MOŃKI

Mońki, moja mała Ojczyzna ...

Mońki 2015

Opracowanie treści publikacji Tadeusz Skutnik Skład komputerowy i grafika Maciej Andraka Przygotowanie zdjęć Łukasz Sikorski Zdjęcia: Archiwum Urzędu Miejskiego w Mońkach Biblioteka Publiczna w Mońkach Archiwum Włodzimierza Zmarzlika Archiwum Czesława Gartycha Archiwum Monieckiego Ośrodka Kultury

Archiwum Grzegorza Głódzia Kroniki SP Nr 1 i Nr 2 w Mońkach Archiwum Gazety Wieści Monieckie Kroniki Parafii Św. Brata Alberta Chmielowskiego w Mońkach

Wydawca:

ISBN 978-83-62668-99-1 Urząd Miejski w Mońkach ul. Słowackiego 5a, 19 - 100 Mońki

NADANIA PRAW MIEJSKICH

Druk i oprawa:

Sobolewo ul. Tygrysia 50, 15 - 509 Białystok tel. 85 868 40 60, e-mail: druk@bialykruk.com Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Europa inwestująca w obszary wiejskie.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013.

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Budowa ul. Manifestu Lipcowego - lata 50.

Z okazji 50. Rocznicy Uzyskania Praw Miejskich serdecznie pozdrawiam wszystkich mieszkańców Miasta i Gminy Mońki. Życzę przyjemnej lektury i wielu wspaniałych wspomnień.

Burmistrz Moniek Zbigniew Karwowski

Gmina Mońki - Rozdział i

Rozdział I

Gmina Mońki 9

Rozdział i - Gmina Mońki Gmina Mońki Gmina Mońki leży w centralnej części województwa podlaskiego w podregionie Białostocko - Suwalskim. Razem z miastem Mońki obejmuje obszar o powierzchni 162 km2.

Jest jedną z trzech gmin miejsko - wiejskich wchodzących w skład powiatu monieckiego. Jej sieć osadniczą tworzą: miasto i 42 wsie.

Sąsiaduje z gminami: Knyszyn, Krypno, Jaświły, Goniądz oraz Trzcianne.

Sieć osadnicza Gminy Mońki: miasto Mońki, Boguszewo, Ciesze, Czekołdy, Dudki, Dudki Kolonia, Dzieżki, Dziękonie, Hornostaje Osada, Hornostaje Wieś, Jaski, Kiślak, Koleśniki, Kołodzież, Konopczyn, Kosiorki, Kropiwnica, Krzeczkowo, Kuczyn, Kulesze, Lewonie, Łupichy, Magnusze, Masie, Mejły, Moniuszeczki, Oliszki, Ołdaki, Potoczyzna, Przytulanka, Pyzy, Rybaki, Rusaki, Sikory, Sobieski, Świerzbienie, Waśki, Wojszki, Zalesie, Zblutowo, Znoski, Zyburty i Żodzie - stan na dzień 2014.12.31.

Na dzień 31.12.2014 r. gmina liczyła 15 197 mieszkańców (z czego w samych Mońkach 10 138).

Obszar gminy na koniec 2012 r. zamieszkiwało 15 424 osób, z czego 10 224 na terenie miasta. Średnia gęstość zaludnienia wynosiła 95 osób/km2. Na 100 mężczyzn przypadają 103 kobiety. Na 100 osób przypada 54,9 mieszkańców w wieku produkcyjnym.

Na terenie gminy istnieją 4 szkoły podstawowe, gimnazjum i ZSOiZ. Właściwą opiekę lekarską mają zapewnić: jedna poradnia ogólna i 18 poradni specjalistycznych. W gminie znajdują się 2 turystyczne obiekty noclegowe. W urzędzie pracy zarejestrowano 865 bezrobotnych.

Na terenie gminy znajdują się 3 biblioteki /oprócz bibliotek szkolnych/ i ich filie. Skupiają one 2665 czytelników. Na jednego czytelnika przypadło w 2012 r. 16,6 woluminów.

Całkowita powierzchnia Gminy Mońki, w skład której wchodzą tereny wiejskie oraz miasto Mońki, wynosi 16 156 ha. Według danych GUS na koniec roku 2006 r. użytki rolne zajmowały ogółem 13 084 ha, co stanowiło 80,99% powierzchni gminy, w tym: - grunty orne 9 141 ha, - łąki - 2 557 ha, - pastwiska - 1 366 ha, - sady - 20 ha, - lasy - 1 986 ha - 12,29% powierzchni gminy - grunty pozostałe (tereny zurbanizowane, nieużytki, drogi, tereny kolejowe, wody itp.)

- 1 086 ha - 6,72% powierzchni gminy.

Największą miejscowością jest miasto Mońki, w którym mają swoją siedzibę władze samorządowe gminne i powiatowe. Miasto pełni funkcję ponadlokalnego ośrodka usługowego, przemysłowego i kulturalnego. Są w nim zlokalizowane usługi w zakresie szkolnictwa podstawowego, średniego oraz policealnego, ochrony zdrowia, kultury, sportu, administracji, obsługi finansowej, ubezpieczeń i innych, z których korzystają mieszkańcy gminy oraz całego powiatu.

Miasto Mońki zajmuje obszar 766 ha - 4,74% powierzchni gminy, z tego w/g danych GUS:

10

Gmina Mońki - Rozdział i - Użytki rolne zajmowały ogółem 401 ha - 52,35% powierzchni całkowitej miasta, w tym na: - grunty orne przypada 283 ha, - łąki 89 ha, - pastwiska 29 ha, - sady 0 ha, - lasy zajmowały powierzchnię 104 ha - 13,58% powierzchni całkowitej miasta, - grunty pozostałe (tereny zurbanizowane, nieużytki, drogi, tereny kolejowe, wody itp.) zajmowały powierzchnię 261 ha - 34,07% powierzchni całkowitej miasta.

Tereny wiejskie Gminy Mońki mają charakter typowo rolniczy. Zajmują one 15 390 ha 95,3% powierzchni gminy. Według danych GUS w 2006 r. użytkowanie gruntów było następujące: - Użytki rolne ogółem zajmowały 12 683 ha – co stanowi 82,41% powierzchni terenów wiejskich gminy, w tym: - grunty orne 8 858 ha, - łąki 2 468 ha, - pastwiska 1 337 ha, - sady 20 ha, - na lasy przypadało 1 882 ha - 12,23% powierzchni terenów wiejskich gminy, - grunty pozostałe (tereny zurbanizowane, nieużytki, drogi, tereny kolejowe, wody itp.), - zajmowały 825 ha - 5,36% powierzchni terenów wiejskich gminy.

Klimat gminy cechuje krótki okres wegetacji (średnio 200 dni), długi okres zalegania pokrywy śnieżnej (średnio 92 dni), późne wiosenne i wczesne jesienne przymrozki, maksimum opadów przypadające na okres letni oraz dominacja wiatrów z sektora zachodniego. Temperatura średnia roczna waha się 6,5 - 7oC. Opady oscylują w przedziale 550 - 600 mm.

W sumie warunki klimatyczne są niekorzystne, a pod względem surowości porównywalne z pasem pogórzy.

Na koniec 2014 r. w gminie zarejestrowanych było 700 podmiotów, najwięcej spośród gmin powiatu. Największa grupa podmiotów działa w sektorach: handel i naprawy (ok. 30%), budownictwo (prawie 14%) oraz obsługa nieruchomości i firm (niecałe 10%).

Sieć wodociągowa gminy liczy łącznie 176,3 km, w tym: - miasto - 35,10 km, - gmina - 141,20 km.

Sieć kanalizacyjna na terenie aglomeracji Mońki liczy 41,7 km i posiada 16 przepompowni.

Teren miasta Mońki jest w około 90% skanalizowany w systemie rozdzielczym. Z kanalizacji korzysta przeszło 90% mieszkańców. Przeważająca ilość to ścieki bytowo - gospodarcze z gospodarstw jednorodzinnych oraz z zakładów przemysłowych i przetwórczych. Do oczyszczalni dopływa średnio w ciągu doby 1500 - 1800 m3 ścieków. Oczyszczalnia ścieków komu-

11

Rozdział i - Gmina Mońki nalnych w Mońkach jest typu mechaniczno - biologicznego. Ścieki dopływają miejską siecią kanalizacyjną oraz są dowożone taborem asenizacyjnym do kontenerowej stacji zlewnej. Tereny poza aglomeracją miejską stopniowo są wyposażane w przydomowe oczyszczalnie ścieków.

Teren Miasta i Gminy Mońki jest w 95% zwodociągowany. Dostawa wody odbywa się z 2 stacji uzdatniania wody zlokalizowanych na terenie miasta Mońki.

Na terenie gminy nie ma obszarów o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionych. Znajdują się natomiast 2 pomniki przyrody.

herb i flaga

12

Gmina Mońki - Rozdział i

Wieś Ołdaki Wieś Pyzy

13

Rozdział i - Gmina Mońki

Budynek zakładów produkcyjnych „UNITRA” Samolot PZL TS - 11 Iskra

14

Gmina Mońki - Rozdział i

Zabytkowy samolot PZL TS - 8 Bies Dworzec PKP - rok 2015

15

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii

Rozdział II

Początki i historia Ziemi Monieckiej 17

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej Początki i Historia Ziemi Monieckiej W swojej historii tereny dzisiejszej gminy Mońki znajdowały się w granicach wielu różnych struktur państwowych. W średniowieczu były to: pozostające w rozbiciu plemiennym Mazowsze, Państwo Polskie, Księstwo Mazowieckie, Zakon Krzyżacki, Wielkie Księstwo Litewskie /1402 - 1569/ i Korona Polska /1569 - 1795/. Po całkowitej utracie niepodległości, w wyniku III rozbioru: Królestwo Pruskie /1795 - 1807/, Imperium Rosyjskie /1807 - 1915/, Cesarstwo Pruskie /1915 - 1919/, Rzeczpospolita Polska /1919 - 1920/, bolszewicka Polska Rzeczpospolita Radziecka, ponownie Rzeczpospolita Polska /1920 - 1939/, Białoruska Republika Radziecka /1939 - 1941/, Niemcy /1941 - 1944/, Rzeczpospolita Polska /od 1944 r./.

Pochodzenie nazwy miejscowości Mońki nie jest wyjaśnione. Pojawiło się na ten temat kilka hipotez. Stanisław Rospond w swoim słowniku podaje, że „jest to nazwa rodowa od nazwiska Moniek”.1 Prawdopodobnie od tej podstawy powstało nazwisko Moniuszko. Nosił je nasz wybitny kompozytor - twórca „opery narodowej” - Stanisław Moniuszko /1819 - 1872/.

Nazwa miejscowości wiąże się, być może, z białoruskim słowem „monja”, co oznaczało brzuch. W wersji spolszczonej mogło stanowić podstawę nazwy.

Heraldyk Andrzej Kulikowski sugerował na łamach „Biuletynu Monieckiego” z 1995 r., że w XVI w. istniało tu „gniazdo rodowe Mońków”, a protoplastą rodu był Mońko”. [...] Mońko to zdrobnienie [deminativum], nazwisko patronimiczne utworzone od imienia Monesław [tak podaje Zygmunt Gloger]. Od tegoż imienia urobiono nazwisko Moniek i Moniuszko”.2 Przy obecnym stanie wiedzy nie można hipotez tych definitywnie i bezdyskusyjnie zweryfikować. Wymaga to kolejnych wnikliwych i żmudnych badań.

Tereny gminy Mońki zostały uformowane na skutek działalności lodowca przed ok. 8000 lat.3 Po jego ustąpieniu pozostały liczne wzgórza morenowe poprzecinane gęsto małymi rzeczkami, rzeczółkami i strumieniami. Miasto ulokowane jest na jednym z małych, rozległych wzniesień. Zwano je wysoczyznami. Zauważalne to jest przy wjeździe do miasta /z różnych stron/ oraz na specjalistycznych mapach.

Od V w. p.n.e. do V w. n.e. tereny dzisiejszego północnego Podlasia oraz Warmii i Mazur zostały opanowane przez Bałtów Zachodnich /Prusów i Sudowów/.4 Fakt osiedlenia się na naszym terenie w/w ludów potwierdza tzw. „skarb z Kalinówki”. Znalezisko odkryte ok.100 lat temu, w rejonie dzisiejszej wsi Kalinówka i rzeki Nereśl opisuje wileński tygodnik „Przyjaciel” z 1911 r.: „Włościanin Fiedorowicz, gospodarz we wsi Kalinówka Kościelna, w powiecie białostockim, gminie jaświlskiej, w odległości 10 wiorst od stacji Knyszyn kolei żelaznej brzesko - grajewskiej, na gruncie własnym wyorał 53 toporki bronzowe rozmaitej wielkości, zaostrzone, 1 S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984, s. 233.

2 A. Kulikowski, Mońki będą miały swój herb i flagę, „Biuletyn Moniecki” nr.8 [11], sierpień 1995, s. 5.

3 J. Barbeg, A. Dylikowa, Geografia Polski, Warszawa 1956, s. 42.

4 Parafia w Kalinówce Kościelnej 1511 - 2011. Pięć wieków historii, red. ks. Adam Szot, s. 22 J. Tyszkiewicz, Zarys dziejów okolic Białegostoku od starożytności do początku XVI w. Studia i materiały do dziejów miasta Białegostoku, t. I, 1968 s. 59.

18

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii

19

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej we środku próżne i z uszkiem na boku. Na miejscu tym niegdyś rosły gęsto dęby i sosny. Policja miejscowa odebrała 17 okazów i oddała je do Petersburga, skąd Fiedorowicz otrzymał 60 rb nagrody”.5 Archeolodzy twierdzą, że siekierki te pochodzą z wytwórni w Sambii oraz koło Skandawy pod Kętrzynem.6 Są one śladem kultury łużyckiej i pochodzą z końca epoki brązu i początków epoki żelaza.

