ingediende verantwoordingen in 2019 blijkt dat de Bijdrage Collectie­programma’s om diverse redenen van cruciaal belang is voor de musea: ‘Een bijzondere collectie vergroot de bruikleenpositie van het museum en stelt ons in staat om tentoon­ stellingen op internationaal niveau te presenteren.’ En: ‘Zonder deze aanvullende middelen zouden een aantal werken, van (inter)nationale allure, niet aangekocht kunnen worden.’

De Bijdrage Collectieprogramma’s is bestemd voor kunstmusea die hun collecties beeldende kunst en/of vormgeving van na 1945 willen uitbreiden op basis van hun collectieprogramma en aankoopplan. Het gaat om aankopen die binnen het collectieplan van het museum passen, (semi)permanent aan het publiek worden getoond en die voor Nederland belangrijk zijn. Ook vallen hier opdrachten onder van musea aan kunstenaars, gericht op de verwerving van een of meerdere werken voor de collectie. Doel is het verhogen van de kwaliteit, de samen-

69

Vitale Collectie Nederland > Resultaten

Aantal aanvragen: 20 Totaal gevraagd bedrag: € 3.334.000 Gehonoreerd: 20 Toegekend bedrag: € 2.974.000

niet bij de missie passen, komen wellicht in andere instellingen beter tot hun recht.

Het onderzoeken en mogelijk afstoten van collecties is een arbeidsintensief traject.

Een Bijdrage Collectiemobiliteit kan dan een financiële uitkomst bieden.

In 2019 heeft de Stichting Nationaal Veiligheidsinstituut een verantwoording ingediend waarin de overdracht van de historische collectie van het Nederlandse Rode Kruis wordt beschreven. De collectie past inhoudelijk goed en heeft bijgedragen aan de verbreding van de collectie van het Nationaal Veiligheidsinstituut.

Het Textiel­Museum heeft de eindverantwoording ingediend met betrekking tot het herwaarderen van de deelcollectie textieltechniek en de ontwikkeling van een digitale referentie­collectie. De herwaardering is niet alleen gedaan vanuit de eigen missie, maar vooral vanuit de vraag naar de betekenis van de objecten voor de geschiedenis van de textieltechniek in Nederland. Om dit te realiseren is met veel musea samengewerkt. Erfgoed Brabant was adviseur; in het bijzonder over methodiek en werkwijze voor de collectiewaardering en ontwikkelingen rond een nationale digitale infrastructuur.

En de Stichting Historie der Techniek was betrokken vanwege de techniekhistorische expertise en samenstelling van verhalen. De bijdrage van het Mondriaan Fonds was cruciaal voor de inzet van externe deskundigen, zoals een techniekhistoricus, een deskundige op het gebied van textiel­techniek en een medewerker registratie.

‘Museumdepots openen en collecties herbezien’

Bijdrage Collectiemobiliteit De Bijdrage Collectiemobiliteit is bestemd voor musea en andere erfgoedinstellingen die collectieonderdelen willen selecteren, afstoten of herplaatsen. Met deze bijdrage wil het Mondriaan Fonds de kwaliteit van collecties, de focus op collectieprofielen en de zichtbaarheid van de Collectie Nederland voor het publiek vergroten. Selectie, overdracht en afstoten van collectie­ onderdelen bevorderen dat instellingen zich meer onderscheiden.

In 2019 is een Bijdrage Collectie­mobiliteit toegekend aan het Stedelijk Museum Schiedam voor Kijkdepot Schiedam.

Publieke herwaardering van de cultuur­ historische collectie 2020-2021. Het proces van herwaardering en afstoting van de collectie is professioneel ingericht. Het museum heeft eerst middels een pilot ervaring opgedaan en geleerd wat wel en niet werkt. Die kennis wordt nu ingezet in een grootschalig collectie onderzoek, waarbij het publiek op een actieve manier kan participeren. Bovendien is kennis genomen van de processen van collectiewaardering van collega-musea en zijn er professionele partners bij het project betrokken.

Deze participatieve werkwijze past goed bij het museum dat de omslag heeft gemaakt naar een museum voor de stad, een omslag waarbij de historische collectie een belangrijke rol speelt.

Aantal aanvragen: 1 Totaal gevraagd bedrag: € 72.000 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 72.000

Musea denken na over hun missie en wat voor collectie daarbij hoort, zodat collecties uit de depots weer zichtbaar worden voor museumbezoekers. Collecties die

70

Vitale Collectie Nederland > Resultaten

pilot wordt een automatische module ontwikkeld voor navraag van gegevens over de definitieve bestemming van deze objecten in 2020-2021.

‘Voor beschermwaardig erfgoed’

Pilot Stichting Museumregister Nederland

‘Goede zorg voor waardevolle objecten Nederlands erfgoed’

In 2019 zijn twee pilotbijdragen toegekend aan de Stichting Museumregister Nederland.

Bijdrage Beschermd Cultuurgoed

Het Museumregister constateert dat afstotende partijen ontmoedigd worden om voorgenomen afstotingen voort te zetten door de kosten van een toetsing.

Een beschermwaardigheidstoetsing is op grond van de LAMO nodig als er bij afstoting buiten het domein van geregistreerde musea mogelijk sprake is van objecten die onvervangbaar en onmisbaar zijn voor het Nederlands cultuurbezit. Als een museum of andere belanghebbende het idee heeft dat ‘beschermwaardige’ objecten het openbaar toegankelijke cultuurbezit van Nederland dreigen te verlaten, kan een melding ‘mogelijk beschermwaardig’ ingediend worden. Bij elke aankondiging op de afstotingsdatabase staat hiervoor een knop ‘Meld mogelijk beschermwaardig’.

In de praktijk wordt hierna soms afgezien van toetsing vanwege de kosten, terwijl er twijfels zijn of de in de melding genoemde argumenten echt beschermwaardigheid in de zin van de LAMO inhouden. Het object blijft dan alsnog in het depot.

Het Museumregister ontvangt een pilot­ bijdrage om een tijdelijke praktische ondersteuningsregeling in te laten stellen waarop een beroep gedaan kan worden voor een beschermwaardigheidstoetsing bij een voorgenomen afstoting. Naast het Mondriaan Fonds draagt ook de Museumvereniging hieraan bij.

Eigenaren en beheerders van objecten en verzamelingen die geregistreerd zijn in het Register zoals bedoeld in de Erfgoedwet (voorheen wbc-lijst) kunnen een Bijdrage Beschermd Cultuurgoed aanvragen. De bijdrage stimuleert goede zorg voor objecten die een belangrijk onderdeel zijn van het Nederlands cultureel erfgoed en bevordert voor zover mogelijk ook de publiekstoegankelijkheid ervan.

In 2019 is aan twee restauratieprojecten bijgedragen met een Bijdrage Beschermd Cultuurgoed. Een bijdrage is toegekend aan het Zeeuws Museum Gasthuis voor de conservering en restauratie van drie Zuid-Amerikaanse hoofdtooien, waarvoor tevens expertise uit het buitenland is gehaald. Daarnaast is een bijdrage toegekend aan de Russisch Orthodoxe Kerk van de Heilige Maria Magdalena om een stoel in de inventaris van de kapel in Den Haag te restaureren. De stoel maakt onderdeel uit van het ensemble dat door koningin Anna Paulowna werd gebruikt vanaf het moment dat zij in 1816 naar de Nederlanden kwam tot haar overlijden in 1865. Helaas is de stoel ontvankelijk geweest voor motten waardoor de bekleding ernstig is beschadigd. De motaantasting is gestopt en met de restauratie wordt het object behouden voor presentatie.

Ook wordt het Museumregister ondersteund voor een pilotproject voor het verzamelen van gegevens over de definitieve bestemming van afstotingen, nadat deze zijn aangekondigd in de database.

Het huidige systeem is niet ingericht op verzameling van deze informatie. Met de

Aantal aanvragen: 5 Totaal gevraagd bedrag: € 91.885 Gehonoreerd: 2 Toegekend bedrag: € 5.492

71

Opdrachten Publiek en privaat opdrachtgeverschap is van belang voor de productie en zichtbaarheid van kunst, en voor het verruimen van het publieke draagvlak voor kunst.

Of het nou gaat om een afzonderlijk kunstwerk of een intensievere samenwerking met een kunstenaar.

Ervaringen

Birthe Leemeijer

Bijdrage Opdrachtgeverschap 75

Nicky Assmann

Bijdrage Opdrachtgeverschap 79

Resultaten 80 Bijdrage Opdrachtgeverschap 81 Pilot BK-Informatie – Kunst in de openbare ruimte

Birthe Leemeijer bij Vanishing Staircase. Foto: Klaas Drupsteen

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Ervaringen

‘De Verdwijnende Trap in Utrecht: groene loper voor mens, plant en dier’ Ecologische kunstopdracht voor Birthe Leemeijer

officieel heet. Er was tijdrovend overleg mee gemoeid. De havenmeester, waterschap, afdelingen voor erfgoed, groenbeheer, stedenbouw en monumenten kwamen erbij kijken. Van Dam: ‘De monumenten­ commissie gaf alle steun, omdat de trap in het oude stadspark past als een eigentijdse folly. Het kunstwerk komt tegemoet aan een vraag van de stadsbewoners.’

‘Het Zocherpark is een vertrouwde oase; een singelplantsoen door het centrum van Utrecht. De Verdwijnende Trap geeft extra reliëf, met treden die uit het water naar het wandelpad klimmen, omhoog naar de zijgevel van het Centraal Museum.

Op afstand lijkt het een bordes, met veel grandeur; dichterbij blijkt het een aantrekkelijk ontmoetingspunt. Tussen de voegen hebben we plantjes uitgezet: muurleeuwenbek, varens en vetplantjes zoals tripmadam.’

‘Eigentijdse folly in oud stadspark’

‘Het magische aan deze plek’, zegt Birthe Leemeijer,‘is dat er werelden in samenkomen.

Het Zocherpark is een rijks­ monument, met bomen van meer dan honderd jaar oud. Vreemd genoeg ontbrak de relatie tussen natuur en architectuur die Zocher als landschapsarchitect vaak opvoerde. Voor mij telt zowel de wissel­ werking met het water, als die met het Centraal Museum: de koppeling tussen kunst en natuur. Een museumtrap is een fenomeen, van oudsher gericht op de hoge kunst. Die hiërarchie kantelt hier. En dat de trap een eigen leven leidt, is misschien een voorbode van een nieuwe rangorde, gelijkwaardiger voor mensen, dieren en planten.’

Biologe Harmke van Dam streeft met de Initiatiefgroep Vergroening Singel naar gezonde stadsoevers. ‘De singel in het Zocherpark heeft betonnen randen. Kleine eenden en honden lopen daarop stuk; oeverplanten zijn kansloos. De Verdwijnende Trap verbetert die verbinding: het is een groene loper.’

De gemeente Utrecht kreeg een Bijdrage Opdrachtgeverschap van het Mondriaan Fonds voor Vanishing Staircase, zoals het ecologische kunstwerk van Birthe Leemeijer

75

77

Birthe Leemeijer, Vanishing Staircase, 2018. Foto: Lighthouse Productions | Dirk Verwoerd

Nicky Assmann, Wervel, 2019, Forum Groningen. Foto: Jenne Hoekstra

Opdrachten > Bijdrage Opdrachtgeverschap > Ervaringen

‘Wervel spiegelt onze turbulente tijd’ Nicky Assmann over haar kunstopdracht voor Forum Groningen

‘Een tornado, stromingen en versnellingen van water, vuur en lava: met twee videosynthesizers die ik speciaal hiervoor heb laten ontwikkelen, heb ik de videobeelden gecomponeerd voor Wervel, mijn lichtkunstwerk in de parkeergarage van Forum Groningen. De verschillende video’s verbeelden turbulentie en vloeistofdynamica.

Deze fenomenen laten patronen zien die zich ook voordoen op kosmisch, macro- en microscopisch niveau. Ze zijn gecombineerd met wat ik hyperkleuren noem, die kenmerkend zijn voor mijn werk.’

centrum met tentoonstellingen. Daaronder ligt de Forumgarage, waar Wervel specifiek voor is gemaakt.’

De meterslange lichtsculptuur volgt de contouren van de architectuur. Assmann gebruikte buigzame led-matjes, die haar in staat stelden de organisch gedraaide vorm te maken, gebaseerd op een tornado. Wervel is haar eerste permanente kunstwerk in de openbare ruimte. ‘Teamwork’, zegt Assmann, ‘Zo’n groot werk maken is onhaalbaar in je eentje. De bijdrage van het Mondriaan Fonds was uiteindelijk ook onmisbaar voor deze maat en schaal.’

Wervel is altijd voor iedereen zichtbaar: een publiek kunstwerk in de publieke ruimte.

‘Ik heb er veel van geleerd, wat ook weer fijn is voor de verdere ontwikkeling van mijn werk.’

‘Zon als bron van inspiratie’

Nicky Assmann maakte de permanente multi­ media-installatie Wervel in opdracht van het Centrum Beeldende Kunst Groningen, met bijdragen van de gemeente Groningen en het Mondriaan Fonds. De turbulentie, vertelt ze, is een metafoor voor deze tijd: ‘met alle dynamiek in ons dagelijks leven, maar ook die van klimaatveranderingen.

En het werk weerkaatst de dynamiek in de directe omgeving. Dit nieuwe gebouw, Forum Groningen van NL Architects, is een cultureel complex waarin verschillende functies elkaar versterken: er is behalve een bibliotheek en bioscoop ook een cultureel

Die ontwikkeling bestaat bij Assmann altijd uit een combinatie van kunst, wetenschap en cinematografische elementen, zoals zelfgemaakte schermen en licht, voor het oproepen van zintuiglijke ervaringen.

Grootste bron van inspiratie? ‘De zon.’

79

Opdrachten > Resultaten

van het Mondriaan Fonds het zevenvoudige heeft gegenereerd.

Kunstinstellingen lijken de weg naar opdrachtgeverschap meer te hebben gevonden. Een groot deel van de gehonoreerde aanvragen komt uit het circuit van musea, presentatie-instellingen en culturele festivals, waaronder aanvragers zoals het Centraal Museum, Nest, Het Nieuwe Instituut, de NDSM-werf, de PaltzBiënnale en lichtkunstfestival Winterlicht in Schiedam. Sommige richten zich specifiek op de ondersteuning van jong talent, zoals het jaarlijks terugkerende Beelden in Leiden en de C.o.C.A. Art Prize in Rotterdam. In 2019 is ook een aantal bijzondere en grootschalige opdrachten van buiten het kunstenveld gehonoreerd, van gemeenten, provincies, bibliotheken en andere publieke instellingen. Zo realiseerde de gemeente Heerhugo­waard een groot landschapskunstwerk van Paul de Kort.

Awoiska van der Molen maakte nieuw werk voor het Concert­gebouw in Amsterdam en Paulien Barbas zal meerdere permanente (geluids)werken in de ontvangstruimtes van Muziekgebouw aan ’t IJ uitvoeren. Binnen de Bijdrage Opdrachtgeverschap hebben niet-culturele instellingen de mogelijkheid om een ontwikkelbijdrage aan te vragen.

In 2019 ontving jeugdzorgorganisatie Spirit een bijdrage voor de ontwikkeling van een serie kunstopdrachten in samenwerking met kunstorganisatie TAAK voor het in aanbouw zijnde woon-zorgcomplex De Tafelberg in Amsterdam.

‘Ander publiek bereiken dan in het museum’

Bijdrage Opdrachtgeverschap De Bijdrage Opdrachtgeverschap is bestemd voor publieke en private opdrachtgevers die aan beeldend kunstenaars een opdracht willen geven voor het maken van een nieuw, publiek toegankelijk kunstwerk.

Met deze bijdrage stimuleert het Mondriaan Fonds initiatieven die in samenwerking tot stand komen en waarbij het maken van relevante beeldende kunst nadrukkelijk wordt verbonden aan het tonen ervan.

Publiek en privaat opdrachtgeverschap is van belang voor de productie van kunst; het versterken van het draagvlak voor kunst en het vergroten van de zichtbaarheid van het beeldende kunstaanbod. Het kan gaan om incidentele opdrachten of juist een intensievere samenwerking met een kunstenaar.

Het fonds betaalt maximaal de helft van het bedrag, de opdrachtgever zorgt zelf voor de rest van de financiering.

In 2019 werden de mogelijkheden voor opdrachtgevers die niet tot het museale bestel of het circuit van presentatie-­ instellingen en kunstinitiatieven behoren, uitgebreid. Zij kunnen ook aanvragen voor het honorarium van kunstenaars. Voor kunst­instellingen bestaat deze mogelijkheid niet, maar zij kunnen een tegemoetkoming krijgen voor het honorarium via het Experimenteerreglement Kunstenaars­ honoraria. >pagina 108

Van alle vijftig opdrachtgevers die in 2019 hun verantwoording indienden, noemt het merendeel de bijdrage cruciaal voor de doorgang van het project. Vaak vermelden ze dat het de enige mogelijkheid was om de kunstenaar(s) een ‘naar behoren’, ‘adequaat’ en ‘eerlijk’ honorarium te bieden. Dat de bijdrage van het Mondriaan Fonds als ‘vliegwiel’ fungeerde voor andere financiers en dat de bijdrage ertoe leidde dat het project de gewenste kwaliteit kreeg. Bijvoorbeeld door het aanstellen van een curator of projectcoördinator die de kwaliteit van het project kon borgen. ‘De inzet van professionele begeleiders bleek onontbeerlijk’, aldus een aanvrager die niet

In 2019 ontving het Mondriaan Fonds 86 aanvragen. Er werd aan 56 opdrachten bijgedragen. Ruim dertig procent werd buiten de Randstad toegekend. Het fonds draagt per aanvraag gemiddeld twaalf procent bij aan de projectbegroting, met een totale bijdrage van meer dan twee miljoen euro. In totaal werd bijna vijftien miljoen euro via de organisaties zelf en aanvullende financiers ingebracht. Dat betekent dat de bijdrage

80

Opdrachten > Resultaten

uit het kunstcircuit komt. In veel gevallen is het beoogde publiek bereikt. Veel gerealiseerde werken in de publieke ruimte trokken bijzondere aandacht en er werd een nieuw publiek bereikt. ‘We kwamen vaker in de publiciteit dan daarvoor’, aldus een organisatie. En een van de betrokken kunstenaars laat weten: ‘ik kreeg een heel ander publiek dan in het museum.’

‘Onderzoek naar beleving kunst in openbare ruimte’

Pilot BK-informatie – Kunst in de openbare ruimte

Op de website staat een overzicht van alle opdrachten die de afgelopen zes jaar tot stand zijn gekomen uit samenwerkingen tussen kunstenaars en alle denkbare opdrachtgevers. Inmiddels gaat het om bijna driehonderd publiek toegankelijke kunstprojecten verspreid over Nederland. Het kan gaan om een installatie, een beeld, videowerk of andere vormen van kunstwerken; met een permanent of tijdelijk karakter.

BK-informatie is een vakblad voor beeldend kunstenaars en wordt uitgegeven door Stichting BK-informatie. Het bevat voor­namelijk op de beroepsuitoefening van professionele beeldende kunstenaars gerichte informatie. In 2019 ontvingen zij als pilot een bijdrage van het Mondriaan Fonds voor een project over kunst in de openbare ruimte. Kunst in de openbare ruimte is de afgelopen decennia een steeds bekender onderdeel geworden van het straatbeeld. BK-informatie meent dat dit ‘jonge’ erfgoed onder druk staat door onder andere sloop en transities van gebieden.

Om deze redenen wil BK-informatie in het komende jaar de balans opmaken en de volgens hun onderbelichte geschiedenis duiden in het huidige tijdgewricht.

BK-Informatie zal hiervoor een onderzoek uitvoeren naar de beleving van kunst in de openbare ruimte, een canon samenstellen van de honderd sleutelwerken van de afgelopen decennia en een symposium organiseren. Door de betekenis van kunst in de openbare ruimte te onderzoeken hoopt BK-­informatie nieuwe perspectieven op opdracht­geverschap te stimuleren.

mondriaanfonds.nl/ opdrachtgeverschap Aantal aanvragen: 86 Totaal gevraagd bedrag: € 3.216.621 Gehonoreerd: 56 Toegekend bedrag: € 2.125.130

81

Presenteren en programmeren Ervaringen

Willemijn Lindenhovius

Mirjam Huffener

Fiona Zachariasse

Lieneke Hulshof

Projectinvestering Instellingen 85

Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen 91

Projectinvestering Instellingen 89

Meerjarenprogramma’s Presentatie-­instellingen 93

Resultaten 104 Projectinvestering Instellingen 105 Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen 106 Meerjarenprogramma’s Presentatie-instellingen 107 Werkbijdrage Kunstinitiatieven 108 Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria

Inspirerende presentaties maken de betekenis zichtbaar van beeldende kunst en cultureel erfgoed en doen de vonk overslaan bij een zo divers mogelijk publiek. Het kan gaan om bijzondere (tentoonstellings-)projecten, festivals, programma’s en ook om publicaties die zich weten te verbinden aan een (passend) publiek.

Inge Meijer

Bijdrage Publicaties 95

Iris Cornelis Werkbijdrage Kunst­initiatieven 99

109 110 110 111 112

Wafae Ahalouch Experimenteerreglement Kunstenaars­honoraria 97

Arno van der Holst

Bijdrage Mobiel Erfgoed 101

Bijdrage Publicaties Bijdrage Mobiel Erfgoed Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden Pilot VPRO – Naakt op een kleedje

Urwin Vyent Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernij­verleden 103

Commissaris van de Koning, Jette Klijnsma, minister van OCW Ingrid van Engelshoven en conservator Willemijn Lindenhovius. Foto: Sake Elzinga

Presenteren en programmeren > Projectinvestering Instellingen > Ervaringen

‘Verlangen naar verre kusten’

Willemijn Lindenhovius over Sprezzatura – Vijftig jaar Italiaanse schilderkunst in Florence. Iedereen is zo trots op deze kunst. Voor ons was die betrokkenheid goud waard. Zowel de Italiaanse bereidheid mee te werken als die van het Mondriaan Fonds. Denk alleen al aan de internationale transporten en verzekering: onmogelijk zonder de projectinvestering.’

Gestreeld door het zomerlicht kijkt een meisje uit over zee, liggend op een rots.

Het schilderij van Filippo Palizzi straalt één en al vakantiegeluk uit; een dromerig opgaan in de natuur, vol verlangen naar verre kusten. Het Drents Museum haalde die verre kusten in huis, met de tentoonstelling Sprezzatura – Vijftig jaar Italiaanse schilder­kunst (1860-1910). Italië komt in beeld van noord tot zuid, in schilderijen van ruim veertig kunstenaars, met zeventig top­werken van dertig bruikleengevers uit Venetië, Milaan, Rome en Napels; van het Uffizi Museum en Palazzo Pitti in Florence tot de Civica Galleria d’Arte Moderna in Palermo.

Het internationale tentoonstellings­programma van het Drents Museum geeft sinds jaren een ruimer perspectief aan de periode rond 1900.

Eerdere tentoonstellingen waren Glasgow Boys: Schots impressionisme in 2015 en Peredvizhniki: Russisch realisme rond Repin uit 2017. Lindenhovius: ‘Sprezzatura strekt verder, omdat het niet één kunstenaarsgroep representeert, maar de hele Italiaanse kunst van de late negentiende eeuw. Het is een inhaalslag die laat zien dat Italië zoveel meer biedt dan Michelangelo, Leonardo en Botticelli. Ook de periode rond de eenwording van Italië, met alle idealen en teleurstellingen van dien, was er een van sprezzatura: bravoure en virtuositeit.’

‘Bravoure en virtuositeit’

‘Ons gastenboek loopt vol laaiende reacties’, zegt conservator Willemijn Lindenhovius.

‘Mensen wisten niet dat dit bestond en noemen het waanzinnig mooi. Een emotionele roller coaster.’ Bij de voorbereidingen In Italië kwamen die gevoelens haarzelf ook niet zo vreemd voor. ‘Alle deuren zwaaiden open, zelfs die van de besloten portrettengalerij boven de Ponte Vecchio

85

Filippo Palizzi, Meisje op een rots in Sorrento, 1871, Collezione Fondazione Internazionale Balzan, Badia Polesine, International Balzan Prize Foundation, Zurich

87

Mirjam Huffener

Presenteren en programmeren > Projectinvestering Instellingen > Ervaringen

‘De geschiedenis krijgt een stem’

Mirjam Huffener over Post uit de Vergetelheid ‘Ik zag een torenvalk boven de stad bidden; hij bleef boven de Amstel zweven, zo ver, dat je hem zonder kijker niet kon zien. Ik wou wel mee. Ver weg!’ Wanda Verduin houdt van de natuur en mist haar huis en tuin in Bussum. Alle joden uit westelijk Nederland moesten vanaf 1942 naar Amsterdam, gedwongen door de nazi’s.

‘Zaterdag krijgen we gele sterren’, schrijft ze haar vriendin. ‘Dan ben je niets meer.’ Nadat ze is vervoerd naar kamp Vught verstuurt Wanda, die op haar 18de in Auschwitz sterft, nog vier brieven.

kerken, herinneringscentra, scholen en bibliotheken reist. ‘We brengen de geschiedenis dichtbij, op locaties waar mensen gemakkelijk binnenlopen.’

Huffeners vader zat in het gewapend verzet; haar moeder overleefde Auschwitz en stierf recent op 97-jarige leeftijd. Naar haar is de Lotty Veffer Foundation genoemd, die, samen met het Nationaal Onderduikmuseum en Zentrum für NiederlandeStudien Münster, organisator is van de tweetalige tentoonstelling met boek en website.

‘We koesteren allemaal onze bubbel,’ zegt Huffener, ‘soms verschanst achter grote woorden zoals hét fascisme, hét antisemitisme, dé Nederlanders en dé Duitsers. Persoonlijke verhalen nuanceren die neiging. Aan de samenwerking over de grens danken we het verhaal over de liefde tussen een Joodse vluchteling uit Duitsland en een Nederlands meisje. Verhalen maken verhalen los. De bijdrage van het Mondriaan Fonds is essentieel voor de interregionale uitwerking. Hiermee krijgt de geschiedenis een stem.’

‘Zaterdag krijgen we gele sterren’

De tentoonstelling “Waarom schrijf je me niet” – Post uit de Vergetelheid vertelt het verhaal van vijf slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog, via brieven en kaarten.

Ze krijgen een gezicht in korte films, waarin familieleden, een acteur, zangeres en journalist fragmenten voorlezen en reageren met actuele bespiegelingen.

‘Vragen rond vluchtelingen, identiteit en privacy komen vanzelf op,’ zegt Mirjam Huffener, initiator van de tentoonstelling, die in Nederland en Duitsland langs musea, synagogen,

89

Natuurmuseum Brabant, waterhoekonderzoek. Foto: Maria van der Heyden

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen > Ervaringen

‘Van leeuwentand tot vleermuisvleugel’

Fiona Zachariasse over de Meerjarenprogramma’s Musea en overige Erfgoedinstellingen Vuurstenen, een veer of vleugel, leeuwentand of uilenballen. Het fascinerende van de toekomstige schatkamer in Natuurmuseum Brabant, vertelt directeur Fiona Zachariasse, is dat er allerlei natuurvoorwerpen ‘voor het oprapen’ liggen. ‘Iedereen kan hier op onderzoek uit. We verleiden jongeren zelf aan de slag te gaan. Als je een leeuwentand van vijf of zes centimeter vasthoudt, ervaar je de proporties anders dan bij een leeuw op tv. De schatkamer wordt gekoppeld aan een werk­ ruimte vol gereedschap: weegschalen, vergrootglazen, stereomicroscopen, naast simpelweg potloden en meetlinten. Object- en werkruimte zijn twee-in-één. Je kunt er je nieuwsgierigheid uitleven, maar er is ook een onderliggend smart system: een digitaal programma dat je op weg kan helpen. En heb je tips nodig?

Onze raadgevers staan klaar.’

vriendinnetjes, gezinnen, maar ook schoolklassen kunnen er grasduinen of optreden als wetenschapper in spé.

‘Het is leren op maat, naar individuele behoefte. Schoolklassen bieden we thema­ tische programma’s, bijvoorbeeld over vliegen: hoe vliegt een vleermuis; hoe een drone? We hebben twee partners in de Spoorzone, het vernieuwde Tilburgse stationsgebied: Ontdekstation 013 en Vincents Tekenlokaal.

Samen kunnen we drie perspectieven ontwikkelen, op loopafstand van elkaar.

En voor kinderen die méér willen, is er het uitleenprogramma. Neem bijvoorbeeld eens een vleermuisdetector mee naar huis. We merken dat vragen rond milieu en klimaat erg leven: kunnen we zelf iets doen? Daarom linken we graag naar de eigen omgeving. Hoe zit het met de natuur in je eigen wijk? Dankzij publieke investeringen is dit veelzijdige educatieve pakket mogelijk. Gelukkig maar! Het voorziet in een uitgesproken maatschappelijke functie: onze eenheid met het milieu.’

‘Leren op maat: ontdek­ kingen en onderzoek’

Natuurmuseum Brabant heeft altijd sterk ingezet op educatie. De ontdek- en onderzoekzaal Zoek Het Zelf Uit! die het nu ontwikkelt, mede via het Mondriaan Fonds, actualiseert dit programma. Vriendjes en

91

Lieneke Hulshof. Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Meerjarenprogramma Presentatie-instellingen > Ervaringen

‘Kunst zet een licht op de orde van de dag’ Hoofdredacteur Lieneke Hulshof over online kunstmagazine mister Motley

is ze hoofdredacteur. Het online kunst­ platform is inmiddels uitgebreid met offline lezingen en leesgroepen, live discussies en de podcastserie Kunst is Lang. Najaar 2019 kende het Mondriaan Fonds een bijdrage meerjarenprogramma’s toe, voor de bijzondere rol die Motley op al deze manieren tegelijkertijd speelt bij het smeden van een bond tussen kunst en publiek.

‘Kunst en leven aan elkaar knopen,’ zegt hoofdredacteur Lieneke Hulshof, ‘is het motto van mister Motley. Dat was zo vanaf het begin, toen het in 2003 als papieren kunsttijdschrift verscheen, opgericht door Hanne Hagenaars. Nu het een online kunstmagazine is, staat dit nog altijd voorop. We willen een veelkoppig publiek bereiken, van nieuwkomers tot kunst­ professionals. Je kunt prima laagdrempelig over kunst publiceren zonder oppervlakkig te worden, door te laten zien dat kunst actuele thema’s verbeeldt.

Van feminisme tot liefdes­ verdriet. Kunst zet een ander licht op de orde van de dag. Dat is niet iets wat wij van bovenaf opleggen; we laten bewust veel kunstenaars aan het woord of geven ruimte aan een beeldverhaal. We staan dichtbij de bron; de kunstenaars zelf.’

‘Bij kunst van niveau hoort kunstkritiek van niveau’

‘We willen redactioneel ontzettend graag onafhankelijk blijven en deze bijdrage waarborgt die vrijheid,’ zegt Hulshof, ‘Het betekent dat we schrijvers betere voorwaarden kunnen bieden. Er wordt zoveel goede kunst in Nederland gemaakt; daarbij hoort kunstkritiek van niveau. We gaan onze website beter indelen, ontmoetingen met lezers arrangeren en tastbare publicaties uitgeven, die een andere concentratie aanspreken dan het web. Onze nieuwe kwartaalkrant bespreekt nieuws dat verder strekt dan de waan van de dag, zoals de invoering van de nieuwe Donorwet, maar dan via de kunst.’

Hulshof (1993) heeft persoonlijk een artistieke achtergrond: voor ze haar master kunstgeschiedenis afrondde, studeerde ze aan de kunstacademie. In 2015 begon ze als redacteur bij mister Motley. Sinds 2017

93

Inge Meijer, The Plant Collection, Roma Publications, 2019

Presenteren en programmeren > Bijdrage Publicaties > Ervaringen

‘Hoe de museum­ planten daar staan, als decorstuk, wekt ook ontroering’ Inge Meijer over de Bijdrage Publicaties

‘Veel mensen reageren met ongeloof: een vingerplant naast Mondriaan? Ja, en dat was geen incident. De potplant was vast onderdeel van het tentoonstellingsbeleid in het Stedelijk Museum, bijna veertig jaar.

Naast Picasso’s Guernica stond een klimop die hard op weg was naar het plafond.’

vijftig en zestig. Toen zorgde er speciaal iemand voor: de heer Van der Ham, zestien jaar lang. ‘Vader van der Ham’, noemde Sandberg hem in een ode bij zijn afscheid.

Zijn dochter heb ik geïnterviewd.’

Toen Meijer het fenomeen van de museum­ plant ontdekte, leek het haar bijna fictie.

‘Ook omdat je tegenwoordig wegens klimaat en luchtvochtigheid nog geen corsage mag dragen op zaal. Ik heb het Stedelijk-­ archief, het Stadsarchief en persoonlijke archieven erop nageplozen. Dankzij de fondsbijdrage kon ik dat doen en is de prijs van het boek publieksvriendelijk gebleven. Alle foto’s en interviews staan erin. Sommige planten zie je erin groeien. Hoe ze daar staan als decorstuk, dienstbaar aan kunst en publiek, wekt ook ontroering. Het is licht absurd.

Daarnaast toont dit boek onze veranderende omgang met kunst. Internationaal wekt het veel belangstelling. Dit is mijn eerste boek en het brengt me zeker verder: ik werk aan een vervolgonderzoek bij het MoMA in New York.

Inge Meijer vertelt over haar boek The Plant Collection, in 2019 verschenen bij Roma Publications. Het verbeeldt een vergeten hoofdstuk uit de museumgeschiedenis.

In 1946 zette directeur Willem Sandberg planten bij de eretentoonstelling gewijd aan Piet Mondriaan. De vingerplant werd geflankeerd door Victory Boogie Woogie en Broadway Boogie Woogie. Sandberg wilde het Stedelijk veranderen in ‘een huis voor de kunst’. En kunst verlevendigen via de natuur.