Znalezisko to świadczy o istnieniu na tym terenie wczesnego osadnictwa. Potwierdzeniem tej tezy jest również fakt znalezienia w 1990 r., przez jednego z mieszkańców Knyszyna, srebrnej monety rzymskiej. Miała ona wartość 1 dinara. Awers monety przedstawiał wizerunek cesarza rzymskiego Kommodusa. Datowana jest na 200 rok naszej ery.7 Toczone nieustannie walki plemienne były, zdaniem historyków8 przyczyną prawie zupełnego zaniku osadnictwa między Biebrzą, Narwią i Supraślą do początku X w. Istniejące osady zarosły opuszcze.

Do XIII wieku tereny te były praktycznie wyludnione, sporadycznie zamieszkiwali je Jaćwingowie.

W początkach XIV w. zaczęły one podlegać wpływom mazowieckim. Książę Janusz I, począwszy od 1391 r., rozpoczął intensywną kolonizację ziem wzdłuż Biebrzy i Narwi.9 W jej trakcie w okolicach Goniądza i dzisiejszych Moniek powstały niektóre wsie. Zaczęli także napływać osadnicy ruscy /z okolic Bielska/ i litewscy.10 Analiza mapy wskazuje, że tereny dzisiejszych Moniek i okolic były zasiedlone przez osadników mazowieckich /nieliczna szlachta i chłopi/, ruskich i litewskich.

Drobna szlachta mazowiecka dała początek takim wsiom, na terenie obecnej gminy Mońki, jak: Dziękonie, Magnusze, Kuczyn, Świerzbienie i Ołdaki. Potomkowie bojarów ruskich osiedlili się w Moniuszeczkach i Czekołdach.

Osadnicy ruscy /ludność chłopska/ osiedlili się „na surowym korzeniu” na ziemiach dzisiejszych wsi Boguszewo, Kołodzież, Przytulanka i Hornostaje. Fakt ten miał miejsce jeszcze w końcu XV w. W późniejszym okresie ulegli oni „polonizacji” i „katolicyzacji”.

Masie, Mejły i Żodzie to „wsie litewskie”.

Pierwsza historyczna wzmianka o Mońkach pochodzi z XVI w. Istniał tam prawdopodobnie, liczący kilka chałup, maleńki zaścianek szlachecki. Nie jesteśmy w stanie określić kiedy powstał 5 Tamże., s. 22.

6 Tamże., s.22.

7 H. Stasiewicz, Knyszyn i Ziemia Knyszyńska, Knyszyn 1997, s. 11.

8 J. Tyszkiewicz, Osadnictwo nad górną Narwią . s.599; A. Kamiński, Pogranicze polsko - rusko - jaćwieskie między Biebrzą a Narwią. Rocznik Białostocki t. IV, 1963, s.7; J. Tyszkiewicz, Zarys dziejów..., s.62.

9 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, Acta Baltico - Slavica, t. XI/1977, s.15.

10 J. Wiśniewski, Rozwój osadnictwa na pograniczu polsko - rusko - litewskim od końca XIV do połowy XVII w., Acta Baltico - Slavica t. I/1964, s. 127.

20

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii i kim byli pierwsi osadnicy. Ma on niewątpliwie rodowód szlachecki.

Po tej krótkiej, zdawkowej informacji na bardzo długi czas źródła „zamilkły”.

W 1505 r. Aleksander Jagiellończyk /król polski i wielki książę litewski/ nadał marszałkowi dwornemu kniaziowi Michałowi Glińskiemu w dziedziczne posiadanie włość Goniądz /w jej skład wchodziły dzisiejsze Mońki/. Kniaź był osobą cenioną i bliską księciu. Po śmierci Aleksandra Jagiellończyka Michał Gliński został niesłusznie posądzony o zdradę. Odebrano mu wszystkie dobra, a sam kniaź musiał w 1508 r. uchodzić do Moskwy.11 Po ucieczce Glińskiego król Zygmunt I Stary nadaje w 1509 r. dobra rajgrodzko - goniądzkie wojewodzie trockiemu Mikołajowi Mikołajewiczowi Radziwiłłowi.12 Nieco później piastował on urząd wojewody wileńskiego i kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W swoich dobrach dokonał „rewolucyjnych” zmian. Reformował osadnictwo, zakładał nowe wsie, rozbudował strukturę kościelną.

W latach 1569 - 1571 wydane zostały cztery akty, na mocy których Anna z Radziwiłłów „Kiszczyna” przekazała całe „Państwo Goniądzko - Rajgrodzkie” królowi Zygmuntowi Augustowi.

W końcu 1571 r. i na początku 1572 r. trwało przyłączanie przekazanych dóbr do starostwa knyszyńskiego. Były wśród nich wsie należące do obecnej gminy Mońki - Boguszewo, Dudki, Rusaki, Jaski, Potoczyzna, Przytulanka, Konopczyn, Hornostaje, Oliszki i Dzieżki.13 Prawdopodobnie wśród nich znalazł się także mały, liczący kilka chałup zaścianek szlachecki Mońki.

Jaski, Kosiorki, Łupichy, Pyzy, Zyburty i Żodzie należały do jedenastu wsi tworzących przedmieścia miasta Goniądz. Mieszkańcy tych „przedmieść” korzystali z przywilejów prawa miejskiego i nie podlegali władzy urzędników ziemskich. W 1573 r. uwolniono ich od robót i innych powinności oraz podporządkowano jurysdykcji miejskiej.

Po klęsce Powstania Styczniowego niektóre zaścianki drobnoszlacheckie, znajdujące się obecnie na terenie Gminy Mońki, wpisane zostały na listę miejscowości podlegających konfiskacie. Należały do nich: Mońki, Znoski, Kuczyn i Magnusze. Była to kara za udział w powstaniu. Miały one być przeznaczone pod kolonizację chłopom rosyjskim.14 Lata czterdzieste XIX w. zapoczątkowały rozwój kolejnictwa w Królestwie Polskim. Jego szczyt przypada na lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte. W 1848 r. powstaje kolej warszawsko - wiedeńska, w 1862 r. warszawsko - petersburska, a w 1873 r., interesująca nas, kolej brzesko

1 1 za: J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny miasta i gminy Mońki, Urząd Miejski w Mońkach, 2005, s. 6 12 Tamże., s. 6.

13 Tamże., s. 12 - 13.

14 za: J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny..., s.14.

21

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej - grajewska /na odcinku Grajewo - Brześć - Kijów/.15 Cała linia biegnąca z Odessy do Królewca /przez Kijów, Brześć Litewski, Białystok, Grajewo, Ełk/ została oddana do użytku w 1881 r.

Pojawienie się kolei na ziemiach polskich, będących pod zaborami, stworzyło dogodne warunki rozwoju społeczno - gospodarczego terenów położonych przy liniach kolejowych i w ich pobliżu. To dzięki nim nastąpiło ożywienie gospodarcze, rozwinął się handel i administracja. Kolej przyczyniała się do szybkiego awansu wielu mniejszych ośrodków. Niektóre miejscowości i osady położone z dala od linii kolejowych zaczynały stopniowo tracić swoje znaczenie. W przypadku Podlasia były to „historyczne” miasta, odgrywające niegdyś znaczącą rolę w dziejach regionu i województwa.

Zaliczymy do nich: Tykocin, Suraż, Brańsk, Mielnik oraz Goniądz i Knyszyn.

Ich kosztem awansowały nowe - zupełnie dotąd nieznane. Były to: Łapy, Czarna Białostocka, Hajnówka, czy Mońki.

Pomimo, że na terenie obecnego powiatu monieckiego znajdowały się miasta o bogatej i odległej historii Knyszyn i Goniądz, to właśnie maleńkie Mońki zostały wypromowane przez kolej i zaczęły się rozwijać.

Władze rosyjskie, pragnące przedłużyć istniejącą linię kolejową Królewiec - Ełk na tereny Cesarstwa Rosyjskiego, wystąpiły z inicjatywą rozpoczęcia rozmów na ten temat z Towarzystwem Kolei Wschodniopruskiej. Trwały one do 1867 r. Kwestią sporną był proponowany przebieg linii /odmiennie widziany przez obie strony/.

Strona pruska proponowała przedłużenie kolei Królewiec - Ełk do Grodna. Stronie rosyjskiej udało się jednak przeforsować projekt zakładający przedłużenie linii do Białegostoku i Brześcia.16 Dzięki temu na trasie przebiegu linii kolejowej znalazły się Mońki.

Bardzo ważnym czynnikiem, który wpłynął na powstania kolei brzesko - grajewskiej, w takim kształcie, były względy wojskowo - obronne. Władze carskie obawiając się zagrożenia ze strony prusko - niemieckiej planowały pobudowanie w okolicach Osowca twierdzy zaporowej. Miała ona być zlokalizowana w miejscu dogodnej przeprawy przez Biebrzę. Po powstaniu twierdzy stacjonował tam liczny garnizon wojskowy.

Część wojsk carskich zlokalizowano w okolicach Moniek, w odległej zaledwie o ok. 2 km. osadzie Hornostaje. Stacjonował tam na mocy dekretu cara Mikołaja I z 1872 r, od 1882 r.

62 Suzdalski Pułk Piechoty im. gen. Suworowa. Miał on wzmocnić pas graniczny w rejonie Osowca.

15 A. Cz. Dobroński, Kolej brzesko - grajewska w latach 1873 - 1914, Z przeszłości Grajewa i okolic, red A. Cz. Dobroński, Grajewo 1988, s. 3.

16 Tamże., s. 5 - 6.

22

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii „Teren jednostki otoczony był fosą chroniącą 20 budynków o różnym przeznaczeniu. Wśród nich znajdowała się drewniana cerkiew, cztery wielkie piętrowe domy, w których mieszkała kadra, wraz z rodzinami, kantyna, lazaret, sklep i rusznikarnia. Szeregowcy zajmowali dwa obszerne budynki koszarowe. Na pryczach i barłogach ze słomy stłoczono ich około dwóch tysięcy. Jednostkę kilkakrotnie wizytował sam car, który w szpalerze wojska, przy dźwiękach orkiestry odbierał szczególnie uroczyste defilady”.17 Koncesja na budowę kolei została przyznana 26 XII 1869 r. Po jej otrzymaniu powołano do życia Towarzystwo Budowy Kolei Brzesko - Grajewskiej. Tabor miał składać się z 44 lokomotyw i 762 wagonów.18 W trakcie budowy kolei nie obyło się bez przejściowych trudności o charakterze finansowo - technicznym. Wynikało to z faktu, że łączyła ona dwa państwa.

Po ich pokonaniu, w 1873 r. uruchomiono drogę żelazną Brześć - Grajewo. Jej długość wynosiła 217 km, a budowa pochłonęła sumę 13 255 108 rubli.19 Przebiegała ona następująco: z Brześcia w kierunku płn. - zach. przez Kleszczele, Bielsk, Strablę, Białystok, Mońki, Osowiec do Grajewa, a następnie do Prostek, gdzie łączyła się z koleją Królewiec - Ełk.

W Brześciu miała /od 1873 r./ połączenie z koleją Kijów - Brześć, a od 1877 r. z koleją Odeską.

W 1878 r. kolej zmieniła właściciela, co przyczyniło się do przesunięcia głównych transportów z południa Rosji na linię Brześć - Grajewo. Odbyło się to kosztem Kolei Nadwiślańskiej.

Wzrost przewozów podniósł rangę kolei brzesko - grajewskiej lecz spowodował konieczność zwiększenia taboru. Do 66 wzrosła liczba parowozów, do 39 wagonów pasażerskich i 1483 towarowych.20 Na trasie było 14 stacji i przystanków, w tym jedna stacja I klasy, dwie stacje II klasy, pięć III klasy, cztery IV klasy i dwie V klasy.

Mońki były stacją IV klasy i dysponowały torami stacyjnymi o długości 684 i 996 metrów, rampą długości 30 metrów oraz pompą wodną.21 Dla porównania: jedyna stacja I klasy znajdowała się w Grajewie. Białystok posiadał kategorię II klasy, Osowiec III klasy.

Korzystne położenie osady w stosunku do otaczających ją wsi i przebiegająca tędy ważna linia kolejowa zaktywizowały lokalny handel. Zamówione towary odbierali tu liczni handlowcy 17 K. Radzajewski, Nieznane Hornostaje, ”Osowieckim Szlakiem” Nr 11/32 Listopad 1996 s. 7 - 8.

18 A. Cz. Dobroński, Kolej... s. 5 - 6.

19 Tamże., s. 6.

20 Tamże., s. 13.

21 Tamże., s. 14.

23

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej z okolic Trzciannego, Jaświł, a nawet Knyszyna i Grajewa.

Stacja w Mońkach posiadała przywilej handlu zbożem z zagranicą i ulgi w opłatach w handlu wewnętrznym.

Kolej brzesko - grajewska była najlepiej wykorzystana w Królestwie Polskim /60% - owy stopień wykorzystania/. Stopień wykorzystania innych szlaków w Królestwie Polskim określany jest na około 10%. Jedynie magistrala warszawsko - petersburska miała ok. 50%.22 Przez Mońki kursowało 3 - 6 par pociągów osobowych oraz liczne, z różnym nasileniem, pociągi towarowe.

Pociągi pocztowe i osobowe kursowały z prędkością 21 - 25 km/h.

Tereny położone przy linii kolejowej miały typowo rolniczy charakter, dlatego też wyjeżdżające z Moniek składy wywoziły przeważnie produkty rolne. Były to: zwierzęta hodowlane, zboża, mąka, kasze, ziemniaki, groch, spirytus, produkty mięsne.

Przywożono: herbatę, cukier, ryby, sól, węgiel, koks i materiały budowlane.

W przypadku stacji kolejowej w Mońkach przewozy aktywizowane były koniecznością zaspokojenia potrzeb garnizonu wojsk carskich stacjonującego w pobliskich Hornostajach. Połączenie ze stacją zapewniała kolejka wąskotorowa.