‘Vergeten hoofdstuk uit museum­ geschiedenis’

‘Daarna kwam er een hele collectie planten; als een kunstcollectie. Ze werden geïnventariseerd en wisselend gepresenteerd.

Uiteindelijk waren er 39 soorten, van gatenplant tot palmboom; van varen tot sanseveria. De piekjaren waren de jaren 95

Wafae Ahalouch. Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Experimenteerreglement Kunstenaarshonoraria > Ervaringen

‘Zonder kunstenaars geen tentoonstelling: klaar!’

Wafae Ahalouch over kunstenaarshonoraria

schoonheid, maar betwist het keurslijf. Een karakter met capaciteiten, een lichaam dat leven kan voortbrengen, is iets anders dan een sjabloon.’

‘Iedereen weet dat kunstmusea en instellingen moeten woekeren met bizar weinig geld, maar dan nog. Van technici tot en met vormgever werkt niemand onbetaald, behalve de kunstenaar. Exposeren wil je graag, dus je bent blij. De eer is groot! Maar laten we even inzoomen. Zonder kunstenaars geen tentoonstelling: klaar!’ Zo concludeert Wafae Ahalouch.

Voor haar werk kreeg ze een honorarium, net als haar collega’s op deze tentoonstelling van curator Imke Ruigrok. Ahalouch: ‘Wat een verademing! Het is dit jaar de allereerste keer dat ik diverse tentoonstellingen kan maken met een serieus honorarium. Daaraan merk je dat de richtlijn kunstenaarshonoraria uit 2017 en de aandacht die sindsdien voor dit nieuwe normaal bestaat, zijn vruchten afwerpt. Voor kleine of middelgrote kunst­ instellingen zoals Garage Rotterdam is het een redding dat het Mondriaan Fonds de kosten voor een deel kan compenseren, want het blijft toch vaak schrapen. Voor mij voelt het heel professioneel. Je kunt je concentreren op het werk zelf, zonder steeds afgeleid te worden door zorgen over de basisvoorwaarden. Eindelijk!’

‘Een normaal honorarium: een ver­ ademing’

Ahalouch (1978, geboren in Tanger, Marokko) woont in Amsterdam. Ze studeerde in Utrecht en was in Amsterdam resident aan De Ateliers en de Rijksakademie. In 2003 won ze de Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst. Onlangs maakte ze twee monumentale werken op de groepstentoonstelling What if Women Ruled the World? in Garage Rotterdam: muurschilderingen gecombineerd met schilderijen en collages.

Tussen zwarte tralielijnen kronkelen vrouwen in pin-up poses. Ahalouch speelt dubbelspel. Ze zet een volgspot op machtsmechanismen in reclame en showbusiness. ‘Ik huldig de vrouwelijke

97

Iris Cornelis. Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Werkbijdrage Kunstinitiatieven > Ervaringen

‘Groeien, bloeien, zoemen en gonzen’ Iris Cornelis van VierVaart over de Werkbijdrage Kunstinitiatieven

‘VierVaart is één van de weinige plekken in Zeeuws-Vlaanderen voor actuele kunst.

Hoogwaardig, maar laagdrempelig.

Belangrijke schakel is de minicamping.

Er komt publiek uit onze eigen omgeving en van overal: kunstminnaars, toeristen, kampeerders, kunstenaars en schrijvers.

We liggen middenin een weids polderlandschap. Dat is bevrijdend, met uitzicht over het veld.’

Elk jaar nodigt VierVaart een kunstenaar uit voor een werkperiode die wordt afgesloten met een tentoonstelling. ‘We bieden een persoonlijk podium,’ zegt Cornelis, ‘aan kunstenaars op de drempel tussen atelier en buitenwereld. Aan Nan Groot Antink, die doeken verft met pigmenten van bloemen en planten. En straks aan Alexandra Engelfriet.

Zij maakt sculpturale installaties binnen en buiten, één met de grond.

In haar performances woelt ze met haar hele lichaam door de klei.’

‘Met haar lichaam woelt ze door de Zeeuwse klei’

Drie jaar na de opening weet curator Iris Cornelis dat het een schot in de roos is geweest. In 2016 verhuisde ze met haar partner kunstenaar Maartje Korstanje naar Zeeland. Maartje’s ouders gingen mee: Piet Korstanje en Heleen van Elsacker, thuis in de biologisch-dynamische fruitteelt. Samen transformeerden ze ‘een lichtelijk verwaarloosd boerenbedrijf met minicamping’ tot de huidige oase met artist-in-residence, expositieruimte, (gast)appartementen en een atelier voor Maartje. De minicamping werd vernieuwd en op het land ging alles groeien, bloeien, zoemen en gonzen, in de tuin, boomgaard, dierenweide en bijenstal. ‘Onze kracht zit in de verbinding van natuur en cultuur.’

‘Dankzij de Werkbijdrage Kunstinitiatieven’, zegt Cornelis, ‘kunnen wij kunstenaars uitnodigen voor nieuw werk op locatie. En het verhoogt de artistieke levendigheid van VierVaart en omgeving.

We maken ook groepstentoonstellingen en geven elk jaar ruimte aan de introductie­ week van kunstacademiestudenten uit Tilburg en Rotterdam. Die kijken verbijsterd als ze de bus uitstappen, maar zijn in no time aan de slag met materialen van het platteland en het strand.’

99

Arno van der Holst. Foto: Aad Hoogendoorn

Presenteren en programmeren > Bijdrage Mobiel Erfgoed > Ervaringen

‘Succesnummer met drie stermotoren’ Arno van der Holst over de Bijdrage Mobiel Erfgoed

‘Dit vliegtuig was een doorbraak gaandeweg de jaren 1920: met zijn drie stermotoren kon het uitmuntend lange afstanden overbruggen. Het Nederlandse Fokker, toen de grootste vliegtuigbouwer ter wereld, kon het in Europa dik verkopen. En hij veroverde de Verenigde Staten ermee. In Amerika werd het ingezet voor vluchten tussen de oosten westkust. In Europa vloog KLM ermee van Amsterdam naar Batavia, in het huidige Indonesië.

Op korte afstanden konden acht passagiers mee; op lange werd dat gereduceerd naar vier. De luchtvaart was letterlijk voor een handjevol gefortuneerden.’

Nederlandse luchtvaart. Voor de opnames is een replica gemaakt, met een Bijdrage Mobiel Erfgoed van het Mondriaan Fonds.

September 2020 wordt de serie uitgezonden door AVROTROS. Dan vinden ook allerlei avontuurlijke en leerzame activiteiten plaats in het museum.

Van der Holst: ‘De drie stermotoren zijn origineel.

Die zouden we werkend kunnen maken om het originele geluid te horen.

Verder is het een model, schaal één op één, dat we ontzettend graag wilden bouwen als boegbeeld van de Nederlandse luchtvaart.

In Amerika en in Australië zijn nog enkele exemplaren, maar het was te duur die in bruikleen naar Nederland te halen. Dankzij het Mondriaan Fonds kunnen we dit verleden nu delen. Wij zijn aangewezen op publieke middelen voor het zichtbaar maken van de geschiedenis én de schoonheid van dit vliegtuig met zijn lichte romp van staal en linnen en zijn houten vleugels. Het is meteen bijgeschreven in het Nederlands Register Mobiel Erfgoed, van de stichting Mobiele Collectie Nederland.’

‘Fokker FVIIb-3M: boegbeeld Nederlandse luchtvaart’

Arno van der Holst, directeur Nederlands Transport Museum, spreekt over de Fokker FVIIb-3M als over een dierbaar karakter.

Hij gunt het vliegtuig een hoofdrol in de luchtvaartgeschiedenis. Naast Anthony Fokker, pionier en bouwer, en Albert Plesman, de eerste president-directeur van KLM, krijgt het ook daadwerkelijk de rol van superster in een serie over honderd jaar

101

Nationale Herdenking Slavernijverleden, 2019. Foto: Jean van Lingen

Presenteren en programmeren > Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden > Ervaringen

‘Onderweg naar heilzame verwerking’ NiNsee-directeur Urwin Vyent over de herdenking van het slavernijverleden

voor zijn voorouders; moet de Nederlandse regering excuses aanbieden aan de nazaten van tot slaafgemaakten?’

Jaarlijks organiseert NiNsee, het Nationaal instituut Nederland slavernijverleden en erfenis, met een bijdrage van het Mondriaan Fonds de Nationale Herdenking van de trans-Atlantische slavernij: ‘een belangrijk stuk gedeeld Nederlands, Surinaams en Antilliaans erfgoed, dat met zorg en respect beheerd dient te worden,’ aldus directeur Urwin Vyent.

En zeker, bevestigt Vyent: ‘Excuses zijn essentieel voor volwaardige erkenning van het Nederlandse slavernijverleden. Maar: trots zijn op je voorouders is belangrijker dan alleen maar boos zijn op de onderdrukkers, hoe terecht ook. Trots brengt je verder. Tot slaafgemaakten waren spiritueel, seksueel, intellectueel, cultureel, volwaardige mensen en ook creatief als activisten, verzetshelden, denkers, ondernemers, kunstenaars en opvoeders. Ondanks het misbruik dat van hun leven en arbeidskracht werd gemaakt, hebben zij veel tot stand weten te brengen, zoals een eigen taal en een nog steeds levendige cultuur. Het beeld van de tot slaafgemaakten is als het ware nog steeds gevangen in ketenen van beeldvorming.

Daarom zijn herdenken en daarmee verdergaand bevrijden zo belangrijk.’

‘Herdenken is verdergaand bevrijden’

‘Herdenken van de slavernij en vieren van de afschaffing zijn geen doel op zich: we beschouwen ze als momenten om ook het heden en de toekomst goed te begrijpen. Het gaat erom te onderzoeken hoe aandacht voor de trans-Atlantische slavernij en het koloniaal verleden in de Nederlandse samenleving functioneert.

Uitgangspunt is een verbindende dialoog tussen verschillende groepen en generaties voor een heilzame verwerking. Tot dusver dreigen discussies vaak vast te lopen in vermoeiende rituelen, met vragen als: is er nog zoveel aandacht nodig voor een gebeurtenis van meer dan honderd jaar geleden; moet de witte Nederlander zich schuldig voelen

103

Presenteren en programmeren > Resultaten

bredere publiek en het publieksbereik wordt vergroot. Het fonds droeg in 2019 bij aan vijf projecten op het vlak van archeologie, zoals De Nationale Romeinenweek van Stichting Romeinenfestival uit Nijmegen.

Tijdens de Romeinenweek organiseerden ruim 130 archeologische en cultuurhistorische organisaties, erfgoedinstellingen en bedrijven in Nederland activiteiten rondom Romeinse geschiedenis veelal op basis van archeologische vondsten en kennis.

‘Presentaties op onverwachte plekken met verdergaande uitstraling’

Projectinvestering Instellingen De Projectinvestering Instellingen maakt uitzonderlijke projecten mogelijk van beeldende kunst- en erfgoedinstellingen.

Projecten die de gangbare (tentoonstellings-) praktijk overstijgen en de relatie met de burger versterken. Projecten van nationaal belang of met een belangrijke regionale uitstraling. Doel is bijzondere kunst- en erfgoedprojecten stimuleren en die op inspirerende wijze zichtbaar maken.

Het fonds voorzag in extra budget om te investeren in de presentatie van nieuw, pluri­form talent voor nieuwe publieks­ groepen binnen de Nederlandse samenleving. Dit impulsgeld werd ingezet voor zeven projecten. Zo kreeg het Van Abbe­ museum in Eindhoven een bijdrage voor Victor Sonna – Bound 152, een solotentoonstelling van de in Kameroen geboren en in Eindhoven gevestigde Victor Sonna.

In 2019 werden 174 aanvragen ingediend.

Het ging om 88 projecten op het gebied van beeldende kunst, 68 erfgoedprojecten en 18 projecten die beeldende kunst met erfgoed combineerden. 83 aanvragen werden toegekend, waarvan 37 beeldende kunst, 38 erfgoed en negen projecten die beide disciplines combineerden. Zo kreeg 38CC in Delft een bijdrage voor Gewoon bijzonder (Bijzonder gewoon). Parallel aan de eerste overzichtstentoonstelling in Nederland van de 17e-eeuwse schilder Pieter de Hooch in Museum Prinsenhof, organiseerde 38CC een manifestatie voor hedendaagse kunst waarin (inter)nationale actuele beeldende kunstenaars ‘het alledaagse’ anno nu verbeelden. De Nieuwe Kerk Amsterdam kreeg een bijdrage voor De Grote Suriname Tentoonstelling in aanloop naar 45 jaar Surinaamse onafhankelijkheid.

In de tentoonstelling werden persoonlijke verhalen van Surinamers gekoppeld aan historische perspectieven. De expositie bestond uit historische objecten, fotografie, filmfragmenten, muziek en oral history.

Kunstenaars Sara Blokland en Marcel Pinas hebben nieuw werk ontwikkeld.

Ook ontvingen in 2019 zes multidisciplinaire festivals een bijdrage voor hun beeldende kunstprogramma, onder meer Tweetakt, STRP en Todays Art. In 2019 dienden 91 instellingen een verantwoording in van een eerder toegekende bijdrage. Bijna alle aanvragers gaven aan dat ze op een inspirerende manier publiek bereikten. ‘Middels activiteiten is betrokkenheid ontstaan bij het project, waardoor kunst bij een veel breder publiek is geïntroduceerd. Door kennis en beeld over de kunstenaars en de kunstwerken in wording te delen hebben we de inwoners eigenaar willen maken. Door hen te enthousias­meren en te betrekken bij het grotere verhaal achter het project, gaat het gedachtengoed leven’, aldus een instelling. Veel aanvragers meldden dat zij nieuw publiek hebben bereikt met hun project, variërend van een uitbreiding van regulier eigen publiek tot het bereik van bijzondere doelgroepen. Een project over geluidskunst wist mensen met een visuele beperking te bereiken. En een bezoeker liet weten: ‘Ik ben nog nooit in een museum geweest maar dit is wel heel leuk om te ervaren’. Ook werden presentaties op onverwachte plekken gerealiseerd: ‘De tentoonstelling reisde door Nederland en langs musea, kerken, herinneringscentra,

In de periode 2018-2021 is speciale aandacht voor grootschalige publieks­ activiteiten voor archeologie, zodat de toegankelijkheid van archeologie voor het

104

Presenteren en programmeren > Resultaten

scholen en bibliotheken. Elke keer bereiken we weer een ander publiek, heel divers ook’, aldus een aanvrager.

de natuur te volgen, te verbreden en te verdiepen. Het concept sluit aan bij de trends die te zien zijn in het onderwijs: Onderzoekend en Ontwerpend Leren, 21e-eeuwse vaardigheden, maar ook (een vorm van) gepersonaliseerd leren.

Aantal aanvragen: 174 Totaal gevraagd bedrag: € 8.145.877 Gehonoreerd: 83, waarvan 5 op het gebied van archeologie Toegekend bedrag: € 3.997.533

Het Mondriaan Fonds had in 2019 (net als in 2018) de beschikking over extra budget voor presentatie en restauratie van archeo­logisch erfgoed. Er werden vijf aanvragen gehonoreerd. Zo ontving het Rijksmuseum van Oudheden een bijdrage voor onderzoek, educatie en een reizende tentoonstelling over de archeologie van het Noordzee­landschap. De hoogste bijdrage ging naar het Drents Museum met een vaste presentatie over de relatie tussen natuur en cultuur, identiteit, ongelijkheid en migratie. Het museum werpt hiermee een vernieuwende blik op de traditionele objectgerichte archeologie presentatie.

Uit de tentoonstelling moet blijken dat ook de vroegste geschiedenis van de mens niet neutraal is. De mens heeft nooit in volledige harmonie met zijn omgeving geleefd, identiteit is altijd een constructie en migratie is van alle tijden.

‘Katalysator voor onderzoek, samenwerking en nieuwe manieren van presenteren’

Meerjaren­ programma’s Musea en overige Erfgoed­ instellingen Erfgoedinstellingen kunnen aanvragen indienen voor nieuwe, experimentele programma’s over relevante ontwikkelingen op het gebied van hedendaagse beeldende kunst en erfgoed. Doel is instellingen te stimuleren zich te professionaliseren en profileren om een unieke positie in het erfgoedveld te verwerven, waardoor beeldende kunst en erfgoed op een inspirerende manier aan het publiek kan worden getoond en de relatie met de burger wordt versterkt. Omdat het maken van dergelijke plannen veel inventiviteit en kosten vergt, draagt het fonds ook bij aan haalbaarheidsonderzoeken.

Bij acht van de twaalf ingediende verantwoordingen van eerder toegekende bijdragen heeft het programma geleid tot een verbreding van de doelgroepen, bijvoorbeeld doordat is ingezet op een nieuwe publieksprogrammering voor blinden en slechtzienden, en kinderen met hun (groot)ouders. Ook worden de publieksbenaderingen in veel gevallen verder ontwikkeld, bijvoorbeeld door aandacht te geven aan meervoudige perspectieven. Haalbaarheidsonderzoeken bieden instellingen de mogelijkheid ruimte en tijd vrij te ruimen om plannen te concretiseren of verder te ontwikkelen. Zo stelt een aanvrager: ‘De regeling voor het haalbaarheidsonderzoek is zeer prettig. Zonder deze regeling is het bijna ondoenlijk om een definitief projectplan op te stellen.’ Alle aanvragers vermelden dat de bijdrage van het fonds cruciaal is geweest; het werkte als katalysator voor de werving van overige fondsen, maakte onderzoek mogelijk en leidde tot verdere samenwerkingen en de ontwikkeling van nieuwe wijzen van presenteren en technologieën.

In 2019 vroegen 26 erfgoedinstellingen voor in totaal 3,9 miljoen euro aan. Dat is minder dan het jaar ervoor, waarin 38 instellingen 5,6 miljoen aanvroegen. Het fonds honoreerde negentien aanvragen uit verschillende erfgoedsectoren – van het Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers met een onderzoek voor de ontwikkeling van een nieuwe profilering tot Natuur­ museum Brabant voor een nieuw concept waarmee het jonge bezoekers binnen en buiten het museum aanspoort om op een bijzondere manier hun eigen interesse in 105

Presenteren en programmeren > Resultaten

Aantal aanvragen: 26, waarvan 5 op het gebied van archeologie Totaal gevraagd bedrag: € 3.989.090 Gehonoreerd: 19, waarvan 5 op het gebied van archeologie Toegekend bedrag: € 1.823.000

voor hedendaagse beeldende kunst. De bijdragen variëren van 26.500 tot 190.000 euro op jaarbasis. Zo kreeg Club Solo in Breda een bijdrage voor het programma voor de komende twee jaar. De samen­ werking met museale instellingen in Nederland en België én de focus op mid-career kunstenaars maken van Club Solo in de ogen van de adviescommissie een onder­ scheidende presentatie-instelling.

‘Experimentele presentaties realiseren met opinie en debat’

Drie tijdschriften ontvingen in 2019 een bijdrage. Tijdschriften dragen in meer of minder traditionele vorm bij aan actuele discussies in de beeldende kunst. Daarmee hebben tijdschriften de weg naar het fonds teruggevonden, sinds 2017 is het voor tijdschriften weer mogelijk een aanvraag te doen.

Meerjaren­ programma’s Presentatieinstellingen

Talentontwikkeling van jonge, nog niet gevestigde makers en bemiddelaars is belangrijk bij de presentatie-instellingen. In het programma van Extrapool in Nijmegen krijgt jong talent onder meer door een open organisatiestructuur de kans om nieuwe en experimentele activiteiten op te zetten. Verschillende instellingen reflecteren met hun programma op de rol van kunst binnen de context van stedelijke ontwikkeling. In het programma van De Appel in Amsterdam wordt dat ingebed in educatieve activiteiten voor de buurt. Bij Worm wordt de stedelijke context van Rotterdam gekoppeld aan een programma dat de grenzen van de disciplines opzoekt.

De bijdrage is voor presentatie-instellingen en platforms met programma’s van één tot drie jaar die bijdragen aan de ontwikkeling van of discussie over hedendaagse beeldende kunst. Instellingen vragen aan voor inhoudelijk samenhangende activiteiten, gericht op presentatie, experiment, opinie en debat. Doel is het stimuleren van instellingen met programma’s die op een onderscheidende manier vorm en inhoud geven aan relevante ontwikkelingen op het gebied van de hedendaagse beeldende kunst en deze op een inspirerende manier zichtbaar maken.

In 2019 vroegen 37 presentatie-instellingen en tijdschriften voor in totaal 7,3 miljoen euro aan. De programma’s die op de meest aansprekende manier vorm en inhoud geven aan relevante ontwikkelingen op het gebied van hedendaagse beeldende kunst in Nederland en de Nederlandse Caraïben werden gehonoreerd. Het fonds heeft de aanvragen afgewogen op basis van de kwaliteit van de plannen in de gehele Nederlandse context, inclusief de zes instellingen in de culturele basisinfrastructuur en de twaalf doorlopende toekenningen van het fonds uit 2017 en 2018.

Opvallend in deze aanvraagronde was dat verschillende instellingen het probleem van een reële vergoeding voor betrokken bemiddelaars en eigen werknemers aankaarten.

In 2019 deden achttien presentatie-­ instellingen verslag van hun programma van de voorbije jaren. De bijdrage van het Mondriaan Fonds blijkt cruciaal voor de omvang, kwaliteit en diepgang van de programmering. De bijdrage maakt het mogelijk nieuwe producties te realiseren, internationale netwerken te onderhouden en opdrachten te geven.

Ruim 3,8 miljoen euro werd in 2019 toegekend aan de programma’s van twintig presentatie-instellingen en tijdschriften

106

Presenteren en programmeren > Resultaten

Werkbezoek Duitsland Omdat presentatie-instellingen gebaat zijn bij internationale samenwerking en netwerkverbreding organiseerde het fonds in 2019 samen met de Nederlandse ambassade in Duitsland een werkbezoek waaraan zes vertegenwoordigers van Nederlandse presentatie-instellingen deelnamen. Tijdens de reis werden instellingen in Düsseldorf, Essen, Dortmund en Berlijn bezocht.

netwerken. Sommigen opereren nomadisch, andere initiatieven hebben een (vaste) locatie of bestaan alleen digitaal. In 2019 werd er meer budget beschikbaar gesteld.

Het fonds stelde eenmalig 230.000 euro beschikbaar; een ruime verdubbeling ten opzichte van 2018. Het Mondriaan Fonds kon hierdoor aan 23 kleinere kunst­ruimtes en kunstenaarsinitiatieven, verspreid over Nederland, een werkbijdrage toekennen. Van Groningen (BlockC), Brabant (Stichting Beeldenstorm), Noord-Holland (Jacuzzi) tot Limburg (Videopower) en Zeeland (Viervaart).

Aantal aanvragen: 37 Totaal gevraagd bedrag: € 7.397.200 Gehonoreerd: 20 Toegekend bedrag: € 3.804.500

Uit de achttien ingediende eindverantwoordingen van eerdere toekenningen uit 2017 en 2018 blijkt ook nu dat de bijdrage belangrijk is geweest om tot bijzondere samenwerkingen te komen. Ook wordt door bijna ieder initiatief het vergroten van de zichtbaarheid genoemd middels het kunnen investeren in websites, advertenties of door interviews in diverse media.

Het publieksbereik is in veel gevallen vergroot of verbreed. Het kunnen investeren in publieke programma’s, zoals workshops, rondleidingen, excursies, lezingen en performances, speelde hierin voor bijna alle initiatieven een belangrijke rol.

Andere genoemde toepassingen van de bijdrage zijn het professionaliseren van de voorzieningen, het betalen van honoraria van kunstenaars, maar ook het betalen van een vergoeding aan andere partijen die het realiseren van de programma’s mogelijk maken.

‘Kleine initiatieven als opstap en schakel tussen academie, kunstpodia en publiek’

Werkbijdrage Kunstinitiatieven De Werkbijdrage Kunstinitiatieven is bestemd voor de kleinere kunstruimtes en kunstenaarsinitiatieven in Nederland.

Met de bijdrage wil het fonds recht doen aan de rol en positie van kunstinitiatieven en tegemoetkomen aan een vraag vanuit het veld voor deze specifieke vorm van ondersteuning. Ook wil het Mondriaan Fonds de wendbaarheid en slagkracht van de initiatieven vergroten, en overdracht, door­stroming en professionalisering bevorderen. Kleine kunst- en kunstenaarsinitiatieven in Nederland hebben een specifieke functie naast de grotere presentatie-­ instellingen. Zij opereren veelal buiten het institutionele kader en maken een belangrijk deel uit van de professionele kunst­ wereld. Met name voor kunstenaars vormen zij een schakel tussen de academie, het professionele veld en het publiek.

Aantal aanvragen: 62 Totaal gevraagd bedrag: € 598.193 Gehonoreerd: 23 Toegekend bedrag: € 230.000

In 2019 dienden 62 kunstinitiatieven een aanvraag in. Over het algemeen zijn de initiatieven klein in termen van mankracht en organisatorische structuren maar beschikken ze over grote (internationale)

107

Presenteren en programmeren > Resultaten

instellingen in Nederland de richtlijn in de praktijk toe. Kleinere instellingen maken hierbij in sommige gevallen gebruik van het ingroeimodel, waarbij zij vijftig of zeventig procent van de richtlijn betalen. Zij kunnen ook met de regeling van het Mondriaan Fonds nog niet het volledige bedrag bieden.

‘Op weg naar eerlijke betaling kunstenaars’

Experimenteer­ reglement Kunstenaars­ honoraria

Het afgelopen jaar dienden 160 aanvragers een verantwoording in. De instellingen geven aan dat de bijdrage via het experimenteerreglement cruciaal is; zonder de compensatie is het voor hen niet mogelijk een honorarium beschikbaar te stellen dat zich redelijkerwijs verhoudt tot het normbedrag van de richtlijn kunstenaars­ honoraria. Ze hadden geen eerlijk honorarium aan de kunstenaar kunnen betalen of de tentoonstelling had in zijn geheel geen doorgang kunnen vinden. Ook biedt de matchingsregeling meer mogelijkheden om kunstenaars opdracht te geven voor de ontwikkeling van nieuw werk. Betere betaling bevordert hierbij de samenwerking met de kunstenaar, wat leidt tot een beter resultaat. Anderen zeggen dat zij door het experimenteerreglement konden samenwerken met hedendaagse kunstenaars voor tentoonstellingen op plekken waar dat nog weinig gedaan wordt: ‘hedendaagse kunst dient voor iedereen toegankelijk te zijn binnen een redelijke afstand.’ Instellingen benadrukken dat ze waarde hechten aan een goede verhouding met kunstenaars en dat een eerlijke honorering daarbij hoort: ‘het vergroot onze professionaliteit en daarmee onze geloofwaardigheid.’ De richtlijn zorgt voor een heldere uitgangspositie in de onderhandelingen en voor bewustzijn in de organisatie. Tegelijk helpt het ‘kunstenaars hun kunstenaarschap professioneel in stand te houden’.

De richtlijn voor kunstenaarshonoraria die in 2017 werd ingevoerd heeft anno 2019 breed draagvlak verworven. Met de richtlijn trekt de sector samen op om te komen tot een professionelere contract- en onder­ handelingspraktijk bij tentoonstellingen zonder verkoopdoel. De richtlijn die is opgesteld door De Zaak Nu, Beroeps­ vereniging van Beeldend Kunstenaars, Kunstenbond en Platform Beeldende Kunst wordt inmiddels door alle beeldende kunstmusea onderschreven en dient als voorbeeld voor de brede kunst- en cultuursector, nationaal en internationaal.

Via het zogeheten Experimenteer­reglement Kunstenaarshonoraria stimuleert het Mondriaan Fonds de toepassing van de richtlijn. Musea en andere beeldende kunstinstellingen kunnen een gedeeltelijke compensatie aanvragen als zij de richtlijn gebruiken bij de beloning van kunstenaars. De combinatie van richtlijn en reglement zien partijen als de SER en Raad voor Cultuur als een goed voorbeeld van collectieve onderhandeling, om te komen tot fair practice en het verbeteren van de arbeidsmarktomstandigheden van kunstenaars. Het Mondriaan Fonds heeft in 2019 en 2020 een jaarlijks bedrag van 690.000 euro beschikbaar om het gebruik van de richtlijn kunstenaarshonoraria te stimuleren richting een nieuw normaal.

Aantal aanvragen: 213 Totaal gevraagd bedrag: € 873.175 Gehonoreerd: 193 Toegekend bedrag: € 712.737

In 2019 kregen 193 instellingen een bijdrage via het experimenteerreglement. Dit is een stijging van ruim 25 procent ten opzichte van 2018, en een verdriedubbeling ten opzichte van 2017. Op dit moment passen al meer dan honderdtien musea en kunst­

108

Presenteren en programmeren > Resultaten

My Name is Language, een publicatie over haar werk, die ten doel heeft kunstenaars die ‘tekst’ beschouwen als een integraal onderdeel van de hedendaagse kunst­ praktijk, een visueel en tekstueel platform te geven. Omdat het een innovatieve toepassing van e-publishing betrof droeg het Mondriaan Fonds vijftig procent bij aan de productiekosten.

‘Vernieuwende boeken als platform voor beeld en verhaal’

Bijdrage Publicaties Beeldend kunstenaars en uitgeverijen kunnen aanvragen voor de productie van bijzondere publicaties van en over levende beeldend kunstenaars. Het gaat om publicaties die drager zijn van een verhaal, oeuvre­publicaties, eerste publicaties van startende talenten of eenmalige opiniërende uitgaven die reflecteren op de kunstenaars­ praktijk en bijdragen aan de gedachtenvorming over hedendaagse beeldende kunst.

Doel is bijzondere publicaties te realiseren die door inhoud en/of vorm bijdragen aan de discussie over of het inzicht in hedendaagse beeldende kunst.

Uit de 28 verantwoordingen die het Mondriaan Fonds in 2019 ontving blijkt dat voor alle aanvragers de bijdrage cruciaal is geweest. Zonder de bijdrage was de publicatie bij het merendeel van de aanvragers niet verschenen. In enkele gevallen wordt gemeld dat de publicatie zonder bijdrage in een andere vorm zou zijn verschenen. Ook wordt genoemd dat de bijdrage belangrijk is geweest om honorarium te kunnen toekennen en dat de bijdrage als belangrijke steun in de rug werd ervaren. ‘Bovendien geeft zo’n bijdrage een mentale boost, het mag er wezen, je wordt erkend als kunstenaar. Dat heb je nodig als je zo’n ambitieuze publicatie wilt uitgeven’, aldus een van hen.

In september 2018 is de Bijdrage Publicaties verhoogd van 25 procent van de productie­ kosten naar 35 procent. Publicaties die gebruik maken van een innovatieve toepassing van printing on demand, e-publishing of apps, of digitale media integreren kunnen aanspraak maken op vijftig procent van de productiekosten. Op deze manier wil het fonds experiment stimuleren en extra bijdragen aan de zichtbaarheid van de beeldende kunstpraktijk in Nederland aan de hand van kwalitatief hoogstaande publicaties.

De meeste aanvragers geven aan dat de publicatie de zichtbaarheid heeft vergroot door deze te koppelen aan presentatie­ momenten zoals performances, openingen van tentoonstellingen, symposia en beurzen, maar ook middels de pers, digitale kanalen en crowdfunding.

Aantal aanvragen: 69 Totaal gevraagd bedrag: € 676.330 Gehonoreerd: 29 Toegekend bedrag: € 310.974

In 2019 zijn 69 aanvragen ingediend, waarvan 29 aanvragen werden gehonoreerd.

Driekwart van de aanvragen is ingediend door kunstenaars. Meerdere kunstenaars gebruiken de publicatie als reflectie op voorgaande jaren. De publicatie wordt ook gebruikt als oeuvre-overzicht of als afsluiting van een langdurig project zoals een onderzoek of een reis. Gehonoreerde monografieën verschijnen veelal tijdens overzichtstentoonstellingen of solo­ presentaties. Zo ontving Elspeth Diederix een bijdrage voor de publicatie When Red Disappears. Deze werd gepresenteerd tijdens de opening van de gelijknamige tentoonstelling bij Huis Marseille. En Nicoline van Harskamp ontving een bijdrage voor

109

Presenteren en programmeren > Resultaten

de Mobiele Collectie Nederland voor de modernisering van het Nationaal Register Mobiel Erfgoed werd ook ondersteund.

De modernisering van het register moet bijdragen aan het gebruiksgemak, het vergroten van de zichtbaarheid en heeft een meerwaarde voor alle deelsectoren van het mobiel erfgoed.

‘Verschillende mobiel erfgoed partijen vinden elkaar’

Bijdrage Mobiel Erfgoed

In 2019 werden twee gerealiseerde projecten verantwoord. Het fonds ontving een verantwoording van een haalbaarheidsonderzoek van de Stichting Hippo­mobiel Erfgoed waarmee werd onderzocht op welke manier meer samenwerking tussen erfgoedorganisaties met een hippomobiele collectie kon worden gerealiseerd. Met de uitkomsten van het haalbaarheidsonderzoek wordt een definitief projectplan opgesteld. Opvallend is dat er in de aanvragen van 2019 meer wordt samengewerkt tussen verschillende mobiel erfgoed partijen. Het betreft zowel samenwerkingen in de eigen sector, als sectoroverstijgende samen­werkingen.

Organisaties op het gebied van de zorg voor het mobiel erfgoed kunnen sinds 2017 een Bijdrage Mobiel Erfgoed aanvragen. De bijdrage volgde op de eerder aangeboden Mobiel Erfgoed Lening: een samen­werking met het Nationaal Restauratiefonds waarvan te weinig gebruik werd gemaakt om voort te zetten. Na overleg met het veld en het ministerie is tot deze nieuwe mogelijk­ heid besloten. De bijdrage kan worden gebruikt voor bijzondere projecten die gericht zijn op fysieke en virtuele zichtbaarheid, draagvlakvergroting of educatie en die bijdragen aan de professionalisering en versterking van de mobiel erfgoedsector als geheel. Ook kan een bijdrage worden verstrekt als tegemoetkoming voor een haalbaarheidsonderzoek, zoals het fysiek en/of digitaal zichtbaar maken van mobiel erfgoed; het voorbereiden van verregaande vormen van samenwerking of fusie; het professionaliseren van de mobiele erfgoed­ sector; het inhuren van specifieke expertise; onderzoek naar best practices of het aangaan van intensieve (internationale) samenwerking. Doel is de zichtbaarheid van het mobiel erfgoed te vergroten en de sector verder te professionaliseren.