Zastanawiającym zjawiskiem, charakterystycznym dla Moniek i okolicznych stacji kolejowych była przewaga przywozów nad wywozami. Dotyczyło to zwłaszcza takich produktów jak mąka i żyto. A. Cz. Dobroński23 sugeruje, że mogły o tym decydować taryfy kolejowe w Cesarstwie Rosyjskim. Korzystając z taniego zboża i mąki ukraińskiej, wysyłano do Prus własne - droższe.

Kolej przechodząca przez Mońki miała niewątpliwie wpływ na sytuację ekonomiczną osady i okolicznych terenów. Aktywizowała ona lokalny rynek towarowy i oddziaływała pozytywnie na gospodarkę obszarów położonych w jej pobliżu. Przyczyniła się do rozwoju Moniek, kosztem takich „historycznych” miast jak Knyszyn i Goniądz, dlatego poświęcono jej tyle uwagi.

Z powstaniem linii kolejowej związana jest budowa monieckiego dworca. Budynek ten istnieje do dzisiaj. Znajduje się kilkaset metrów od aktualnie funkcjonującego dworca i pełni funkcję magazynu. Jest najstarszym obiektem na terenie miasta. Datowany jest na przełom XIX i XX w. Niestety, jako własność PKP, w chwili obecnej jest w bardzo złym stanie.

Budynek obecnego dworca kolejowego pochodzi z roku 193524 i jest wkomponowany w sieć sąsiednich stacji.

Kolejnym, bardzo ważnym czynnikiem, który przyczynił się do rozwoju Moniek było prze 22 A. Cz. Dobroński, Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego /1866 -1914/, Białystok 1979, s. 354 - 355 i 362 - 363.

23 A. Cz Dobroński, Kolej ..., s.19.

24 S. Radecki, Powiat moniecki..., s.13.

24

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii prowadzenie przez osadę szosy łączącej Osowiec z Knyszynem. Nastąpiło to w 1895 r. Miała ona długość 24,5 km.25 W wyniku jej uruchomienia systematycznie zwiększał się przewóz towarów i wzrasta rola i ranga małej, kolejowej osady.

Obecnie jest to najważniejsza droga biegnąca przez Mońki w kierunku Białegostoku i Ełku /droga krajowa nr 65/.

Pomyślny rozwój osady przerwany został przez działania wojenne w czasie I wojny światowej /1914 - 1918/.

W początkowym etapie wojny sytuacja na froncie ulegała częstym zmianom.

Po sukcesach wojsk niemieckich nad armiami rosyjskimi /generałów Samsonowa i Rennenkampfa/ nad Jeziorami Mazurskimi kontynuowały one ofensywę na kierunku południowym.

W maju 1915 r. Niemcy przełamali linię frontu pod Gorlicami i rozpoczęli ofensywę.

Z uwagi na te okoliczności w sztabie dowództwa armii niemieckich powstał plan wykorzystania sukcesów i rozszerzenia ofensywy na całym froncie.

W związku z tym konieczne było dokonanie drugiego przełamania operacyjnego. Zasadnicze pytanie dotyczyło wyboru najbardziej dogodnego miejsca. Po szczegółowych rozważaniach i analizach sztabowcy niemieccy zdecydowali, że będzie to rejon Osowca.

Celem planowanej operacji miało być przełamanie frontu w tym miejscu i zamknięcie na Twierdzy Brześć kleszczy okrążających wojska rosyjskie skupione na obszarze Królestwa Polskiego.

Zarówno Niemcy, jak i Rosjanie, zdawali sobie sprawę z tego, jak ważną rolę odgrywać będzie, w tym wypadku, twierdza osowiecka, w ramach spójnego rosyjskiego systemu obronnego. Przygotowany manewr oskrzydlający zakładał uderzenie z rejonu Tykocina przez Knyszyn, jak również z północy, z rejonu Grajewa i Ciemnoszyi.

Bezpośrednie i wielokrotnie ponawiane ataki nie dały oczekiwanych rezultatów. Nie pomógł również ostrzał twierdzy przy użyciu ciężkiej artylerii /ostrzału dokonywano przy pomocy „grubych Bert” o kalibrze 420 mm./. Dobrze ufortyfikowana twierdza broniła się skutecznie, a jej obrońcy utrzymywali stabilną linię frontu. W związku z tym Niemcy zdecydowali się użyć bojowych gazów trujących. 6 sierpnia 1915 r. wczesnym rankiem /wiatr wiał wtedy w stronę pozycji obronnych Rosjan/ Niemcy wypuścili w kierunku nieprzyjaciela gazy trujące. Zawierały one chlor - gaz 2,5 raza lżejszy od powietrza. Utworzył on nad ziemią obłok o szerokości ponad 3 km i grubości ok. 10 m Obecność gazu odczuwano w odległości 25 km.

Według doniesień komendanta twierdzy Niemcy wypuścili ok. 15 tys. kg gazu.26 Straty wśród obrońców były ogromne. „Trująca chmura” dotarła również do wsi położonych w pobliżu twierdzy. Jej negatywne skutki odczuli mieszkańcy Żodzi, Rybak, Sobiesk, a nawet Moniek.

25 Tamże., s. 13.

26 B. Pietrzyk, Twierdza Osowiec 1882 - 1915, Warszawa 2004, s. 274 - 275.

25

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej Materiały i dokumenty dotyczące tego tematu nie pozwalają oszacować strat i skutków, które były udziałem ludności cywilnej. Można jedynie przypuszczać, że musiały być znaczne i długotrwałe.

Twierdza nie została zdobyta. Jej załoga, której groziło odcięcie i okrążenie, musiała się wycofać. Duża część umocnień została zniszczona przez wycofujących się Rosjan. W trakcie odwrotu rekwirowali oni konie, wozy, żywność i paszę. Rosjanie na pewno, a Niemcy prawdopodobnie za wszystko płacili okolicznej ludności. Chłopi nie chcieli jednak zapłaty w złocie, ponieważ ich zdaniem, ścierało się w użyciu. Przyjmowali tylko pieniądze papierowe.27 Wojna, na przeważającej części przyszłej II Rzeczypospolitej, zakończyła się w listopadzie 1918 r. /układ pokojowy kończący I wojnę światową podpisano 11 listopada 1918 r./ Na Białostocczyznę wolność dotarła nieco później. Nastąpiło to w okolicach 19 lutego 1919 r.

Powodem „opóźnienia” było zablokowanie przez samych Polaków odcinka kolei Brześć Białystok - Prusy Wschodnie. Opóźniło to wycofanie Niemców. Wzmocnienie posterunków na linii Białystok - Grajewo nie sprzyjało sprawnej ewakuacji wojsk niemieckich. Część z nich wycofywała się pieszo.28 Po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do usuwania zniszczeń i odbudowy. Nastąpił jednocześnie znaczny napływ ludności z okolicznych wsi do osady kolejowej.

Miejscowa ludność rozpoczęła też starania o utworzenie w Mońkach parafii i uzyskanie pozwolenia na budowę nowego kościoła. W ich wyniku w 1920 roku została utworzona parafia, a w niedługim czasie przystąpiono do budowy kościoła /historia parafii i kościoła zostanie opisana w odrębnym rozdziale/.

Powstanie parafii przyczyniło się do dalszego wzrostu rangi osady. W krótkim czasie powstała szkoła powszechna, uruchomiono też sklep produktów rolnych. Rolnicy z okolicznych wsi przybywali na targi do Moniek. Odbywały się one w środy. Handlowano bydłem, trzodą chlewną, zbożem i wyrobami skórzanymi. Było to zjawisko korzystne dla samych Moniek i ludności okolicznych wsi.

Na początku lat 30-tych wybudowano i oddano do użytku nowy dworzec kolejowy. Autorem projektu był znany warszawski architekt Stefan Schiller /Politechnika Warszawska, „Zachęta”/.

Budynek dworca istnieje do dziś.

W pobliżu nowego dworca i kościoła budowano domy, powstała, wspomniana wcześniej, szkoła powszechna /obecnie Zespół Szkół/, zakładano małe sklepy, rozpoczęła pracę mleczarnia, masarnia i skup płodów rolnych takich jak: zboże, słoma, siano i drzewo. W 1921 r. powstała spółdzielnia rolniczo - handlowa.

27 E. Chodorowski, Knyszyńskie szkice historyczne, cz. 2, Knyszyński Ośrodek Kultury 2004, s. 49.

28 Tamże., s. 50.

26

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii W latach 1928 - 1929 założono spółdzielnię oszczędnościowo - pożyczkową - „Kasy Stefczyka”, działającą w oparciu o fundusze udziałowców kasy. „Kasy Stefczyka” wspomagały swych członków, najczęściej rolników, udzielając im pożyczek na korzystnych warunkach”.29 Mońki uzyskały też przywilej handlu zbożem z zagranicą i ulgi w handlu wewnętrznym.

Zakupione płody rolne i inne produkty wywożono koleją do Grajewa i Białegostoku.

1 IX 1939 r. Niemcy hitlerowskie, bez wypowiedzenia wojny, napadają na Polskę.

Kilkanaście dni później 17 IX ziemie II Rzeczypospolitej atakują od wschodu wojska sowieckie. Było to zgodne z ustaleniami paktu Ribbentrop - Mołotow z dn. 23 VIII 1939 r.

W tym dniu dokonano „zaocznie” kolejnego rozbioru Polski. Walczącej, z przeważającymi siłami armii niemieckiej, II Rzeczypospolitej wbito w ten sposób „nóż w plecy”.

Obszary kresowe i tereny wschodnie naszego państwa /również Mońki i okolice/ zostały zajęte przez wojska sowieckie i włączone do ZSRR jako Republika Zachodniobiałoruska.

Na okupowanych terenach władze sowieckie rozpoczęły represje i masowe deportacje „wrogów władzy radzieckiej”.

W czasie pierwszej z nich w dn. 9 - 10 II 1940 r. na stację kolejową w Mońkach podstawiono 4 wagony „bydlęce” dla deportowanych. Z zachowanej dokumentacji wynika, że na Sybir wywieziono, w czasie tej deportacji, z miejscowej bocznicy 14 rodzin, łącznie 65 osób.30 Sowieci, chcąc zunifikować tereny przyłączone z pozostałymi ziemiami wchodzącymi w skład ZSRR, przystąpili do sowietyzacji i rusyfikacji. Dokonali też nowego podziału administracyjnego na zajętych i okupowanych obszarach.

Utworzono obwody /województwa/ i rejony /powiaty/. W wyniku reformy w Mońkach utworzono siedzibę rejonu prawdopodobnie ze względu na przebiegającą przez osadę linię kolejową.

Ludność rejonu liczyła wówczas 55 147 osób, a w samych Mońkach było ich 533.

W jego skład wchodziło 132 miejscowości. W siedzibie rejonu utworzono wydział NKGB /Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Publicznego/ zatrudniający 7 pracowników.31 Podobno w momencie wkroczenia wojsk sowieckich oficerowie byli bardzo zdziwieni, że miejscowi nie wznosili na ich cześć powitalnych bram. Ludność moniecka patrzyła jednak na okupantów niechętnie i nieufnie.

29 B. Cieślińska, Małe miasto w procesie przemian w l. 1988 - 1994, Monografia socjologiczna Moniek, Białystok 1997, s. 13.

30 J. Milewski, Deportacja z Białostockiego w latach okupacji sowieckiej 1939 - 1941, s. 33, w: Exodus.

Deportacje i migracje /wątek wschodni/. Stan badań i perspektywy badań, red. M. Zwoliński, IPN Warszawa - Białystok 2008, s. 33.

31 M. Gnatowski, Niepokorna Białostocczyzna. Opór społeczeństwa i polskie podziemie niepodległościowe w regionie białostockim w l. 1939 - 1941 w radzieckich źródłach, Białystok 2001, s. 21.

27

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej Lokalne władze sowieckie informowały Moskwę, że na tym terenie aktywnie działała partyzantka. Było to niewątpliwie zgodne z prawdą.

Do Moniek napływały też gazety karykaturalne ośmieszające okupantów. Były drukowane prawdopodobnie w Trzciannem i Jasionówce.32 Po agresji Niemiec hitlerowskich na ZSRR /22 VI 1941 r./ obszar gminy Mońki znalazł się pod kolejną okupacją. Tym razem niemiecką. Utworzono tu siedzibę jednego z punktów dowodzenia.

W okresie okupacji Niemcy wykorzystywali miejscową ludność do różnych prac. Byli oni zatrudniani na kolei oraz wykonywali prace budowlane i porządkowe.

Po przełomowych zmianach na froncie wojny niemiecko - sowieckiej i rozpoczęciu ofensywy przez wojska radzieckie front szybko przesuwał się w kierunku naszego rejonu.

Na przełomie lipca i sierpnia 1944 r. w Mońkach i okolicy toczyły się walki przyfrontowe.

W wyniku działań wojennych, według szacunków władz lokalnych, w samej osadzie i okolicznych wsiach, straty sięgały 30% zabudowy trwałej.

Bolesną stratą było wysadzanie i zburzenie kościoła w lipcu 1944 r.

Po zakończeniu działań wojennych w naszym regionie aktywnie działała „partyzantka”. Jej członkowie prowadzili regularną i skuteczną walkę z narzuconą siłą władzą komunistyczną i jej organami. W wielu miejscowościach aktywnie działania o charakterze zbrojnym miały miejsce nawet w początkach lat 50-tych.

Ekscesy na terenie Moniek miały miejsce przed referendum i wyborami 1947 r. „Przed referendum przyjechali do Moniek urzędnicy z Białegostoku ciężarówką, przywożąc druki i materiały do mającego się odbyć głosowania. Samochód z kierowcą pozostawiono na szosie /dziś ulica Białostocka/ (....) Urzędnicy udali się do znajomych, którzy mieszkali w domu G., aby trochę posilić się (…). Jeszcze nie zdążyli zjeść, a dowiedzieli się, że samochód ich został ostrzelany i uszkodzony, a wszystkie „papiery” zniszczono. Kierowca zaś uciekł w pole”.33 Po sfałszowanym referendum i „zwycięskich” wyborach „władza ludowa” przystąpiła do wcielania w życie nowych reform w duchu „nowego, sprawiedliwego i demokratycznego ustroju”.

Były one gorliwie zachwalane i propagowane przez miejscowych „włodarzy”.

W 1948 r. utworzono Gminną Spółdzielnię, która zmonopolizowała miejscowy handel. Pobudowano i utworzono sieć magazynów oraz uruchomiono skup zboża od rolników34.

Przystąpiono do akcji propagandowej na rzecz tworzenia spółdzielni produkcyjnych na wsiach. Spotkała się ona z niechęcią miejscowych rolników. Jedynie w 2 miejscowościach -

32 S. Radecki, Powiat moniecki, s. 18.

33 za: S. Radecki, Powiat moniecki..., s. 19 - 20.

34 Tamże., s.20

28

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii Boguszewo i Kołodzież, udało się na krótki czas utworzyć „wspólnoty rolnicze”.35 W 1949 r. powstała Gminna Kasa Spółdzielcza, przekształcona w 1956 r. w Spółdzielnię Oszczędnościowo - Pożyczkową, a w 1975 r. w Bank Spółdzielczy.36 Od 1950 r. funkcjonowała Wytwórnia Wód Gazowanych i Rozlewnia Piwa.

W 1963 r. powstał Ludowy Klub Sportowy „Promień”37.

Przełomową datą w historii Moniek był dzień 1 IV 1954 r. Wtedy to, w wyniku zmian administracyjnych w kraju, osada stała się siedzibą powiatu.

Liczyła wtedy 24 drewniane, niezelektryfikowane chałupy zamieszkałe przez 278 mieszkańców. Przez Mońki przebiegała jedyna utwardzona droga biegnąca z Białegostoku w kierunku Grajewa.38 Od tego momentu następuje stopniowy i systematyczny rozwój miejscowości.

Najważniejszym organem władzy powiatu była Powiatowa Rada Narodowa. Stanęły przed nią bardzo trudne zadania - brak infrastruktury i wykwalifikowanej kadry. Istniała tylko jedna szkoła siedmioklasowa.

Do Moniek zaczęli napływać przybysze z sąsiednich miast Ełk, Grajewo i Białystok oraz mieszkańcy sąsiednich wsi. Utworzono Powiatowy Komitet Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Związek Młodzieży Polskiej /ZMP/ oraz Milicję Obywatelską. W 1962 r. oddano do użytku budynek władz partyjnych, który mieści się przy Alei Niepodległości.

W końcu lat 50-tych podjęto decyzję o budowie bloków mieszkalnych. Trzy pierwsze oddano do użytku w 1959 r. przy ulicy Wyzwolenia i ulicy Słowackiego.

W 1955 r. wybudowano powiatowy dom kultury z salą kinową /szczegóły w rozdziale „Moniecka Kultura”/.

Coraz częściej gościły w Mońkach delegacje władz wojewódzkich.

Starsi mieszkańcy naszego miasta pamiętają i z sympatią wspominają moment przybycia do Moniek w 1958 r. młodego działacza Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego /ZSL/ - Czesława Gartycha. Powierzono mu funkcję Przewodniczącego Prezydium Powiatowej Rady Narodowej /PRN/.

Przystąpił on, z niesamowitą energią, do rozbudowy Moniek, budowy dróg i aktywizacji miejscowej ludności.

W 1959 r. wzniesiono budynek szpitala z 76 łóżkami. Przeniesiono z Knyszyna do Moniek oddział położniczy. Rozpoczęto też budowę liceum i internatu na 160 miejsc. Rolnicy na apele 35 M. Markiewicz, Kolektywizacja wsi w województwie białostockim 1948 - 1956, IPN Oddział w Białymstoku, Białystok 2010, s.109.

36 S. Radecki, Powiat moniecki..., s. 20.

37 Tamże., s. 20.

38 J. Maroszek,A. Studniarek, Szkic Historyczny..., s. 39 - 40.

29

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej i prośby przewodniczącego przystąpili do gromadzenia kamienia i żwiru na przyszłe drogi.

Zainicjowano też masowe czyny społeczne. Ludzie pracowali za darmo. Płatni byli tylko brukarze. Akcje takie organizowano kilka razy do roku. Nazywano je „Tygodniem czynów społecznych”. Niestety aktywizacja społeczności lokalnej często miała miejsce w niedzielę.

Dzięki temu wybudowano ulice: Manifestu Lipcowego, Wyzwolenia, PCK, Konopnickiej.

Były to ulice o nawierzchni utwardzonej.

Po 1960 r. powstały budynki przy ulicy Tysiąclecia i Manifestu Lipcowego - dzisiaj Aleja Niepodległości. Do 1962 r. oddano do użytku 9 wielorodzinnych bloków komunalnych.

W 1960 r. powstała Szkoła Podstawowa Nr. 1 przy ul. Tysiąclecia oraz trzyoddziałowe przedszkole. Do 1964 r. wybudowano w Mońkach 11 takich ulic.

Wybudowane w terenie drogi przyczyniły się do wzrostu znaczenia Moniek i uzyskania połączenia z innymi ośrodkami.

Siedziba powiatu była jednak cały czas wsią, chociaż na stacji kolejowej była tablica z napisem „Wyjście do miasta”, a konduktorzy na peronie wołali z ironią: „Mońki centralne.

Wysiadać”. Określenie to na długo przylgnęło do naszego miasta i funkcjonuje często również do dzisiaj.

Złośliwi określali też Mońki jako „miasto na kartoflisku”.

Do 1964 r. powstały pierwsze większe zakłady pracy, takie jak: Spółdzielnia Chemiczno Farmaceutyczna „Betesca”, Centrala Nasienna, Zakład Chemiczny oraz wytwórnia octu.

Na ważniejszych ulicach zainstalowano oświetlenie jarzeniowe, powstała sieć wodociągowa i kanalizacyjna.

Motorem wszystkich osiągnięć i dokonań był niewątpliwie Czesław Gartych. To jemu Mońki zawdzięczają niezwykły awans i rozwój w ówczesnych warunkach ustrojowych. Część mieszkańców proponowała nazwać swoją miejscowość „Gartychowem”.39 Niechętnie patrzące na wzrost popularności przewodniczącego „partyjne władze” doprowadziły do pozbawienia go pełnionej funkcji w sposób dość skandaliczny. Tuż przed wyborami do Rady Powiatu Gartych został wykreślony z kart wyborczych.

Po 8 latach aktywnej pracy przewodniczący musiał opuścić Mońki.

W 1964 r. uroczyście obchodzono 10-lecie istnienia powiatu. Mońki mogły pochwalić się wielkim dorobkiem. W tym okresie zbudowano ponad 500 domów mieszkalnych, 9 bloków o dwóch i trzech kondygnacjach, 26 ulic o nawierzchni twardej z chodnikami i oświetleniem, 100 punktów jarzeniowych, kolektor, przedszkole, żłobek, szpital, sklepy, stację benzynową, rozlewnię octu, zakłady roszarnicze, składnicę maszyn, magazyny centrali nasiennej, agronomówkę, kino i klub.40

39 S. Radecki, Powiat moniecki..., s. 51.

40 za: S. Radecki, Powiat moniecki..., s. 56.

30

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii Kluczowym momentem obchodów 10-lecia było otwarcie liceum w dn. 2 IX 1964 r.

Do 1965 r. często wytykano Mońkom istnienie „powiatu na wsi”.

Jeszcze za czasów Gartycha podjęto starania o uzyskanie praw miejskich.

Udało się to sfinalizować 1 I 1965 r. Po 11 latach funkcjonowania powiatu Mońki stały się miastem liczący wówczas ok. 2800 mieszkańców.

Po zakończeniu zawieruchy wojennej w II połowie 1944 r., usunięciu zniszczeń i ukształtowaniu się nowej struktury administracyjnej, władze województwa białostockiego zleciły odpowiednim instytucjom opracowanie planu przestrzennego rozwoju województwa.

Założenia tego projektu z 1945 r., opracowanego przez Biuro Planowania Przestrzennego mówiły o tym, że do 2000 roku ludność Moniek nie powinna przekroczyć progu 5 tys. mieszkańców.

Na szczęście plany rozminęły się z rzeczywistością.

Od momentu powstania powiatu Mońki wykazywały bowiem zdecydowanie wyższe tempo wzrostu ludności w stosunku do Goniądza i Knyszyna. Od 1954 r. do 1965 r. liczba ludności w powiatowej wsi wzrosła dziesięciokrotnie i systematycznie i dynamicznie się zwiększała.

Proces ten potwierdzają następujące bardzo znaczące cyfry: w 1950 r. w Mońkach doliczono się tylko ok. 530 mieszkańców, w 1988 r. było ich już 9,8 tys.

Ogromny przyrost ludności dokonał się kosztem sąsiednich „historycznych” miast. Straciły one wówczas dynamikę wzrostu liczby ludności. Był też wynikiem migracji pobliskiej ludności wiejskiej.

Wróćmy jednak do wydarzeń, które nastąpiły bezpośrednio po otrzymaniu praw miejskich w dn. 1.01.1965 r. Już dziewięć dni po ich uzyskaniu odbyła się pierwsza uroczysta sesja Miejskiej Rady Narodowej, z udziałem przedstawicieli władz wojewódzkich. Przybyło na nią wielu miejscowych działaczy - organizatorów powiatu oraz liczne grono mieszkańców.

W wystąpieniach podkreślano szybki i dynamiczny rozwój Moniek oraz błyskawiczny awans „dawnej kolejowej osady”.

Pierwszym przewodniczącym Miejskiej Rady Narodowej został wybrany Zenon Storonowicz. Mandaty radnych uzyskało 18 osób.

Po uzyskaniu praw miejskich coraz prężniej zaczęło rozwijać się budownictwo komunalne.

Po 1965 r. oddano do użytku 3 wielorodzinne budynki mieszkalne.

W 1966 r. powstaje Państwowy Ośrodek Maszynowy. Przy ulicy Słowackiego uruchomiono zakład krawiecki „Białostoczanka”.

Na skutek masowego i systematycznego napływu ludności wiejskiej do miasta zwiększyło się zapotrzebowanie ludności na nowe mieszkania. Efektem tego było powstanie w 1968 r.

31

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Przystąpiła ona natychmiast do budowy nowych bloków. W szybkim tempie powstało pierwsze spółdzielcze osiedle „Jutrzenka” znajdujące się przy ulicach Wyzwolenia, Tysiąclecia i Al. Niepodległości, składające się z 4 bloków.

W 1976 r. rozpoczęto budowę nowego osiedla przy ulicy Wyzwolenia, a następnie przy ulicy Tysiąclecia.

Do roku 1979 powstało ogółem 10 bloków mieszkalnych.

Następny etap rozwoju budownictwa mieszkaniowego rozpoczął się po 1982 r. W jego wyniku do 1993 r. powstało 27 nowych bloków, na polach gdzie rosły maliny.

Przy Alei Niepodległości uruchomiono nowy budynek poczty, a w jej pobliżu oddano do użytku ZURiT /Zakład Usług Radiowych i Telewizyjnych/. W chwili obecnej na miejscu nieistniejącego już obiektu znajduje się siedziba Banku Millennium. Rozpoczął on działalność w 1993 r.

W Mońkach w latach 70-tych i na początku lat 80-tych działały już, niezbędne do funkcjonowania powiatu i miasta, instytucje pożytku publicznego i ośrodki kulturalno - oświatowe takie jak: poczta, szpital, biblioteka, żłobek, straż pożarna, stacja benzynowa, dworzec kolejowy, szkoły podstawowe i średnie.

Dużym osiągnięciem było otwarcie domu rencisty, który stał się jednym z nielicznych w województwie.

Na obrzeżach miasta utworzono duży park - rezerwat o powierzchni 7 ha. Miasto wzbogaciło się też o nowe tereny zielone, rekreacyjne i skwery.

Dynamicznie rozwijała się Gminna Spółdzielnia, staraniem której w 1973 r. oddano do użytku nowy Dom Handlowy przy ulicy Strażackiej.

Reforma administracyjna w 1975 r. spowodowała likwidację powiatu i podcięła nieco korzenie dynamicznie rozwijającemu się miastu. Nie spowodowała jednak na szczęście zdecydowanego wyhamowania.

W 1975 r. Mońki odniosły nieoczekiwany sukces w prestiżowym konkursie ”Mistrz Gospodarności” w kategorii małych miasteczek. Dorobek miasta doceniono przyznając mu I miejsce w skali kraju. Wyrazem tego wyróżnienia było przekazanie miastu i ulokowanie w jego centrum... samolotu.41 Jako egzemplarz zabytkowy został on przekazany niedawno do Sił Powietrznych Wojska Polskiego - muzeum w Łasku, a jego miejsce zajęła bardziej znana „Iskra”, przekazana przez Szkołę Lotniczą w Dęblinie.

W roku 1976 zorganizowano, po raz pierwszy, ogólnopolskie „Święto Ziemniaka”42. Inicjatorem i pomysłodawcą tego przedsięwzięcia był ówczesny Dyrektor Monieckiego Ośrodka 41 S. Radecki, Powiat moniecki..., s.71.

42 na temat Święta Ziemniaka kilka artykułów zamieściła „Gazeta Współczesna”. Ciekawe są też relacje K. M. Derkowskiego, Kultura to moje życie, Białystok 2001.

32

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii Kultury Włodzimierz Zmarzlik. Stało się ono okazją do podziękowania rolnikom za plony i zaproszenia do wspólnej zabawy. Z każdym rokiem zyskiwało też ono na popularności. Z czasem do rejonu monieckiego przylgnęło na stałe określenie „zagłębie ziemniaczane”.

W 1979 r. gminę i miasto odwiedził I sekretarz KC PZPR tow. Edward Gierek - ”osoba nr 1” w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.43 Wizyta ta była podkreśleniem roli i rangi Moniek na szczeblu ogólnopolskim.