Aantal aanvragen: 20 Totaal aangevraagd bedrag: € 936.396 Gehonoreerd: 12 Totaal gehonoreerd bedrag: € 489.592

‘Duurzame technieken vergroten de zichtbaarheid’

Bijdrage Restauratie Mobiel Erfgoed

In 2019 is het aantal ontvangen aanvragen gestegen naar twintig waarvan er twaalf zijn gehonoreerd. In 2018 ging het nog om zeven aanvragen waarvan drie werden gehonoreerd. Er werd onder andere een bijdrage toegekend aan de Stichting Collectie Aviodrome voor het herinrichten van de tentoonstelling 100 jaar luchtvaartgeschiedenis. Aviodrome wil met de herinrichting het museum herpositioneren als het luchtvaartmuseum en door middel van interactieve elementen de presentatie beter afstemmen op een jongere doelgroep.

Een aanvraag van Stichting Nederlands Transport Museum in samenwerking met

Organisaties op het gebied van mobiel erfgoed kunnen sinds 2018 een bijdrage aanvragen voor restauratie en herstel van mobiel erfgoed met aandacht voor verduurzaming daarvan. Deze bijdragemogelijkheid volgde op de reeds bestaande Bijdrage Mobiel Erfgoed, gericht op het vergroten van de zichtbaarheid van mobiel erfgoed en het professionaliseren van de sector.

De bijdrage kan worden gebruikt voor restauratie en herstel van mobiel erfgoed dat is opgenomen in het Nationaal Register

110

Presenteren en programmeren > Resultaten

Mobiel Erfgoed en dat een duidelijke positie inneemt in de verhaallijn van de Toonbeelden, waarmee uitdrukking wordt gegeven aan een bijzonder nationaal of regionaal belang. Doel is het versterken van de kwaliteit, het vergroten van het draagvlak, het operationeel houden en het verduurzamen van mobiel erfgoed waarbij aandacht is voor milieu-, energie- en klimaataspecten.

‘Het verleden erkennen in het heden’

Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden

In 2019 zien we een toename van het aantal ingediende aanvragen, er zijn in totaal vijftien aanvragen ingediend waarvan twaalf gehonoreerd. In 2018 werden vier aanvragen ingediend waarvan er twee zijn gehonoreerd. Zo ontving Stichting Biesboschbeleving een bijdrage voor de restauratie van Rietaak de Amer. Tijdens de restauratie is er speciale aandacht voor duurzame restauratietechnieken. De stichting wil na restauratie rondvaarten in de Biesbosch organiseren en zal de Rietaak daarvoor uitrusten met een elektromotor.

De Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernij­verleden is gericht op het vergroten van het draagvlak voor de herdenking, waarbij een relatie wordt gelegd tussen verleden en heden, zodat een brug wordt geslagen tussen kunst, cultureel erfgoed en de burger. Belangrijk daarbij is nauwe samenwerking tussen culturele instellingen onderling, met kunstenaars en met andere maatschappelijke partijen. De bijdrage kan alleen aangevraagd worden door het Nationaal instituut Nederlands slavernijverleden en erfenis (NiNsee). Als de aanvraag voldoet aan de formele voorwaarden, stelt het Mondriaan Fonds het bedrag van 50.000 euro ter beschikking aan NiNsee.

In 2019 werden twee gerealiseerde projecten verantwoord: Stichting tot Behoud van Spakenburger Botters voor de restauratie van de Botter BU65 en Stichting Zeeuwse Klipper rondde de restauratie van De Avontuur af. Bij beide projecten was er veel draagvlak voor de restauratie en werd er samengewerkt met vrijwilligers. Beide hebben de restauratie zichtbaar en toegankelijk gemaakt voor publiek. Het bewustzijn op het gebied van duurzaamheid neemt in 2019 toe. Aanvragers maken gebruik van duurzame restauratietechnieken en realiseren tegelijkertijd ook opleidingstrajecten voor de borging van specifieke kennis over mobiel erfgoed restauraties.

NiNsee organiseerde op 1 juli 2019 opnieuw de Nationale Herdenking Nederlands Slaver­nijverleden. Bij het slavernij­ monument in het Oosterpark in Amsterdam werd herdacht dat 156 jaar geleden, op 1 juli 1863 de slavernij werd afgeschaft in de toenmalige koloniën Suriname en de Nederlandse Antillen. De Nationale Herdenking werd rechtstreeks door de NOS op de televisie uitgezonden. De herdenkingsceremonie werd gepresenteerd door Aldith Hunkar. Zangeres Shishani Vranckx opende de Nationale Herdenking met een Namibisch helingslied. Na een plengoffer door Marian Markelo volgden toespraken van de voorzitter van het NiNsee, Linda Nooitmeer, minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Wouter Koolmees, en de burgemeester van Amsterdam, Femke Halsema. Berget Lewis bracht vervolgens een speciaal voor de Nationale Herdenking geschreven lied ten gehore. Hierna werden kransen gelegd ter nagedachtenis aan degenen die hebben geleden onder de trans-Atlantische slavernij. Aansluitend

Aantal aanvragen: 15 Totaal gevraagd bedrag: € 907.092 Gehonoreerd: 12 Toegekend bedrag: € 702.475

111

Presenteren en programmeren > Resultaten

vond in het Oosterpark het Keti Koti festival plaats om de vrijheid te vieren.

‘Maandelijkse podcast over vrouwelijke kunstenaars’

Naast de Bijdrage Jaarlijkse Herdenking Slavernijverleden staan verschillende andere bijdragemogelijkheden van het Mondriaan Fonds open voor projecten rond de erfenis van het slavernijverleden, zoals de Open Oproep Beladen Geschiedenis en ook de Projectinvestering Instellingen en Projectinvestering Kunstenaar en Bemiddelaar. Uiteenlopende organisaties, kunstenaars en bemiddelaars kunnen hiervoor een aanvraag indienen.

Pilot VPRO – Naakt op een kleedje Het Mondriaan Fonds kende een bijdrage uit het pilotbudget toe aan Yuki Kho en Heske ten Cate, die in samenwerking met de VPRO hebben gewerkt aan de ontwikkeling van een nieuwe radio/ podcast serie voor NPO radio 1: Naakt op een Kleedje. Het programma doet sinds september 2019 maandelijks verslag van een kunstwerk van een vrouwelijke kunstenaar middels een interview met een bijzondere gast, onder meer Stephanie Afrifa, Susanne Duijvestein, Rocky Hehakaija en Hedy d’Ancona.

Deze radioreeks wordt uitgezonden tijdens VPRO Nooit Meer Slapen en heeft een eigen huisstijl en omgeving bij de VPRO en op Itunes.

Aantal aanvragen: 1 Totaal gevraagd bedrag: € 50.000 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 50.000

De bijdrage werd besteed aan een reeks interviews als pilot. Met deze eerste reeks afleveringen konden de gesprekken met grotere sponsoren en partners gevoerd worden en duurzame adverteerders en meer frequente gelden gevonden worden.

112

Internationale presentaties Het presenteren van beeldende kunst uit Nederland in het buitenland leidt tot versterking van de internationale positie.

De nadruk ligt op artistieke ontwikkeling en verbinding in de vorm van uitwisseling en het stimuleren van de buitenlandse vraag naar beeldende kunst uit Nederland.

Ervaringen

Joep van Lieshout

Bijdrage Presentatie Buitenland 117

Clare Molloy

Internationaal bezoekersprogramma 119

Remy Jungerman

Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië 121

Iris Kensmil

Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië 125

Resultaten 126 Bijdrage Presentatie Buitenland 127 Voucher Internationaal 127 Internationaal netwerken Istanbul Biënnale 127 Internationaal bezoekersprogramma 128 Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië

Joep van Lieshout

Internationale presentaties > Bijdrage Presentatie Buitenland > Ervaringen

‘Met een vracht aan zeecontainers over de oceaan’

Joep van Lieshout over zijn solotentoonstelling in New York Van Lieshout kreeg ruim baan voor zijn overzicht. Blikvanger was een hoogoven van donkerbruin staal, een ‘fabriek van de toekomst’. Geen schrikbeeld, maar: ‘Een hommage aan de industrie, in een eenheid van mens en machine. Het is een labyrint op zich, zoals alles wat ik maak opgaat in één systeem, zo groot, grotesk en indrukwekkend mogelijk.’

Utopie of dystopie? ‘Het labyrint is mijn levenswerk.’

‘Als vrijheidsstrijder verovert hij de wereld.

Hij is één van de zeldzame Nederlandse kunstenaars die niet alleen binnenslands wereldberoemd is.’ Kort voor zijn solo­ tentoonstelling in New York kreeg Joep van Lieshout de Rotterdam Promotie Prijs.

Als eerste kunstenaar. Tegelijk reisden zijn sculpturen over de oceaan.

Een triomftocht? ‘Er voeren zes zeecontainers naar Amerika,’ stelt hij vast, ‘nog altijd by far de dominante kunstwereld. En uit de haven ging een rij vrachtwagens recht door New York.’

‘Tandwielen bestellen: het leukste wat er is’

Dan tekent Van Lieshout een driehoek en piepklein stokpoppetje. Dat poppetje is hij, als kunstenaar. De driehoek is het commerciële machtsblok van Amerikaanse musea, verzamelaars en galeries. ‘Hoe kom je daartussen? Amerika is een droom die ik wil verwezenlijken, ook met enorme eigen investeringen.

Maar het Mondriaan Fonds bood redding voor transport en productie. Het fonds is onmisbaar als internationale stimulator.’

Van Lieshout spreekt inmiddels met een grote galerie: ‘Winst van Pioneer Works en een stapel positieve recensies.’

Onder Hollandse wolkenluchten trilt Atelier van Lieshout van bedrijvigheid. Op kantoor duikt hij zelf achter zijn computer op, net nog verdiept in ‘het bestellen van tandwielen; het leukste wat er is.’ Onder tandwielen schaart hij alle mogelijke materialen. Het zijn gereedschappen, maar ook metaforen: ‘De raderen die de kunst draaiend houden’. En waarlangs de tijd verglijdt. Bij Pioneer Works in New York plaatste hij een enorme gele klok: elk kwartier verkondigde die met een gong het einde der tijden.

117

Clare Molloy

Internationale presentaties > Internationaal bezoekersprogramma > Ervaringen

‘De wereld met opnieuw afgestelde ogen zien’

Clare Molloy over het Internationaal bezoekersprogramma ‘We hebben twee ogen, oren en neusgaten, twee armen en benen, in een normatief menselijk lichaam. Maar slechts één mond.

Dat zegt wel iets. Non-verbale communicatie wint het van taal. Onze zintuigelijke ervaring is directer en diepgaander dan wat we in woorden uitdrukken.’ Clare Molloy is curatorial fellow bij de Gropius Bau in Berlijn en onafhankelijk curator en auteur. Ze jongleert gemakkelijk met haar gedachten. Eén mond hebben we, oké, maar twee mondhoeken en die van haar schieten graag omhoog.

perspectief. Die sensibiliteit in teksten en op tentoonstellingen brengen, is mijn droom en doel.’

Clare Molloy bezocht via het Inter­ nationaal bezoekersprogramma Nederlandse kunstenaars en kunstinstellingen.

‘Het spiegelen van ontwikkelingen is nu extra zinnig: overal spelen omschakelingen naar grotere maatschappelijke verwevenheid, met vragen rond nationaliteit, de constructie van grenzen, de fragiliteit van natuur. In Nederland zie je de zoektocht naar toekomstscenario’s bij kleine instellingen als De Appel en bij het Stedelijk met zijn topcollectie. Sofia Hernández van Witte de With in Rotterdam vertelde inspirerend over educatie: niet als extraatje, maar als kern. De Gropius Bau voert ook die dans op tussen kunstenaars, professionals en publiek. Directeur Stephanie Rosenthal heeft de kunstproductie opnieuw in huis gehaald. Otobong Nkanga is als tweede kunstenaar een jaar In House: Artist in Residence en meteen collega en lid van het team van de Gropius Bau.’

‘Toekomst­ scenario’s spiegelen over de grens’

Molloy houdt van ‘de levendigheid en het levendige in de kunst’. Ze voltooide een studie Engelse literatuur aan Durham University; switchte naar beeldende kunst en haalde een Masters degree Curatorial Studies in Frankfurt. ‘Ooo, geen kunstgeschiedenis!? Mijn cv wekt verbazing in Duitse vakkringen. Maar de wisselwerking tussen disciplines geeft juist frisse gezichtspunten. Als je weer buiten komt na een goede tentoonstelling, kijk je met opnieuw afgestelde ogen.

Dankzij de sensibiliteit van andermans

119

Remy Jungerman in het Nederlands paviljoen. Foto: Simone Ferraro

Internationale presentaties > Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië > Ervaringen

‘Water als zuiveringssymbool’ Remy Jungerman over de Biënnale van Venetië

Mijn solo op Art Chicago kon dubbel worden uitverkocht. Later volgt mijn solotentoonstelling bij Fridman Gallery in New York. Curatoren broeden her en der op tentoonstellingen. Maar belangrijk is ook de ontmoeting met collega’s: Kerry James Marshall, Haim Steinbach. Martin Puryear, die Amerika vertegenwoordigde in Venetië, bewonderde ik al op de Rietveldacademie.

Hem heb ik opnieuw ontmoet in Amerika.

Die uitwisseling is goud waard.’

‘Het was hoog water tijdens de afbouw: de grootste overstroming in Venetië sinds 1966. Heel maf. Het water in mijn werk werd erdoor versterkt. Modernistische geometrie versmelt daarin met de Afro-­ Surinaamse cultuur, zoals een rituele tafel om voorouders te eren. Daarbij horen drie flessen rivierwater, uit Nederland, de VS en Suriname. Het water is zuiveringssymbool en bron van vervoer en verbintenis. De tafel staat op gebarsten klei: een droge rivierbedding waarin de geschiedenis verzinkt. De actualiteit van de dreigende zeespiegel dringt erin door, als in het slib dat de stad aankleeft.’

‘De wereld wordt groter’

Ook Nederland zette Jungerman in het spotlicht.

Hij exposeerde solo bij zijn nieuwe galerie Ron Mandos in Amsterdam. Jap Sam Books publiceerde zijn monografie Where the river runs. Kunstmuseum Den Haag kocht werk aan uit Venetië. En het Stedelijk maakte de eerste aanwinsten bekend van directeur Rein Wolfs, ook van Jungerman. ‘Toen het Stedelijk eind jaren negentig mijn werk aankocht, vroegen mensen al: wat blijft er nog te wensen over?

Jezelf ontwikkelen als kunstenaar! Ook na Venetië. De wereld wordt er niet kleiner op, eerder groter.’

Anderhalf jaar lang stond voor Remy Jungerman alles in het teken van de biënnale, waar hij met collega Iris Kensmil en curator Benno Tempel Nederland vertegenwoordigde. Hun tentoonstelling The Measurement of Presence trok 308.000 bezoekers.

‘Nu sluit ik me weer op in mijn atelier, als ik de kans krijg!’ Want: ‘De biënnale geeft je carrière een boost. Zeker in Amerika is enorm enthousiast gereageerd.

121

Nederlands paviljoen, BiĂŤnnale van VenetiĂŤ 2019.

Foto: Simone Ferraro

123

Iris Kensmil. Foto: Aad Hoogendoorn

Internationale presentaties > Nederland paviljoen Biënnale van Venetië > Ervaringen

‘Er is iets aangewakkerd’

Iris Kensmil over de Biënnale van Venetië ‘Zeker weten is er iets aangewakkerd!’ zegt Iris Kensmil. ‘Alles is in een versnelling geraakt sinds de Biënnale van Venetië. Het is een hoogtepunt en tegelijk een internationaal kruispunt. Er volgden meteen uitnodigingen: van het Times Art Center in Berlijn, het Albertinum in Dresden en het Haifa Museum of Art in Israël.

In Haifa heb ik nu een solopresentatie binnen het cluster tentoonstellingen Women Make History, Feminism in the Age of Transnatonalism, dat tot de zomer duurt. Ik heb hier bijvoorbeeld op maat een nieuwe versie gemaakt van The New Utopia Begins Here #2, de muurschildering met portret van Audre Lorde.’

portrettengalerij van zwarte feministen, geënt op onderzoek bij The Black Archives in Amsterdam.

Kensmil: ‘De uitnodiging van curator Benno Tempel kwam op het juiste moment.

In de duotentoonstelling The Measurement of Presence deelde ik het paviljoen met Remy Jungerman. Het was fantastisch dat wij onze ideeën op deze maat en schaal konden uitvoeren.

En extra waardevol omdat de biënnale een podium bij uitstek is voor de actuele thematiek van het transnationale.’

‘Podium voor het transnationale’

Behalve in het buitenland kreeg de biënnale voor Kensmil ook een vervolg binnen Nederland. Bij Museum Kranenburgh opende begin december haar solotentoonstelling Blues before Sunrise. Museum­ directeur Marriette Dölle constateerde: ‘Na wat ik gezien had in Venetië, wilde ik heel graag Kensmil in Nederland onthalen. Het is mooi en terecht om te merken dat haar tentoonstelling tegemoet komt aan een nieuwsgierigheid en belangstelling die door de biënnale zijn aangewakkerd.’

Audre Lorde (1934-1992) was een Amerikaanse schrijver en dichter, afkomstig van de Caraïben. Als voorvechter van het ‘black feminism’ bekritiseerde ze het liberale feminisme uit de jaren ‘60, vanwege de eenzijdige focus op witte vrouwen uit de middenklasse. Kensmils portret is een muurgrote ode: een krachtig portret in een modernistische compositie met geometrische vormen. Ze ontwikkelde een

125

Internationale presentaties > Resultaten

goede culturele infrastructuur uitwisseling en mobiliteit vergemakkelijkt.

Een trend die in 2019 heeft doorgezet, is de interesse voor Nederlandse kunstenaars uit Midden- en Oost-Europa. Evenals in 2018, wisten veel internationale (foto)­ festivals en ‘grassroot’ initiatieven, zoals Press to Exit Project Space in Macedonië, de weg naar het fonds te vinden. Het Mondriaan Fonds ontving verder aanvragen uit Tsjechië (1), Slovenië (2), Albanië (2), Kroatië (2), Servië (1) en Bulgarije (1).

‘Bijdrage cruciaal voor kwaliteit: van productie nieuw werk tot transport en presentatie’

Presentatie Buitenland Het Mondriaan Fonds stimuleert bijzondere presentaties en/of producties van nieuw werk van kunstenaars uit Nederland bij internationaal erkende buitenlandse kunstplatforms. Hiermee wil het fonds de internationale waardering voor en zichtbaarheid van relevante hedendaagse kunst uit Nederland bevorderen en de internationale positie van deze kunstenaars versterken. Zowel het buitenlandse platform kan aanvragen als de kunstenaar zelf.

In 2019 werden 110 verantwoordingen ingediend, waarvan 87 door buitenlandse instellingen en 23 door individuele kunstenaars. Uit deze verantwoordingen blijkt dat de bijdrage van cruciaal belang was voor de kwaliteit van de uitvoering en voor specifieke hoge kosten zoals transport en productie van nieuw werk. Negentien van de 23 kunstenaars zeggen expliciet dat de presentatie zonder bijdrage niet door was gegaan. De overige vier stellen dat zij dankzij de bijdrage aanwezig konden zijn bij de opening en op die manier hun inter­ nationale positie konden bestendigen. Van de internationale presentatieplatforms stelt meer dan de helft dat de presentatie zonder een bijdrage in de beoogde vorm niet had plaatsgevonden. Eveneens konden extra activiteiten georganiseerd worden die de zichtbaarheid van de kunstenaars en hun werk vergroten, zoals workshops, artist talks, lezingen en symposia. In veel gevallen is bij de tentoonstelling een publicatie verschenen, al dan niet met een publicatie­ bijdrage van het Mondriaan Fonds. Zo ontving Museum of Latin American Art (MOLAA) een bijdrage voor de groepsexpositie Relational Undercurrents: Contemporary Art of Caribbean Archipelago met David Bade, Natusha Croes en Ellen Spijkstra.

Daarbij verscheen een omvangrijke publicatie over hedendaagse beeldende kunst uit de Caraïben, met speciale aandacht voor kunst uit de Nederlands Caraïbische eilanden. Verder vermelden aanvragers dat presentaties waaraan het Mondriaan Fonds heeft bijgedragen aantoonbaar meer publiek trokken dan de reguliere praktijken van het platform, variërend van een lichte verhoging tot soms driemaal zo veel bezoekers. Enkele aanvragers melden dat werk

In 2019 werd aan 110 presentaties bijgedragen, variërend van de deelname van Melvin Moti, Jennifer Tee en Müge Yilmaz aan de zestiende Istanbul Biënnale tot de solotentoonstellingen van Evelyn Taocheng Wang en Bik Van der Pol in respectievelijke Frac Champagne-Ardenne (Reims, Frankrijk) en Ujazdowski Castle Centre for Contemporary Art (Warschau, Polen). Het toekenningspercentage ligt met 63 procent iets lager dan in het voorgaande jaar, in tegenstelling tot het gemiddelde bedrag per toekenning. Dat steeg licht naar 11.408 euro per aanvraag.

In totaal werden 176 internationale aanvragen ingediend uit 44 landen, twaalf meer dan in 2018. De meeste aanvragen kwamen uit de prioriteitslanden binnen het Internationaal Cultuurbeleid: Frankrijk (13), Verenigd Koninkrijk (12), Verenigde Staten (10), Italië (7) en België (7). Duitsland, ook een prioriteitsland, is echter verreweg de populairste bestemming voor Nederlandse kunstenaars. In 2019 werd in totaal 25 keer een beroep op de regeling gedaan voor een presentatie in Duitsland: zeventien honoreringen waren goed voor ruim zeventien procent van het totaal toegekende budget.

Een voor de hand liggende verklaring hiervoor is dat de nabijheid van Duitsland en de

126

Internationale presentaties > Resultaten

van kunstenaars – van edities in oplage tot sculpturale installaties – naar aanleiding van de presentatie is aangekocht, geschonken of verkocht, of dat onderhandelingen daarover gaande zijn.

‘Stimuleren positie kunstenaars over de grens’

Internationaal netwerken Istanbul Biënnale

Aantal aanvragen: 176 Totaal aangevraagd bedrag: € 2.577.319 Gehonoreerd: 110 Toegekend bedrag: € 1.266.276

Om de positie van Nederlandse kunstenaars op belangrijke internationale evenementen te verbeteren is het Mondriaan Fonds in 2019 een pilot gestart. Kunstenaars konden zich aanmelden om te netwerken tijdens de openingsweek van de Istanbul Biënnale.

Uit 55 aanmeldingen werden de volgende vijftien kunstenaars geselecteerd: Marie Ilse Bourlanges, Deniz Eroglu, Wapke Feenstra, Giovanni Giaretta, David Jablonowski, Susan Kooi, Germaine Kruip, Bea McMahon, Suat Ogut, Ahmet Polat, Maria Roosen, Marjan Teeuwen, Robin Waart, David Haines en Baha Gorkem Yalim. Het Mondriaan Fonds droeg bij aan de reis- en verblijfkosten en zorgde voor de accreditatie. Met de ambassade werd een netwerkbijeenkomst georganiseerd in de tuin van het consulaat.

‘Snel inspringen op ontstane kansen’

Voucher Internationaal Om beter in te kunnen springen op ontstane mogelijkheden, biedt het Mondriaan Fonds met de Voucher Internationaal per december 2019 een verkorte aanvraagprocedure voor kunstenaars en bemiddelaars (onafhankelijke curatoren, critici, theoretici of beschouwers) uit Nederland. Via de Voucher Internationaal kunnen aan­vragers ingaan op een uitnodiging van een internationaal hedendaags kunstplatform, festival, culturele instelling of organisatie in het buitenland. De bijdrage is bedoeld voor bijvoorbeeld het geven van een lezing, workshop, performance of voor het bijwonen voor een belangrijk symposium in het buitenland. Aanvragers krijgen binnen vijf weken uitsluitsel. De bijdrage is alleen bedoeld voor reis- en verblijfkosten tot een maximaal bedrag van 2.500 euro. Het totale beschikbare budget bedraagt 100.000 euro.

Doel is de zichtbaarheid en internationale waardering voor hedendaagse beeldende kunst uit Nederland te vergroten.

‘Merendeel bezoekers houdt contact met Nederlandse kunstprofessionals’

Internationaal bezoekers­ programma Met het internationaal bezoekersprogramma wil het Mondriaan Fonds internationale belangstelling wekken voor hedendaagse kunst in Nederland en de positie daarvan in het buitenland versterken. Doel is buitenlandse curatoren en deskundigen kennis laten maken met het Nederlandse culturele leven, zodat zij Nederlandse kunstenaars en curatoren programmeren,

Het fondsbureau beoordeelt de aanvraag zelf op basis van formele criteria over de relevantie van de lezing, performance, workshop of symposium voor het vakgebied en de internationale positie van het uitnodigende platform. Ook de kwaliteit van het werk van de kunstenaar en bemiddelaar speelt een rol. Het betreft een tijdelijke regeling, tot 15 november 2020.

127

Internationale presentaties > Resultaten

uitnodigen voor gerenommeerde buitenlandse festivals en instituten, publiceren in internationale tijdschriften, samenwerking en coproducties opzetten en het internationale netwerk van Nederland verruimen.

Buitenlandse curatoren en deskundigen krijgen een programma op maat aangeboden, dat aansluit bij hun werkpraktijk en interesses.

in 2021, Jennifer Tee neemt deel aan een groepstentoonstelling in het Musée des beaux-arts de Rennes op uitnodiging van curator Anne Langlois. Keren Detton (directeur Frac Grand Large – Hauts-deFrance) gaat onder meer samenwerken met Marres (Maastricht) en heeft een werk aangekocht van gerlach en koop voor de Frac Grand Large collectie.

In 2019 heeft het Mondriaan Fonds 64 bezoekers ontvangen uit negentien landen in het reguliere bezoekersprogramma en zes bezoekers als follow-up van de jaarlijkse oriëntatiereis.

Enkele bezoekers werd gevraagd een publieke presentatie te geven. Zo gaf Ellen Mara de Wachter een lezing bij Prospects & Concepts tijdens Art Rotterdam en Ruth Estévez (co-curator van de Sao Paulo Biënnale in 2020) een presentatie bij De Ateliers met twee andere curatoren van het biënnale team. Tijdens Unseen namen de volgende mensen deel aan het Public Program: Mark Sealy (directeur Autograph ABP, Londen), Nadine Wietlisbach (directeur Fotomuseum Winterthur), Marc Mouarkech (directeur Arab Image Foundation, Beiroet), Anna-Kaisa Rasetnberger (professor Academy of Fine Arts, Helsinki) en Artur Walther (directeur Walther Collection, New York). Tevens zijn verschillende netwerkbijeenkomsten georganiseerd tijdens Art Rotterdam, Unseen en Amsterdam Art Weekend. Als follow-up van het, in samenwerking met de Nederlandse ambassade in Berlijn, georganiseerde bezoek van een groep curatoren uit Duitsland naar Nederland heeft een groep van zes Nederlandse art professionals een bezoek aan Duitsland gebracht.

Het bezoekersprogramma is een efficiënt en gewaardeerd stimuleringsprogramma, zo blijkt uit onderzoek van Gottschalk Cultureel Advies uitgevoerd in 2019 over de periode 2014-2018. Bijna alle 265 buitenlandse bezoekers onderhouden nog contacten met Nederlandse kunstprofessionals en bij driekwart leidt het bezoek tot concrete projecten. Het programma draagt dan ook ruimschoots bij aan het versterken van de zichtbaarheid en de positie van de Nederlandse kunstpraktijk in het buitenland.

Tegelijkertijd weet het bezoekers­programma de toegang voor Nederland tot het internationale circuit te vergroten en op die manier de internationale connectiviteit van kunstenaars, bemiddelaars en het publiek in Nederland te versterken. >pagina 174

‘Verschuivende perspectieven en alternatieve verhalen’

Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië 2019 was het jaar van de 58e Biënnale van Venetië en de Nederlandse inzending The Measurement of Presence van kunstenaars Iris Kensmil en Remy Jungerman en curator Benno Tempel (directeur Kunstmuseum Den Haag). Een jaar eerder selecteerde een internationale jury hun plan uit zeventig voorstellen die na een open oproep werden ingediend. Het Mondriaan Fonds is als opdrachtgever verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending. De presentatie in het Rietveldpaviljoen wordt gefinancierd uit het internationale budget dat het Mondriaan Fonds ontvangt van het ministerie van OCW.

De uitkomsten van het bezoekers­ programma in 2019 zijn pas de komende jaren te verwachten. Nu is al te melden dat het bezoek van Laurencina Farrant-Lee (directeur SongEun Art Space in Seoul) heeft geleid tot een solopresentatie in 2020 van de kunstenaar Guido van der Werve met Xander Karskens (directeur De Ateliers) als curator. Benoît Lamy de La Chapelle (directeur centre d’art contemporain – la synagogue de Delme) nodigde kunstenaar Magali Reus uit voor een solopresentatie

128

Internationale presentaties > Resultaten

Bij de tentoonstelling verscheen bij Uitgeverij Hannibal een gelijknamige publicatie met interviews en achtergrond­ artikelen door Jessica de Abreu, Nick Aikens, Jelle Bouwhuis, Paul Goodwin, Charl Landvreugd, Willem de Rooij, Greg Tate, Benno Tempel en Allison Young. Het ontwerp was van Haller Brun, het bureau dat ook verantwoordelijk was voor de huisstijl van de hele presentatie.

Het idee voor de tentoonstelling is ontstaan in reflectie op de geschiedenis van de biënnale en de locatie (het modernistische paviljoen van architect Gerrit Rietveld), uit gesprekken tussen de curator en de kunstenaars en het actuele debat. Iris Kensmil bracht het utopische gedachtengoed en de geschiedenis van zwarte vrouwen onder de aandacht, Remy Jungerman verbond in zijn werk verschillende bronnen en culturen met de kracht van de voor­ ouders van Nederland in de breedste zin.

In deze transnationale presentatie lieten de kunstenaars de wereld op zijn breedst zien, refererend aan de permanente stroom van mensen, perspectieven en objecten die nationale grenzen doorbreken en tot nieuwe identiteiten leiden.

Als onderdeel van hun plan organiseerden curator en kunstenaars een publieks­ programma met twee symposia. In samenwerking met The Black Archives werd in februari een eerste bijeenkomst georganiseerd. Een groep van internationale kunstenaars, schrijvers en curatoren sprak vanuit verschillende standpunten over de betekenis van het transnationale voor de artistieke praktijk in het algemeen en bij Jungerman en Kensmil in het bijzonder. De videoregistratie is online terug te vinden.

Vlak voor de sluiting van de biënnale werd in samenwerking met TrAIN Research Center een afsluitende avond georganiseerd bij het Chelsea College of Arts in Londen.

Daar gingen sprekers dieper in op de vragen die met The Measurement of Presence zijn opgeworpen.

The Measurement of Presence werd op 8 mei geopend door minister Ingrid van Engelshoven. ‘verschuivende perspectieven en alternatieve verhalen, waarin Mondriaan, De Stijl en Russische avant-gardisten worden vermengd met Surinaamse en Afrikaanse invloeden’, sprak zij tijdens deze drukbezochte bijeenkomst.

De Nederlandse inzending kreeg veel aandacht in de (inter)nationale pers, zowel voorafgaand aan de tentoonstelling als vanaf de openingsweek. ‘Kunstenaars Iris Kensmil en Remy Jungerman maakten een glasheldere, museaal ogende presentatie met indrukwekkende wandschilderingen en abstracte sculpturen.’, aldus Sandra Smallenburg in NRC. ‘In plaats van een nieuw schisma te creëren wordt in het Nederlands Paviljoen een grote verzoening gepropageerd, tussen de kunstenaars onderling, tussen hen en de geschiedenis waar ze zich zo graag toe verhouden, tussen de kunst en politiek, de kunstenaars en hun publiek.’, schreef Domeniek Ruyters in Metropolis M. Internationaal was er aandacht van onder meer Modern Painters, Kunstforum, CNN Style en Contemporary&.

In een speciaal supplement van De Groene Amsterdammer werden de onderwerpen, die ten grondslag liggen aan The Measurement of Presence, voorgelegd aan een breder Nederlands publiek.

Toen op 24 november de deuren van het paviljoen sloten, was de tentoonstelling door 308.000 mensen bezocht. ‘Hoewel de biënnale nu gesloten is, is daarmee geen einde gekomen aan dit project, en zal het resultaat voelbaar blijven’, aldus Benno Tempel.

Als eerste spin-off heeft Iris Kensmil een solotentoonstelling in Museum Kranenburgh in Bergen (NH) en werd zij uitgenodigd voor groepstentoonstellingen bij Times Art Center in Berlijn, Haifa Museum of Art en Albertinum in Dresden.

Werk van Remy Jungerman was te zien bij galerie Ron Mandos in Amsterdam en via Fridman Gallery New York op Expo Chicago en Untitled Art Fair, Miami. In 2020 heeft hij zijn eerste grote solotentoonstelling in New York bij Fridman Gallery.

129

Stimuleren markt De verkoop van beeldende kunst uit Nederland versterkt de positie van kunstenaars en komt een levendige markt ten goede, evenals de verspreiding van kunst in binnen- en buitenland. Gericht op zowel de particulier als de professional, met internationale kunstbeurzen en galeries als belangrijke intermediair. Ook andere vormen van financiering, zoals crowdfunding, worden verkend.

Ervaringen

Germaine Kruip Bijdrage Kunstbeurzen 133

Sanne Hunfeld KunstKoop 137

Resultaten 138 Bijdrage Kunstbeurzen 138 Bijdrage Kunstboekenbeurzen 139 KunstKoopregeling 140 Andere financieringsvormen

The Eriskay Connection Bijdrage Kunstboekenbeurzen 135

Germaine Kruip, Kannadi, Square and Circle Sequence, 2019

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstbeurzen > Ervaringen

‘Als je op Basel staat, tel je mee’ Germaine Kruip over de Bijdrage Kunstbeurzen

Alle galeries en kunstenaars willen naar Art Basel of, zoals Germaine Kruip zegt: ‘Als je op Basel staat, tel je mee.’ Art Basel is de internationale top en een kostbare investering, vooropgesteld dat je mee mág doen, want de selectie is genadeloos. Kruip was in 2019 via haar Londense galerie The Approach dubbel vertegenwoordigd: in de booth van The Approach, waar die week zo’n 93.000 vaak superprofessionele bezoekers kwamen, én in Kunstmuseum Basel.

Dat was één van de locaties van Parcours: een sideshow met twintig site-specific installaties, onder anderen van Pierre Bismuth, Dan Graham en Camille Henrot.

Op de beurs exposeerde Kruip nieuwe wandsculpturen: met de hand vervaardigde spiegels in geometrische ordeningen. In het museum maakte ze Diamond: een optische illusie van een zwevende, in het donker gloeiende diamant. ‘Het is een licht­volume, geen projectie, geen film.

Zelfs een technicus met wie ik eerder samenwerkte vroeg hoe het zat. Magie!

Commercieel kun je dit niet noemen; daarvoor is het spel met ruimtelijke dimensies te complex. Toch brengt het me verder, omdat curatoren en verzamelaars zien wat je aankunt. Axel Vervoordt heeft me uitgenodigd voor een solo in zijn galerie in Hong Kong, plus een presentatie op Hong Kong Art Basel 2021. En ik ben aan het broeden op zijn open uitnodiging voor een site-specific werk nabij Antwerpen, waar hij ook James Turrell en Anish Kapoor presenteert: helden van een eerdere generatie. Dat vraagt nog wel enige moed.’

‘Fantastische internationale etalage’

‘Parcours voerde langs gymzalen en theaters en, alsof ik de hoofdprijs had gewonnen, in mijn geval naar het Kunstmuseum. Uitgenodigd worden is een grote eer’, zegt Kruip. ‘Het betekent dat je op de radar staat. Dat dank ik aan mijn galerie, die al jaren investeert in mijn zichtbaarheid ter plekke. En aan het Mondriaan Fonds, dat tegemoet komt in de kosten van deze fantastische internationale etalage.’

133

Tokyo Art Book Fair 2019. Foto: Hajime Kato

Stimuleren markt > Bijdrage Kunstboekenbeurzen > Ervaringen

‘Voet aan de grond in Japan, dankzij de Tokyo Art Book Fair’ Carel Fransen over de Bijdrage Kunstboekenbeurzen

nationale uitgevers een prettige, constante stroom publiek was, specifiek geïnteresseerd in publicaties van buiten Japan. Onze deelname is verrassend succesvol verlopen, met goede verkopen en afspraken met distributeurs in Japan en Zuid-Korea. We hebben onze naam, titels en kunstenaars zichtbaar kunnen maken en veelbelovende contacten gelegd.

The Eriskay Connection is een ontwerp­ studio en uitgever van fotoboeken, kunstboeken en onderzoeksprojecten in Breda, in 2011 opgericht door grafisch ontwerper Rob van Hoesel en zijn vrouw en mede-­ uitgever Christel van Steenhoven. De uitgeverij is genoemd naar een Schots eiland waar ze ooit hink-stap-sprong per vliegtuig, trein, bus en veerboot belandden. De naam geldt als metafoor voor de reis naar een mooi resultaat, die soms omwegen vraagt.

The Eriskay Connection, inmiddels uitgebreid met grafisch ontwerper Carel Fransen, presenteerde zich in 2019 op diverse kunstboekenbeurzen, zoals de Tokyo Art Book Fair in Japan, met een Bijdrage Kunstboekenbeurzen van het Mondriaan Fonds.

‘Internationale verspreiding van onze auteurs’

‘Het Tokyo Photographic Art Museum heeft de Rotter­damse kunstenaar Mels van Zutphen uitgenodigd voor een expositie, na kennismaking via de publicatie The Speed of Light die wij met Mels hebben uitgegeven.

Het is nu zaak dat we alle contacten onderhouden. Belangrijkste resultaat is dat we mede dankzij het fonds voet aan de grond hebben gezet in een nieuwe omgeving. Het verhoogt onze status en bekendheid, wat ten goede komt aan de verspreiding van het werk van onze auteurs.’

‘Dit is zonder twijfel één van de drukst bezochte beurzen die we ooit bezochten’, zegt Fransen. ‘Er kwamen meer dan 20.000 bezoekers, wat betekent dat het op de begane grond eigenlijk té druk was, met als voordeel dat juist in het souterrain vol inter-

135

Sanne Hunfeld. Foto: Natascha Libbert

Stimuleren markt > KunstKoop > Ervaringen

‘De vlinders op het schilderij symboliseren vrijheid, het is fijn ermee te leven’ Sanne Hunfeld over de KunstKoop

symboliseren de vlinders vrijheid. Er schuilt een wens voor de toekomst in: dat elke stap een vrije keuze is.’

Boven de eettafel bij Sanne Hunfeld hangen twee schilderijen van Eva Räder. Ze zijn bij het gezin gaan horen; moeder, vader en vier jonge kinderen. De oudste dochter is negen, dan komen twee tweelingbroertjes van zeven en een meisje van vier. ‘Zij zouden de schilderijen ook missen als ze weg waren.’

Hunfeld kocht het eerste doek vijf jaar geleden, als cadeau voor haar man. Niet dat ze speciaal op zoek was naar een kunstwerk; het kunstwerk vond haar.

Hunfeld trommelde familie en vrienden op: of ze wilden meedoen. Intussen ontdekte ze de KunstKoop. ‘Daardoor kon ik de knoop zelf al snel doorhakken en het werk in mijn eigen tempo afbetalen. Zonder rentekosten. De anderen waren vrij hun eigen bijdrage te bepalen. Door de KunstKoop werd het prettig laagdrempelig.’

‘Door de KunstKoop werd het prettig laag­drempelig’

‘Ik had nog nooit kunst gekocht. Mijn man ging promoveren en ik zat half en half op zoek naar een cadeau op internet. Toen schoot me te binnen dat ik eerder iets over betaalbare kunstwerken had gezien.

Al googelend kwam ik bij We Like Art, kunstblog en kunstshop. Het schilderij van Eva Räder sprak me meteen aan.

Er staat een vrouw op die door vlinders wordt bedekt, prachtig van kleur. Voor mij

Het schilderij van Eva Räder maakte iets los. Twee jaar later kochten Hunfeld en haar man samen een tweede doek. Dat hangt nu onder het eerste. ‘Als tweeluik. De vrouw die eerst door vlinders wordt verhuld, komt open en bloot tevoorschijn. Ze heeft iets Aziatisch.

De twee schilderijen versterken elkaar.

Samen hebben ze een Japanse sereniteit.

Het is fijn ermee te leven.’

137

Stimuleren markt > Resultaten

Voor de Europese beurzen – Art Basel, Art Cologne, Arco Madrid, Art Brussels, Volta Basel, Art on Paper Brussel – werd het meest aangevraagd. Daarnaast manifesteren steeds meer galeries zich in de Verenigde Staten op beurzen als Expo Chicago en satellietbeurzen in Miami als Untitled Miami. Uit de eindverantwoordingen blijkt dat bijna alle aanvragers stellen dat de financiële risico’s van beursdeelname te groot zijn zonder de bijdrage van het fonds. Ook meent een groot aantal dat deelname zonder deze bijdrage niet mogelijk was geweest. De bijdrage van het fonds biedt volgens de galeries de gelegenheid om de volledige aandacht te richten op het zo goed mogelijk presenteren, positioneren en plaatsen van Nederlandse kunstenaars in een internationale context, zonder compromissen te hoeven sluiten op financiële gronden. Beursdeelname wordt gezien als een investering in de internationale positie van de galerie en de kunstenaars, zelfs wanneer een negatief resultaat of een break even-punt is behaald. Bijna alle beursdeelnames hebben geleid tot duurzame relaties met verzamelaars, curatoren of collega-galeristen. In verschillende gevallen betrof het een bestendiging van een bestaande relatie.

‘Financiële risico’s te groot zonder bijdrage van het fonds’

Bijdrage Kunstbeurzen Galeries die kunstenaars uit Nederland tonen op een internationale beurs kunnen een tegemoetkoming ontvangen; relatief kleine bijdragen die galeries stimuleren kunst uit Nederland aan een groot internationaal publiek te tonen en opdrachten te verlenen aan kunstenaars. Doel van deze bijdrage is de bekendheid van en de internationale waardering voor relevante hedendaagse beeldende kunst uit Nederland te vergroten.

Elk twee jaar stellen experts een lijst van internationaal gerenommeerde kunstbeurzen vast. Galeries die op die beurzen worden toegelaten en kunst uit Nederland tonen, ontvangen direct een bijdrage voor standhuur. Aanvragen voor deelname aan beurzen buiten de vaste lijst legt het fonds ter beoordeling voor aan een commissie. In 2019 is besloten om het maximaal aantal te ontvangen bijdragen standhuur voor beursdeelnames te verhogen naar vier. Tevens is de maximale bijdrage standhuur verhoogd naar 10.000 euro. De bijdrage is afhankelijk van de hoogte van de (kale) standhuur en het percentage getoonde werken van beeldend kunstenaars uit Nederland.

Aantal aanvragen: 76 Totaal gevraagd bedrag: € 389.254 Gehonoreerd: 71 Toegekend bedrag: € 362.839

‘Terrein winnen op beurzen wereldwijd’

In 2019 hebben 76 galeries een aanvraag ingediend. 71 galeries ontvingen een bijdrage. Dertig toekenningen hadden betrekking op beurzen op de vaste lijst van het Mondriaan Fonds en 41 beurzen daarbuiten.

Eén toekenning was bestemd voor een presentatie op een aparte sectie van Art Basel. Binnen het programma Parcours van Art Basel werd nieuw werk getoond van Germaine Kruip in samenwerking met The Approach. Het betrof een site-specific installatie in het Hauptbau Vortragssaal van het Kunstmuseum Basel getiteld Diamond.

Bijdrage Kunst­ boekenbeurzen Publicaties zijn een belangrijke manier om beeldende kunst te ontsluiten voor een groter publiek. Nederlandse uitgevers kunnen om die reden een bijdrage aanvragen om kunst(enaars)boeken te tonen van levende beeldend kunstenaars uit Nederland of publicaties over hedendaagse

>pagina 133

138

Stimuleren markt > Resultaten

Fonds deelname aan de beurs niet kostendekkend of in zijn geheel niet mogelijk was geweest.

beeldende kunst in Nederland uit de 21e eeuw op buitenlandse kunstboeken­beurzen van internationaal belang. De bijdrage is een tegemoetkoming in de kosten voor deelname aan een kunstboekenbeurs. Via deze bijdrage wil het Mondriaan Fonds de internationale positie, bekendheid van en waardering voor hedendaagse beeldende kunst uit Nederland versterken.

Aantal aanvragen: 26 Totaal gevraagd bedrag: € 75.000 Gehonoreerd: 23 Toegekend bedrag: € 67.500

Evenals bij de Bijdrage Kunstbeurzen kan de bijdrage worden aangevraagd voor deelname aan zowel kunstboekenbeurzen op een door een commissie van experts vastgestelde lijst als voor overige kunstboekenbeurzen. Gerenommeerde kunstboekenbeurzen Offprint Parijs en Londen, New York Art Book Fair, Tokyo Art Book Fair en Frankfurter Buchmesse Halle 4.1 en Friends With Books staan elk op de vastgestelde lijst. Uitgevers die op deze kunstboekenbeurzen worden toegelaten en kunst(enaars)boeken uit Nederland tonen, ontvangen direct een bijdrage.

‘Via de KunstKoop kwam voor 50.000 kopers kunst binnen bereik’

KunstKoopregeling Met de KunstKoop kunnen particuliere kopers kunst op afbetaling kopen, zonder rente te betalen. Sinds 1997 maakten meer dan 50.000 kopers gebruik van de regeling en kochten voor ruim 166 miljoen euro aan kunstwerken.

In 2019 heeft het Mondriaan Fonds 26 aanvragen ontvangen, daarvan zijn 23 gehonoreerd: 21 voor beurzen op de vastgestelde lijst en twee voor beurzen buiten de lijst.

Zo nam Valiz, boek en culturele projecten deel aan de Melbourne Art Book Fair en The Eriskay Connection aan Shanghai Unfold. Volgens Valiz was de bijdrage voor deelname cruciaal, omdat het voor kleine zelfstandige uitgeverijen een te grote financiële investering is om naar Australië af te reizen, met boeken en benodigd­heden en daar enkele dagen te verblijven. De ondersteuning van het Mondriaan Fonds maakt dat deze lasten niet geheel door de aanvrager voorgefinancierd hoeven te worden, waardoor juist de beurzen in minder bekende of minder bereikbare landen, waar veel terrein te winnen is, binnen handbereik komen. Met een bijdrage van het Mondriaan Fonds gingen uitgevers verder achtmaal naar de Verenigde Staten, vijfmaal naar Frankrijk, viermaal naar het Verenigd Koninkrijk, tweemaal naar Japan en tweemaal naar Duitsland.

Om de KunstKoop aan te kunnen bieden, werkt het Mondriaan Fonds samen met kredietverstrekker ABN AMRO. In 2019 beëindigde de bank deze samenwerking, de regeling past niet in het beleid dat zij de komende jaren zal voeren. Leningen voor de KunstKoop worden nog tot 1 april 2020 door ABN AMRO verstrekt.

Het nieuws dat ABN AMRO stopt met het aanbieden van de regeling leidde tot veel reacties van galeries, kunstenaars en kunstkopers. Uit deze reacties blijkt dat de KunstKoop nog steeds van groot belang is voor de particuliere kunstmarkt. Het Mondriaan Fonds onderschrijft dit belang en kon eind januari 2020 bekendmaken dat er een nieuwe samenwerkingspartner voor de KunstKoop is gevonden: Santander Consumer Finance Benelux. Met deze krediet­verstrekker kan het fonds de KunstKoopregeling voortzetten.

Ook zoekt het fonds naar andere manieren om de kunstmarkt te versterken en de verkoop van hedendaagse beeldende kunst en vormgeving te bevorderen.

Twintig uitgeverijen deden in 2019 verslag van hun bijdrage. Bijna allemaal melden ze dat zonder bijdrage van het Mondriaan

Het aantal afgesloten contracten dit jaar was 606, daarin laat het een stijgende

139

Stimuleren markt > Resultaten

lijn zien ten opzichte van vorig jaar. Een positieve ontwikkeling na de voorgaande jaren waarin het aantal afgesloten contracten daalde.

Andere financieringsvormen

Dit jaar waren ruim 120 galeries bij de KunstKoop aangesloten, verspreid over het hele land – van Bad Nieuweschans tot Goes. Iedere twee jaar vindt een aanvraagronde plaats, waarin galeries (opnieuw) kunnen toetreden tot de KunstKoop. In 2019 dienden 64 galeries een aanvraag in, 49 kregen een positief advies. Daarvan werden dertien galeries toegelaten die de regeling nog niet eerder hadden aangeboden. Aangezien het in de vorige ronde voor het eerst mogelijk was om voor vier kalenderjaren deel te nemen aan de KunstKoopregeling, was het aantal aanvragen lager dan in de ronde van 2016.

Het Mondriaan Fonds doet onderzoek naar verschillende vormen van financiering en ondersteuning van beeldende kunst en erfgoed. Het speelt in op initiatieven uit het kunst- en erfgoedveld en is als relatie­makelaar actief om te kijken naar innovaties buiten de kunstsector. Deze worden onderzocht via samenwerkingen en pilotprojecten.

‘Rentevrije lening voor kunstenaars’ Fonds Kwadraat

Voor de vergroting van de bekendheid van de KunstKoop werd zoals ook in voorgaande jaren opgetrokken met verschillende partners. Met Amsterdam Art werd de samenwerking voortgezet om de KunstKoop onder aandacht te brengen tijdens het Amsterdam Art Weekend en andere evenementen gedurende het jaar. Een nieuw onderdeel was de Art Hunt, waarmee bezoekers aan het Art Weekend een bijdrage voor hun kunstaankoop konden winnen. Gallery Viewer maakte de KunstKoop zichtbaar via een online campagne en op posterzuilen in diverse Nederlandse steden. We Like Art! bracht de regeling onder de aandacht bij hun verkooptentoonstelling bij Collectie de Groen in Arnhem. Ook maakten galeries en het Mondriaan Fonds de KunstKoop zichtbaar tijdens verschillende Nederlandse kunstbeurzen.

Fonds Kwadraat verstrekt al bijna vijftig jaar rentevrije leningen aan beeldend kunstenaars, fotografen en ontwerpers. Fonds Kwadraat wil met de leningen een bijdrage leveren aan de professionalisering en groei van de kunstsector. Het Mondriaan Fonds heeft een ‘fonds op naam’ ingericht binnen Fonds Kwadraat en wil hiermee in de praktijk onderzoeken wat een meer duurzame manier van financieren is voor de kunst.

Ook in 2019 heeft de samenwerking tussen het Mondriaan Fonds en Fonds Kwadraat tot verschillende resultaten geleid. Daar waar banken zelden een lening verstrekken aan kunstenaars, kon via Fonds Kwadraat een voorfinanciering worden gedaan of werd de gevraagde eigen bijdrage voor projectaanvragen bij het Mondriaan Fonds gefinancierd. De jaarlijkse bijdrage van het Mondriaan Fonds was net zoals in het voorgaande jaar 24.000 euro. Ook het aantal leningen is in 2019 vrijwel gelijk gebleven: 53 toegekende leningen (op een totaal van 120) vielen binnen de doelgroep van het Mondriaan Fonds. Het leenkapitaal werd hierbij goed benut. Fonds Kwadraat bood kunstenaars de mogelijkheid leningen af te sluiten die werden ingezet voor het ontwikkelen, maken en presenteren van nieuw werk. Er werden leningen verstrekt voor het ontwikkelen van publicaties, voor een werkperiode in binnen- en buitenland, voor

Totaal aankoopbedrag kunstwerken: € 2.492.685 Aantal afgesloten contracten: 606 Totaal leenbedrag: € 2.112.978 Totaal bedrag betaalde fee: 203.236

140

Stimuleren markt > Resultaten

publiek op.

de investering in apparatuur, gereedschap en een atelier, maar ook voor het doen van artistiek onderzoek. Ook konden kunstenaars direct na hun afstuderen een lening aanvragen bij Fonds Kwadraat. Kunstenaars die het afgelopen jaar een bijdrage kregen van het Mondriaan Fonds, kwamen zonder extra toetsing in aanmerking voor een lening. Kunstenaars konden het hele jaar door een aanvraag indienen.

In het najaar 2019 lanceerde voordekunst Creative Funding, de adviestak van voordekunst. Hiermee wil voordekunst de culturele sector beter van dienst zijn en een breder pakket aan ondersteuning bieden.

Deze ondersteuning staat in het teken van crowdfunding en crowdkeeping. Vanaf 2020 draagt het Mondriaan Fonds bij aan vijf adviestrajecten voor beeldende kunsten erfgoedinstellingen binnen de pilot Creative Funding.

Crowdfunding Crowdfunding heeft de afgelopen jaren in de cultuursector een vlucht genomen.

Steeds meer kunstenaars en instellingen zien de mogelijkheden die crowdfunding biedt, als aanvullende vorm van financiering, maar ook om een nieuw publiek en draagvlak te vinden voor projecten.

CineCrowd Per 1 juli 2019 werkt het fonds tevens samen met crowdfundingplatform CineCrowd. Binnen de pilot draagt het fonds bij aan crowdfundingcampagnes van kunstenaars die actief zijn op het grensvlak van film en beeldende kunst. Vergelijkbaar met de constructie met voordekunst, kunnen kunstenaars die een campagne starten bij CineCrowd in aanmerking komen voor een bijdrage van het Mondriaan Fonds van twintig procent van het streefbedrag (met een maximum van 2.000 euro). In 2019 zijn geen aanvragen binnengekomen.

‘Vliegende start voor crowdfundingprojecten’ voordekunst In 2019 heeft het Mondriaan Fonds haar langdurige samenwerking met crowdfundplatform voordekunst voortgezet. Binnen de huidige samenwerking met voordekunst wordt kunstenaars een aanvullende mogelijkheid geboden om het doelbedrag van hun crowdfundingcampagne te realiseren en publiek draagvlak te organiseren. Dit geeft crowdfundingprojecten een vliegende start en levert een aantal aansprekende én geslaagde campagnes op.

‘Investeren met meerwaarde voor maatschappij’ Impact investeren voor kunst en cultuur Sinds 2016 onderzoekt het Mondriaan Fonds de mogelijkheid van impact investeren, het investeren met een toegevoegde waarde voor de maatschappij naast een financieel rendement. In 2019 is hiervoor een platform gestart, de zogeheten Cultuur Impact Hub. Binnen deze Cultuur Impact Hub kunnen culturele projecthouders die op zoek zijn naar een investering en investeerders elkaar ontmoeten. De Cultuur Impact Hub ontwikkelt voor deze twee totaal verschillende partijen een gemeenschappelijke taal. Dat gebeurt middels een prospectus dat bestaat uit het plan van de project­ houder (het pitch deck) en de vertaling naar de investeerder. In 2019 is het raamwerk voor deze prospectus opgesteld. In 2020 zal de werkbaarheid getest worden middels vier projecten in de Cultuur Impact Hub.

Het Mondriaan Fonds draagt via een match­fundings-constructie twintig procent van het benodigde bedrag (met een maximum van 2.000 euro) bij aan geselecteerde projecten die bij voordekunst een crowdfundingcampagne zijn gestart. De bijdrage van het fonds is voorwaardelijk: alleen wanneer de maker er in slaagt het overige deel via het publiek op te halen, wordt de bijdrage daadwerkelijk uitgekeerd.

In 2019 heeft het Mondriaan Fonds een bedrag ingezet van 29.340 euro aan twintig projecten. Deze projecten haalden met crowdfunding een bedrag van 202.356 euro op. Elke euro vanuit het Mondriaan Fonds bracht zodoende meer dan zes euro uit het

141

Samenwerken Samenwerken kan zorgen voor meer samenhang en extra impact. Het kan gaan om samenwerking tussen musea en andere erfgoedinstellingen onderling of met andere maatschappelijke partijen, daar waar deze meerwaarde heeft. Samenwerking is ook een streven van het fonds zelf als makelaar van contacten, kennis, inzicht en ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed.

Ervaringen

Arnoud Odding

Bijdrage Samenwerking Musea 145

Katja Weitering Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen 147

Bart Rutten OriĂŤntatiereis 151

Guus van Engelshoven Regiomakelaars 153

Resultaten 154 Bijdrage Samenwerking Musea 154 Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen 155 De Verbeelding 156 OriĂŤntatiereis 157 Regiomakelaars

Rijksmuseum Twenthe, Twentelab (artist impression), 2019

Samenwerken > Bijdrage Samenwerking Musea > Ervaringen

‘Van fossiel tot kunstwerk: de collectie dynamisch maken samen met het publiek’ Directeur Arnoud Odding over het Twentelab

Twenthe én die van de Museumfabriek.

Het collectiecentrum met depot is hiervoor beschikbaar, maar ook het restauratie­ atelier, de fotostudio en het kenniscentrum met bibliotheek: deze zijn voorzien van uitgebreide onderzoeksfaciliteiten, waar in open contact met het publiek onderzoek kan worden uitgevoerd.

Kijken met je ogen? Veel meer dan dat! In de Museumfabriek in Enschede draait het om ‘de samenhang der dingen’. Je ontdekt er hoe natuur, cultuur, wetenschap en techniek van invloed zijn op elkaar. En op onszelf. Kunstwerken en voorwerpen uit de wereld van natuur, wetenschap en techniek roepen samen een leerzame en betoverende ervaring op.

Duik bijvoorbeeld in de magie van ‘wit’. Loop onder de sterrenhemel door en leer sterrenbeelden aanwijzen. Of ontdek wat mensen afkijken bij dieren voor de ontwikkeling van robots. In de Makerspace kan iedereen zelf met een 3D-printer, lasersnijder, foamcutter en andere apparatuur aan de slag. En nieuw is sinds 2019 het Twentelab, dat samen met het Rijksmuseum Twenthe bij de Museumfabriek wordt ontwikkeld, via een bijdrage van het Mondriaan Fonds.

‘Duik in kunst, natuur, wetenschap en techniek’

Directeur Arnoud Odding van het Rijksmuseum Twenthe: ‘Of het nou gaat om fossielen, insecten of hedendaagse kunst, bezoekers zijn welkom voor het exploreren van hun eigen interessegebied. Zo zie je dat de faciliteiten die wij dankzij de publieke investering kunnen ontwikkelen, ook weer terugvloeien naar het publiek. Als musea doen we ons voordeel met de nieuw te verwerven kennis over onze collecties; ook de onderzoeksresultaten delen we weer. Wij zijn vereerd dat het Mondriaan Fonds het Twentelab mede financiert en als voorbeeld beschouwt van museale samenwerking: we maken de collectie dynamisch, samen met liefhebbers en het publiek.’

Het Twentelab geeft liefhebbers, kenners en vrijwilligers de kans onderzoek te doen naar de collectie van het Rijksmuseum

145

Katja Weitering in de tentoonstelling North & South. Foto: Mike Bink

Samenwerken > Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen > Ervaringen

‘Onze Maria ontmoet eindelijk haar broers en zussen uit de rest van Europa’ Katja Weitering over internationale samenwerking

de intensieve samenwerking, voorafgaand aan de ‘reünie’. North & South combineert tientallen spectaculaire kerkelijke kunstwerken uit de twaalfde tot veertiende eeuw, van Noorwegen tot Catalonië. ‘In de streken daartussen zijn zulke kerkschatten vrijwel verdwenen, door latere godsdienstoorlogen, beeldenstormerij, de Franse revolutie en de tand des tijds.’

‘Onze Maria, bijna 800 jaar oud, heeft een klepje in haar hoofd. Ze is zelf een heiligenbeeld, maar droeg ook heilige voorwerpen met zich mee. In haar hoofd zaten relieken.

Dat konden we raden, verder bleef ze mysterieus. We wisten niet welke positie ze innam in de kerk. Nu weten we dat ze het altaar bekroonde, de heiligste locatie, met de mooiste beelden en schilderijen van de beste ambachtslieden. Dat is een belangrijke uitkomst van ons internationale onderzoek.’

Aldus Katja Weitering, hoofd presentaties van Museum Catharijne­ convent in Utrecht. ‘De tentoonstelling North & South, Europese topstukken herenigd laat alle resultaten zien. Wij hebben het onderzoek binnen het Europese netwerk van musea voor middeleeuwse kunst opgezet omwille van onze Madonna, en zij speelt dan ook een hoofdrol. Na al die eeuwen ontmoet ze eindelijk haar broers en zussen uit de rest van Europa.’

‘Het mooie is, dat onze samenwerking ook een historische aan het licht brengt,’ zegt Weitering.

‘Meestal beperken musea zich tot onderzoek naar hun nationale collectie.

Dankzij de investeringen van het fonds, konden we verder kijken en komen we met ons internationale team tot verdergaande inzichten. Bij de middel­ eeuwen denk je vaak aan bloedige ridderslagen en elkaar bevechtende koninkrijkjes, maar tussen 1100 tot 1350 was er een harmonieuze uitwisseling van culturele en religieuze waarden. De kerk fungeerde als superstructuur. Over verre streken werd één christelijke beeldtaal uitgerold. Sindsdien hebben alleen emoticons zo’n reikwijdte.’

‘Middeleeuwse eenheid en uitwisseling’

Met het Museu Episcopal de Vic in Catalonië en het Noorse Universiteitsmuseum in Bergen ontwikkelde het Catharijneconvent 147

Katja Weitering in de tentoonstelling North & South. Foto: Mike Bink

149

Bart Rutten, deelnemer oriĂŤntatiereis 2019

Samenwerken > Oriëntatiereis > Ervaringen

‘Een grenzeloze canon in het museum’ Bart Rutten over de oriëntatiereis naar de Verenigde Arabische Emiraten en Pakistan

‘Waar ik nu al wel op kan ingaan is onze samenwerking met Richam Syed, toonaangevend kunstenaar en kunstdocent in Lahore. Van haar hebben we ongelofelijk poëtisch en tegelijkertijd politiek geladen werk gezien, waarin zich een nieuwe omgang met museumcollecties ontvouwt.

Syed maakt met voorwerpen uit de verzameling nieuwe installaties.

Het is een voorbeeld van de krachtige en subtiele attitude in de kunst, die in het Midden-Oosten soms onder druk staat van politieke en religieuze reikwijdte. Samen met Patrizia Keller van het Zwitserse Museum van Nidwalden hebben wij Syed uitgenodigd museale interventies bij ons te ontwikkelen.

Ook deze coproductie is een uitkomst van de reis. Doordat het een gemeenschappelijke trip is van Nederlandse curatoren en kunstenaars met collega’s uit Zwitserland en Denemarken wordt ook dit netwerk verlevendigd.’

‘Het is goed soms royaal afstand te nemen van het Centraal Museum, misschien zelfs van het hele Nederlandse museum, en met de blik van ver daarbuiten naar kunst te kijken,’ aldus Bart Rutten, artistiek directeur van het Centraal Museum in Utrecht en in 2019 deelnemer aan de oriëntatiereis van het Mondriaan Fonds.

‘Herijking van de blik’

‘Er is een enorme slagkracht in de Verenigde Arabische Emiraten, dat zo snel hét podium voor kunst in het Midden-Oosten is geworden, met grootse musea als Louvre Abu Dhabi.

Er geldt een andere canon. Dat houdt in: herijking van de blik. In Pakistan is dat nog manifester. De miniatuurschilderkunst die in eeuwen hoog gespecialiseerd is, speelt ook in de actuele kunstpraktijk een rol, via een bewuste revival en vernieuwing. Het is waardevol daarin te delen, ter plaatse, maar ook in Nederland, gezien de gemêleerde achtergrond van bevolkingsgroepen: die vraagt om precisering van ieders verhouding tot diverse culturen. Voor het Centraal Museum zag ik kunstwerken die nu op mijn verlanglijst staan. Zodra het rond is, vertel ik graag meer.’

151

Regiomakelaar Guus van Engelshoven. Foto: Annelinde Dejong

Samenwerken > Regiomakelaars > Ervaringen

‘Nieuw voor het Zuiden; nieuw voor het fonds’ Regiomakelaar Guus van Engelshoven over het Limburgse kunstlandschap

Hij komt oorspronkelijk zelf uit Maastricht en toch, zegt Guus van Engelshoven, heeft het hem verwonderd hoeveel er te ontdekken valt in het Limburgse kunstlandschap.

‘Er is een rijkdom aan individuele kunstenaars, nieuwe initiatieven en projecten in wording. Ondanks mijn professionele belangstelling leer ik die pas kennen nu ik, na langere tijd in Amsterdam, zelf weer in het Zuiden woon en deze rol van vooruitgeschoven post vervul. Dat is dankbaar. Het toont de behoefte en betekenis aan van intermediairs. Er wordt bijvoorbeeld gebouwd aan de Heuvelland Biënnale: een biënnale voor buitenkunst, door kundige organisatoren en met veel goede kunstenaars.

Nieuw voor het Zuiden; nieuw voor het fonds. Over en weer kunnen we elkaar nu informeren. Toezeggen kan ik natuurlijk niets, maar ik kan wel alles verkennen.’

wegwijs maken, plannen bespreken.

Andersom verspreid ik mijn landelijke netwerk in Limburg en breng ik de kansen onder de aandacht die het fonds biedt voor bijdragen aan beeldende kunst en erfgoed.

Wat meteen sterk speelde, is de tijdelijke regeling 75 jaar Vrijheid, die het fonds in 2019 in een Open Oproep bekendmaakte, voor projecten die de Tweede Wereldoorlog herdenken. Mensen vinden het fijn dat ze niet tweeënhalf uur hoeven reizen voor ze aan tafel een gesprek kunnen voeren; dat het fonds ook hier een gezicht heeft. Fysiek aanwezig zijn levert veel beter zicht op wat er speelt in het achterland.’

‘Matchmakers verruimen blikveld’

Achterland, pardon? Is dat, meer nog dan regio, geen discriminatoire term? ‘Een geuzennaam!’, lacht Van Engelshoven. ‘De Rijkscultuurfondsen zitten nu eenmaal daar waar de meeste rijksinstellingen zitten, in de Randstad. Het is niet onlogisch dat de afstand zich in woorden weerspiegelt, zolang we als matchmakers het blikveld maar verruimen.’

Van Engelshoven werkt sinds half 2019 een dag per week als regiomakelaar voor het Mondriaan Fonds in Limburg. ‘Het persbericht was nog niet uit, of ik kreeg wekelijks mails en telefoontjes: kom eens langs, we willen je graag ontmoeten,

153

Samenwerken > Resultaten

bijdragen. Het ging om één haalbaarheidsonderzoek en zestien langdurige samenwerkingsprojecten. De musea achten de bijdrage cruciaal om de samenwerkingen doorgang te laten vinden. Een aanvrager gaf aan dat ‘De bijdrage cruciaal was in vele opzichten: het Mondriaan fonds is een landelijk fonds en door landelijke steun te ervaren voor een regionaal initiatief is het ook een morele opsteker.’ Uit de verantwoordingen blijkt de bijdrage op verschillende manieren een sterkere museale sector te stimuleren. De musea brachten bijzondere samenwerkingen tot stand, vaak ook met partijen van buiten het culturele veld. Verschillende musea hebben zich met hun samenwerking gericht op de thema’s educatie en publieksbereik, daarnaast werden verschillende samenwerkingen rond collectiebeleid en digitale mogelijk­ heden opgezet. De resultaten van de samen­werkingen werden gedeeld met het museale veld, de meerderheid van de aanvragers deed dit met lezingen, ook werden seminars en workshops georganiseerd.