Byli też i tacy, którzy pokpiwali z „robienia panicznych porządków” i sztuczności wielu działań miejscowych władz.

Stwierdzić należy, że po tej wizycie o Mońkach było słychać nawet w niektórych odległych regionach Polski.

Nawet dowcipy i żarty związane z pobytem „towarzysza I sekretarza” przyczyniły się do popularności Moniek.

W 1980 r. doszło do kryzysu politycznego w Polsce. Powstał silny związek zawodowy w całym kraju. W Mońkach, po wydarzeniach sierpnia 1980 r., miejscowi działacze tworzą regionalne struktury związkowe. Dużą aktywnością i odwagą wykazali się: Józef Mozolewski, Witold Zatorski, Kazimierz Korfel i Walerian Niewodowski.

W stanie wojennym aresztowano w mieście Lecha Kraszewskiego - przewodniczącego Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Spółdzielni Transportu Wiejskiego. Oskarżony on został o rozwieszanie plakatów z hasłem: „Żądamy uwolnienia więźniów politycznych”. Za swój czyn został skazany, przez sąd doraźny, na 3 lata więzienia i pokrycie kosztów sądowych.

27 V 1990 r. odbyły się pierwsze „wolne wybory” wybory do Rady Gminy i Miasta. Wybrano 24 radnych. Większość reprezentowała Komitet Obywatelski „Solidarność”.

Aktywność środowiska solidarnościowego zaowocowała uzyskaniem, w wyborach lokalnych, przez Komitet Obywatelski „Solidarność” największej liczby głosów w mieście i gminie. Przewodniczącym Rady Miasta i Gminy został Witold Zatorski, który zwyciężył w 13 spośród 15 okręgów wyborczych. Rada Miasta i Gminy Mońki wybrała, pochodzącego z poza radnych, burmistrza. Został nim Mirosław Paniczko. Jego zastępcą został Zygmunt Olichwier.

W roku 1990 Urząd Rady Ministrów zdecydował o tym, że Mońki zostaną siedzibą regionu /wcześniejsza koncepcja zakładała podporządkowanie Moniek Sokółce/. Kierownikiem Urzędu Rejonowego w Mońkach został Lech Brzozowski, a jego zastępcą Ferdynand Męczkowski.

Doczekaliśmy się też pierwszego lokalnego Posła na Sejmu RP. Został nim, w 1997 r., mieszkający w Mońkach, Przewodniczący Zarządu Regionu Podlaskiego NSZZ „Solidarność” Józef Mozolewski. Warto podkreślić, iż powstanie powiatu monieckiego, zawdzięczamy przede wszystkim jego nieugiętej postawie i bardzo aktywnej pracy nad reformą administracyjną kraju. Uzyskanie poparcia w formie własnoręcznych podpisów złożonych przez ponad 100 posłów 43 S. Radecki, Powiat moniecki..., s. 77.

33

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej wymagało wielkiego wysiłku i sprawnie przeprowadzonych „zabiegów politycznych”.

W latach 80-tych wybudowano w Mońkach hotel i amfiteatr w parku. Powstały dwa ważne zakłady przemysłowe, które dały zatrudnienie okolicznej ludności. Były to: Zakład Montażu Elementów Dyskretnych /1983 r./ i zakład obuwniczy, jako filia zakładów siemiatyckich.44 W wyniku zmian koniunkturalno - gospodarczych po roku 1990 tzw. „Unitra” przestała funkcjonować, a tzw. „papuciarnię” prowadzi do dzisiaj prywatny przedsiębiorca.

Lata 70. i 80. to okres wzmożonej emigracji zarobkowej do Stanów Zjednoczonych, a następnie do krajów Europy Zachodniej.

Do dnia dzisiejszego Mońki kojarzone są jednoznacznie z USA i licznymi powiązaniami z „polskimi Amerykanami”. Przypominają o tym liczne dowcipy i „drobne złośliwości”. Chicagowscy Polacy z Moniek odgrywają w Stanach Zjednoczonych dużą rolę. Wielu z nich to właściciele dobrze prosperujących firm i przedsiębiorstw. Nie zapominają też o swoich korzeniach. Utrzymują stały kontakt z krajem. Zapraszają i sponsorują wyjazdy rodaków do USA. Bardzo znane są sponsorowane wyjazdy młodych piłkarzy z Moniek na turnieje i rozgrywki w Chicago. Kontakt z naszym miastem utrzymują też tamtejsi politycy – nie tyko Polacy. Do naszego miasta przyjeżdżają też filmowcy polskiego pochodzenia. Nagrane w Mońkach i okolicy materiały filmowe prezentowane są następnie naszym rodakom z Moniek.

W 1994 r. funkcję burmistrza objął Jan Stachurski, a jego zastępcą został Witold Dołęgiewicz.

W 1995 r. miasto wzbogaciło się o własny herb.45 Największym wydarzeniem tej kadencji było oddanie do użytku oczyszczalni ścieków. Wybudowano szereg chodników i ulic.

Ważnym wydarzeniem życia religijnego miasta było erygowanie nowej parafii pw. św. Brata Alberta w dniu 23.05.1997 r.

W tym też roku miasto wzbogaciło się o nową placówkę oświatową. Była nią nowa Szkoła Podstawowa Nr 3, obecnie SP Nr 1.

W wyniku kolejnej reformy administracyjnej /1998 r./ przywrócono w kraju powiaty i powołano urzędy starostów.

Pierwszym monieckim starostą został Mirosław Paniczko, jego zastępcą Joanna Kulikowska, a Przewodniczącym Rady Powiatu Jan Joka.

W tym samym roku funkcję burmistrza przejął Zbigniew Męczkowski. Funkcję jego zastępcy pełnił Marian Jabłoński. Zbigniew Męczkowski wygrał też wybory bezpośrednie w 2002 r. i przez następne 4 lata sprawował swoją funkcję. W tych latach, czyli 1998 - 2006 wybudowano halę sportową przy Szkole Podstawowej Nr 1 oraz na ul. Zdrojowej Stację Uzdatniania Wody.

44 J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic Historyczny..., s. 47.

45 Tamże., s. 49.

34

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii Po zwycięstwie w wyborach w 2006 roku burmistrzem został Zbigniew Karwowski, a jego zastępcą Joanna Kulikowska. Zbigniew Karwowski władzę sprawuje do chwili obecnej.

W II i III kadencji został wybrany w I turze wyborów. W latach 2006 - 2010 funkcję jego zastępcy pełniła Joanna Kulikowska, a od 2010 Andrzej Zdanowicz.46 Gmina Mońki /wraz z miastem/ liczy obecnie ponad 15 tys. mieszkańców. Jest znana i ceniona zarówno w województwie jak i kraju. Miasto Mońki postrzegane jest jako małe, dynamiczne i prężne miasteczko. Z inicjatywy lokalnych władz realizowane są liczne inwestycje i przedsięwzięcia mające na celu poprawę warunków życia i estetyki miasta.

Znaczną rolę w ich realizacji odgrywają skutecznie pozyskiwane fundusze z Unii Europejskiej.

Gmina Mońki znana jest w kraju i województwie z takich imprez jak: „Święto Ziemniaka”, „Dni Moniek”, „Święto Wsi”.

Moniecka Spółdzielnia Mleczarska jest największym zakładem pracy w mieście. Firmowe produkty cieszą się dużą popularnością zarówno w Polsce jak i za granicą. Największą renomę ma moniecki ser żółty. Był on wielokrotnie wyróżniany w krajowych konkursach.

MSM Mońki rozwija się dynamicznie. Linie produkcyjne są rozbudowywane i modernizowane. Dzięki temu zakład oferuje szeroki asortyment produktów mlecznych. Aktualnie przedsiębiorstwem kieruje Stanisław Jamiołkowski.

46 Materiały UM w Mońkach.

35

Budynek Powiatowej Rady Narodowej w budowie - zbiory A. Rynkiewicz Ukończony budynek PRN - lata 60.

Pierwszy Dworzec kolejowy w Mońkach Dworzec PKP wybudowany w 1932 roku

rozdział ii - Początki i historia Ziemi Monieckiej

Budowa ul. 1000-lecia - rok 1959

Budowa ul. 1000-lecia - rok 1959

Budowa ul. 1000-lecia - rok 1959

Budowa ul. Konopnickiej - rok 1963

Przygotowania do budowy ul. PCK - rok1962

38

Otwarcie ul. PCK - rok 1963

Początki i historia Ziemi Monieckiej - rozdział ii

Pierwszy autobus w Krzeczkowie

Otwarcie Liceum Ogólnokształcącego w Mońkach - rok 1964

Widok na osiedle mieszkaniowe w Mońkach - rok 1964

Widok na ul. Marii Konopnickiej

Widok na internat LO w Mońkach

„Żakinada” młodzieży szkolnej - rok 1964

39

Widok na Liceum i Internat „Mała Dwójka”

Budowa szpitala w Mońkach lata 50. - zbiory A. Rynkiewicz

Czesław Gartych Pierwsza Sesja Miejskiej Rady Narodowej - 10 stycznia 1965

Budowa ul. Manifestu Lipcowego - rok 1954 I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek w SP 1 w Mońkach

Religie i wyznania - rozdział iii

Rozdział I

Religie i wyznania 45

rozdział iii - Religie i wyznania Religie i Wyznania Parafia pw. Matki Boskiej Częstochowskiej i Św. Kazimierza Królewicza Mońki wraz z przyległymi terenami wchodziły w skład różnych struktur Kościoła Rzymskokatolickiego. Początkowo należały do diecezji płockiej, następnie do 1798 r. do diecezji wileńskiej. W latach 1798 - 1808 do diecezji wigierskiej, od 1808 r. do mohylewskiej, od 1849 r. do 1925 r. do diecezji, a w latach 1925 - 1992 do archidiecezji wileńskiej.

Od 1992 r. do nowo utworzonej diecezji białostockiej, a następnie /i obecnie/ do archidiecezji białostockiej.1 W XVI w. Mońki znalazły się w parafii Goniądz.

Kościół parafialny został tam utworzony i uposażony prawdopodobnie przez Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. Musiało to mieć miejsce przed rokiem 1430, w którym to odnotowano jego śmierć. Nie zachowały się dokumenty z tego okresu ani akt fundacyjny, ani akt erekcyjny, lecz późniejsze falsyfikaty wymieniają zgodnie osobę fundatora.2 Pod koniec XV i na początku XVI w. w pobliżu dzisiejszych Moniek powstają nowe wsie: - Boguszewo, Kołodzież i Przytulanka związane z osadnictwem ruskim z rejonu Bielska i Suraża, - Masie, Mejły i Żodzie związane z osadnictwem litewskim, - Dziękonie, Magnusze, Kuczyn i Świerzbienie związane z osadnictwem drobnej szlachty mazowieckiej. „Osadnicy” dość szybko zaakceptowali i przyjęli chrześcijaństwo w obrządku rzymskokatolickim. Jedyna cerkiew prawosławna istniała w Boguszewie. Świątynia powstała prawdopodobnie pod koniec XV w. pod wezwaniem Paraskewy Męczennicy. Po unii brzeskiej /1569/ funkcjonowała jako cerkiew unicka. Po 1820 r. została przeniesiona do Knyszyna. Rozebrana w 1941 r.

Wraz z rozwojem osadnictwa w sąsiedztwie dzisiejszych Moniek powstają nowe parafie.

W 1496 r. założono parafię w Trzciannem z kościołem pw. św. Piotra i Pawła, w 1500 r. powstaje parafia w Dolistowie, w 1519 r. w Dobrzyniewie, a w 1520 r. w Knyszynie.

W 1511 r. kościół w Kalinówce Kościelnej ufundował wojewoda wileński Mikołaj Radziwiłł.3 Znajdujące się w pobliżu Moniek wsie zostały włączone do określonych struktur parafialnych.

Do parafii Trzcianne włączono: Boguszewo, Czekołdy, Dziękonie, Kiślak, Kołodzież, Konopczyn, Kuczyn, Kulesze, Lewonie, Magnusze, Masie, Mejły, Moniuszeczki, Przytulankę, 1 J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny miasta i gminy Mońki w 40 rocznicę uzyskania praw miejskich 1965 - 2005, s. 5.

2 Tamże., s. 6.

3 H. Stasiewicz,Knyszyn i Ziemia Knyszyńska, Knyszyn 1997, s.127.

46

Religie i wyznania - rozdział iii Sikory, Waśki, Wojszki, Zalesie i Znoski.

W parafii Goniądz znalazły się: Ciesze, Dzieżki, Hornostaje, Jaski, Koleśniki, Kosiorki, Krzeczkowo, Łupichy, Mońki, Oliszki, Ołdaki, Potoczyzna, Pyzy, Rybaki, Sobieski, Świerzbienie, Zblutowo, Zyburty i Żodzie.

Korzystne położenie Moniek przy linii kolejowej o ważnym znaczeniu handlowym i dużym nasileniu ruchu towarowego i osobowego spowodowało stały i systematyczny napływ do osady okolicznej ludności. Byli to w większości „osadnicy” wyznania rzymsko - katolickiego.

Ważnym wydarzeniem w życiu społeczności lokalnej /wyznania rzymsko - katolickiego/ było wprowadzenie w życie w 1905 r. ukazu tolerancyjnego cara Mikołaja II. Dokument ten zaktywizował miejscowych katolików. Podjęli oni działania zmierzające do rozszerzenia sieci parafii poprzez tworzenie lub wyodrębnienie nowych. Rozpoczęto też starania o wydanie pozwoleń na budowę nowych kościołów.

W ten sposób z parafii knyszyńskiej została wyodrębniona nowa parafia w Krypnie.

Dekret biskupa wileńskiego Edwarda Roppa stanowił, że od dnia 1 stycznia 1906 r. istnieje samodzielna parafia krypnieńska.4 Być może już wtedy, wśród mieszkańców naszej osady, zrodziła się myśl utworzenia nowej, samodzielnej parafii i budowy kościoła.