‘Partijen willen samenwerken’

Bijdrage Samenwerking Musea Musea die onderling en/of met andere maatschappelijke partijen willen samenwerken kunnen een Bijdrage Samenwerking Musea aanvragen. Het gaat om gezamenlijke en bijzondere initiatieven die de relatie tussen de burger en cultureel erfgoed versterken, een duurzaam karakter hebben, voorbeeldstellend en navolgbaar zijn en tot een sterkere museale sector leiden.

Ook draagt het Mondriaan Fonds bij aan haalbaarheidsonderzoeken voor toekomstige samenwerking. Thema’s zijn educatie, publieksbereik, zichtbaarheid, wetenschap, digitalisering en collectiebeleid.

In 2019 werden negentien aanvragen ingediend bij het Mondriaan Fonds. De elf gehonoreerde aanvragen betroffen vijf haalbaarheidsonderzoeken en zes samenwerkingsprojecten. Zo kreeg Rijksmuseum Twenthe een bijdrage voor een duurzame samenwerking met De Museumfabriek onder de noemer Twentelab. Samen ontwikkelen de twee musea nieuwe manieren om hun collecties te ontsluiten, daarbij worden actief groepen liefhebbers en vrijwilligers betrokken die aan de hand van de collecties hun eigen fascinaties kunnen najagen. Het Van Abbemuseum kreeg samen met acht erfgoedmusea in Noord-Brabant een bijdrage voor een haalbaarheidsonderzoek om een gezamenlijk cultuurhistorisch verhaal te ontwikkelen en toekomstige samenwerkingen te onderzoeken. Drie aanvragen werden toegekend aan koepelorganisaties die musea vertegenwoordigen. Ons Museum kreeg een bijdrage voor een langdurige samenwerking die kleinere musea ondersteunt bij innovatie van hun processen en hun online bereik.

Het online platform samenwerking musea maakt de samenwerkingen waaraan het fonds heeft bijgedragen zichtbaar om kennis met het veld te delen.

In 2019 ontving het fonds zeventien verantwoordingen van eerder toegekende

De Bijdrage Internationale Samenwerkingsprojecten Erfgoedinstellingen is bestemd

mondriaanfonds.nl/ platform-­samenwerking-musea Aantal aanvragen: 19 Totaal gevraagd bedrag: € 999.357 Gehonoreerd: 11 Toegekend bedrag: € 579.208

‘Krachtenbundeling voor onderzoek en delen van nieuwe inzichten’

Internationale Samenwerkings­projecten Erfgoed­instellingen

154

Samenwerken > Resultaten

inhoudelijke meerwaarde van de samenwerking lag voor beide projecten in een toename van de kennis van elkaars en de eigen collectie. Alle aanvragers noemen een spin-off. Stichting Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis meldt dat de website onderdeel is geworden van een veel groter project, er is een tentoonstelling in het Joods Historisch Museum, en het boek getiteld Een Schitterende Erfenis. Naast een projectpresentatie in vakbondsgebouw van de Algemene Nederlandse Diamant Bond zijn storytelling events, debatten en een diamantbewerkers erfgoeddag georganiseerd. Ook zijn er verschillende publicaties over het onderwerp verschenen.

voor Nederlandse erfgoedinstellingen die samenwerken met buitenlandse instellingen ten behoeve van onderzoeksprojecten op gezamenlijke collectiegebieden. De bijdrage kan in de ontwikkelfase gebruikt worden voor reis- en verblijfkosten van onderzoekers en conservatoren en voor de kosten van de presentatie van de onderzoeksresultaten in Nederland. Doel is nieuwe inzichten, onderzoek en internationale samenwerking te stimuleren die internationaal opvallen door hun belang en resulteren in een presentatie.

In 2019 vroegen vier erfgoedinstellingen een bijdrage aan waarvan drie werden toegekend. Een aanvraag werd ingetrokken.

De aanvragen betroffen samenwerkingen met instellingen in Spanje, Noorwegen, Duitsland, België en Frankrijk. De onderzoeksgebieden varieerden van onderzoek naar gedeelde overeenkomsten binnen middeleeuwse kunst vanuit een Europees perspectief, het oeuvre van de kunstenaar Jacques Vrel en het beeld van de vrouw in de art nouveau. Dit jaar werd geen haalbaar­heidsonderzoek aangevraagd.

Een bijzonder voorbeeld is de langlopende internationale samenwerking tussen Museum Catharijneconvent in Utrecht, Museu Episcopal in Vic (Catalonië), het Universitetsmuseet in Bergen (Noorwegen) en Museet Erkebispegården in Trondheim (Noorwegen). Onderzoek wordt gedaan naar gedeelde overeenkomsten binnen middeleeuwse kunst vanuit een Europees perspectief. Doel is onder meer het bevorderen van begrip en kennis van de cultuuren kunstgeschiedenis van West-Europa en bijdragen aan het besef van een gedeeld Europees erfgoed.

Aantal aanvragen: 4 Totaal gevraagd bedrag: € 313.100 Gehonoreerd: 3 Toegekend bedrag: € 290.000

‘Films op de grens van de cinematografie en de beeldende kunst’

De Verbeelding De Verbeelding is een samenwerkings­ project van het Mondriaan Fonds en het Filmfonds, gericht op films die zich op de grens van de cinematografie en de beeldende kunst begeven. Bij De Verbeelding krijgen beeldend kunstenaars de mogelijkheid om samen met filmproducenten een artistieke film van speelfilmlengte te realiseren. De Verbeelding is bedoeld voor films die hun oorsprong vinden in de beeldende kracht van het medium film; die de grenzen tussen beeldende kunst en film verkennen en die de artistieke potentie hebben om op internationale filmfestivals geselecteerd te worden.

Uit de twee in 2019 ingediende verantwoordingen blijkt dat de bijdragen cruciaal waren voor een kwalitatief sterke uitvoering van het project, bijvoorbeeld voor internationale samenwerking met verschillende partners, transport of het inhuren van externe expertise. Aanvragers noemen dat de in een vroeg stadium toegekende bijdrage als een vliegwiel fungeerde en andere financiers over de streep trok. Eén aanvrager gaf aan dat de samenwerking een duurzaam karakter heeft gekregen. De

In 2019 selecteerde een gezamenlijke adviescommissie van het Mondriaan Fonds en het Filmfonds vier films uit tien aanvragen die werden ingediend. Deze projecten ontvangen een ontwikkelbijdrage van maximaal 10.000 euro per film. Met de

155

Samenwerken > Resultaten

ontwikkelbijdrage willen de fondsen stimuleren dat makers en hun producent samen­ werken aan de ontwikkeling van hun plan.

Deelname is op basis van open inschrijving.

Een adviescommissie adviseert het fonds over de selectie van deelnemers op basis van motivatie en onderzoeksvraag. Van de 24 aanmeldingen heeft de commissie zes deelnemers gekozen. Deelnemers betalen 750 euro. De door het Mondriaan Fonds georganiseerde reis in 2019 is een samenwerking met de Danish Arts Foundation, Frame Finland en het Zwitserse Pro Helvetia.

De vier geselecteerde films voor een ontwikkel­bijdrage zijn: East of Noon van Hala Elkoussy (producent seriousFilm/ Vriza), The Miraculous Breakdown of PUK* van Floris Schönfeld (producent Nearby film), A Ringing in the Ears van Gabriel Lester (producent The Film Kitchen) en Making the Gospel van Renzo Martens (producent Cinema Noctua). Twee van deze vier projecten worden in het voorjaar van 2020 geselecteerd voor een realiserings­ bijdrage. De realiseringsbijdrage is per 2019 verhoogd en bedraagt maximaal 450.000 euro per project. De twee gerealiseerde films gaan uiterlijk eind 2021 in première, in principe gevolgd door roulatie in de Nederlandse bioscoop.

In 2019 bezochten vijftien Nederlandse, Deense, Finse en Zwitserse bemiddelaars en kunstenaars Abu Dhabi, Sharjah en Dubai in de verenigde Arabische Emiraten en Karachi en Lahore in Pakistan.

Nederlandse deelnemers waren: Katayoun Arian (freelance curator, onderzoeker en schrijver), Pauline Burmann (onafhankelijk onderzoeker, curator en oprichter van het platform African Arts & Theory), Johan Gustavsson (mede-directeur 1646 en initiator/bestuurslid The Naked), Kianoosh Motallebi (kunstenaar), Bart Rutten (artistiek directeur Centraal Museum) en Marilyn Sonneveld (kunstenaar).

Stones have Laws ging in het najaar van 2019 in release. De film is door Windmill Film Ditribution in filmhuizen en theaters gebracht.

Filmprojecten in het kader van De Verbeelding zijn (deels) te bekijken op

Het programma bestond uit bezoeken aan musea, presentatie-instellingen, galeries, artist-in-residence plekken, kunstenaars, verzamelaars en lokale sleutelfiguren in de verschillende steden.

deverbeelding.site

‘Duurzame internationale contacten met concrete uitkomsten’

De reis was te volgen via een dagelijkse blog, op de vernieuwde website orientationtrips.org, waarmee de deel­ nemers kennis en visie overdragen aan vakgenoten en publiek. De uitkomsten van de oriëntatiereis zijn pas de komende jaren te verwachten.

Oriëntatiereis Het Mondriaan Fonds organiseert jaarlijks een oriëntatiereis voor beeldend kunstenaars en bemiddelaars naar buitenlandse regio’s die interessante ontdekkingskansen bieden. Het doel is kennisvermeerdering, visieverbreding en netwerkvorming binnen de culturele sector. De reizen bieden van de bezochte regio’s een overzicht van de hedendaagse beeldende kunst, introduceren de belangrijkste actoren en laten de deelnemers kennis maken met de mogelijkheden van uitwisseling van verschillende partijen.

Evenals het bezoekersprogramma is ook de oriëntatiereis een belangrijk stimuleringsprogramma, zo blijkt uit onderzoek van Gottschalk Cultureel Advies uitgevoerd in 2019 over de periode 2014-2018. Meer dan driekwart van de deelnemers onderhoudt na afloop duurzame internationale contacten met de bezochte personen en organisaties en heeft concrete projecten weten te realiseren. Dit is een aanzienlijke score, gegeven de nieuw te ontginnen regio’s en over

156

Samenwerken > Resultaten

samen met Erna aan de Stegge de functie van regiomakelaar Oost/Midden vervulde, is medio 2019 met het makelaarschap gestopt waarna Erna aan de Stegge, met wie Leupen haar functie samen invulde, haar taak in Oost/Midden alleen op zich heeft genomen.

Andrea Möller blijft werkzaam als makelaar voor de regio Noord.

het algemeen moeilijker omstandig­heden om projecten daadwerkelijk te realiseren. >pagina 174

‘Signaleren van nieuwe initiatieven en groepen aanvragers’

Elk op andere wijze, inspelend op de kansen en behoeftes per regio, hebben de makelaars hun werkzaamheden verdiept en hun netwerk uitgebouwd. Los van informerende gesprekken en het actief contact zoeken met sleutel­figuren, potentiële aanvragers en opdrachtgevers, organiseren zij spreekuren, netwerkbijeenkomsten, schriftelijke en telefonische adviezen en werksessies. Ook worden de regiomakelaars waar nodig door de projectmedewerkers van het fonds geraadpleegd om input te geven over de regionale context van sommige aanvragen. Daarnaast zijn zij als spreker of aanspreekpunt aanwezig bij (sector)bijeenkomsten en debatten in het land en volgden zij nauwgezet de ontwikkelingen rondom de regioprofielen.

Regiomakelaars Sinds 1 september 2017 zijn vier regio­ makelaars aan de slag voor het Mondriaan Fonds. Zij hebben een onderzoekende en stimulerende rol. Naast het bereiken van potentiële aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs is hun taak nieuwe initiatieven, doelgroepen en actuele ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed te signaleren. Op deze manier wil het Mondriaan Fonds als landelijk en publiek fonds de verbinding met de regio’s verder versterken en deze een extra impuls geven in de hoop een brede groep aanvragers te bereiken.

Hoewel medewerkers van het Mondriaan Fonds altijd bereikbaar zijn voor vragen van potentiële aanvragers, voorziet de functie van regiomakelaar in een grote behoefte.

De regiomakelaars zijn in alle regio’s positief ontvangen. Zij blijken een drempelverlagende werking te hebben voor potentiële aanvragers, voor wie de letterlijke en figuurlijke afstand tot het fonds toch als te groot wordt ervaren. Ook potentiële opdrachtgevers zijn door de regiomakelaars geattendeerd op de mogelijkheden die het Mondriaan Fonds biedt. Op basis van de positieve ervaringen was in 2018 besloten de aanstelling van de regiomakelaars te verlengen tot de zomer van 2019, later dat jaar gevolgd door een verlenging tot eind 2020.

De regiomakelaars komen circa vier keer per jaar bij elkaar en geven dan feedback aan medewerkers van het Mondriaan Fonds. Dit kan variëren van gesignaleerde geluiden en behoeftes tot ideeën over de wijze waarop informatie over het fonds effectief kan worden gedeeld tot manieren waarop de regio onder de aandacht kan worden gebracht binnen het fonds.

De regiomakelaars namen deel aan de beleidsdag die het fonds organiseerde en waar de regio een van de gespreksonderwerpen was. Vooruitlopend op het komende beleidsplan hebben de makelaars verkennende gesprekken gevoerd met hun collega’s van de andere Rijkscultuur­ fondsen.

Vanaf 1 september 2019 is het team van regio­makelaars uitgebreid met Guus van Engelshoven. >pagina 153 Hij richt zich voornamelijk op voor het Mondriaan Fonds relevante ontwikkelingen en potentiële aanvragers in de provincie Limburg. Rebecca Nelemans blijft regiomakelaar voor Zeeland en Noord-Brabant. Marlies Leupen, die

157

159

Mandy den Elzen, The Exploration of the Digestion System of a Cow, 2017 Toekenning Open Oproep Eigentijds gebruik ambachten

Open Oproepen Het Mondriaan Fonds heeft in 2019 verschillende Open Oproepen gepubliceerd. Deze tijdelijke regelingen zijn mogelijk dankzij extra gelden van het ministerie van OCW of in het geval van 75 jaar vrijheid van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

van erfgoed. Om die digitale toegankelijkheid te bevorderen, zijn voor 2019 en 2020 extra middelen beschikbaar gesteld.

Het Mondriaan Fonds, Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Fonds voor Cultuurparticipatie hebben drie elkaar aanvullende regelingen ontwikkeld voor nieuwe gebruiksvormen van digitaal erfgoed en het bereiken van nieuwe doelgroepen.

‘Recht doen aan onderbelicht gebleven delen van onze geschiedenis’

Open Oproep Beladen Geschiedenis

Erfgoedorganisaties en/of organisaties die met hen samenwerken kunnen bij het Mondriaan Fonds een bijdrage aanvragen voor het publieksvriendelijk toegankelijk maken van erfgoedcollecties. Doel is niet alleen het digitaal beschikbaar stellen van collecties, maar ook het actief hierbij betrekken van publiek. Een bijdrage kan ook worden aangevraagd voor haalbaarheidsonderzoeken gericht op de ontwikkeling van gezamenlijke digitaliseringsplannen. Het Mondriaan Fonds heeft een jaarlijks bedrag van circa 500.000 euro beschikbaar.

Beladen Geschiedenis zet een licht op het verleden waar tegenstrijdige emoties schuilen van trots en pijn. En waar diverse perspectieven een sterkere rol in verdienen. Het gaat erom recht te doen aan eerder onderbelicht gebleven delen van onze geschiedenis: de kennis te verruimen voor een breed publiek en een meer inclusieve samenleving. Doel is het vergroten van het historisch bewustzijn door te stimuleren dat het beladen verleden zichtbaar en toegankelijk wordt gemaakt.

De Open Oproep is bestemd voor publieks­ toegankelijke organisaties, kunstenaars en bemiddelaars, en werd eind november 2019 opengesteld. Er zijn in 2019 nog geen aanvragen ingediend.

Het Mondriaan Fonds ontving in 2019 zeventien aanvragen waarvan elf werden gehonoreerd.

Het resultaat van deze eerste aanvraag­ ronde leverde een veelzijdige uitkomst op.

Zo kan Erfgoednetwerk Emmen dankzij de tijdelijke regeling gaan digitaliseren. En DIG IT UP ziet zich als een belangrijke schatgraver van de Rotterdamse stadscultuur. In het project Community archieven cultureel erfgoed opdiepen, digitaal toegankelijk, bruikbaar en vindbaar maken wordt samen met vrijwilligers en professionals onbekend Rotterdams beeld- en geluids­materiaal ‘opgediept’ en ontsloten als uniek erfgoed van de stad. Het Utrechts Archief ontwikkelt met Utrechtse skyline onthuld een proto­t ype voor een digitale applicatie van de Utrechtse skyline op basis van historische panorama’s, oude kaarten, afbeeldingen en wikidata afkomstig uit de collecties van Het Utrechts Archief en de

‘Een veelzijdige uitkomst: van Rotterdamse verhalen tot app voor skyline Utrecht’

Open Oproep Digitaal Erfgoed In de brief Cultuur in een open samenleving (2018) benoemt de minister van OCW het belang van de digitale toegankelijkheid

160

Open Oproepen > Resultaten

Universiteits­bibliotheek Utrecht.

In 2020 volgt een tweede aanvraagronde.

‘Ambachten vernieuwen en voor het voetlicht brengen’

Aantal aanvragen: 17 Totaal gevraagd bedrag: € 701.342 Gehonoreerd: 11 Toegekend bedrag: € 542.812

Open Oproep Eigentijds gebruik van ambachten

‘Met wetenschappers en studenten technologisch onderzoek verrichten’

Sinds Nederland in 2012 het UNESCO Verdrag Inzake Bescherming van Immaterieel Cultureel Erfgoed heeft geratificeerd, worden ambachtslieden gestimuleerd hun ambacht te borgen en door te geven, door op zoek te gaan naar nieuwe toepassingen van hun ambachtelijke vaardigheden en nieuwe afzetmarkten voor hun ambachtelijke producten. De minister van OCW wil met een Open Oproep de eigentijdse ontwikkeling van ambachten stimuleren.

On Campus TU/e innovation Space Het Mondriaan Fonds droeg bij aan een tijdelijke werkplek bij de TU/e innovation Space voor beeldend kunstenaars die de mogelijkheden van technologisch onderzoek willen verkennen en toepassen.

Kunstenaars met een onderzoeksvraag en/ of een concreet plan voor nieuw werk met betrekking tot hedendaagse technologie konden een voorstel indienen.

Samen met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie heeft het Mondriaan Fonds een Open Oproep voor kunstenaars en ontwerpers die willen samenwerken met ambachtslieden om zo een eigentijds gebruik van ambachten te stimuleren.

Kunstenaars kunnen een projectvoorstel indienen waarin op gelijkwaardige manier wordt samengewerkt, met het oog op een duurzame toekomst van het ambacht.

Naast deze oproep heeft het Fonds voor Cultuurparticipatie een subsidieregeling waarin het ontwikkelen en doorgeven van immaterieel erfgoed centraal staat.

In 2019 werden twintig aanvragen ingediend.

De oproep bereikte met name kunstenaars die actief zijn in de technologische en digitale kunsten, waarvan de helft van de aanvragers niet eerder een aanvraag bij het fonds indiende. Op 1 februari 2020 start Coralie Vogelaar haar werkperiode bij TU/e innovation Space in Eindhoven. Zij gaat met wetenschappers en studenten van de TU/e onderzoek doen naar de relatie tussen technologie, psychologie en het lichaam. De resultaten worden bij HeK, Haus der elektronischen Künste Basel, MU in Eindhoven en de Dutch Design Week in Eindhoven gepresenteerd.

Het Mondriaan Fonds ontving in 2019 twaalf aanvragen gericht op ambachten als edelsmeden, meubelrestauratie, glas­blazen, lithografie en balsemen. Vier projecten kregen een bijdrage: Mandy den Elzen & preparateur Andries van Dam (Fix for Life), Patricia Kaersenhout & glaskunstenaars Durk Valkema en Anna Carlgren (Vrij Glas), Michiel van Bakel & glasblazer Geir Nustad (Glass Lab, Nationaal Glasmuseum Leerdam) en Gerbrand Burger & houtproducenten Jaap en Michiel van Leersum (Inlands Hout van Leersum). De projecten hebben gemeen dat zij het ambacht met nieuwe artistieke

Aantal aanvragen: 20 Totaal gevraagd bedrag: € 280.000 Gehonoreerd: 1 Toegekend bedrag: € 14.000

161

Open Oproepen > Resultaten

content vullen. Ze onderzoeken technische mogelijkheden en brengen de ambachten op een vernieuwende manier onder de aandacht.

In 2020 volgt een tweede aanvraagronde.

‘Inzet vrijwilligers onmisbaar’

Open Oproep Erfgoedvrijwilligers

Aantal aanvragen: 12 Totaal gevraagd bedrag: € 245.819 Gehonoreerd: 4 Toegekend bedrag: € 93.782

In de brief Erfgoed telt – De betekenis van erfgoed voor de samenleving brengt de minister van OCW de belangrijke rol naar voren van vrijwilligers in het erfgoed. Hun inzet is onmisbaar voor het behoud en de zichtbaarheid van erfgoed. Daarom stelt het kabinet hiervoor in de periode 20192020 extra middelen beschikbaar. Aan het Mondriaan Fonds en het Fonds voor Cultuur­participatie is gevraagd aanvullende stimuleringsmaatregelen vorm te geven.

‘Kennis borgen en investeren in nieuw talent’

Open Oproep Beurs Erfgoedtalent

Erfgoedorganisaties die hun vrijwilligers­ beleid willen professionaliseren kunnen bij het Mondriaan Fonds een bijdrage aanvragen via de Open Oproep Erfgoed­ vrijwilligers. De oproep richt zich op thema’s zoals kennisoverdracht en -verruiming; het vergroten van diversiteit binnen de vrijwilligerspoule; het ontwikkelen van activiteiten en voorzieningen die vrijwilligersvraag en -aanbod bij elkaar brengen en investeringen in bijvoorbeeld cursussen voor vrijwilligers.

De eerste aanvraagronde is in 2020.

Door naderende pensionering van conser­ vatoren in musea gaat de komende tijd veel specialistische kennis verloren. Voor een sterke erfgoedsector is het essentieel die kennis te borgen en in nieuw talent te investeren.

Het Mondriaan Fonds wil de overdracht en ontwikkeling van kennis binnen erfgoed­ instellingen stimuleren en stelt negen beurzen beschikbaar voor specialistisch talent. Hiermee kunnen Nederlandse kunst- en erfgoedinstellingen nieuwe professionals gedurende twee jaar een vaste plek bieden. Met deze beurs krijgt de nieuwe professional de kans naast een meer ervaren kracht te werken. Instellingen krijgen bovendien de gelegenheid nieuwe perspectieven en ideeën binnen te halen.

Doel van de Open Oproep Beurs Erfgoedtalent is het borgen en ontwikkelen van kennis door te investeren in nieuwe specialisten. De beurs wordt beschikbaar gesteld voor twee jaar.

De eerste aanvraagronde is in 2020.

‘Investeren in herinneringen’

75 Jaar Vrijheid In 2019 en 2020 vieren we dat Nederland 75 jaar geleden is bevrijd. De staats­secretaris van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft 15 miljoen euro beschikbaar gesteld voor investeringen in de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog, zodat deze geschiedenis op indringende wijze kan worden verder verteld. Bij het Mondriaan Fonds kan een bijdrage worden aangevraagd via zes Open Oproepen. De bijdrage is voor musea en erfgoedinstellingen, onderzoekers en grassroots uit het Koninkrijk der Neder-

162

Open Oproepen > Resultaten

van activiteiten die de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in de komende vijf jaar openbaar toegankelijk maken.

Daarbij kan gedacht worden aan nieuwe collectie-­vondsten die op een bijzondere publiekstoegankelijke manier worden gepresenteerd.

landen, inclusief de toenmalige koloniën.

Het gaat om de periode in de aanloop naar, tijdens of vlak na WOII. De Open Oproepen hebben twee aanvraagrondes in 2020.

Open Oproep verbouwingen Musea die lid zijn van de Stichting Musea en Herinneringscentra ’40-’45 en geen herinneringscentrum zijn kunnen een aanvraag indienen. Doel van de oproep is het realiseren van bouwkundige uitbreidingen of aanpassingen die de gebouwen toekomst bestendig en toegankelijk maken voor een (nieuw) publiek. Ook kan een bijdrage worden aangevraagd voor haalbaarheids­ onderzoeken gericht op verbouwingen.

Open Oproep Digitalisering Musea en andere publiekstoegankelijke collectie beherende erfgoedinstellingen die een WOII-collectie hebben kunnen een aanvraag indienen. Zelfstandige organisaties kunnen ook aanvragen namens een erfgoedinstelling. De oproep richt zicht zich op het digitaliseren van Tweede Wereld­ oorlog-collecties, met als doel de toegankelijkheid en vindbaarheid van de collecties voor een passend publiek op duurzame wijze te vergroten. Ingediende digitaliseringsprojecten dienen aan te sluiten bij het Netwerk Oorlogsbronnen (NOB) en behoren rekening te houden met de principes en uitgangspunten van de Nationale Strategie Digitaal Erfgoed, waaronder de DERA.

Open oproep Herinrichtingen Erfgoedinstellingen die ingeschreven zijn in het Museumregister en een collectie hebben met een focus op de periode in de aanloop naar, tijdens of vlak na de Tweede Wereldoorlog kunnen een aanvraag indienen voor een herinrichting van de vaste WOII-opstelling. De oproep richt zich op projecten die de vaste presentatie op duurzame wijze toegankelijk maken voor het publiek en de relatie tussen de burger en (de herinnering aan) WOII langdurig beogen te versterken. Bij deze oproep is het ook mogelijk aan te vragen voor een haalbaarheidsonderzoek.

Open Oproep Onderzoek Ervaren onderzoekers en erfgoedinstellingen kunnen een aanvraag indienen.

Doel van de oproep is het realiseren van wetenschappelijk en toegepast onderzoek over de aanloop naar, tijdens of vlak na de Tweede Wereldoorlog. Uitgangspunt is onderzoek dat een bijdrage levert aan de versterking en de verdieping van de kennis van de Tweede Wereldoorlog en dat het een nieuw of onderbelicht thema betreft, of een bekend thema met landelijke of internationale maatschappelijke betekenis in een nieuwe vorm aanbiedt.

Open Oproep Vernieuwende Presentatie­ vormen Rechtspersonen die geen winstoogmerk hebben, zoals stichtingen, verenigingen of coöperaties kunnen een aanvraag indienen bij de oproep voor vernieuwende presentatievormen. De oproep richt zich op presentatievormen die de gebeurtenissen voorafgaand, tijdens of vlak na de Tweede Wereldoorlog op een vernieuwende wijze in de komende drie jaar toegankelijk maken voor het publiek en de relatie tussen de burger en dit erfgoed langdurig beogen te versterken.

Open Oproep Grassroots De oproep is bedoeld voor zelfstandige initiatieven van bijvoorbeeld verenigingen, stichtingen of individuen die zich toeleggen op het borgen van de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Doel is het realiseren

163

165

Behandeling aanvragen

Kwaliteitszorg

Zichtbaarheid en transparantie

Partners

Fonds achter de schermen

FinanciĂŤn

166

2019 de feiten 2.554 1.222 44 198 57 29 266 82 24 11 56 184 193 606 64 308.000 19.000 400 300 199 230 6.385 184.833 43.784 72 46

aanvragen gehonoreerd landen werkbijdragen kunstenaars in gastateliers publicaties projecten programma’s aankopen samenwerkingen musea opdrachten buitenlandse presentaties kunstenaarshonoraria KunstKoopcontracten bezoekers uit 19 landen bezoekers Nederlands paviljoen Biënnale van Venetië bezoekers Prospects & Concepts bezoekers inloopspreekuur deelnemers Get a Grant events voor jonge academieverlaters bezoekers Artist Edition in De Balie in Amsterdam bezoekers Beeldbepalers in De Balie abonnees nieuwsbrief websitebezoekers volgers op Facebook, Twitter, Instagram en LinkedIn adviseurs in de poule medewerkers

€ 38.327.188 totaal toegekend bedrag

167

168

Behandeling aanvragen

Behandeling aanvragen Aanvragers kunnen via een digitaal aanvraagformulier gedurende het hele jaar een aanvraag indienen; met uitzondering van enkele bijdragen die in rondes worden behandeld. Het Mondriaan Fonds kondigt de deadlines voor aanvraagrondes aan op de website, via de nieuwsbrief en sociale media. Als een aanvraag binnen is, toetsen medewerkers deze allereerst op formele voorwaarden die op de website vermeld staan. Aanvragen die daaraan voldoen, worden voorgelegd aan deskundige adviseurs voor een inhoudelijke beoordeling. Kwaliteit is daarbij het belangrijkste criterium. Bij een kunstenaar gaat het om de artistieke uitgangspunten en de wijze waarop deze tot uitdrukking komen in het werk. Bij een instelling gaat het om de kwaliteit van de plannen in cultuurhistorisch of artistiek opzicht. Verder speelt de context waarbinnen een aanvraag is ingediend een rol, of het nu de artistieke context of de maatschappelijke inbedding van een project is. Ook kijken adviseurs naar het cultureel ondernemerschap, waarmee onder meer de onderzoekende en/of vernieuwende houding van de aanvrager wordt bedoeld en de activiteiten van de aanvrager op publicitair, organisatorisch en educatief gebied. Speerpunten in deze cultuurplanperiode zijn ontwikkeling en verbinding. De adviseurs hebben expertise op de verschillende terreinen van het Mondriaan Fonds. Hun beoordeling van aanvragen vindt plaats tijdens commissievergaderingen. Op basis van het advies van de commissie besluit het bestuur of een aanvraag wordt toegekend. De totale aanvraagprocedure duurt maximaal drie maanden. In 2019 bedroeg deze termijn gemiddeld 71 dagen.

beroep door de rechtbank wordt verworpen staat hoger beroep open bij de Raad van State. Ook het Mondriaan Fonds kan bij de Raad van State in hoger beroep gaan als de rechtbank een beroepschrift gegrond heeft verklaard.

In 2019 zijn 92 bezwaarschriften ingediend, waarvan enkele in 2020 worden behandeld. Het aantal in 2019 behandelde bezwaarschriften was 70. Drie bezwaarschriften zijn ingetrokken. Deels waren dit bezwaarschriften die eind 2018 waren ingediend. Van deze bezwaarschriften waren 66 op inhoudelijke en vier op financiële grond. De vier laatste zijn gehonoreerd. Bij deze beschikkingen ging het om een lagere vaststelling omdat niet aan de verplichting om een verslag in te dienen was voldaan. Aangezien de verslagen alsnog werden ingediend zijn de bezwaarschriften gehonoreerd. Vijf aanvragen die oorspronkelijk niet in behandeling waren genomen omdat deze niet aan de formele voorwaarden voldeden, zijn alsnog aan de commissie voorgelegd. Van de 66 inhoudelijke bezwaarschriften zijn 46 ongegrond verklaard en vijftien zijn alsnog gehonoreerd.

Het percentage bezwaarschriften is stabiel.

Kunstenaars die zijn afgewezen voor een Werkbijdrage Bewezen en Jong Talent dienen relatief vaak een bezwaarschrift in. Uit eerder onderzoek van de SER en de Raad voor Cultuur is gebleken dat de financiële positie van (met name beeldend) kunstenaars ronduit slecht is. Deze groep heeft dan ook veel belang bij het indienen van een bezwaarschrift. Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat gebruik gemaakt wordt van de mogelijkheid bezwaar aan te kunnen tekenen en ziet dit als een toets voor het beleid en de uitvoering daarvan. Het terugkomen op een besluit, zeker als dit op basis van aanvullende informatie gebeurt, is een teken van een open en niet vooringenomen opstelling. Gezien de belangen die op het spel staan voor de aanvrager met een toe- of afwijzing van een aanvraag vindt het Mondriaan Fonds bovenstaande percentages realistisch.

Uit de inhoud van de bezwaarschriften wordt door het fonds ook lering getrokken; zo worden waar nodig toelichtingen op de aanvraagformulieren verhelderd. In het juristenoverleg met de zes cultuur­fondsen zijn de bezwaar- en beroep­ schriften een aandachtspunt.

Bezwaar- en beroepsprocedures Als een aanvraag voor een bijdrage niet wordt gehonoreerd, kan een aanvrager een bezwaar­ schrift indienen bij het bestuur van het Mondriaan Fonds. Ook is bezwaar mogelijk als het Mondriaan Fonds een ander bedrag toekent dan was aangevraagd of als bij het vaststellen van de definitieve bijdrage wordt afgeweken van de oorspronkelijke toezegging. De aanvrager kan het bezwaarschrift mondeling toelichten tijdens een hoorzitting. Als het bezwaarschrift niet wordt gehonoreerd of als de commissie na herbeoordeling nogmaals negatief over de aanvraag adviseert, kan de aanvrager in beroep gaan bij de Arrondissementsrechtbank. Als dit 169

Behandeling aanvragen

Aanvragen en toekenningen 2017-2019

3.000 2.554 aangevraagd

2.500

2.000

2.257 aangevraagd

2.056 aangevraagd

1.500

860 toegekend

1.000

1.222 toegekend

1041 toegekend

500

0

2017

2018

€80.000.000

€74.732.196 aangevraagd

€70.000.000 €60.000.000

2019

€63.487.131 aangevraagd €53.355.857 aangevraagd

€50.000.000 €38.327.188 toegekend

€40.000.000 €30.000.000

€24.680.341 toegekend

€27.484.374 toegekend

€20.000.000 €10.000.000 0

2017

2018

170

2019

Kwaliteitszorg

Kwaliteitszorg Het Mondriaan Fonds vindt het belangrijk dat de beschikbare middelen op een zorgvuldige en doelmatige manier worden uitgegeven. Het zijn immers publieke gelden. Bij de beoordeling van aanvragen speelt het advies van de onafhankelijke adviseurs een doorslaggevende rol. Het advies van deze experts komt tot stand op basis van inbreng en overleg.

Om de integriteit en het vermijden van (de schijn van) belangenverstrengeling binnen de hele organisatie te waarborgen zijn raad van toezicht, bestuur, medewerkers en adviseurs gehouden aan de statuten, het huishoudelijk reglement en de protocollen van het Mondriaan Fonds.

De FG concludeerde wat betreft de verantwoor­ dingsplicht dat het Mondriaan Fonds de AVG naleeft. Op onderdelen moet het fonds nog werkzaamheden uitvoeren en afronden om de controle te verstevigen. Deze werkzaamheden zijn inmiddels uitgevoerd. Uit het dossieronderzoek van de FG bleek daarnaast dat het fonds gegevens verwerkt in overeenstemming met de materiële bepalingen van de AVG. Cultuurcodes Het Mondriaan Fonds hecht aan zo groot mogelijke openheid en transparantie en hanteert diverse codes. Het Mondriaan Fonds volgt de Governance Code Cultuur. De code bevat negen principes voor goed bestuur en goed toezicht. De statuten van het Mondriaan Fonds zijn conform deze Governance Code Cultuur opgesteld. Ook op het gebied van transparantie en verantwoording volgt het Mondriaan Fonds de aanbevelingen uit de code.

Het Mondriaan Fonds hanteert tevens de Gedragscode Cultuurfondsen. Deze code bevat een reeks waarborgen voor de onafhankelijkheid van handelingen van fondsen, beoogt meer transparantie te creëren over de manier waarop de cultuurfondsen hun publieke taak uitoefenen en draagt zo bij aan het vertrouwen van aanvragers en burgers in de cultuurfondsen. Bij het opstellen van de gedragscode is in het bijzonder aandacht besteed aan de positie van de aanvrager. De code wordt door de fondsen gehanteerd onder het motto pas toe of leg uit. Dit waarborgt transparantie van beleid, zorgvuldige samenstelling van commissies en vermijding van belangen­ verstrengeling.

Bij afweging van belangen tussen volledige openheid over de behandeling van bij het fonds ingediende aanvragen enerzijds en privacy van aanvragers anderzijds, wordt in afwijking van de Code Cultuurfondsen geen publieke informatie verstrekt over afgewezen aanvragen. Individuen die een afwijzende beslissing hebben ontvangen kunnen om een nadere motivering daarvan verzoeken. De reden dat het fonds deze besluiten meestal niet direct volledig motiveert, zoals in de code cultuurfondsen is vastgelegd, is dat veel aanvragers die afgewezen zijn daar geen prijs op stellen. Instellingen ontvangen deze informatie wel rechtstreeks.

Nevenfuncties van medewerkers worden in kaart gebracht en ten minste driemaal per jaar met de leidinggevenden besproken op wijzigingen en mogelijke belangenverstrengeling. Zoals elders beschreven, kent het Mondriaan Fonds een klachtenprocedure voor de medewerkers. Daarnaast is er een klachtenprocedure voor aanvragers. Hier is in 2019 geen gebruik van gemaakt.

Toegekende bijdragen worden, behalve rechtstreeks aan de aanvragers, bekend gemaakt middels de website, het jaarverslag en nieuws­ brieven. Besluiten zijn op grond van de Algemene Wet Bestuursrecht voor bezwaar vatbaar en kunnen desgewenst aan de bestuursrechter ter toetsing worden voorgelegd.

Algemene Verordening Gegevensbescherming In het kader van de Europese privacywetgeving Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG), die mei 2018 in werking trad, benoemden de zes publieke fondsen in 2016 gezamenlijk een onafhankelijke functionaris gegevensbescherming (FG) die toezicht houdt op en adviseert over de naleving van de verordening. Deze functionaris heeft in 2019 in opdracht van het Mondriaan Fonds een onderzoek gedaan naar de naleving van de AVG. Hij bracht alle processen in kaart waarin het fonds persoonsgegevens verwerkt.

Vervolgens heeft hij deze processen getoetst aan het wettelijk kader van de AVG en aanpalende wetgeving, waarbij hij zich enerzijds richtte op de vraag in hoeverre het fonds in staat is zich te verantwoorden over de naleving, en anderzijds of de uitvoeringspraktijk van het fonds de privacy-­ kaders volgt.

171

Kwaliteitszorg

Het Mondriaan Fonds volgt tevens de Code Culturele Diversiteit. In de eerstvolgende paragraaf wordt daar uitgebreid op ingegaan.

kunnen bijdragen aan een rijker beeldende kunstlandschap in Nederland. De oproep wordt in 2020 opengesteld. >pagina 47

Pluriformiteit

In het kader van het nieuwe beleidsplan 20212024 organiseerde het fonds in 2019 externe bijeenkomsten met deskundigen over onder meer meerstemmigheid, genreverbreding, ontwikkelingen in de regio en de dialoog over kunst en erfgoed. De bijeenkomst over genre­verbreding vond plaats bij Imagine IC in Amsterdam Zuidoost met Imara Limon (Amsterdam Museum), Brian Elstak (kunstenaar), Aukje Dekker (Sexyland en kunstenaar), Annet Zondervan (CBK Zuidoost), Rieke Vos (Het HEM), Jeroen Chabot (Willem de Kooning academie), Gatool Katawazi (Van Gogh verbindt) en Richard Kofi (kunstenaar en curator).

Bij de bijeenkomst over meerstemmigheid waren Ahmet Polat (beeldend kunstenaar), Dyonna Benett (erfgoedspecialist), Ilias Zian (Openbare Bibliotheek Amsterdam), Linda Malherbe (Verhalenhuis Belvedère), Loes Janssen (Van Abbemuseum), Moncef Beekhof (Museum Purmerend), en Roomyla Choenni (Noord-Hollands Archief) aanwezig.

Het Mondriaan Fonds volgt de Code Diversiteit & Inclusie (tot eind 2019 Code Culturele Diversiteit) (CDI) en inventariseert structureel in hoeverre eraan wordt voldaan. Sinds 2018 heeft het fonds een werkgroep Pluriformiteit die de visie vertaalt naar aandachtspunten en acties. Het fonds evalueerde aan de hand van een intern jaarplan.

Omdat de nieuwe code pas in november 2019 gepresenteerd werd, volgde dit plan nog de vier principes uit de eerste code (visie, beleid, lerend vermogen en toezicht & verantwoording). De toepassing van de code werd voorgelegd aan het personeel en de raad van toezicht.

In het beleidsplan 2017-2020 kent pluriformiteit een prominente plek. Het laat daarbij culturele, geografische en andere vormen van meerstemmigheid en diversiteit meewegen. De term culturele diversiteit wordt veelal voor de (etnische) afkomst van groepen gebruikt, het fonds spreekt liever van het inclusievere begrip (culturele) pluriformiteit. Daarmee doelen we naast afkomst bijvoorbeeld op gender, leeftijd of regionale spreiding. Een open houding van werknemers en adviseurs is noodzakelijk. Deze houding sluit aan bij de competentie interculturele sensitiviteit, zoals in de Code Culturele Diversiteit beschreven.

Om het inclusief kwaliteitsbegrip in te vullen, streeft het fonds naar commissies en werk­ nemers die in samenstelling verschillende perspectieven vertegenwoordigen. Het fonds heeft als doel dat personeel en adviseurs een afspiegeling van de pluriforme samenleving zijn. Vacatures worden verspreid via sleutelfiguren en binnen cultureel diverse netwerken, zoals dat van Binoq Atana, het wervingsbureau Colourful People, matchingbureau voor nieuwkomers NewBees en regionale netwerken als die van We The North. In 2019 is de vacaturetekst voor adviseurs herschreven om deze voor een bredere doelgroep toegankelijker te maken. Ook zijn in 2019 voor een dag per week verschillende regiomakelaars aangesteld. Het fonds reserveert middelen voor personeelsactiviteiten rond culturele sensitiviteit en diversiteit. De werkgroep pluriformiteit komt driewekelijks bij elkaar. De werkgroep werd in 2019 uitgebreid naar zeven leden vanuit de verschillende afdelingen van het fonds.

De visie wordt uitgedragen op de website, in vacatureteksten en in het protocol van de adviseurs. Het fonds draagt de visie uit naar het publiek door gehonoreerde voorbeeldprojecten prominent op de website te plaatsen.

Het beleid van het fonds vertrekt van een inclusief kwaliteitsbegrip voor alle regelingen: bij iedere aanvraag wordt rekening gehouden met de uiteenlopende context waarbinnen de aanvraag is ingediend of wordt uitgevoerd. In 2019 werd impulsgeld ingezet bij de Projectinvestering Instellingen voor de presentatie van nieuw, pluriform talent voor nieuwe publieksgroepen binnen de Nederlandse samenleving. >pagina 104 Het fonds ontwikkelde in 2019 een aantal Open Oproepen die extra aandacht besteden aan pluriformiteit. Zoals een Open Oproep voor beeldend kunstenaars met een vluchtelingverleden. Doel is om kunstenaars die als vluchteling naar Nederland zijn gekomen de mogelijkheid te bieden een kunstenaarspraktijk op te bouwen zodat zij

In 2019 ondernam het fonds een aantal concrete acties om de communicatie met aanvragers inclusiever en of toegankelijker te maken. De toegankelijkheid van het fondsgebouw werd getoetst door het Nederlands Instituut voor Toegankelijkheid. Uit dat rapport kwamen concrete aanbevelingen waarvan een aantal werd doorgevoerd.

172

Kwaliteitszorg

Ook liep het pilotproject Pitch je Plan waarbij kunstenaars konden aanvragen via video of audio. >pagina 49

van 2019. De opbrengst van deze week is terug te vinden in de verschillende reflecties per bijdrage elders in dit verslag.

Het Mondriaan Fonds neemt actief deel aan het Fondsennetwerk Diversiteit, een overleg tussen publieke en private fondsen gericht op expertise, kennisdeling en kennisontwikkeling op het gebied van diversiteit en pluriformiteit. De bijeenkomsten van het netwerk vonden in maart en november plaats. Met in maart sessies onder begeleiding van Tsui-Saen Leung (Matchmakers in cultuur), Ellen de Ruiter en Beer Boneschansker (Stichting 5D) en in december presentaties van Joan Tol (projectmanager ACCIm over de nieuwe Code Diversiteit & Inclusie), Zoë Papaikonomou (onderzoeksjournalist en adviseur diversiteit en inclusie) en Lisa Walcott (De Haagse Cultuur Academie). Ook nam het fonds deel aan een ronde­tafelgesprek van de British Council in samenwerking met het Fonds Podiumkunsten over Disability & Arts. Het fonds leverde input voor de vernieuwde Code Diversiteit & Inclusie die eind 2019 gepubliceerd werd.

Met de komst van een nieuwe directeur-bestuurder is de werkwijze voor effectmeting nader onderzocht en op punten aangepast. Geconcludeerd is dat de huidige invulling van de Öfner Methode arbeidsintensief is, en dat de Visitatiecommissie 2018 de Rijkscultuurfondsen heeft geadviseerd vooral de resultaten en effecten van bijdragen te onderzoeken, en minder de impact die door het fonds zelf veroorzaakt. Dat principe zal het Mondriaan Fonds volgen.

Wat het Mondriaan Fonds betreft zijn veel regelingen gebaat bij langer lopende extern uitgevoerde onderzoeken. Voor andere regelingen is kortlopend en zelf uitgevoerd onderzoek als een enquête handiger. Per regeling wordt in 2020 bekeken wat het fonds wil weten en hoe dat gemeten wordt, waarbij net zoals in eerdere jaren veel aandacht uitgaat naar narratieven.

Verhalen geven immers meer context en zijn vaak veelzeggender dan losse cijfers.

Effectmeting

Digitale verantwoording Sinds het moment dat aanvragen digitaal ingediend en verantwoord kunnen worden, vraagt het Mondriaan Fonds aanvragers gerichte informatie over het beoogde en later behaalde resultaat met het oog op effectmeting. Het gaat vooral om bijdrage specifieke, en daarnaast algemene data. Zo worden de gegevens voorafgaand aan de uitvoering van een aanvraag en de gegevens na afloop van de activiteit met elkaar vergeleken. Dit maakt het mogelijk een inschatting te maken van de effecten van de bijdragen, zoals de spin-offs op het punt van zichtbaarheid en samenwerking.

Aanvragers gaan bijvoorbeeld in op de publieke presentatie van hun plannen, zodat de kwaliteit en de zichtbaarheid van de uitvoering effectiever kan worden gemeten.

Op basis van de data uit de online-aanvraag­ formulieren heeft het fonds voor een aantal bijdragen (cruciale) indicatoren voor het meten van succes bepaald. Daarbij werd rekening gehouden met kenmerken van goede indicatoren, die relevant, toerekenbaar en meetbaar zijn. De inzichten maken deel uit van de beschrijvingen per bijdrage in dit verslag.

Het fonds zorgt voor monitoring, reflectie en effectmeting van zijn bijdragen en activiteiten.

Belangrijkste doel is te bekijken of de gestelde doelen van het fonds zelf en van de bijdragen worden behaald. In dit jaarverslag staan per bijdrage de specifieke resultaten van die effectmeting vermeld.

Het Mondriaan Fonds ontwikkelde een op zijn praktijk toegespitst instrumentarium dat het fonds in staat stelt de effecten van het beleid te meten: de Öfner-methode. In de eerste plaats zijn op hoofdlijnen de algemene doelstellingen van het Mondriaan Fonds in de periode 2017-2020 zo SMART mogelijk geformuleerd. Vervolgens zijn per bijdragemogelijkheid de doelstellingen zo concreet mogelijk gemaakt, zodat een vergelijking van doel en resultaat mogelijk werd. Het meten van die specifiekere doelstelling gebeurt op verschillende manieren, al naar gelang de specifieke context van de bijdrage. Het enkel gebruik maken van SMART-geformuleerde doelstellingen doet onvoldoende recht aan de variëteit en omvang van de effecten van de bijdragen die het verstrekt. Daarom vertelt het fonds zoveel mogelijk betekenisvolle verhalen van bijvoorbeeld aanvragers, die effecten zichtbaar maken die cijfers alleen niet tonen. Tijdens de zogeheten Week van het jaarverslag is teruggeblikt op de resultaten

Effectmetingscommissies Een ander element van de Öfner-methode is het aanstellen van speciale commissies die in kaart brengen of het beoogde doel wordt bereikt.

Iedere effectmetingscommissie bestaat deels uit 173

Kwaliteitszorg

kunstenaars in vooraanstaande buitenlandse musea; publicaties in buitenlandse media; uitnodigingen voor curatorschappen en de selectie van kunstenaars uit Nederland voor biënnales over de hele wereld. Verder worden residencies voor kunstenaars en curatoren als uitkomst genoemd, lezingen, workshops en onderzoek. >pagina 127

adviseurs die destijds de aanvragen beoordeelden en deels uit nieuwe die niet bij de aanvraag betrokken waren. Zo inventariseert jaarlijks de effectmetingcommissie Werkbijdrage Jong Talent de bijdragen die aan startende kunstenaars werden verstrekt. Dit gebeurt bij de presentatie Prospects & Concepts, de jaarlijkse startersexpositie tijdens Art Rotterdam. De effectmetingscommissie zag interessante, veelal internationaal opererende kunstenaars én relatief veel uitschieters, zowel naar boven als naar beneden. Dat wijst er volgens de commissie op dat bij de beoordeling niet ‘op safe’ is gespeeld. De commissie vond deze lichting kunstenaars relatief actief. Ze exposeren veel, vooral buiten de bekende circuits of plekken met statuur. Ook om die reden zijn de informele en kleinere kunstenaarsinitiatieven essentieel voor de beeldende kunst. De WJT wordt vaak gebruikt om het werk te laten zien op plekken waar geen vergoeding of verkoop aan vast zit. Een commissielid merkt op: ‘In die zin wordt uitzonderlijk veel effect bij elkaar geharkt met een enkele WJT-bijdrage’.

Het onderzoek naar de jaarlijkse oriëntatie­ reizen geeft aan dat meer dan driekwart van de deelnemers na afloop duurzame internationale contacten onderhoudt met de bezochte personen en organisaties. Van de respondenten geeft maar liefst 74 procent (tegenover 61 procent in de periode 2009-2013) aan dat de oriëntatiereis tot concrete projecten heeft geleid. Door 23 (van de 31) respondenten worden maar liefst 51 concrete uitkomsten genoemd. Dit is een aanzienlijke score, gegeven de nieuw te ontginnen regio’s en over het algemeen moeilijker omstandigheden om projecten daadwerkelijk te realiseren. De netwerkvorming blijkt voor alle reizen in min of meer dezelfde mate; de reis uit 2014 evengoed als die uit 2018. Daarnaast onderhouden alle deelnemers nog contacten met een of meerdere (internationale) reisgenoten. >pagina 156

Interne evaluaties Alle bijdragen worden continu en structureel intern geëvalueerd en waar nodig aangepast.

Aan het eind van iedere vergadering kijken de adviseurs terug op de manier waarop de beoordeling is verlopen. Dit verslag gaat naar het bestuur dat zo nodig actie onderneemt.

Aan het einde van het jaar voert het Mondriaan Fonds jaarlijks een interne evaluatie van alle bijdragemogelijkheden uit.

Het rapport toont wat het Mondriaan Fonds betreft aan dat het Internationaal bezoekersprogramma en de oriëntatiereizen beide efficiënte, (financieel) bescheiden en gewaardeerde instrumenten zijn. De programma’s zorgen voor duurzame uitbreiding van het internationale netwerk van kunstenaars, curatoren en kunst­ professionals.

Externe evaluaties Het Mondriaan Fonds heeft Gottschalk Cultureel Advies gevraagd twee programma’s te evalueren: het Internationaal bezoekersprogramma (IBP) en de jaarlijkse oriëntatiereizen (OR) over de periode 2014-2018.

Gottschalk Cultureel Advies beschrijft de resultaten van het IBP-programma in de periode 20142018: 265 strategisch gekozen internationale kunstprofessionals uit 44 landen brachten een bezoek aan Nederland, gemiddeld 53 bezoekers per jaar. Dit is een forse groei ten opzichte van de voorgaande periode. Bijna negentig procent van de buitenlandse gasten onderhoudt na het bezoek nog contacten met Nederlandse kunstprofessionals. Voor 71 procent van de bezoekers leidt het bezoek tot concrete projecten, ook op lange(re) termijn. De respondenten noemen bijna honderd concrete projecten als gevolg van het IBP. Voorbeelden van deze projecten zijn tentoonstellingen en projecten met Nederlandse 174

Zichtbaarheid en transparantie

Zichtbaarheid en transparantie Het Mondriaan Fonds is een open fonds. Dat betekent op verschillende manieren uitdragen waar we voor staan, wie kunnen aanvragen en welke resultaten dat oplevert. Behalve op een uiteenlopende groep aanvragers richt het fonds zich op beleidsmakers, media, andere belanghebbenden en het publiek aan wie het zijn bestaansrecht ontleent.

de Maastricht Academy of Fine Arts and Design, ArtEZ hogeschool voor de kunsten Arnhem en de Gerrit Rietveld Academie. Naast fondspresentaties over de bijdragemogelijkheden vertelden kunstenaars en ontwerpers over hun ervaringen bij het indienen van aanvragen en waar je als aanvrager op moet letten. De bijeenkomsten trokken 300 bezoekers.

De reikwijdte van de communicatiewerkzaam­ heden is groot: van informatieverstrekking tot het bijdragen aan zichtbaarheid en transparantie.

Artist’s Edition met Remy Jungerman en Rein Wolfs In samenwerking met De Balie organiseerde het Mondriaan Fonds op 6 november een programma over kunstenaarschap en talentontwikkeling.

Kunstenaar Remy Jungerman reflecteerde op zijn ontwikkeling als kunstenaar en het kunstenaarschap: van de Academie voor Hoger Kunst- en Cultuur Onderwijs in Paramaribo via de Gerrit Rietveld Academie naar de Biënnale van Venetië. Daarnaast nam Rein Wolfs (inmiddels directeur Stedelijk Museum Amsterdam) deel aan het gesprek. Hij sprak onder meer over de rol van musea in de ontwikkeling van de kunstenaar en internationalisering. De avond werd bezocht door ruim 140 kunstenaars en andere geïnteresseerden.

Een open fonds Een belangrijk doel van de communicatie is beeldend kunstenaars en bemiddelaars, musea en erfgoedinstellingen, presentatie-instellingen, galeries, private en publieke opdrachtgevers en kunstkopers te wijzen op de mogelijkheden die het fonds biedt. Daarbij dragen we actief uit dat we open staan voor (nieuwe) aanvragers. Er is aandacht voor pluriformiteit, (inter)culturele sensitiviteit en genderneutrale communicatie.

Bij het bereiken van de doelgroepen zet het fonds uiteenlopende communicatiemiddelen in. Er is oog voor alle mogelijke vormen van communicatie en samenwerkingen om onze doelgroepen op maat te bedienen en nieuwe groepen te bereiken.

En dit vanuit de gedachte: het kan wel!

Voorafgaand aan de netwerkbijeenkomst vond een Meet & Greet plaats tussen kunstenaars met een Werkbijdrage Jong Talent en meer ervaren vakgenoten die deel uitmaken van een mentoring­ traject-op-maat programma: de Meester-­gezel­ regeling. Mentor Barbara Visser en mentee Elise ’t Hart verzorgden een presentatie over hun gezamenlijke mentoringtraject. De negentien aanwezige kunstenaars gingen vervolgens in gesprek met de mentoren, waaronder Eylem Aladogan, Jelle Bouwhuis, Rob Voerman, gerlach en koop en Charlotte Schleiffert. Vijf kunstenaars zijn naar aanleiding van de Meet & Greet een mentoringtraject gestart. >pagina 46

Open inloopspreekuur Iedere eerste maandag van de maand organiseert het fonds een open inloopspreekuur om mogelijke aanvragers op weg te helpen in het aanbod van mogelijkheden. Het spreekuur werd door ruim vierhonderd bezoekers bezocht: tachtig procent kunstenaars, twintig procent instellingen.

Bezoekers zijn enthousiast over deze laagdrempelige mogelijkheid om informatie in te winnen.

Het open karakter dat men zonder afspraak kan binnenlopen, wordt gewaardeerd. Het maakt het fonds menselijk en haalt drempels weg.

Informatiebijeenkomsten 75 jaar vrijheid Ter gelegenheid van de viering 75 jaar Vrijheid heeft het Mondriaan Fonds een subsidieregeling voor projecten rond de herdenking van de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld. De bijdrage is bedoeld voor instellingen, onderzoekers en grassroots.

Om hen zo goed mogelijk te informeren werden twee informatiebijeenkomsten georganiseerd waarin medewerkers de mogelijkheden van de regeling hebben toegelicht. Deze bijeenkomsten werden door 180 mensen bezocht en vonden

Get a Grant Wanneer kan je als kunstenaar een bijdrage aanvragen, hoe gaat dit in z’n werk en waar moet je op letten? In samenwerking met het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie organiseerden we in 2019 drie Get a Grants voor (bijna afgestudeerde) kunstenaars en ontwerpers, deze keer bij 175

Zichtbaarheid en transparantie

MuseumTV maakte in opdracht van het Mondriaan Fonds en Vereniging Rembrandt een mini-documentaire over Het Godenbanket van Joachim Wtewael. Het Centraal Museum slaagde erin om op een veiling dit werk aan te kopen, een gedroomde aanwinst. Met onder meer minister Van Engelshoven die vertelt over deze bijzondere Wtewael.

plaats bij het Mondriaan Fonds en bij stads­ archief De Bazel in Amsterdam. >pagina 162 Campagne opdrachtgeverschap Van bewonersvereniging tot scholengemeenschap of cultuurgebouw: iedereen kan opdrachtgever zijn en kunst in het hart van de samen­ leving plaatsen. Om hier meer bekendheid aan te geven is in 2019 uitgebreid aandacht besteed aan de mogelijkheden die de Bijdrage Opdrachtgeverschap biedt voor zowel publieke als private opdrachtgevers. In de vorm van op maat gemaakte advertorials is opdrachtgeverschap in beeld gebracht binnen de sectoren openbare ruimte, onderwijs, zorg, rechtspraak en bestuur.

Zoals in Aedes-Magazine van de vereniging van woningcorporaties waarin we aandacht besteedde aan een kunstopdracht van VvE de Stins in Drachten aan kunstenaar Frank Koolen.

Of in het vaktijdschrift PrimaOnderwijs met het beeldbepalende kunstwerk van Guido Geelen in het atrium van het Dr. Mollercollege in Waalwijk.

De website is een knooppunt waar verschillende aparte sites samenkomen: kunstkoop.nl; prixderome.nl; bknl.nl; kunstenaarshonorarium. nl en orientationtrips.net.

De jaarlijkse oriëntatiereis, in 2019 naar de Verenigde Arabische Emiraten en Pakistan, voor beeldend kunstenaars en bemiddelaars was te volgen via een dagelijkse blog waarmee de deelnemers Katayoun Arian, Pauline Burmann, Johan Gustavsson, Kianoosh Motallebi, Bart Rutten, Marilyn Sonneveld en deelnemers uit Denemarken, Finland en Zwitserland hun ervaringen deelden met professionals en ander publiek.

>pagina 80

>pagina 156

Website: Uitstalkast in woord en beeld De website met de zeven platforms – van talent­ ontwikkeling tot samenwerken – wijst niet alleen de weg naar de mogelijkheden van aanvragen en naar de activiteiten maar fungeert ook als uitstalkast voor een breder publiek. Per platform vertellen aanvragers via interviews het verhaal van hun project en gaan in op hun ervaringen, resultaten en het belang van de specifieke regeling.

Activiteiten en publieksmomenten Het Mondriaan Fonds organiseert ook zelf activiteiten om kunst en erfgoed én de resultaten van de bijdragen zichtbaar te maken bij een breed publiek.

Prospects & Concepts Ruim 19.000 bezoekers bezochten de tentoonstelling Prospects & Concepts tijdens de kunstbeurs Art Rotterdam in de Van Nellefabriek, met werk van 67 beeldend kunstenaars die een Werkbijdrage Jong Talent ontvingen. Voor veel kunstenaars betekenden deze vijf dagen vol ontmoetingen met verzamelaars, galeristen en publiek een uitbreiding van hun professionele netwerk. In een aantal gevallen leidde dit zelfs tot aankopen van werk door particulieren of voor bedrijfscollecties. De media schreef met enthousiasme over de presentatie. Metropolis M: ‘In een commerciële omgeving als Art Rotterdam werkt de kleinheid en subtiliteit van de gebaren, en hun onverwachte poëzie, als een verademing’. En Metro nieuws noemde een bezoek aan Prospects & Concepts een aanrader!

Bij de tentoonstelling verscheen een publicatie met kunstenaarsteksten geschreven door Esther Darley. >pagina 51

Er zijn blogs te vinden van medewerkers en gastschrijvers, over kunst en erfgoed in het licht van de actualiteit. Zo schreef Eelco van der Lingen een blog naar aanleiding van zijn deelname aan het Europese fondsenoverleg in het land van de Sámi. Hij zag opvallende overeenkomsten met de problematiek van inclusiviteit in Nederland: ‘Als we daadwerkelijk open willen staan voor minderheidsgroeperingen, dan zullen we bereid moeten zijn om met en door hun ogen te kijken en een nieuwe set aan criteria te formuleren dat ruimte biedt aan een meer inclusieve beleving van kunst en erfgoed.’

Naast geschreven content heeft filmmaker Thijs van Gasteren korte films gemaakt over gehonoreerde projecten zoals het beeldbepalend kunstwerk van Nicky Assmann in een Groningse parkeergarage of over de Afrikaanse olifant Kito, een van de pronkstukken van Naturalis Biodiversity Center in Leiden.

176

Zichtbaarheid en transparantie

Nederlandse inzending Biënnale van Venetië De tentoonstelling The Measurement of Presence van Iris Kensmil, Remy Jungerman en curator Benno Tempel heeft 308.000 bezoekers getrokken. De tentoonstelling in het Nederlandse paviljoen en de aanwezigheid op dit internationale platform voor beeldende kunst heeft voor zowel Jungerman als Kensmil veel betekend. Niet alleen hebben zij hun werk onder de aandacht kunnen brengen van een groot internationaal publiek, ook agendeerden zij belangrijke thema’s binnen de context van de biënnale.

een minderheid behoren, of juist omdat ze met zo veel zijn, en daarom niet worden gehoord.’

‘Het is de kwaliteit van de genomineerden die de prijs maken en die zit ook dit keer bij de Prix weer snor’, aldus Metropolis M. De aanwezigheid van Koningin Máxima tijdens de uitreiking bleef niet onopgemerkt: het televisie programma Blauw Bloed (EO) maakte een lang item over de uitreiking.

In aansluiting bij de tentoonstelling organiseert het museum verschillende public events rondom de vier genomineerde kunstenaars. Een workshop met Esiri Erheriene-Essi, gallery talks met Femke Herregraven en Rory Pilgrim.

De tentoonstelling kreeg volop (inter)nationale persaandacht. NRC Handelsblad: ‘De kunstenaars hebben een belangrijk verhaal te vertellen over een meer inclusieve wereld en een kunstgeschiedenis die bijstelling behoeft.’ De Telegraaf: ‘Uit het werk van Kensmil en Jungerman, waarin zij voorstellen doen hiaten in de kunstgeschiedenis op te vullen, spreekt hoop en optimisme.’

En Modern Painters: ‘At the Venice Biennale, Dutch pavilion artists combine modernism with forgotten colonial histories.’

Jap Sam Books maakte in samenwerking met het Mondriaan Fonds een publicatie en Mals Media introductiefilms over de genomineerde kunstenaars.

De Prix de Rome communiceert via eigen mediakanalen: met naast een website, Facebook, Twitter en Instagram. >pagina 52 Beeldbepalers: Hans van Houwelingen en Joost Conijn Om een breed publiek kennis te laten maken met het werkproces van kunstenaars organiseert het Mondriaan Fonds in samenwerking met debatcentrum De Balie in Amsterdam de serie Beeldbepalers. Vooraanstaande kunstenaars krijgen de gelegenheid om De Balie als laboratorium te gebruiken en in aanwezigheid van publiek hun gedachten te delen over hun werk en deze tijd.

Met in 2019 Hans van Houwelingen en Joost Conijn. Beeldbepalers werd bezocht door 230 bezoekers en was live te volgen via De Balie TV.

Bij de presentatie verscheen een catalogus met teksten van vooraanstaande internationale auteurs. De Groene Amsterdammer publiceerde een speciaal supplement met achtergrond­ artikelen. Als introductie op de tentoonstelling maakte fotograaf en filmmaker Gerrit Schreurs in opdracht van het Mondriaan Fonds een korte documentaire. >pagina 128 Prix de Rome Beeldende kunst In het Stedelijk Museum was van 19 oktober 2019 tot en met 22 maart 2020 de eindpresentatie te zien van winnaar Rory Pilgrim en genomineerden Esiri Erheriene-Essi, Femke Herregraven en het kunstenaarsduo Sander Breure & Witte van Hulzen van de Prix de Rome Beeldende Kunst 2019. Op 31 oktober ontving Rory Pilgrim de onderscheiding uit handen van minister Van Engelshoven van OCW. De prijs werd uitgereikt in aanwezigheid van Koningin Máxima.

Hollandse Meesters in de 21e eeuw Het Mondriaan Fonds heeft ook in 2019 bijgedragen aan de aanvulling van de serie Hollandse Meesters in de 21e eeuw, een langlopend film­ project van Interakt en Michiel van Nieuwkerk.

Vanaf het begin is het Mondriaan Fonds betrokken bij deze serie waarvoor inmiddels 104 beeldend kunstenaars zijn geportretteerd door gerenommeerde filmmakers. In 2019 is gewerkt aan drie nieuwe filmportretten die in 2020 te zien zullen zijn. Ook hebben de initiators onderzocht of bij kunstenaars en kunstinstellingen, filmhuizen en andere podia in het land animo is voor een festival-achtige programmering rondom de Hollandse Meesters. Daarbij zal aandacht zijn voor zowel de geportretteerde kunstenaars, die bijvoorbeeld workshops geven, als de filmmakers

De tentoonstelling kreeg veel positieve respons zoals in Het Parool: ‘De Prix de Rome heeft dit jaar een ijzersterke bezetting. De expositie rond de prijs in het Stedelijk Museum toont toonaangevende moderne kunst.’ En in De Groene Amsterdammer: ‘De kunstenaars die genomineerd zijn voor de Prix de Rome 2019 zijn niet anders te omschrijven dan als genereus: met hun werk geven ze een podium aan anderen, aan hen die vaak niet worden gezien, omdat ze tot 177

Zichtbaarheid en transparantie

en de betrokken componisten en muzikanten. Op basis van enthousiaste reacties bij alle partijen is een plan opgesteld en wordt gewerkt aan een eerste editie in 2020 bij het Fries Museum in Leeuwarden.

resultaten van gehonoreerde projecten voor het voetlicht te brengen. mondriaanfonds.nl/communicatiegids

De filmportretten zijn online te zien via hollandse­meesters.net en op de website galleryviewer.com. Daarnaast worden de filmportretten op vele plekken getoond, bij tentoonstellingen van de desbetreffende kunstenaars (dit jaar onder meer bij Beelden aan Zee en Museum Voorlinden), in het onderwijs (van VMBO tot Vrije Universiteit Amsterdam, maar bijvoorbeeld ook in een lespakket voor het voortgezet onderwijs in Duitsland). Bij kunstinstellingen, filmhuizen en filmfestivals zijn er regelmatig presentaties en interviews met geportretteerde kunstenaars, tijdens Art Rotterdam waren de films te zien in een speciaal onderdeel van de beurs. Omdat alle films Engels ondertiteld zijn worden de films ook in het buitenland vertoond.