Pomyślne zakończenie I wojny światowej i odzyskanie niepodległego bytu sprzyjały podsycaniu i nasilaniu tych dążeń.

Z powodu braku odpowiednich dokumentów trudno ustalić inicjatorów i autorów tych działań w przypadku Moniek.

Wiemy jednak, że w październiku 1918 r. doszło do spotkania mieszkańców okolicznych wiosek z proboszczami parafii goniądzkiej i trzciańskiej. Na zebraniu wyrażono wolę powołania nowej parafii, a na konto jej funduszu przekazano ziemię5 W lutym następnego roku odbyło się pierwsze zebranie Tymczasowego Komitetu Budowy Kościoła w Mońkach, któremu przewodził proboszcz z Trzciannego ks. Konstanty Tężyk.6 Dziekan białostocki wyznaczył na opiekuna tworzącej się parafii ks. Mieczysława Małynicza - Malickiego /grudzień 1919 r./.

Istnieją domysły, że aktywność mieszkańców osady popierał ówczesny proboszcz goniądzki ks. Jan Wojdyłowicz. Spełniając ich prośby i zabiegi odprawiał on od 1914 r. msze św. w niewielkiej kapliczce we wsi Świerzbienie. Była ona oddalona od osady ok. 3 km.7 4 H. Stasiewicz, Parafia Rzymskokatolicka w Knyszynie, Knyszyn 2001, s. 41.

5 T.Krahel, 75 lat parafii monieckiej, „Czas Miłosierdzia” 1995, nr 13 s. 12 - 13.

6 za: Biuletyn Konserwatorski województwa podlaskiego, Zeszyt dziesiąty, s. 127.

7 M. Rzemieniecki, Monografia parafii Mońki /1920 - 1974/, praca magisterska, Białystok 2002, s. 9.

47

rozdział iii - Religie i wyznania Parafia pw. Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Kazimierza Królewicza powstała w 1920 r.8 Nie zachował się niestety dokument erekcyjny /był z pewnością sporządzony/, dlatego nie można z całą stanowczością stwierdzić, iż był to „prawny” rok funkcjonowania parafii.9 Ważną wskazówką dotyczącą datowania powstania parafii jest, pochodząca z listopada 1919 r., odpowiedź biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza na raport ks. Mieczysława Małynicza Malickiego. W dokumencie tym biskup wileński obiecywał przesłać na ręce ks. Małynicza dokument erekcyjny oraz przydzielić księdzu wikariusza do pomocy.10 Kolejne pismo biskupa datowane na 15 stycznia 1921 r., przesłane proboszczowi monieckiemu, zobowiązywało go do utworzenia Komitetu Budowy Kościoła.11 Pierwszym proboszczem nowo utworzonej parafii został ks. Mieczysław Małynicz - Malicki. Mianował go dziekan białostocki ks. Aleksander Chodyko 22 lipca 1920 r.12 Nie znamy jednak odpowiedzi na pytanie, dlaczego nominacja nie pochodziła od biskupa wileńskiego?

W prawie kanonicznym to właśnie on był upoważniony do wystawienia aktu nominacji.

9 lipca 1920 r. na polecenie biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza zebrali się w Mońkach okoliczni księża w celu zakreślenia terytorialnych granic nowej parafii. Na spotkaniu byli obecni: ks. Jan Wojdyłowicz - proboszcz z Goniądza, dziekan dekanatu knyszyńskiego, ks. Bolesław Tężyk - proboszcz Trzciannego, ks. Izydor Niedroślański - proboszcz z Kalinówki Kościelnej, ks. Mieczysław Małynicz - Malicki i ks. Aleksander Mioduszewski - wikariusz z Goniądza.

Z niewiadomych przyczyn nie dotarł dziekan białostocki.

Na spotkaniu ustalono, że do parafii włączonych zostaje 10 wsi z parafii Goniądz i 9 z parafii Trzcianne.

Parafię Goniądz opuściły i przeszły do nowo utworzonej monieckiej następujące wsie: Mońki - 24 rodziny, Krzeczkowo - 50, Zblutowo - 15, Łupichy - 10, Ginie - 5, Świerzbienie - 11, Dzieżki - 20, Oliszki - 11, Potoczyzna - 30, Hornostaje - 15 /ostateczne włączenie tej wsi do parafii monieckiej nastąpiło w 1931 r./ Z parafii Trzcianne: Przytulanka - 56 rodzin, Konopczyn - 18, Rusaki - 14, Dziękonie - 12, Moniuszeczki - 11, Kuczyn - 19, Magnusze - 19, Kołodzież - 32, Znoski - 11.13 8 Spis kościołów i duchowieństwa archidiecezji białostockiej, Białystok 1998, s. 24.

9 M. Rzemieniecki w swojej pracy magisterskiej powołuje się na rozmowę z ks. prof. Tadeuszem Krahelem, Monografia parafii..., s. 10.

10 APM, Księga protokołów, Protokół nr 117.

11 Tamże., 12 Tamże., 13 APM, Księga protokołów, Protokół nr 6.

48

Religie i wyznania - rozdział iii

źródło: Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy w Mońkach, Teczka „Mońki”, t. 2, 1994 - 2002

49

rozdział iii - Religie i wyznania Późniejszy dokument biskupa wileńskiego „mówił też o włączeniu w skład monieckiej parafii wsi Rybaki”.14 Z niewiadomych przyczyn pozostała ona jednak w granicach parafii Downary.

Na wspomnianym wcześniej spotkaniu październikowym zebrani zobowiązali się do przekazania na potrzeby przyszłej parafii 85,5 sążnia kwadratowego /371 m2 - 3,7 ara/ jako darowizna mieszkańców parafii goniądzkiej i 160 sążni kwadratowych /696 m2 - 6,9 ara/ jako darowizna wiernych z Kołodzieży parafii trzciańskiej.15 W tym samym dniu, na zebraniu we wsi Mońki, przedstawiciele okolicznych wiosek zdecydowali, że przeznaczą na potrzeby przyszłej parafii 24 morgi ziemi /morga - ok. 0,56 ha/.

Mieszkańcy Moniek: Kazimierz i Wiktor Mońkowie przeznaczyli 2 morgi ziemi pod kościół i cmentarz grzebalny.16 Tworzeniem nowej parafii miał zająć się Komitet Parafialny. Rozpoczął on działalność w 1919 r. W jego skład wchodzili delegaci z poszczególnych wsi. Zgodnie ze wspomnianym wcześniej pismem biskupa wileńskiego Jerzego Matulewicza z dn. 15 stycznia 1921 r. powołano Komitet Budowy Kościoła, a Komitet Parafialny rozwiązano.

Jeszcze w okresie funkcjonowania Tymczasowego Komitetu Parafialnego podjęto decyzję o przeniesieniu małej, drewnianej kapliczki ze Świerzbienia do Moniek.17 Umieszczono ją na wzgórzu, w miejscu na którym stoi obecny kościół.

Kapliczkę przewieziono w/g relacji starszych mieszkańców Moniek, przed uroczystościami Zielonych Świąt 24 maja 1920 r. W tym też dniu odprawiono tam pierwszą mszę św.

W kapliczce pomieścić się mógł jedynie ksiądz wraz z asystą. Wierni stali na zewnątrz. Odprawianie nabożeństw możliwe było jedynie w miesiącach letnich. W związku z tym konieczne było pobudowanie większej kaplicy.

Latem 1920 r. rozpoczęto budowę. Miała to być kaplica murowana pw. św. Kazimierza, miała być połączona z plebanią /istnieje do dziś/.18 Trójnawowa budowla, wsparta na 6 filarach wewnątrz, miała wymiary 12 m x 15m. Nawy boczne były sklepione, a nawę środkową zamykał od góry drewniany strop belkowy podbity szalówką.19 Prace ukończono jesienią i odtąd msze św. odprawiane były na stałe w tej kaplicy.

Stara kaplica ze Świerzbienia została zamieniona na kiosk z dewocjonaliami. W kwietniu 1921 r. przystąpiono do budowy przylegającego do kaplicy domu parafialnego, czyli plebanii, o wymiarach 15 m x 19 m.

14 Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie, nr.15, Wilno 1931, s.197.

15 APM, Księga protokołów, Protokół nr 2.

16 APM, Kronika parafialna, s. 1.

17 K. Wilczewski, Kronika Katolicka, Historia duszpasterstwa w parafii rzymsko - katolickiej w Mońkach, w: Wiadomości Lokalne nr 1, sierpień 1994 r.

18 Tamże., wrzesień 1994 r.

19 APM, Spis inwentarza Mońkowskiego Rzymsko - Katolickiego kościoła parafialnego w Mońkach. Rok 1923.

50

Religie i wyznania - rozdział iii Inicjatorzy budowy nowego kościoła stanęli przed wieloma problemami, które należało przezwyciężyć.

Po uzyskaniu pozwolenia na budowę trzeba było znaleźć odpowiedni budulec. W związku z tym, jeszcze w 1919 r. ks. Piotr Dołżyk, przy wsparciu Tymczasowego Komitetu Parafialnego, zwrócił się z prośbą do Ministerstwa Spraw Wojskowych o wydanie pozwolenia na kupno cegły z byłych carskich koszar wojskowych w Hornostajach.

Po przejściowych kłopotach ministerstwo wyraziło zgodę na odsprzedanie 12 bloków koszarowych za 12 000 marek z przeznaczeniem cegły na budowę kościoła i szkoły.20 Informował o tym protokół z posiedzenia Tymczasowego Komitetu Parafialnego z dn.

24 marca 1920 r.

Pozwolenie na sprzedaż budulca podpisał sam Piłsudski.

Wkrótce parafianie przystąpili do rozbiórki koszar i oczyszczania cegły. Następnie przewożono ją furmankami na miejsce budowy.

Potrzebne drzewo pozyskiwano z zakupionego lasu w okolicach Podlaska.

Autorem projektu kościoła był profesor Politechniki Warszawskiej Stefan Schiller. Zaprojektowany kościół nawiązywał swoim stylem do wzorów z epoki renesansu i baroku.

Projektant umieścił ołtarz nie na końcu nawy głównej w prezbiterium, ale przesunął go do transeptu. Przestrzeń prezbiteryjną przeznaczono na zakrystię.

Zaprojektowana świątynia była pomysłem ambitnym, stworzonym przez architekta o ogromnym doświadczeniu w planowaniu budowli sakralnych.21 Prace przy budowie kościoła rozpoczęto w 1921 r. Kierował nimi, pochodzący z Grajewa, Piotr Sienkiewicz. Do realizacji przedsięwzięcia aktywnie włączyli się parafianie. Prace wykonywali nieodpłatnie. Nieodzowne i konieczne przy budowie były dobrowolne i „przymusowe” składki.

Nie obyło się jednak bez kłopotów. Nie wszyscy parafianie wywiązywali się z narzuconych, coraz to nowych, obowiązkowych składek. W sprawie ich wyegzekwowania komitet zwrócił się z prośbą do starosty białostockiego.22 W lipcu 1921 r. zarządzono zbiórkę żywności. Po jej sprzedaży, za uzyskane pieniądze zakupiono dachówkę i drewno. Miesiąc później ustalono kolejną składkę, tym razem pieniężną, po 400 marek polskich od domu na zakup dachówki z firmy „Pustelnik”. We wrześniu postanowiono po raz kolejny pozyskać cegłę z opuszczonych koszar. Każda wieś zobowiązana była do zdemontowania jednej ściany z budynków koszarowych.23 20 APM, Księga protokołów, Protokół nr 4.

21 Biuletyn Konserwatorski..., s. 133.

22 Księga protokołów, Protokół nr 25.

23 za: Biuletyn Konserwatorski..., s. 128.

51

rozdział iii - Religie i wyznania Latem 1922 r. na terenie parafii wszczęto agitację przeciwko budowie kościoła. Dozorca drogowy z Knyszyna Gasztołd rozpowiadał, że cegła z rozbiórki pójdzie na budowę stacji kolejowej i zaskarżał proboszcza do różnych władz. Popierał go aktywnie pomocnik zawiadowcy stacji w Mońkach.24 W październiku tego roku przybyła do Moniek komisja z Ministerstwa Spraw Wojskowych zarzucając parafii, iż dokonała zakupu cegły po zaniżonej cenie. Przedstawiając stosowne dokumenty w Warszawie ks. proboszcz wyjaśnił sporne kwestie.25 Po przezwyciężeniu wszystkich trudności i przeciwności budowę kontynuowano /mimo rotacji proboszczów - budowniczych/. I wreszcie 15 lutego 1927 r. Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie poinformowały: „Mońki - nowa parafia, wkrótce będą mieli całkiem wykończony kościół. W ostatnim sezonie budowlanym wykończono wieże kościelne”.26 13 czerwca 1931 r. Ksiądz Biskup Wileński Romuald Jałbrzykowski konsekrował kościół parafialny.27 W następnych latach kontynuowano prace wykończeniowe i ozdabiano kościół elementami z drewna dębowego.

W 1933 r. pojawiły się w kościele 21 głosowe, dwumanułowe organy.28 Pełne ukończenie świątyni nastąpiło w 1935 r. Kościół był „piękny ze strzelistą wieżą, bardzo wysoką, przypominającą kościół w Częstochowie”.29 Ksiądz proboszcz i parafianie byli dumni ze swego kościoła. Ogromne zasługi w dziele upiększania i wyposażenia kościoła należy przypisać ks. proboszczowi Cyprianowi Łozowskiemu. To za jego przyczyną, w ciągu 10 lat, dokonano historycznego wyczynu finalizującego budowę i wykończenie wnętrz kościoła.

16 maja 1935 r. parafię objął ks. Józef Dowgiłło.30 Dokonany przy tej okazji spis inwentarzowy charakteryzował szczegółowo kościół. Wymieniono niektóre jego parametry. Wymiary kościoła: 42 m x 22 m, wysokość wieży 41 m, wysokość kopuły 33 m, wysokość sklepienia 13 m.