Opinie Het fonds zoekt de openbaarheid: het agendeert relevante onderwerpen, neemt deel aan actuele debatten over kunst en erfgoed en publiceert essays waarin actuele onderwerpen geagendeerd worden en kunnen worden uitgediept.

Essays Het Mondriaan Fonds publiceert essays van toonaangevende schrijvers, denkers en bemiddelaars over actuele thema’s binnen kunst en erfgoed, de werkterreinen van het fonds. Inmiddels zijn er dertien essays verschenen, met als laatste in de reeks Oude meesters – De actualiteit van het gevorderde kunstenaarschap van Leo Delfgaauw.

Fonds als relatiemakelaar In 2019 schreef Rolando Vazquez Menken aan een volgend essay. Vazquez Menken is socioloog en verbonden aan het research institute for Cultural Inquiry (ICON) van de Universiteit Utrecht en aan University College Roosevelt in Middelburg waar hij ook medeorganisator is van de De-colonial summerschool. De werktitel van het essay is The vistas of modernity, decolonial aesthesis and the end of the contemporary. Dit essay verschijnt in de loop van 2020.

De rol van het fonds als relatiemakelaar op het gebied van kunst en erfgoed wordt in de communicatie nadrukkelijk voor het voetlicht gebracht.

Het delen van contacten, kennis en ervaring staat hoog in het vaandel. Zo hebben de regiomakelaars een actieve rol bij het bereiken van mogelijke aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs. Zij geven het fonds extra ogen en oren in Noord- en Zuid-Nederland en in Oost/Midden. >pagina 157

Nadat ook de tweede druk van Camiel van Winkel’s essay De mythe van het kunstenaarschap uit 2007 was uitverkocht, is deze begin 2019 als e-book verschenen, aangevuld met een nawoord van de auteur.

Het Mondriaan Fonds vraagt van zijn aanvragers dat zij er melding van maken als ze een bijdrage hebben ontvangen van het fonds, door het publiceren van het fondslogo bij tentoonstellingen en presentaties, op websites, in drukwerk en via sociale media. Voor het creëren van draagvlak bij het publiek is het belangrijk te laten zien waar de samenleving aan bijdraagt.

Een overzicht van alle essays en hoe deze te bestellen zijn, is te vinden op de website mondriaanfonds.nl/leestafel

Cultureel erfgoed en beeldende kunst zijn waarde­vol voor iedereen. Publiek, media en politici hierbij actief betrekken is van gemeenschappelijk belang. Met dit doel voor ogen heeft het Mondriaan Fonds een communicatiegids gemaakt, bestemd voor iedereen die een bijdrage krijgt. Door als fonds en aanvrager samen op te trekken, kunnen we het draagvlak voor cultureel erfgoed en beeldende kunst sterker maken. De communicatiegids is te vinden op de website en biedt praktische tips en voorbeelden om de

Rijkscultuurfondsen reageren gezamenlijk op advies Raad voor Cultuur Het Mondriaan Fonds heeft samen met de vijf andere Rijkscultuurfondsen een reactie gegeven op het stelseladvies Cultuur dichtbij, dicht bij cultuur dat de Raad voor Cultuur op 11 april 2019 uitbracht. Dit deden zij in een brief aan minister

178

Zichtbaarheid en transparantie

Van Engelshoven van OCW. De fondsen delen een aantal inhoudelijke opvattingen van de raad, maar maken zich ook zorgen over de mogelijk verstrekkende consequenties van het advies. De fondsen willen samen met het ministerie aan de slag met de ontwikkelingen die al door de sector zijn ingezet om de toegankelijkheid en inclusiviteit van de kunst en cultuur te bevorderen.

5 juli: Mayke Jongsma bezocht de afsluitende manifestatie in DordtYart met als thema: Vrijheid van de hedendaagse kunst aan de rand van instituten.

Fonds op locatie

3 september: Van der Lingen aanwezig op een bijeenkomst over diversiteit/urban arts in het Compagnietheater in Amsterdam.

23 augustus: Van der Lingen verzorgde een inleiding bij de tentoonstelling State of Ratio van het zomeratelier bij CBK Zeeland.

In 2019 bezochten fondsmedewerkers regelmatig bijeenkomsten, symposia en namen deel aan debatten. Een kleine greep uit de jaaragenda:

19 en 24 september: Malko nam deel aan Focusgroep beeldende kunstsector, een bijeenkomst bij de Boekmanstichting over welke ontwikkelingen in de beeldende kunst en het cultureel erfgoed van belang zijn te onderzoeken.

11 februari: fondsmedewerkers namen deel aan het symposium Cultuur van, door en voor iedereen in het Stedelijk Museum Schiedam, gewijd aan hoe culturele organisaties oprecht en intensief kunnen samenwerken met het publiek.

29 september: Van der Lingen in gesprek met kunstenaars, bemiddelaars en andere kunst­ professionals bij CBK Groningen.

8 maart: Van der Reijden nam deel aan het symposium Working together apart: bedrijfs­ collecties, de culturele sector en het erfgoed van de toekomst in het Singer Museum in Laren.

2 oktober: Niels Engel nam deel aan de KUO NEXT Werkconferentie van het Hoger Kunstonderwijs waar de strategische agenda van het kunst­ onderwijs voor de volgende beleidsperiode werd voorbereid.

11 mei: fondsmedewerkers aanwezig bij de werkconferentie OPEN-Netwerk Digitaal Erfgoed (NDE), een overleg van alle provinciale erfgoed­ instellingen.

3 en 4 oktober: fondsmedewerkers aanwezig bij het Museumcongres en Museumkennisdag in Museumplein Venlo.

12 juni: Van der Reijden geeft een presentatie op de platformbijeenkomst mobiel erfgoed bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

12 oktober: Van der Lingen en Van der Reijden bij het startsein voor de restauratie van Zwammerdamschip 6 in Museumpark Archeon in Alphen aan den Rijn.

17 juni: Van der Lingen bezocht met Tweede Kamerleden Thierry Aartsen en Aukje de Vries (VVD) het Fries Museum samen met gedeputeerde voor de provincie Friesland, Sietske Poepjes.

24 oktober: Lotte Hemelrijk gaf een presentatie over de verschillende bijdragen die het fonds de afgelopen jaren aan archieven heeft gegeven bij het Nationaal Archief.

18 juni: Engel nam deel aan Moving Matters, een bijeenkomst voor ‘nieuwkomer-kunstenaars’ bij BAK in Utrecht.

1 november: Van der Lingen en Sarah Malko op werkbezoek met Christianne Mattijssen (directeur van directie Erfgoed & Kunsten van het ministerie van OCW) bij een aantal Rotterdamse instellingen zoals Witte de With Center for Contemporary Art, Showroom MAMA en Worm.

19 juni: medewerkers namen deel aan de Ambassade Cultuurdag waarbij culturele attachées, cultuurfondsen en andere culturele instellingen elkaar informeerden over culturele activiteiten in het buitenland.

28 juni: Van der Lingen onthulde in Zeist het kunstwerk Voor de Wind van Gabriel Lester. De gemeente Zeist ontving een Bijdrage Opdracht­ geverschap.

26 november: Eelco van der Lingen en Marineke van der Reijden bezochten de Meet & Greet met rapper Mona Haydar ter gelegenheid van de tentoonstelling Modest Fashion in het Stedelijk Museum Schiedam.

179

Partners

Partners Het Mondriaan Fonds richt zich zowel op het stimuleren van verbindingen die zo cruciaal zijn om het draagvlak voor kunst en cultuur te vergroten, als ook op het aangaan daarvan.

Daarom trekt het fonds op met talloze partners.

de gezamenlijke inspanning schaarden om te komen tot een betere verloning van beeldend kunstenaars; Stedelijk Museum Amsterdam, Museum Boijmans Van Beuningen, Kunstmuseum Den Haag en Museum de Fundatie ondertekenen namelijk de richtlijn kunstenaarshonoraria. Met deze vier handtekeningen kwam de beeldende kunstensector weer een stap dichterbij het nieuwe normaal; alle beeldende kunstinstellingen in Nederland trekken nu gezamenlijk op voor een goed honorarium voor beeldend kunstenaars.

Naast zijn rol als toekenner van financiële bijdragen heeft het Mondriaan Fonds zich ontwikkeld tot relatiemakelaar. Daarbij maakt het fonds gebruik van de kennis en ervaring die is opgebouwd door kunstenaars en instellingen, van adviseurs en van medewerkers in de eigen organisatie. Het vervult een netwerkpositie, brengt partijen bij elkaar, geeft kennis door en wordt daarbij gevoed door de ervaring en kunde van anderen.

Ook publiceerde BKNL in 2019 de vierde editie van de Collectieve Selfie: nog beter zicht op beeldende kunst. Dit rapport laat zien wat beschikbaar is aan actuele cijfers en gegevens over de beeldende kunstsector in Nederland. Hiervoor heeft BKNL, net als bij de eerdere edities, twee opdrachten verstrekt voor het verzamelen en duiden van beschikbare informatie. Onderzoekers Henk Vinken en Hans Mariën hebben een uitgebreide analyse gemaakt van de beschikbare cijfers over beeldend kunstenaars, waarbij de inkomenspositie een belangrijk thema was.

Onderzoeksbureau Berenschot heeft in de vorm van infographics de beschikbare data op het gebied van kunstenaars, instellingen, galeries en festivals in beeld gebracht. De informatie die in deze Selfie is gebundeld, komt uit verschillende cijferverzamelingen, van het Centraal Bureau voor Statistiek tot de festivalatlas.

De verzamelde gegevens in de selfie dragen bij aan een gefundeerde analyse van het veld en werden ter beschikking gesteld aan onder meer het ministerie van OCW en de Raad voor Cultuur.

BKNL Een belangrijk onderdeel van de rol van het fonds als relatiemakelaar is het faciliteren van het overlegplatform Beeldende Kunst Nederland (BKNL). Dit is een informeel overleg van organisaties die opkomen voor het belang van beeldend kunstenaars, presentatie-instellingen en galeries in Nederland. Het Mondriaan Fonds faciliteert en coördineert de bijeenkomsten en ondersteunt verschillende activiteiten en onderzoek. Zo wordt kennis en draagvlak georganiseerd, onderlinge samenwerking gestimuleerd en afstemming met overheden en andere belanghebbenden gestroomlijnd. De verschillende BKNL-partners trekken gezamenlijk op om het draagvlak voor de beeldende kunst te verstevigen.

Bij BKNL zijn aangesloten: Platform BK, de Kunsten­bond, Kunsten ’92, de Beroepsvereniging van Beeldende Kunstenaars, de Nederlandse Galerie Associatie (NGA) en de belangenvereniging voor presentatie-instellingen De Zaak Nu en het Overlegorgaan Beeldende Kunstacademies (OBK).

Samenwerking cultuurfondsen 2019 De Rijkscultuurfondsen – het Fonds voor Cultuur­ participatie, het Fonds Podiumkunsten, het Nederlands Filmfonds, het Mondriaan Fonds, het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Nederlands Letterenfonds – hebben een gezamenlijke verantwoordelijkheid voor het bevorderen van de kwaliteit en diversiteit van de cultuursector. Een belangrijk deel van de integrale rijksvisie is bij de cultuurfondsen belegd. Tegen deze achtergrond zijn de fondsen de afgelopen jaren zowel beleidsmatig als projectmatig steeds nauwer gaan samenwerken. Zij beschouwen het daarom als hun opdracht om de kennis over hun werkterreinen intensief te delen met onder

In 2019 heeft BKNL verschillende urgente onderwerpen onder de aandacht gebracht van het ministerie van OCW, de Raad voor Cultuur, fractie­ voorzitters en de woordvoerders cultuur in de Tweede Kamer en regionale en lokale overheden.

Zo heeft BKNL een uitgebreide reactie gegeven op de uitgangspuntenbrief van het kabinet voor het Cultuurbeleid 2021-2024. De website bknl.nl functioneert als nieuwsbron en archief.

Mijlpaal voor BKNL in 2019 was het feit dat vier belangrijke Nederlandse kunstmusea zich achter 180

Partners

culturele instellingen werden geïnformeerd over de aanvraagmogelijkheden binnen de landelijke culturele infrastructuur, zowel in het kader van de subsidieregeling culturele basisinfrastructuur 2021-2024 als de aanvraagmogelijkheden bij de Rijkscultuurfondsen.

meer het ministerie en de Raad voor Cultuur met inachtneming van ieders positie. Vanuit de rol als beleidsvoorbereider op hun terreinen hebben de fondsen ook in 2019 hun gezamenlijke, inhoudelijke inbreng geleverd voor een heldere afstemming en rolverdeling, in overleg met alle actoren, waarbij met name het functioneren van de driehoek OCW – fondsen – Raad voor Cultuur bijzondere aandacht kreeg. De afgelopen periode heeft uitgewezen dat de positionering van de fondsen, Raad voor Cultuur en OCW een helderder definiëring behoeft.

In het najaar stelde de minister de beleidskaders vast voor de zes Rijkscultuurfondsen waarbinnen elk fonds een uitwerking van beleidsvoornemens voor de nieuwe beleidsperiode dient te formuleren. De beleidsplannen werden op 31 januari 2020 aan de minister gepresenteerd.

Voorbereiding beleidsperiode 2021-2024 2019 stond volop in het teken van voorbereiding op de beleidsperiode 2021-2024. Niet alleen waren de Rijkscultuurfondsen actief als beleidsvoorbereider, ze spanden zich ook in om in samenspraak met het ministerie en de Raad voor Cultuur de veranderingen in het cultuur­beleid uit te dragen. Zo hebben de fondsen inhoudelijke inbreng geleverd tijdens verschillende overleg­momenten met de Raad voor Cultuur (RvC). Het op 11 april gepresenteerde advies over het cultuurstelsel 2021-2024 van de RvC, getiteld Cultuur dichtbij, dicht bij Cultuur, riep veel reacties op in het culturele veld. De fondsen deelden verschillende opvattingen en constateringen van de RvC, maar er was ook zorg over de consequenties van het stelseladvies. Zorg die in een gezamenlijke brief van de fondsen met de minister werd gedeeld waarbij er ook oplossingen werden aangedragen voor de door de minister en de RvC geconstateerde weeffouten in het stelsel, bijvoorbeeld ten aanzien van de ondersteuning van de regionale infrastructuur. De fondsen droegen daarnaast bij aan verschillende discussie­ bijeenkomsten over het stelseladvies, onder meer in april in De Nieuwe Liefde te Amsterdam, op uitnodiging van Kunsten ’92.

Gedragscodes De fondsen waren behulpzaam bij de totstandkoming van de verschillende gedragscodes voor werken en ondernemen in kunst, cultuur en creatieve industrie op het gebied van good governance, fair practice en diversiteit & inclusie, die voor de nieuwe beleidsperiode als subsidievoorwaarde gelden voor aanvragen van instellingen binnen de basisinfrastructuur en bij de meerjarige subsidies van de fondsen. Zo was een afvaardiging van de directeuren namens alle fondsen betrokken bij de herziening van de Code Cultural Governance die door Cultuur+Ondernemen in 2019 werd uitgebracht, en leverden de fondsen ook bij de totstandkoming van de nieuwe code diversiteit inhoudelijke inbreng.

Tijdens de presentatie van de nieuwe Code Diversiteit & Inclusie aan de minister op 1 november in het Kinderboekenmuseum te Den Haag werden ook de door de fondsen gefinancierde &Awards uitgereikt. De twee prijzen, zijn bedoeld voor een organisatie en een professional die zich bijzonder hebben ingezet voor een inclusievere sector.

Dit jaar waren dit respectievelijk Wat Telt! dat zich richt op doven en slechthorenden en Joan Windzak van boekwinkel Educulture (vanwege haar inzet voor taalontwikkeling en liefde voor lezen bij kinderen. De Fair Practice Code maakt deel uit van de door de cultuursector breed gedragen Arbeidsmarktagenda voor de Culturele en Creatieve Sector 2017-2023. Een vertegenwoordiging van de fondsen heeft zitting in de Regiegroep Uitvoering Arbeidsmarktagenda die de voortgang van de agenda bewaakt en begeleidt.

De Regiegroep wordt in 2020 omgevormd tot een nieuwe ondersteuningsstructuur, het Platform Arbeidsmarkt Culturele en Creatieve Toekomst (PACCT), waarin de cultuurfondsen eveneens vertegenwoordigd zullen zijn.

Met de extra middelen Arbeidsmarktagenda die de fondsen van het ministerie ontvingen zal in 2020 onder meer een vouchersysteem worden

Deze input werd door de minister meegenomen in de op 11 juni gepresenteerde Uitgangspuntenbrief. Ruim een week later, op 20 juni, leverden de fondsen een inhoudelijke bijdrage aan een hoorzitting van de Vaste Kamercommissie Cultuur.

De fondsen trokken vervolgens in het voor- en najaar gezamenlijk op met OCW in een uitgebreide tournee langs de elf regio’s die op verzoek van de minister een (culturele) proeftuin hadden ingediend ter versterking van de dialoog met andere overheden.

Eind november namen de fondsen samen met OCW en de RvC deel aan informatiebijeenkomsten in Zwolle, Utrecht en Eindhoven waar ongeveer driehonderd vertegenwoordigers van 181

Partners

uitdrukking aan die samenwerking en is terug te vinden in de jaarverslagen 2019 van de zes Rijkscultuurfondsen.

ingericht om de Fair Practice Code goed te doen landen bij de meerjarig gesubsidieerde instellingen. De fondsen droegen tevens bij aan de publiciteit en verspreiding van de code onder hun aanvragers.

Collegiale samenwerking en overleg Er was in 2019 een effectief structureel overleg van de directeuren over strategie en (beleids) ontwikkeling en er werd ook op uitvoerend niveau meer samengewerkt tussen de Rijkscultuur­ fondsen. Zo werkten in 2019 vier van de zes fondsen met dezelfde HR-consulent op zzp-­ basis. Deze HR-consulent houdt zich met name bezig met de opstelling van een ontwikkel- en opleidingsplan voor de fondsmedewerkers.

Het gezamenlijke aanspreekpunt voor cross-­ sectorale vragen dat de fondsen in 2017 inrichtten werd ook dit jaar voortgezet. Zowel projecten die meerdere cultuurgebieden combineren als projecten die een duidelijk maatschappelijke component hebben, kunnen bij het aanspreekpunt terecht voor advies. Tevens nemen medewerkers van de fondsen deel aan een gezamenlijke werkgroep diversiteit waarin ook de private fondsen vertegenwoordigd zijn. In het kader van de Europese privacywetgeving Algemene Verordening Gegevens­bescherming (AVG), die mei 2018 in werking trad, benoemden de fondsen gezamenlijk een onafhankelijke functionaris gegevens­bescherming (FG) die toezicht houdt op en adviseert over de naleving van de verordening.

De juristen van de fondsen hebben geregeld overleg. Controllers bespreken zaken die de financiën aangaan en stemmen begrotingsbeheer en verantwoording af. Ict-medewerkers vervangen elkaar bij afwezigheid en wisselen informatie uit.

Er is periodiek overleg van communicatiemedewerkers voor kennisdeling op het gebied van communicatiebeleid, onder meer richting potentiële aanvragers. De vijf personeelsvertegenwoordigingen en de ene ondernemingsraad wisselen onderling kennis uit. Daarnaast is er de werkgroep onderzoek fondsen die zich buigt over evaluaties en onderzoek, die samen met het ministerie van OCW en de Raad voor Cultuur optrekt.

De onderlinge strategische en beleidsmatige samenwerking is inmiddels structureel ingebed in de praktijk van de Rijkscultuurfondsen. Ze houden elkaar goed op de hoogte van relevante ontwikkelingen en vinden elkaar op die terreinen en onderwerpen waar gezamenlijk optrekken zinvol en effectief is. Deze paragraaf geeft

182

Partners

Overzicht samenwerkingsverbanden en -regelingen fondsen 2019

samenwerkende fondsen

samenwerking / regeling

beschrijving

Filmfonds en Mondriaan Fonds

De Verbeelding

Films op het snijvlak van beeldende kunst en cinematografie, gemaakt in een samenwerking tussen kunstenaars en producenten.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Letterenfonds

Literatuur op het Scherm

Dichters/schrijvers maken met vormgevers nieuw werk in het digitale domein.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Mondriaan Fonds

Voorlichting talent binnen en buiten het kunstvakonderwijs

De fondsen geven gezamenlijk voorlichting over o.a. talentontwikkeling en regelingen bij de fondsen. Dit gebeurt binnen en buiten het kunstvak­onderwijs.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en Mondriaan Fonds

Residency Arita/Japan

De fondsen bieden sinds 2016 gezamenlijk twee residency perioden aan in de Japanse keramiekregio Saga. De werkperiode biedt aan veelbelovende kunstenaars en ontwerpers de ruimte om onderzoek te doen op artistiek en technisch gebied en hun eigen werk te ontwikkelen. Een belangrijk uitgangspunt van deze residency is om speciale technieken te leren binnen de oudste keramische industrie van Japan en deze in het eigen werk toe te passen.

Filmfonds en Stimuleringsfonds Creatieve Industrie

Immerse\Interact

Met de regeling Immerse\Interact worden projecten binnen het interdisciplinaire medialandschap gestimuleerd.

Artistiek onderzoek en experiment op het vlak van digital storytelling en de inzet van interactieve of immersieve media staan hierbij centraal.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Mondriaan Fonds, Fonds Cultuurparticipatie

Stimuleren Eigentijds gebruik ambachten

Een gezamenlijke open oproep voor ontwerpers en beeldend kunstenaars om een samenwerking aan te gaan met ĂŠĂŠn of meerdere ambachtslieden en zo eigentijds gebruik van ambachten te stimuleren. Het Fonds voor Cultuurparticipatie zet in op eigentijdse beoefening en het borgen van onder andere ambachtelijke kennis en vaardigheden via de regeling Immaterieel erfgoed.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Fonds Podiumkunsten, Filmfonds, Letterenfonds en Mondriaan Fonds

Residency Van Doesburghuis

Fondsen bieden sinds 2017 via open oproepen gezamenlijk een residency aan in het Van Doesburghuis in Meudon-ValFleury/Parijs waar makers hun artistieke praktijk verder kunnen ontwikkelen.

183

Partners

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie en het Fonds Podiumkunsten

Upstream

De fondsen ondersteunen samen met Sena vernieuwende artistieke formats en samenwerkingen binnen de Nederlandse pop-/urban muziek. Zij willen met behulp van Upstream de muziek足industrie in Nederland verbreden en versterken, internationaal sterker voor de dag komen en crossovers naar andere disciplines stimuleren.

Fonds Podiumkunsten en Fonds voor Cultuurparticipatie

Urban kunstenaars

Samenwerking bij de talentontwikkeling van jonge urban kunstenaars, die sinds 2018 verder is uitgebreid.

Filmfonds en Letterenfonds

Netwerkbijeenkomsten

Organisatie internationale netwerk足 bijeenkomsten voor filmproducenten en rechtenmanagers van literaire uitgeverijen.

Fonds Podiumkunsten en Letterenfonds

Regeling toneelschrijvers

Gezamenlijke werkbijdrage voor theater足 tekst met het doel de kwaliteit, diversiteit en ontwikkeling van het Nederlands theaterrepertoire te stimuleren.

Fonds Podiumkunsten en Letterenfonds (ism Literatuur Vlaanderen, Lira en Sabam)

Toneelschrijfprijs

Heeft als doel de Nederlandstalige toneelschrijfkunst en de opvoering van Nederlandstalig toneelwerk onder de aandacht te brengen en te stimuleren.

De prijs wordt uitgereikt aan de auteur van het beste oorspronkelijk Nederlandstalig toneelwerk.

Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, Mondriaan Fonds en Fonds voor Cultuurparticipatie

Digitaal erfgoed

Samenwerking met betrekking tot regelingen rondom digitaal erfgoed.

Letterenfonds en Fonds Podiumkunsten

#NieuweStukken

Subsidieregeling sinds november 2018 voor beginnende schrijvers (ook dichters en woordkunstenaars) waarvan de verhalen nog te weinig te horen zijn op de Nederlandse podia. Er wordt samengewerkt met vijf partners die ervaring hebben met het produceren van teksten voor het podium, en een netwerk hebben dat aanvullend is op het netwerk van de fondsen. Jaarlijks is er ruimte voor tien beginnende schrijvers.

Fonds Podiumkunsten t.b.v. alle sectoren

Slecht Weer Fonds

Revolverend fonds waaruit festival足 organisaties die een tekort hebben opgelopen als gevolg van onvoorziene omstandigheden een bijdrage kunnen krijgen. Het staat open voor festivals uit alle sectoren.

184

Partners

Fonds Podiumkunsten, Fonds voor Cultuur­ participatie en VSBfonds, in afstemming met Mondriaan Fonds

Matchmakers steden

Een gezamenlijk netwerk van matchmakers in zestien steden, waaronder Groningen, Arnhem en Eindhoven. In de steden bewegen zich de cultuurmakers van morgen wiens werk en werkwijze onlosmakelijk verbonden zijn met de stedelijke dynamiek. Door de inzet van matchmakers die geworteld zijn in de steden en daar hun werkpraktijk en netwerk hebben, hopen de fondsen veel nieuwe initiatieven te bereiken.

Het Mondriaan Fonds heeft in 2017 vier regiomakelaars aangesteld in Noord, Midden en Zuid-Nederland. Zij hebben een onderzoekende en stimulerende rol bij het bereiken van potentiële aanvragers, opdrachtgevers en adviseurs.

Een andere taak is het signaleren van nieuwe initiatieven, doelgroepen en andere actuele ontwikkelingen op het gebied van beeldende kunst en cultureel erfgoed. Tussen matchmakers en regiomakelaars organiseren de drie fondsen regelmatig afstemming.

Alle zes cultuurfondsen

Aanspreekpunt crosssectorale vragen

Gezamenlijk aanspreekpunt voor (potentiële) aanvragers van projecten die meerdere cultuurgebieden combineren en projecten die een duidelijk maatschappelijke component hebben.

185

Partners

Visual Arts Platform

DutchCulture

Internationaal wisselt het Mondriaan Fonds ervaring en deskundigheid uit en stemt het activiteiten af binnen het Visual Arts Platform (VAP), een groep van acht Europese beeldende kunstfondsen die jaarlijks samenkomen. De VAP partners in 2019 waren: Acción Cultural Española, Arts Council England, Danish Arts Foundation, Frame Visual Art Finland, Institut für Auslandsbeziehungen, Kunstenpunt Vlaanderen, Office for Contemporary Art Norway en Pro Helvetia.

Marineke van der Reijden (hoofd cultureel erfgoed) heeft zitting in de programmaraad van DutchCulture die gaat over de besteding van budget aan projecten op het gebied van Gemeenschappelijk erfgoed. De programmaraad komt tweemaal per jaar bijeen.

Mayke Jongsma (senior medewerker internationaal) en Philip Montnor (projectmedewerker internationaal) hebben bij DutchCulture zitting in de kerngroepen van de acht focuslanden. Per land formuleren de kerngroepen welke inhoudelijke doelen zij op internationaal gebied willen bereiken en welke sectoren in dat specifieke land van belang zijn. De kerngroepen komen gemiddeld tweemaal per jaar bijeen. Daarnaast heeft Jongsma zitting in de adviesraad van Dutch­Culture die gaat over de besteding van een budget voor bijzondere boven-sectorale projecten in de focuslanden.

In 2019 kwam de VAP eenmaal bijeen in het uiterste noorden van Noorwegen; het land van de Sámi. Host was OCA (The Office for Contemporary Art Norway). Tijdens de bijeenkomst kwamen onderwerpen voorbij die in alle landen spelen, zoals het kunstenaarshonorarium. Maar vooral was er veel aandacht voor de kunst en cultuur van de Sámi, en met name de manier waarop die onder druk staat. Titel van de bijeenkomst was dan ook: Decolonisation and transformation of the art world in the face of past and ongoing colonising mechanisms. Hoewel de problematiek van de Sámi ver weg lijkt van de Nederlandse context, bleken er opvallende overeenkomsten met de problematiek van inclusiviteit in Nederland.

Tijdens de uitwisseling met de andere fondsen werd gesproken over institutioneel en maatschappelijk racisme, het probleem van eenzijdige narratieven in musea, en de noodzaak tot een betere vertegenwoordiging in commissies en personeels­bestanden van culturele organisaties.

Eelco van der Lingen schreef hierover een blog met zijn reflecties. >pagina 176

Zie mondriaanfonds.nl/over-het-fonds voor een overzicht van partners waarmee het fonds samenwerkt.

Erfgoedplatform Kunsten ‘92 Het Erfgoedplatform van Kunsten ’92 nam in 2018 het initiatief voor het Nederlandse programma binnen het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed, met als thema Erfgoed verbindt, Europa inspireert. Er zijn veel projecten en Europese samenwerkingen gerealiseerd zoals een toekomst­agenda. Ook werd de European Heritage Tribune gepresenteerd, een internationale website over cultureel erfgoed in Europa waaraan het Mondriaan Fonds heeft bijgedragen. Deze website vormt een van de duurzame resultaten van het jaar. Het Erfgoedplatform heeft zich in 2019 gebogen over verdere ambities. Daarnaast werd gesproken over de prioriteiten voor erfgoed voor de toekomst, op Europees en nationaal niveau.

186

Fonds achter de schermen

Fonds achter de schermen Los van de vergaderingen sprak de penningmeester eenmaal apart met de accountant van het Mondriaan Fonds. Ook ontmoette de voorzitter de minister van OCW, tijdens een brede bijeenkomst met alle voorzitters van de Rijkscultuurfondsen. In 2019 bezochten de leden van de raad van toezicht verschillende door het fonds georganiseerde activiteiten, zoals Prospects & Concepts, de opening van de Biënnale van Venetië en de uitreiking van de Prix de Rome.

Het Mondriaan telt 46 medewerkers, een bestuur, een raad van toezicht en het werkt met zeventig vaste adviseurs.

Raad van toezicht Algemeen Het Mondriaan Fonds heeft een governance-­ model met een bestuur en een raad van toezicht.

De raad van toezicht heeft statutair tot taak toezicht te houden op het beleid van het bestuur en op de algemene gang van zaken. De leden staan het bestuur met raad terzijde. In 2019 bestond de raad van toezicht uit zes leden. Samen vertegenwoordigen zij een rijke kennis van het (internationale) veld van beeldende kunst en van cultureel erfgoed; van cultureel ondernemen; van financiën; van juridische zaken en van corporate governance. De bevoegdheden, taken, werkwijze en samenstelling van de raad van toezicht staan beschreven in een reglement dat te vinden is op de website van het fonds. Daar staan tevens de nevenfuncties

Wegens beëindiging van hun tweede en laatste zittingstermijn namen per 30 december 2019 zowel voorzitter Annelies van der Pauw als lid Gijs Frieling afscheid van de raad van toezicht.

Zij hebben zich acht jaar lang met verve en grote betrokkenheid ingezet voor het Mondriaan Fonds.

Het Mondriaan Fonds dankt hen hier hartelijk voor. Op 5 december 2019 benoemden de leden van de raad van toezicht uit hun midden Rudi Ekkart als plaatsvervangend voorzitter.

Het Mondriaan Fonds streeft naar een evenwichtige samenstelling van zijn toezicht en besteedt bij de selectie van nieuwe leden aandacht aan de diversiteit van de raad. De wervingsprocedure voor een nieuwe voorzitter en een gewoon lid is bij het schrijven van dit verslag nog niet afgerond.

De raad van toezicht kwam in 2019 viermaal bijeen met het bestuur en één keer zonder het bestuur. Voorts is buiten de bijeenkomsten ook regelmatig contact geweest tussen het bestuur en diverse leden. Daarvan wordt steeds een overzicht opgemaakt, met onderwerpen waarover buiten de reguliere bijeenkomsten werd gecorrespondeerd. Zo is er intensief gesproken en gecorrespondeerd over de Biënnale van Venetië en de werving van twee nieuwe leden van de raad van toezicht. Verder waren er vanaf 1 maart 2019 intensieve contacten met directeur-bestuurder Eelco van der Lingen, die vanaf die datum begon in zijn functie.

De raad van toezicht werd in 2019 gevormd door: Annelies van der Pauw, voorzitter (benoeming 30-12-2011, herbenoemd tot 30-12-2019) Partner bij advocatenkantoor Allen & Overy, Amsterdam.

Nevenfuncties in 2019: - voorzitter raad van toezicht Universiteit Maastricht - lid raad van commissarissen NatWest Markets N.V. en RBS Holdings N.V. - lid raad van commissarissen van ICEPAY B.V. - lid board of trustees van Allen & Overy Global Foundation - global co-head Corporate Social Responsibility Allen & Overy - bestuurslid Prinses Beatrix Spierfonds - bestuurslid van AkzoNobel Art Foundation

Tijdens de vier bijeenkomsten van de raad van toezicht kwamen onder meer onderwerpen aan de orde als de samenstelling van de raad van toezicht, risicoanalyses van het Mondriaan Fonds, de ontwikkelingen rond de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië en de Governance Code Cultuur. Daarnaast is ruime aandacht uitgegaan naar de plannen voor het beleid van het Mondriaan Fonds in de periode 2021-2024. De raad van toezicht keurde tijdens de vergaderingen verder de jaarrekening 2018 en de herziene begroting 2020 goed. In 2019 heeft de raad van toezicht een interne zelfevaluatie uitgevoerd.

Annerie Vreugdenhil, penningmeester (benoeming 01-08-2012, herbenoemd tot 01-08-2020) Chief Innovation Officer, ING Wholesale Banking.

Nevenfuncties in 2019: - chairperson of the Board of komgo 187

Fonds achter de schermen

Gijs Frieling, lid (benoeming 30-12-2011, herbenoemd tot 30-12-2019) Beeldend kunstenaar.

Nevenfuncties in 2019: - adviseur beeldende kunst Atelier Rijksbouwmeester - jurylid Koninklijke Prijs voor Vrije Schilderkunst - gastdocentschappen (Jan van Eyck academie, Rijksakademie)

- lid Executive Advisory Board of Squirro - Member of the Board of R3 LLC Hester Alberdingk Thijm, lid (benoeming 01-11-2018 tot 01-11-2022 met mogelijkheid tot herbenoeming) Directeur van de AkzoNobel Art Foundation.