W dużym ołtarzu obraz MB Częstochowskiej i św. Kazimierza.31 Do wybuchu II wojny światowej trwało „doposażenie” kościoła - tabernakulum, całun, dzwonki, ławki. Wydawało się, że w tak pięknej świątyni wierni będą mogli w ciszy, skupieniu i zadumie oddawać się modlitwie. Niestety po wybuchu wojny niemiecko - sowieckiej i gwałtownym parciu Niemców na wschód wycofujące się wojska rosyjskie w dn. 23 - 25 24 Tamże., s.129.

25 Tamże., s.129.

26 Wiadomości Archidiecezjalne Wileńskie nr 3, Wilno 1927, s. 134.

27 za: M. Rzemieniecki, Monografia..., s.25.

28 APM, Kronika parafialna, s 2 - 3.

29 B. Cieślińska, Małe miasta..., s. 28.

30 APM, Teczka „Ważne dokumenty”, Inwentarz z 1935 r.

31 Tamże.,

52

Religie i wyznania - rozdział iii czerwca 1941 r. ostrzelały kościół. Baterie ciężkich dział trafiały w świątynie. Zniszczeniu uległ cały dach. Zniszczone zostały również ściany, a z okien powypadały szyby.

W pozostawionej relacji ks. Dowgiłło skarżył się „osobliwie została trafiona wieża główna, jej kontraforsy (…). W wieży były tak duże wyłomy, że przy wietrze wieża się chwiała”.

Bomby spowodowały zawalenie się stropu pod organami. Same organy uległy zniszczeniu w 50%32. Po zajęciu Moniek przez wojska niemieckie rozpoczęto prace przy odbudowie świątyni. Codziennie pracowało 6 opłacanych murarzy i czterdziestu parafian. Roboty ukończono w listopadzie 1941 r. Świątynie odremontowano nakładem wielkich sił i środków finansowych.

Koszt napraw wynosił 48 000 zł. W 1943 r. firma Ridiger odbudowała również organy za sumę 22 883 zł.33 W końcowym etapie wojny, kiedy front zatrzymał się na linii rzeki Biebrzy, w okolicach Moniek toczyły się walki.

Wycofujące się wojska niemieckie niszczyły różne budowle. Wśród nich były kościoły, które mogły stanowić dogodne punkty obserwacyjne.

11 lipca 1944 r. Niemcy podłożyli pod moniecki kościół 6 min i wysadzili go w powietrze.

Zniszczenie było zupełne. Pozostały jedynie fragmenty jednego filara.

Po zakończeniu wojny rozpoczęto prace przy odgruzowaniu kościoła. Głównym jednak zadaniem ks. proboszcza i parafian było poszerzenie kaplicy św. Kazimierza. Miała ona zastępczo i tymczasowo pełnić funkcję kościoła. Zdecydowano, że zostanie ona przedłużona o swoją długość. Dobudowana część o wymiarach 15 m x 12 m miała być utrzymana w „stylu” dawnej kaplicy. Dnia 16 marca 1947 r. w sprawozdaniu donoszono o zakończeniu budowy kaplicy34. Na cele odbudowy świątyni pozyskano kredyt z Ministerstwa Odbudowy w Warszawie w wysokości 100 tys. zł. Dzięki uzyskanym pieniądzom przystąpiono do odbudowy kościoła.

Prace budowlane zostały jednak przerwane w 1948 r. na skutek decyzji wstrzymania prac przez ówczesne władze komunistyczne.35 Stan taki trwał do 1956 r. Zapał i aktywność parafian zostały na 9 lat „zamrożone”.

Zmiany polityczne w kraju, które nastąpiły po VIII Plenum KC PZPR stworzyły szansę kontynuowania przerwanej brutalnie odbudowy kościoła.

Po odmowie przez władze wojewódzkie decyzji anulowania zakazu odbudowy ks. proboszcz zwrócił się ze specjalnym pismem bezpośrednio do rządu.36

32 a: Biuletyn Konserwatorski województwa podlaskiego, Zeszyt 10, s.136 33 Tamże., s. 136.

34 Biuletyn Konserwatorski..., s. 137.

35 APM, Teczka „Akta różne”, Pismo Komitetu Odbudowy Kościoła z 1948 r. do ministra Sztachelskiego w Warszawie.

36 K. Wilczewski, Kronika Katolicka..., październik 1994 r.

53

rozdział iii - Religie i wyznania Prośby i petycje wysłał do ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza i I sekretarza KC PZPR Władysława Gomułki.37 Wszystkie pisma zostały odrzucone.

Dopiero na początku 1957 r. władze powiatowe wydały pozwolenie na odbudowę kościoła.

Próby pozyskania środków materialnych /pismo ks. proboszcza do ambasady Stanów Zjednoczonych i Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej/ zakończyły się niepowodzeniem.

27 lipca 1957 r. Wojewódzki Zarząd Architektoniczno - Budowlany w Białymstoku wystosował pismo do Komitetu Odbudowy Kościoła w Mońkach zatwierdzające projekt odbudowy kościoła.

Za podstawę przyjęto poprzedni przedwojenny projekt Schillera.38 W pierwszym etapie prace przebiegały dość sprawnie.

Do października 1957 r. /wtedy z braku funduszy prace przerwano/ wybudowano mury do wysokości okien. W styczniu 1958 r. nastąpiła zmiana proboszcza monieckiej parafii. Ks. proboszcz Józef Dowgiłło, zmęczony piętrzącymi się trudnościami, nieustanną walką o fundusze i „zakazami” lokalnych władz, zaproponował ks. Stanisławowi Budnikowi, proboszczowi w Surażu, zamianę. Została ona zaakceptowana przez zainteresowanego i ich zwierzchników.39 Pozwolenia zmiany parafii udzielił wikariusz kapitulny ks. prałat Adam Sawicki.

Wraz z nastaniem nowego proboszcza rozpoczął się kolejny etap budowy kościoła.

Z wielkim zapałem zbierano składki i pozyskiwano środki oraz organizowano kwesty w całej archidiecezji i przeprowadzano loterie fantowe. Prace ruszyły pełną parą.

Pod koniec 1959 r. zewnętrzna część budynku była praktycznie gotowa. Wewnątrz trwały prace wykończeniowe. Na uwagę zasługuje wielkie zaangażowanie samych parafian. Wyrażało się ono w datkach materialnych, nieodpłatnej pracy i darowanych materiałach.

Niezwykły wspólny wysiłek wieńczył dzieło. Po 2 latach i 9 miesiącach dn. 9 października 1960 r. kościół został poświęcony przez wikariusza kapitulnego ks. prałata Adama Sawickiego i oddany do użytku parafii.40 Było to jej wielkie święto. W uroczystości wzięło udział kilka tysięcy parafian i gości.

Po wyświęceniu kościół był ciągle „doposażany”, a 27 czerwca 1962 r. poświęcono nowe organy.41 Pierwszym organistą został Józef Piekarski.

Ogromne podatki od inwestycji, nałożone na parafię przez władze powiatowe, zmuszały 37 APM, Teczka „Akta różne”.

38 Tamże., 39 Spis kościołów i duchowieństwa..., s. 94.

40 Tamże., s. 176.

41 APM, Kronika parafialna..., s. 3.

54

Religie i wyznania - rozdział iii ks. proboszcza do stosowania drastycznych metod pozyskiwania pieniędzy. Był on nawet zmuszony pobierać od każdego spowiadającego się składkę jednorazową w wysokości 10 zł.42 We wnętrzu kościoła zwracał uwagę ołtarz. W jego centralnej części „znalazł się” obraz MB Częstochowskiej pędzla Łucji Bałzukiewicz z Wilna. Zasłaniany jest obrazem św. Kazimierza Królewicza autorstwa tej samej malarki.

Ołtarz wykonany w drewnie dębowym, bogato rzeźbiony i złocony. Zwieńczony jest obrazem Serca Pana Jezusa. W mensie ołtarzowej uwagę przykuwa piękne tabernakulum, a nad nim wspaniale rzeźbiony tron do wystawiania Najświętszego Sakramentu.43 9 czerwca 1966 r. w uroczystość Bożego Ciała poświęcony został obraz MB Częstochowskiej, a 12 czerwca tegoż roku miała miejsce konsekracja kościoła i ołtarza dokonana przez biskupa Władysława Suszyńskiego.44 Dwa lata później wykonano pierwsze malowanie kościoła.

10 maja 1970 r. konsekrowano 3 dzwony. Największy nazwano im. św. Stanisława, mniejszy im. MB Częstochowskiej, trzeci im. Kazimierza Królewicza.45 Dzwony wykonano za pieniądze parafian, którzy specjalnie na ten cel zbierali złom.

W 1974 r. proboszczem monieckiej parafii został ks. Kazimierz Wilczewski. Był on absolwentem Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Po święceniach kapłańskich pracował w Rudominie koło Wilna, Suchowoli, Białymstoku i Czarnej Wsi Kościelnej.

Sentyment do Wilna pozostał jednak na zawsze w pamięci ks. proboszcza. W 1984 r. przypadała pięćsetna rocznica śmierci św. Kazimierza - patrona parafii, diecezji oraz Wilna i całej Litwy. Z tej to okazji w monieckiej kaplicy wykonano ołtarz w mozaice nawiązujący do architektury Wilna, zwłaszcza Ostrej Bramy. Poświęcenia kaplicy dokonał Ksiądz Kardynał Franciszek Macharski, przy licznym udziale księży biskupów z Prymasem Polski Kardynałem Józefem Glempem.46 W 1987 r. w parafii odbyła się wielka uroczystość. Było to diecezjalne przyjęcie kopii Cudownego Obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej peregrynującego po Polsce.

Wzięli w niej udział: Ksiądz Prymas Józef Glemp, Kardynał Henryk Gulbinowicz, Kardynał z Włoch, czternastu polskich biskupów oraz licznie przybyli wierni.47 W latach 1986 - 93 wykonano prace nad polichromią kościoła /przy wydatnym wsparciu finansowym Polonii amerykańskiej/. Realizowali je państwa Tiuniniowie z Warszawy. Malarstwo na sklepieniu na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu zaprojektował i wykonał 42 APM, Zeszyt ogłoszeń parafialnych, Ogłoszenie z dn. 12 XI 1961 r.

43 K. Wilczewski, Kronika Katolicka..., listopad 1994 r.

44 AAB, Teczka „Parafia Mońki”.

45 K. Wilczewski, Kronika Katolicka..., listopad 1994 r.

46 Ksiądz Kanonik Kazimierz Wilczewski, Mońki 1999, s. 14.

47 Tamże., s. 14

55

rozdział iii - Religie i wyznania w duchu renesansowym artysta malarz, konserwator dzieł sztuki, Robert Stpiczyński z Warszawy.48 „Zainstalowano” też nowe stelle i ustawiono stylowe konfesjonały. W kościele zawieszono nowe obrazy Świętej Rodziny, Świętego Maksymiliana Kolbego, Matki Bożej Ostrobramskiej i Miłosierdzia Bożego.

W 1995 r. uroczyście obchodzono 75-lecie parafii, połączonej ze złotym jubileuszem kapłaństwa ks. proboszcza.49 W tym samym roku ks. Wilczewski przeszedł na emeryturę i zamieszkał w Turośni Kościelnej. Po długiej chorobie zmarł w 2004 r.

Od 1 stycznia 1995 r. funkcję proboszcza pełnił ks. kanonik Tadeusz Horosz. Utrzymywał on ciepłe i serdeczne kontakty z obecnym Księdzem Arcybiskupem Metropolitą Gdańskim Sławojem Leszkiem Głódziem. Ich znajomość sięgała czasów młodości. Jej efektem były częste wzajemne wizyty. Dzięki temu społeczność katolicka parafii monieckiej mogła podczas świąt i uroczystość kościelnych modlić się z tak dostojnym hierarchą kościelnym. Znajomość ta kontynuowana jest nieprzerwanie do dziś. Ksiądz proboszcz Tadeusz Horosz wyremontował też plebanię. W ostatnich latach swojej posługi w charakterze proboszcza dokonał remontu kościoła, odnawiając elewację zewnętrzną oraz dach. Na ten cel przeznaczył część środków parafialnych, udało się też pozyskać dotacje unijne oraz część pieniędzy z puli zabytków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego. W 2014 r. ks. proboszcz odszedł na zasłużoną emeryturę. Zastąpił go ks. kanonik Andrzej Ziółkowski.

W odległości ok. 300 m od kościoła znajduje się cmentarz grzebalny założony w 1920 r.

Zajmował on powierzchnię 2 ha. W 1976 r. został powiększony o 1,5 ha.

W 1995 r. oddano do użytku i poświęcono drugi cmentarz /miejski/. Zajmuje on powierzchnię 4 ha i jest oddalony od kościoła o 1 km.

Obok kościoła ma swoją siedzibę Zgromadzenie Sióstr św. Teresy od Dzieciątka Jezus.

Dom, w którym zamieszkują siostry wybudowała Maria Olechno - siostra Immaculata.

6 kwietnia 2004 r. z najstarszego i największego w Archidiecezji Białostockiej dekanatu knyszyńskiego został wyodrębniony dekanat moniecki. Jest jednym z 13 w Archidiecezji Białostockiej.

W jego skład wchodzą następujące parafie: - MB Anielskiej w Downarach, - Nawiedzenia NMP w Giełczynie, - Św. Agnieszki w Goniądzu, - Św. Klary w Kuleszach, - Najświętszego Serca Pana Jezusa w Laskowcu, - MB Częstochowskiej i św. Kazimierza w Mońkach, - Św. Brata Alberta Chmielowskiego w Mońkach, - Św. Apostołów Piotra i Pawła w Trzciannem.