Voormalig lid van de raad van toezicht van het Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof.

Voormalig bestuurslid van De Ateliers.

Nevenfuncties in 2019: - lid International Association of Corporate Collections of Contemporary Art (IACCCA) - bestuurslid Van Doesburghuis, Meudon – Parijs - lid Raad van advies Ketelfactory - vice-voorzitter Stichting Spinoza Monument - lid van bestuur en jurylid Sikkens Prize - jurylid Gijs Bakker Prijs

Fondsbestuur Het bestuur vertegenwoordigt het Mondriaan Fonds en is belast met het besturen van de stichting en het beheer van en de beschikking over het vermogen. Het stelt op en herziet zo nodig: een jaarlijkse begroting met toelichting; een beleidsplan voor een periode van vier jaar; subsidiereglementen en een adequaat planningen controlesysteem.

Noraly Beyer, lid (benoeming 01-02-2018 tot 01-02-2022 met mogelijkheid tot herbenoeming) Journalist. Voormalig medewerker bij de Wereldomroep en het NOS Journaal. Voormalig lid van de stuurgroep en promotor van de Stuurgroep Code Culturele Diversiteit.

Nevenfuncties in 2019: - lid van de werkgroep Caraïbische Letteren, een zelfstandige Werkgroep binnen de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde.

Het fondsbestuur beslist over het toekennen van (financiële) bijdragen en wordt hierbij geadviseerd door experts, de adviseurs van het fonds. De bevoegdheden, taken en werkwijze van het bestuur staan beschreven in de statuten, te vinden op de website van het fonds.

Van 15 november 2018 tot 1 maart 2019 was Christine Lindo waarnemend directeurbestuurder. Het fondsbestuur wordt vanaf 1 maart 2019 gevormd door Eelco van der Lingen.

Hij vervulde in 2019 vanaf die datum geen nevenfuncties.

Rudi Ekkart, lid (benoeming 01-04-2013, herbenoemd tot 01- 04-2021) Oud-directeur Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag. Emeritus hoogleraar ‘Methodologische aspecten van de kunst­ historische documentatie’, Universiteit Utrecht.

Oud voorzitter ‘Commissie-Ekkart’ Nevenfuncties in 2019: - partner onderzoeksbureau DOEK Art - lid Raad van Advies Vereniging Rembrandt - lid Adviescommissie beoordeling aangeboden cultuurbezit uit nalatenschappen, Ministerie van Financiën - voorzitter Stichting P. en N. de Boer - lid van de Raad van Toezicht van het Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof - bestuurslid Brantsen van de Zyp Stichting - voorzitter van de Uytenbogaert Stichting - juryvoorzitter Nederlandse Portretprijs - voorzitter beoordelingscommissie museale onderzoeksbeurzen Vereniging Rembrandt - lid beoordelingscommissie restauratiesubsidies Vereniging Rembrandt - lid adviesraad tijdschrift Oud Holland - lid wetenschappelijke adviesraad Rubenianum Antwerpen

Wet Normering Topinkomens Binnen het Mondriaan Fonds zijn als topfunctionarissen aangemerkt de raad van toezichtleden en de directeur-bestuurder. De bezoldiging van deze personen valt binnen het kader dat door de Wet Normering Topinkomens en de regeling nr. 538765 (10382) van de minister van OCW ten aanzien van bezoldigingsmaximum voor top­ functionarissen is voorgeschreven.

Voor 2019 werd door de minister van OCW het bezoldigingsmaximum voor topfunctionarissen Cultuurfondsen Categorie B op 161.000 euro bepaald. De bezoldiging van deze personen overstijgen het vastgestelde maximum niet. Voor de voorzitter van de raad van toezicht geldt een maximum van 15 procent en voor de overige leden 10 procent van dit bedrag.

188

Fonds achter de schermen

Wouter Koelman hoofd bureau (0,84 fte) Christine Lindo adjunct-directeur (0,80 fte) Sarah Malko bestuurssecretaris (0,84 fte) Betty Man medewerker communicatie (0,84 fte) Ires Manuel HR-manager (0,42 fte) Ingrid Mokiem medewerker receptie (1 fte) Philip Montnor projectmedewerker (1 fte) Cassidy Munniks-Schultz medewerker administratie (0,74 fte) Carmen Muskee medewerker communicatie/projectmedewerker (0,84 fte) Jelle Nagelkerken senior medewerker administratie (0,84 fte) Sandra Nicolai projectmedewerker/bezwaarschriften (0,84 fte) Kryštof Noteboom medewerker administratie/automatisering (1 fte) Talitha van Ooyen projectmedewerker (0,84 fte) Madelon van de Pas hoofd communicatie (0,84 fte) Marineke van der Reijden hoofd cultureel erfgoed (0,84 fte) Haco de Ridder senior projectmedewerker relaties buitenland (0,95 fte) Laura van Rij projectmedewerker 75 jaar vrijheid (0,95 fte) Florence Riel medewerker administratie (0,74 fte) Pien Schaap medewerker receptie en facilitair (0,84 fte) Mariana Schijf hoofd IT, aanvraag-administratie en facilitair (1 fte) Ingrid Senff medewerker financiën (0,64 fte) Caroline Soons senior medewerker communicatie (0,84 fte) Wilma Sütö redacteur communicatie (0,63 fte) Edgar Tepe hoofd financiën (1 fte) Marijn Veenhuijzen projectmedewerker (1 fte) Sebastiaan Visser medewerker administratie (1 fte)

Medewerkers Het aantal medewerkers per 31 december 2019 bedraagt 46 (39,3) fte. In 2019 zijn negen nieuwe medewerkers aangenomen; twee medewerkers verlieten het fonds. Bij de beloning volgt het Mondriaan Fonds de BBRA-schalen van de rijksoverheid. Deze gelden voor een 36-urige werkweek. Het fonds heeft een 38-urige werkweek.

Per 31 december 2019 werkten bij het Mondriaan Fonds: M’hamed Azzouz medewerker huishoudelijke dienst (0,86 fte) Mada Bakarbessy medewerker administratie (0,84 fte) Lisa van Beek projectmedewerker/archief (0,95fte) (van 21 augustus tot 31 december 2019 met verlof) Mirjam Beerman senior projectmedewerker relaties binnenland (0,84 fte) Linda-Ellen Boateng medewerker administratie (0,89 fte) Sandra de Boer medewerker administratief (0,74 fte) Alexander van Campen medewerker interne en huishoudelijke dienst (0,67 fte) Stacey Carrilho medewerker administratie (1 fte) Niels Engel projectmedewerker (0,84 fte) Liesbeth Enzer senior medewerker administratie (1 fte) Liesbeth Filius medewerker automatisering (0,84 fte) Bart Fuijkschot senior medewerker financiën (0,95 fte) Lotte Hemelrijk projectmedewerker (0,84 fte) Zuzana Hermanova medewerker financiën (0,84 fte) Douke IJsselstein senior projectmedewerker (0,84 fte) Sanne Jansen projectmedewerker (0,84 fte) Anouk Jol junior medewerker communicatie (0,74 fte) Mayke Jongsma senior projectmedewerker (0,67 fte) Dewy Karsten Schüler projectmedewerker (1 fte) Rob Knijn projectmedewerker (0,84 fte)

Op de afdeling facilitair werkte in 2019 een uitzendkracht voor drie dagen in de week.

189

Fonds achter de schermen

Personeelsbeleid

deelnamen. Deze regeling kan het voor oudere werknemers makkelijker maken hun werkzaamheden vol te houden tot hun pensioen ingaat. Van deze regeling hebben in 2019 drie medewerkers gebruik gemaakt.

Het Mondriaan Fonds hecht aan een goed personeelsbeleid. Het beoogt betrokkenheid van medewerkers te optimaliseren door onder meer intensieve informatievoorziening en door bijscholing te verzorgen. Iedere week wordt een nieuwsbrief aan de medewerkers gestuurd. In het geregelde overleg met de personeelsvertegenwoordiging (pvt) worden onderwerpen besproken die de hele organisatie aangaan. Daarnaast is er geregeld het algemeen personeelsoverleg, waar het bestuur alle medewerkers informeert en om inbreng vraagt. Regelmatig worden zogeheten ‘mini-fonds uitjes’ georganiseerd naar plekken die met het werk te maken hebben (een expositie bijvoorbeeld), waaraan iedereen kan deelnemen.

Ook hanteert het fonds een actief (bij-)scholingsbeleid voor zijn medewerkers. Daarnaast werden op individuele basis cursussen en coachings­ trajecten gevolgd.

Het Mondriaan Fonds heeft een medezeggenschapsorgaan in de vorm van een gekozen personeelsvertegenwoordiging (pvt). Deze bestond in 2019 uit vier medewerkers, afkomstig uit verschillende geledingen van de organisatie. De pvt kwam viermaal bijeen met de directeur-bestuurder en de adjunct-directeur. Er is over uiteen­ lopende personeelskwesties gesproken, zoals de invoering van de Wet Normalisering Rechtspositie Ambtenaren, de uitbreiding van de organisatie en over secundaire arbeidsvoorwaarden. Ook werden ideeën van medewerkers uit de ideeënbus voorgelegd. Het verslag van de bijeenkomsten werd telkens na afloop in pvt-nieuwsflitsen op intranet gezet.

In 2018 koos de organisatie voor duurzaamheid als jaarthema binnen de activiteiten van de pvt. Dit thema werd in 2019 voortgezet en kreeg evenals het eerdere thema culturele diversiteit een vaste plek binnen de organisatie in de vorm van een werkgroep pluriformiteit en aandacht voor duurzaamheid op facilitair gebied. Zo is het gebouw een beetje groener en duurzamer gemaakt in de vorm van een prachtige daktuin.

Eenmaal kwamen de personeelsvertegenwoordigingen van alle publieke cultuurfondsen samen om informatie en ervaringen uit te wisselen.

Het Mondriaan Fonds probeert ziekteverzuim zoveel mogelijk te voorkomen. Het ziekte­verzuim was in 2019 5,59 procent. Omdat inmiddels blijkt hoe ongezond zitten is, zijn alle werktafels vervangen voor zit/statafels. De preventiemede­ werker bekijkt regelmatig of de bureaus, stoelen en computers nog goed zijn ingesteld.

Het Mondriaan Fonds hanteert een samenhangende systematiek voor het functioneren van medewerkers. Dit systeem bestaat uit een cyclus van plannings-, voortgangs- en beoordelingsgesprekken. Tijdens deze gesprekken komen de taken van de medewerkers aan de orde, hoe die worden uitgevoerd en de bijdrage die mede­ werkers leveren aan de zichtbaarheid van beeldende kunst en erfgoed.

Sinds enkele jaren is in overleg met de pvt een externe vertrouwenspersoon aangesteld. Medewerkers kunnen bij deze vertrouwenspersoon terecht mochten ze vragen of klachten hebben over de organisatie. Ook kan de vertrouwenspersoon de directeur-bestuurder en de meest betrokken leidinggevende ten aanzien van het beleid op het terrein van ongewenst gedrag gevraagd en ongevraagd adviseren. Tevens is een klachtencommissie werkzaam, waarin twee medewerkers van het fonds en een lid van de raad van toezicht, Rudi Ekkart, zitting hebben. In 2019 is deze commissie niet geraadpleegd en werden geen klachten ingediend. In lijn met nationaal overheidsbeleid is sinds enkele jaren het onderwerp ‘ongewenste omgangsvormen’ vast onderwerp tijdens de functioneringsgesprekken.

In 2015 zijn twee regelingen voor medewerkers met een langdurig arbeidsverleden geïntroduceerd. Met het levensloopverlof wordt de mogelijkheid geboden voor bijzondere omstandigheden onbetaald verlof op te nemen. Werknemers die al geruime tijd werken kunnen baat hebben bij een time out. Ook kan een bijzonder verlof voor bijvoorbeeld een studie worden opgenomen.

De 80-90-100-regeling houdt in dat oudere werknemers afspraken kunnen maken over vermindering van de arbeidsduur met maximaal twintig procent. Ze blijven dus minimaal tachtig procent van de huidige arbeidsduur werken.

Ze behouden daarbij negentig procent van het salaris en honderd procent pensioenopbouw over hun laatste salaris voordat ze aan de regeling

Het fonds heeft een preventiemedewerker, in de persoon van de medewerker interne en huishoudelijke dienst, die verantwoordelijk is voor de 190

Fonds achter de schermen

De adviseurs worden geworven via een openbare oproep, die in het hele land actief wordt verspreid, onder meer via lokale media en netwerken. Bovendien hebben de regiomakelaars potentiële kandidaten op de vacature gewezen, wat leidde tot beduidend meer kandidaten buiten de Randstad.

Op deze wijze wil het fonds de openheid zo groot mogelijk maken: iedereen kan zich aanmelden.

De adviseurs worden aangesteld door de directeur-­bestuurder op voordracht van een selectiecommissie. Bij de samenstelling van de adviescommissies en van de selectiecommissie wordt een functieprofiel gehanteerd, waarbij onder meer deskundigheid en culturele sensitiviteit een rol spelen. De adviseurs ondertekenen een protocol, onder meer om (de schijn van) belangenverstrengeling te voorkomen.

uitvoering van een risico-inventarisatie. Hij legt knelpunten van de inventarisatie en evaluatie voor aan de directie. Daarnaast adviseert hij de directie over een goed arbeidsomstandighedenbeleid. Ook voert hij zo vaak als nodig is, maar in ieder geval halfjaarlijks, een werkplekonderzoek uit bij de medewerkers. Dit jaar is een nieuw hoofd BHV aangetreden en zijn er nieuwe medewerkers tot het BHV-team toegetreden. Het hoofd BHV adviseert de directie over brandveiligheid.

Het Nederlands Instituut voor Toegankelijkheid heeft een inventarisatie in relatie tot de toegankelijkheid van het gebouw uitgevoerd. De adviezen met betrekking tot de BHV zijn direct aangepakt.

Risicobeheer Mondriaan Fonds De risico’s zijn voor zo ver mogelijk geïnventariseerd en er zijn adequate beheersmaatregelen genomen zoals veiligheidsprotocollen en een back up procedure. Waar nodig zijn uit voorzorg afgewogen reserves gevormd. Voor de overige risico’s zoals arbeidsongeschiktheid van het personeel zijn verzekeringen afgesloten.

Jaarlijks maakt het hoofd financiën een financiële risicoanalyse die met de directie en raad van toezicht wordt besproken. Ook het hoofd IT, aanvraag-administratie en facilitair maakt een jaarlijkse analyse van de veiligheid van de IT die eveneens met de directie en raad van toezicht wordt besproken. Zo is er bijvoorbeeld een gedragsprotocol gemaakt dat is besproken met de directie en betrokken medewerkers.

Daarnaast heeft het Mondriaan Fonds een actieve BHV die jaarlijks een bijscholingscursus volgt.

Medio 2019 vond een sollicitatieronde plaats voor de poule van adviseurs. De werving voor nieuwe adviseurs geschiedde net als eerdere jaren via advertenties in (regionale) media en via een gerichte benadering van netwerken, onder meer binnen het kunstvakonderwijs en organisaties als Binoq Atana. De selectiecommissie heeft 208 sollicitatiebrieven beoordeeld. Met 28 kandidaten is een gesprek gevoerd. Veertien adviseurs zijn niet voor herbenoeming voorgedragen, omdat ze het einde van de benoemingstermijn hadden bereikt.

Tweeëntwintig nieuwe leden zijn voorgedragen voor een benoeming. Bij haar keuze heeft de commissie in de eerste plaats gelet op expertise.

Daarnaast was er aandacht voor kandidaten met een cultureel diverse achtergrond én voor adviseurs uit de regio. Zeven van de 22 nieuwe adviseurs komen van buiten de Randstad.

Uit deze poule worden verschillende vaste en flexibele commissies samengesteld. De commissies zijn samengesteld uit leden die vanuit de praktijk als onder meer beeldend kunstenaar, beschouwer, curator, conservator of wetenschapper algemeen deskundig zijn en tevens specialistische kennis hebben. Voor het cultureel erfgoed betreft het: (kunst)geschiedenis, volkscultuur/ folklore, immaterieel erfgoed, erfgoed minderheden, archiefexpertise, natuurhistorie, volkenkunde, publieksbereik, educatie, communicatie en reflectie.

Commissies reflecteren aan het einde van iedere vergadering op de manier waarop de criteria zijn toegepast tijdens de vergadering en andere zaken die opvielen. Dit wordt voorgelegd aan de directeur-­bestuurder.

Online aanvraagsysteem In 2019 heeft een implementatie van het subsidie aanvraagsysteem AIMS 4.01 plaatsgevonden.

Het systeem is overgegaan van een linux- naar een windowsomgeving. Onderdeel van het migratietraject was het herontwerp van de stijlbladen (webpagina’s en formulieren), zowel voor interne als externe gebruikers van AIMS. De vormgeving van de formulieren is meer in overeenstemming gebracht met de huisstijl van het Mondriaan Fonds.

Adviseurs Bij de beoordeling van de aanvragen is het advies van onafhankelijke adviseurs doorslaggevend. Zij worden geselecteerd op basis van deskundigheid en ze functioneren in commissies.

191

Fonds achter de schermen

Emiel van der Pol Ahmet Polat Inge Pollet Ilya Rabinovich Annemiek Rens Margriet Schavemaker André van Schie Maaike Schoorel Esther Schreuder Iris Sikking Guus Sluiter Judith Spijksma Dineke Stam Andrea Stultiens Fiona Tan Michael Tedja Marjan Teeuwen Anja Tollenaar Milos Trakilovic Vincent van Velsen Caro Verbeek Robert Jan Verhagen Maria Verstappen Barbara Visser Annette de Vries Agnes Vugts Julia Vytopil Florian Weigl Marc Wingens Kees Zandvliet Ilias Zian Annet Zondervan Christiaan Zwanikken

De commissieleden van het Mondriaan Fonds op 31 december 2019 waren: Voorzitters Jelle Bouwhuis Annet Dekker Mila Ernst Peter van der Es Jacqueline Grandjean Femke Haijtema Jorrit Kelder Margriet Schavemaker Vincent van Velsen Barbara Visser Agnes Vughts Adviseurs Youri Appelo Stephanie Archangel Katayoun Arian Thomas Bakker Atousa Bandeh Ghiasabadi Delphine Bedel Dyonna Benett Frédérique Bergholtz Jelle Bouwhuis Roomyla Choenni Annet Dekker Annemarie van Eekeren Sidi El Karchi Mila Ernst Christian Ernsten Peter van der Es Bülent Evren Ellen ter Gast Stijn van Genuchten Jacqueline Grandjean Antonio Jose Guzman Jaramillo Femke Haijtema Bas Hendrikx Niek Hendrix Mirjam Hoijtink Jorrit Kelder Maarten Kentgens Hester Keijser Hanneke Kik Eva Kleeman Fieke Krikhaar Anke van der Laan Lizzy van Leeuwen Imara Limon Margit Lukács Kianoosh Motallebi Sands Murray-Wassink Luuk Nouwen Stephanie Noach

Ad hoc adviseurs Mariette Dölle Charlotte van Rappard-Boon Vera Carasso Willem Oorebeek Praneet Soi Beatrijs Dikker Dirk Jan Biemond Titus Eliëns Ksenia Galiaeva Noor Mertens Wim Waelput Peter van den Doel Wilbert Helmus Maaike Gouwenberg Jenny Reynaerts Saskia Bodt Helewise Berger Liesbeth Helmus Marloes Krijnen Marieke van Delft Jef Schaeps 192

Fonds achter de schermen

Hanne Hagenaars Hestia Bavelaar Tomas Hillebrand Jos van Heel Louis van Tilborgh Ron Brand CĂŠcile Bosman Jeroen Giltaij Christi Klinkert Alied Ottevanger Gerda Huisman Selectiecommissie Norah Karrouche Clayde Menso Jean Bernard Koeman Amal Alhaag Katja Weitering (voorzitter)

193

Financiën

Financiën Exploitatieresultaat

Financiële positie

Activiteitenlasten Het bedrag aan verleende bijdragen in het verslag­jaar is € 34.457.552. De overige activiteiten zoals de Prix de Rome en Prospects & Concepts bedragen € 1.301.527. Aan programma’s en projecten waarvoor aparte projectsubsidies zijn ontvangen is € 5.858.320 besteed. De totale activiteitenlasten komen hiermee op € 41.617.399.

Hiervan wordt € 1.447.513 verrekend met het Bestemmings­fonds OCW. Daarnaast wordt € 3.636.771 verrekend met de bestemmings­ reserve.

Het eigen vermogen bedraagt per 31 december 2019 € 14.707.481, bestaande uit: Algemene reserve € 2.788.249 Bestemmingsreserve € 7.554.985 Bestemmingsfonds OCW € 4.364.247 De algemene reserve van € 2.788.249 zijnde 7 procent van de gemiddelde jaaromzet wordt aangehouden om de risico’s zoals beschreven in de paragraaf over het risicobeheer van het Mondriaan Fonds af te dekken. Het ministerie van OCW heeft in de vaststellingsbrief 2013-2016 ref.

1175435 gesteld dat het zich kan vinden in het voorgestelde streefpercentage.

Apparaatskosten Onder apparaatskosten wordt verstaan alle uitgaven voor personeel en materieel die nodig zijn om de organisatie te doen functioneren.

In 2019 is € 3.917.407 aan apparaatskosten uitgegeven. Hiervan is € 690.299 aan de programma’s en projecten doorberekend.

De bestemmingsreserves zijn met grote zorgvuldigheid gevormd voor activiteiten die in de periode 2013-2016 in gang gezet zijn, maar nog niet tot volledige afronding zijn gekomen.

Eind 2020 zullen deze bestemmingsreserves uitgegeven zijn.

In brief 1258471 heeft het ministerie van OCW voor de periode 2017-2020 jaarlijks € 399.000 bestemd uit het Bestemmingsfonds OCW voor het tijdelijke programma Talentontwikkeling.

Voor 2020 dient nog rekening gehouden te worden met een onttrekking van € 399.000. Daarnaast heeft ministerie van OCW in de brief 1292043 toestemming gegeven om de overige middelen uit het Bestemmingsfonds OCW naar eigen inzicht te onttrekken voor intensivering van bestaande subsidiereglementen.

194

195

196

Colofon Tekst: Mondriaan Fonds Interviews: Wilma Sütö Eindredactie: Caroline Soons Beeld: aanvragers, Aad Hoogendoorn (portretten), tenzij anders vermeld Ontwerp: 75B Drukker: NPN Drukkers, Breda ©Mondriaan Fonds, maart 2020 Aan de inhoud van deze tekst kunnen geen rechten worden ontleend. Het Mondriaan Fonds heeft zich ingespannen aan alle auteursrechtelijke verplichtingen te voldoen.

Voor zover iemand echter meent alsnog rechthebbende te zijn, kan deze zich tot het Mondriaan Fonds wenden. Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij en CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam. ©c/o Pictoright Amsterdam 2020 Mondriaan Fonds Postbus 773 1000 AT 020 5231523 info@mondriaanfonds.nl www.mondriaanfonds.nl twitter.com/mondriaanfonds facebook.com/mondriaanfonds instagram.com/mondriaanfonds linkedin.com/company/mondriaan-fonds

Beeld cover: Nieuwe opstelling Naturalis Biodiversity Center.

Foto: Bink Fotografie >pagina 17 Beeld achterflap: Yael Bartana, Patriarchy is History, 2019.

Foto: Aad Hoogendoorn >pagina 62

Museo Universitario Arte Contemporáneo - MUAC Museum Arnhem Museum Beelden aan Zee Museum Boerhaave Museum Boijmans Van Beuningen Museum Catharijneconvent Museum De Casteelse Poort Museum De Domijnen Museum de Fundatie Museum der Moderne Salzburg Museum für Kunst und Gewerbe Hamburg (MKG) Museum Helmond Museum Het Rembrandthuis Museum Het Valkhof Museum IJsselstein Museum Jan Cunen Museum Klooster Ter Apel Museum Ludwig Museum Marta Herford gGmbH Museum Prinsenhof Delft Museum Rijswijk Museum Tot Zover Museum Van Loon Museumcultuur Strombeek/Gent MuseumJeugdUniversiteit Museumplein Limburg Museumstoomtram Hoorn - Medemblik MuzeeAquarium Delfzijl Muziekgebouw Myrte van der Molen nai010 uitgevers Nan Wang Naro Snackey Nasher Sculpture Center Nasrin Tabatabai Natascha Libbert Nationaal ArcheologischAntropologisch Memoriebeheer Nationaal Glasmuseum Nationaal Ruimtevaart Museum National Gallery of Arts National Museum of Modern Art Natura Artis Magistra Naturalis Biodiversity Center Natuurmuseum Brabant Nederlands Fotomuseum Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Nederlands Steendrukmuseum Nederlandse Kastelenstichting Nest New Contemporaries New Urban Collective Nickel van Duijvenboden Nicoline Timmer Nicoline van Harskamp Niels Vis Nieuw Dakota Nieuwe Vide Artspace en Studios Nina Glockner NiNsee NL=US Art No Man’s Art Gallery Nokukhanya Langa Noor Nuyten Noorderlicht Noord-Hollands Archief Nora Turato O.J. Stjerne Oerol Okker Art Gallery Olga Ganzha Olivier Delebecque Omstand OnCurating project space Onomatopee Page Not Found Palais de Tokyo, Site de Création Contemporaine PaltzBiënnale Paradiso Paradox Parts Project Patricia Kaersenhout Paul Beumer Paul Geelen Paul Kempers Paul Klemann Paul van der Eerden Pauline Burmann Pedro Matias (& Driewieler Collectief) Peng Zhang Petra Noordkamp Philipp Gufler Philippine Hoegen Piet de Jonge Pieter Slagboom Pietsjanke Fokkema Pippy Houldsworth Gallery PLANETART PolakVanBekkum Popel Coumou Press to Exit Project Space Priscila Fernandes Project 2.0/ Gallery Project Space 1646 Provincie Utrecht Public Art Fund, Inc Publication Studio Rotterdam QLICK Gallery Quenton Miller Quinsy Gario Quirine Racké & Helena Muskens Rabi Koria Rademakers Gallery Ram Katzir Raquel van Haver RAW Streetphoto Gallery Reinaart Vanhoe Reinier Vrancken Remco Torenbosch Renée van Trier Renzo Martens Rib Ricardo van Eijk Riet Wijnen Riette Wanders Rijksmuseum Amsterdam Rijksmuseum Muiderslot Rijksmuseum Twenthe Rijksmuseum van Oudheden RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis ROARATORIO Rob Hornstra Rob Voerman Robbert Weide Robbie Cornelissen Robbie Schweiger Robert Knoth Roel van Heesch Roelf Toxopeus Roland Sohier Roma Publications Romy Muijrers Romy Yedidia Ronald de Bloeme Ronald van der Meijs Rongwrong Roosje Glaser Foundation Roosmarijn Pallandt Rory Pilgrim Rosa Doornenbal Rotterdams Openbaar vervoer Museum & Exploitatie Oldtimers Rowan van As ROZENSTRAAT - a rose is a rose is a rose Ruchama Noorda Rumiko Hagiwara Rune Peitersen Russisch Orthodoxe Kerk van de H. Maria Magdalena Rutger Brandt Gallery Ryan Oduber Sachi Miyachi Salzburger Kunstverein Sam Andrea Sam Samiee Samdani Art Foundation Sandra Trienekens Sanne Vaassen Sara Rajaei Sara Sejin Chang Sasha Dees Saskia Janssen Saskia Noor van Imhoff SAVVY Contemporary SBK Galerie SCHUNCK SculptureCenter Seán Hannan Sebastiaan Schlicher Sebastián Diaz Morales Sema Bekirovic Serendipity Arts Foundation Serralves Foundation Servet Kocyigit Sharelly Emanuelson Shinji Otani Siebren de Haan Sign Sigrid Calon Simon Becks SinArts Gallery Singapore Art Museum Singer Laren singuhr – projects SixtyEight Art Institute Slava Shevelenko Slewe Gallery smit SmithDavidson Gallery Societeit De Kring Society for Contemporary Culture Fotopub Sol Archer Soledad Senlle Art Foundation Sonic Acts Sophie Steengracht SpazioA Stadsarchief Amsterdam Städtische Galerie Nordhorn State of Concept Stedelijk Museum Amsterdam Stedelijk Museum Schiedam Stephan Blumenschein Stephan Keppel Stéphanie Baechler Stephanie Noach Steunfonds Allard Pierson Museum Steve McQueen Stichting Aardenburg Kunstenfestival Stichting Adamnet Stichting Amicorum Stichting Art & Technology Stichting Art in Oisterwijk Stichting Art Zuid 198

Stichting Artes Liberales Stichting Atelier WG Stichting Ateliers ‘89 Stichting AVL Mundo Stichting Beelden in Leiden Stichting Behoud Beugsloep MD10 Johanna Hendrika Stichting Biesboschbeleving Stichting Billytown Stichting Bosch Parade Stichting C.o.C.A. Stichting Centrum Beeldende Kunst/TENT Stichting Centrum voor Geschiedenis van Migranten (CGM) Stichting Collectie Aviodrome Stichting De Nieuwe Blauwe Tram Stichting Dragende Muur Stichting DSPS/DE PLAYER Stichting Erfgoednetwerk Emmen Stichting Eusebius Arnhem Stichting EX Stichting Exploitatie Nationaal Reddingmuseum Dorus Rijkers Stichting Expoplu Stichting Fabrikaat Stichting Folkingestraat Synagoge Stichting Fotodok Stichting Gezamenlijke Projecten Haagse Musea Stichting Graeft Voort Stichting Guido Stichting Haags Historisch Museum Stichting Halfvol Stichting Herdenkingsmonument Houten Stichting Het HEM Stichting Hippomobiel Erfgoed Stichting Historisch Brandweermaterieel Stichting Koloniecentrum Stichting Kranenburgh Stichting Kunst op de Koffie Stichting Kunstfort bij Vijfhuizen Stichting Kunstvat Stichting MK 63 Stichting Mouflon Stichting Nationale Archeologiedagen Stichting Nationale Kinderherdenking 4 mei Stichting NDSM-werf Stichting Nederlands Film Festival Stichting Nederlands Transport Museum Stichting Noorduyn Foundation Stichting NOX Stichting Ons Museum Stichting P/////AKT Stichting Polderlicht Stichting PrintRoom Stichting Realisatie Bibliotheek op de Neude Stichting Reverb Rotterdam Stichting Romeinenfestival Stichting Roze Woensdag Stichting SEA Stichting Sense of Place Stichting Sonsbeek & State of Fashion Stichting Spirit Stichting Stoomsleepboot Noordzee Stichting Storm Stichting Street Art Stichting STRP Stichting Terug naar het begin Stichting Unfold Stichting Verborgen Stad Stichting Veteraan Autobussen Stichting Vierkwart Stichting Vrije Universiteit Stichting W139 Stichting West Stichting Westerbork: dorp van de Vrijheid Stichting Winterlicht Stichting Worm Stichting Zeeuwse Klipper ‘Avontuur’ Stiftung Galerie für Zeitgenössische Kunst Leipzig Stigter Van Doesburg Stijn Pommée Stoomtrein GoesBorsele Stroom Den Haag Su Tomesen Suat Ogut Suns and Stars Supermarket Art Fair Suzanne Bernhardt Sylvie Zijlmans TAAK TAC (Temporary Art Centre) Tahné Kleijn Talbot Rice Gallery Tamar Frank Tamara Kuselman Tankstation Enschede tegenboschvanvreden Ten Haaf Projects Tenant of Culture Tetem Teun Vonk TextielMuseum TeZ The Approach The Eriskay Connection The Grey Space in the Middle The Merchant House The Mosaic Rooms The Pin Projects The Renaissance Society at The University of Chicago Theo Botschuijver Theo de Feyter Thijs Jaeger ThomK Tijs Rooijakkers Tim Enthoven Timo Demollin TINKEBELL Tiong Ang Tirzo Martha Tobias Bijl Ton Boelhouwer Ton van Kints Tongerlohuys TORCH Gallery Torpedeo Press Transnatural Art & Design Trixie Tropenmuseum, Museum Volkenkunde, Afrika Museum Tschumipaviljoen Uitgeverij Jap Sam Books Ujazdowski Castle Centre for Contemporary Art UKS (Young Artists’ Society) Uncloud Festival Unfair Amsterdam Universitaire Bibliotheken Leiden Upstream Gallery Uta Eisenreich Valentina Gal Valentino Russo Valiz, boek- en culturele projecten Van Abbemuseum Van Gogh Museum Van Loon Galleries Veluwse Stoomtreinmaatschappij Vera Gulikers Vera Meulendijks Vereniging Bedrijfscollecties Nederland (VBCN) Video Power VierVaart Vika Mitrichenko Villa Merkel, Galerie der Stadt Esslingen am Neckar Village of Shakespeare Vincent Ceraudo Vincent van GoghHuis Vincent Vulsma Voordekunst Voorheen de Gemeente (VHDG) Vrij Paleis VRIZA Vytautas Kumža Wallspace WALTER books Wapke Feenstra Waterlandsmuseum de Speeltoren Westfries Museum Whitechapel Art Gallery WIELS Wieteke Heldens Wilfried Lentz Willem de Haan Willem de Rooij Willem Twee muziek en beeldende kunst Willem Warrink Willum Geerts Witte de With Center for Contemporary Art Wouter Paijmans Wouter Venema WRO Art Center / Media Art Biennale WRO Württembergischer Kunstverein Stuttgart, Kunstgebäude am Schlossplatz Wytske van Keulen Xandra van der Eijk Xaviera Hardjopawiro Xiaoxiao Xu Yael Bartana Yasmijn Karhof Yulia Ratman ZA ART Center of Contemporary Art Support and Development Zeeuws Maritiem MuZEEum Zeeuws Museum Zeno van den Broek Zhixin Liao ZKM | Center for Art and Media Karlsruhe Zone2source 199