48 Biuletyn Konserwatorski..., s. 143.

49 Tamże., s. 14.

56

Religie i wyznania - rozdział iii Dziekanem mianowano ks. Tadeusza Horosza, wicedziekanem ks. Jana Szklanko, Ojcem Duchowym ks. Tadeusza Malinowskiego. Obecnie dziekanem jest ks. prałat Henryk Miron Parafia św. Brata Alberta Chmielowskiego W latach 90-tych zwiększała się liczebność katolickiej społeczności Moniek. Rozwijał się też wyraźnie ogólny trend zmierzający do rozwoju budownictwa sakralnego i zwiększenia sieci parafii, po okresie „walki z Kościołem”. Istotną rolę odegrały też na pewno, „ambicje” mieszkańców nowego monieckiego osiedla „Maliny”, którzy woleliby mieć „na miejscu swój własny” kościół.

Czynniki te wpłynęły na zainicjowanie realizacji planów zmierzających do utworzenia odrębnej parafii i budowy nowego kościoła.

Ostateczna decyzja zapadła w 1996 r. W maju tego samego roku rozpoczęto budowę tymczasowej kaplicy. 22 V tego roku ustawiono przed jej frontem dębowy krzyż. 2 VI 1996 r. ks. Arcybiskup Stanisław Szymecki dokonał poświęcenia kaplicy.

23 V 1997 r. została erygowana parafia pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego. Powstała ona z części parafii MB Częstochowskiej i św. Kazimierza w Mońkach.50 W wyniku podziału granicami parafii są ulice: Aleja Niepodległości /od ulicy Tysiąclecia/, Armii Krajowej, Augustowska, Gajowa, Jagodowa, Konopnickiej, Kościuszki, Krzywa, Leśna, Norwida, Parkowa, PCK, Polna, Słoneczna, Świerkowa, Tuwima, Tysiąclecia /od Alei Niepodległości/, Wesoła, Wiśniowa, Wojska Polskiego /do drogi wiodącej do oczyszczalni/, Zielona, Żurawia oraz wsie Ciesze, Krzeczkowo, Potoczyzna, Przytulanka.

Proboszczem nowo powstałej parafii został mianowany ksiądz Henryk Miron.

15 VI 1997 r. ks. Dziekan Prałat Alfred Ignatowicz dokonał wprowadzenia na proboszcza ks. Henryka Mirona.

W trakcie uroczystej Mszy św., odprawianej przez ks. Arcybiskupa Stanisława Szymeckiego poświęcony został obraz św. Brata Alberta Chmielowskiego, namalowany przez Marka Karpa z Suchowoli, figura MB Fatimskiej i plac pod budowę Kościoła.51 Nowo powstałą parafię czekały 2 najtrudniejsze zadania: budowa kościoła i plebanii.

Po zgromadzeniu odpowiedniej dokumentacji i wykupieniu działek przystąpiono do opracowania projektu architektonicznego kościoła i plebanii.

Na projektantów budowy świątyni wybrano architektów z Białegostoku - Ewę i Andrzeja Kiluków.

Konstruktorem został Jan Krzysztof Grochowski, pracami budowlanymi kierował Andrzej

50 Nasz Brat, Pismo parafii św. Brata Alberta w Mońkach, Nr 4 (38) 2007 r., s. 3 51 Tamże., s. 3.

57

rozdział iii - Religie i wyznania Maciorowski, a majstrem budowy został Marian Żędzian.52 15 IX 1997 r. rozpoczęto prace przy wykopach pod budowę plebanii, a 19 VI 1998 r. otrzymano pozwolenie na budowę kościoła.53 W 1999 r. ukończono budowę plebanii, a 20 czerwca tego roku została ona poświęcona przez ks. Arcybiskupa Stanisława Szymeckiego.54 Pozwoliło to, mieszkającym dotychczas w blokach mieszkalnych księżom, na „osiedlenie się” w nowej plebanii.

W początkowym okresie istnienia parafii życie religijne jej wspólnoty koncentrowało się w tymczasowej kaplicy. To tu sprawowano sakramenty święte, głoszono Słowo Boże, odprawiano Msze św. i nabożeństwa.

Po uzyskaniu pozwolenia na budowę kościoła rozpoczęły się prace przy wykopach oraz wznoszeniu fundamentów i ścian.

17 VI 2000 r. w uroczystość odpustową ku czci św. Brata Alberta Chmielowskiego ks. Arcybiskup Stanisław Szymecki Metropolita Białostocki dokonał poświęcenia i wmurowania kamienia węgielnego w budowany Kościół.55 Pochodził on z pustelni św. Brata Alberta na Kaletówkach k/Zakopanego. Wraz z nim w mury świątyni wmurowano akt erekcyjny i dekret ks. Arcybiskupa.

Od tego momentu prace budowlane ruszyły „pełną parą”. To dzięki zaangażowaniu ks. proboszcza, wielkiej ofiarności i pracy parafian, włączeniu się władz miejsko - gminnych i powiatowych, pomocy zakładów pracy, sponsorom i „ludziom dobrej woli” prace kontynuowano w szybkim tempie.

27 III 2001 r. ks. Arcybiskup Wojciech Ziemba po raz pierwszy dokonał Wizytacji Kanonicznej Parafii, a w 2002 r. odprawił, wraz z kapłanami pracującymi w parafii, pierwszą Mszę św. - Pasterkę.56 Poświęcił też obraz „Ecce Homo” umieszczony w prezbiterium kościoła.

W 2003 r. pokryto dach, a w 2004 r. wybudowano wieżę, na której zainstalowano krzyż oraz figurę Matki Bożej.

Od 16 XI 2003 r. w uroczystość NMP Ostrobramskiej kościół zaczął pełnić funkcję świątyni parafialnej.57 30 V 2004 r. miała miejsce pierwsza prymicja w budującym się kościele. Ks. Karol Jabłoński odprawił swoją pierwszą Mszę św.

Kolejne lata upłynęły na upiększeniu wystroju świątyni. Położono granitową posadzkę, wykonano marmurowy ołtarz, ambonę i chrzcielnicę. Okna ozdobione zostały kolorowymi witra 52 Historia parafii św. Brata Alberta Chmielowskiego, w: W Służbie Miłosierdzia, 2007 r., nr 2(39) s. 24.

53 Nasz Brat..., s. 4.

54 To już 15 lat parafii w: Wieści Monieckie Nr 5/2012 (19), s. 6.

55 Nasz Brat..., s. 6.

56 Tamże., s. 8.

57 To już 15 lat …, s. 6.

58

Religie i wyznania - rozdział iii żami autorstwa Mieczysława Mazura. „Zwieńczeniem trudu budowania kościoła, wysiłkiem Księdza Proboszcza Prałata Henryka Mirona, parafian, budowniczych i ofiarodawców był dzień 24 VI 2007 r. Świętując 10-lecie istnienia parafii ks. Arcybiskup Edward Ozorowski Metropolita Białostocki dokonał konsekracji ołtarza i świątyni przy licznym udziale duchowieństwa i parafian”.58 W latach następnych kościół wyposażono w nowe dębowe ławki, konfesjonały oraz witraże o wysokiej wartości artystycznej.

Staraniem ks. proboszcza i parafian zakupiono w Niemczech 29 głosowe organy piszczałkowe o trakcie mechanicznym. Wysoka ich jakość, duże możliwości i ładne brzmienie skłoniły ks. proboszcza, by we współpracy z Dyrekcją Monieckiego Ośrodka Kultury, Burmistrzem Moniek, Starostą Monieckim oraz pracującym w parafii, doskonale przygotowanym i wykształconym organistą, zorganizować Międzynarodowe Wieczory Muzyczne. Pomysł okazał się „trafiony” i obecnie w każdą sobotę września gromadzą one liczne grono miłośników muzyki organowej i mieszkańców miasta.

Po zakończeniu budowy kościoła kontynuowane były prace upiększająco - porządkowe w obrębie placu kościelnego. Został on uporządkowany i wyłożony polbrukiem. Zasiano też trawę i posadzono krzewy. „W 2011 r. zostały wykonane marmurowe ołtarze, które nadały religijnego charakteru świątyni i ją upiększyły. 22 IV 2012 r., podczas Wizytacji Kanonicznej Parafii, ks. Arcybiskup Edward Ozorowski Metropolita Białostocki poświęcił je”.59 Całkowita powierzchnia kościoła wraz z zakrystią to 1200 m2.

Na wieży świątyni umieszczono 3 dzwony: „Józef” /ofiarowany przez Antoniego Prokopa z rodziną/, wyświęcony 19 X 1997 r., „Maryja”/ofiarowany przez Jadwigę Pezowicz/, wyświęcony 16 XII 1997 r. i „św. Brat Albert” /ofiarowany przez społeczeństwo miasta i gminy/, wyświęcony18 V 1998 r.60.

W parafii działają: Rada Parafialna, Koła Żywego Różańca, Chór Parafialny, schole, Ruch Rodzin Nazaretańskich, Duszpasterstwo Młodzieżowe, OAZA. Wybudowanie i wyposażenie w tak krótkim czasie okazałego i pięknego kościoła było możliwe dzięki zaangażowaniu i determinacji ks. proboszcza, miejscowych kapłanów i parafian.

To ich duchowe i finansowe wsparcie było czynnikiem determinującym szybkie sfinalizowanie prac. Ogromną pomocą służyły też miejscowe władze miejsko - gminne i powiatowe. Prace budowlane wydatnie wspierali dobroczyńcy.

Na terenie gminy Mońki funkcjonują jeszcze 2 parafie: w Kuleszach i Boguszewie.

58 Tamże., s. 6.

59 Tamże., s. 7.

60 Nasz Brat…, s. 4.

59

rozdział iii - Religie i wyznania Parafia Św. Klary w Kuleszach Wieś Kulesze należała niegdyś do parafii pw. Apostołów Piotra i Pawła w Trzciannem.

Po zakończeniu I wojny światowej w Downarach dawne rosyjskie kasyno zostało przebudowane na kościół. W 1925 r. utworzono tam parafię pw. Matki Bożej Anielskiej, do której przyłączono Kulesze. We wsi szczególną czcią darzono św. Klarę, a mieszkańcy „rozdarci” pomiędzy Trzciannem i Downarami zaczęli myśleć o budowie własnej świątyni.

W 1936 r. mieszkańcy wsi wybudowali przy drodze do Trzciannego kaplicę pw. św. Klary.

4 razy w roku ksiądz z Downar odprawiał tam Mszę św. Latem 1944 r. Niemcy spalili kaplicę.

Po wojnie zamierzano ją odbudować. Ówczesne władze nie chciały jednak wyrazić na to zgody.

Dopiero w maju 1975 r. uzyskano pozwolenie na budowę kościoła.

W kwietniu 1976 r. ks. Jan Kosecki wikariusz parafii Downary poświęcił krzyż oraz plac przeznaczony na budowę. 4 maja 1976 r. rozpoczęto budowę świątyni według projektu Wacława Głuszyńskiego.

29 czerwca Ksiądz Kardynał Henryk Gulbinowicz - Metropolita Wrocławski i Ksiądz Biskup Edward Kisiel ówczesny Administrator Apostolski Archidiecezji w Białymstoku - poświęcili i wmurowali kamień węgielny.

Dzięki wielkiej pracowitości, zaangażowaniu i wielkiej ofiarności mieszkańców wsi, kościół został wybudowany w ciągu pół roku.

25 grudnia 1976 r. w nowym kościele została odprawiona pierwsza Msza św. - Pasterka.

W styczniu 1977 r. Ksiądz Biskup Edward Kisiel poświęcił kościół.

W roku 1985 świątynia otrzymała tytuł kościoła rektoralnego. Pierwszym rektorem został ks. Stanisław Kurek. Rektorat obejmował wsie: Kulesze, Kiślak, kol. Kramkówkę, Uścianek i Wilamówkę.

W 1988 r. otrzymano pozwolenie na założenie cmentarza, który został poświęcony 25 kwietnia 1989 r.

W 1991 r. zainstalowano 2 dzwony, a obok kościoła wybudowano Grotę Matki Bożej.

2 lipca 1995 r. z dotychczasowego rektoratu utworzono parafię Kulesze, której proboszczem został ks. Tadeusz Malinowski.

Dzięki staraniom ks. proboszcza i wiernych wykonano marmurowy ołtarz i ambonkę, ułożono nową posadzkę, odnowiono chór, wykonano nowe konfesjonały i meble do zakrystii oraz odmalowano wnętrze kościoła.

29 września 2002 r. Metropolita Białostocki Ksiądz Arcybiskup Wojciech Ziemba dokonał uroczystego poświęcenia kościoła, nadając mu tytuł św. Klary.

60

Religie i wyznania - rozdział iii Księża pracujący w tamtejszym kościele: - ks. Jan Kosecki (1976 - 1982) - ks. Jan Jankowski (1983 - 1984) - ks. Stanisław Kurek (1985 - 1986) - ks. Czesław Tokarzewski (1986 - 1993) - ks. Tadeusz Malinowski (1993 Parafia NMP Królowej Polski w Boguszewie Pod koniec XV w. na terenie obecnej wsi Boguszewo osiedliła się ludność pochodzenia ruskiego, która przybyła tu z okolic Bielska i Suraża. Istniała tu cerkiew prawosławna pw. Paraskewy Męczennicy.

Wraz z upływem czasu mieszkańcy przyjmowali stopniowo obrządek rzymskokatolicki i stawali się wyznawcami tego kościoła. Wieś została włączona do parafii Trzcianne.

Po ostatniej wojnie rozpoczęto starania o uzyskanie pozwolenia na budowę świątyni w Boguszewie. Przez długie lata działania te były nieskuteczne. Dopiero w 1980 r. ówczesne władze wydały stosowne dokumenty.

Do prowadzenia prac organizacyjno - budowlanych przy wznoszeniu nowego kościoła desygnowano wikariusza z Trzciannego ks. Januarego Kownackiego. Autorem projektu świątyni był inż. Mirosław Stawecki. Prace budowlane rozpoczęto w 1981 r. W wyniku ogromnego zaangażowania wiernych i budowniczych już w 1982 r. ukończono zasadniczą część prac.

2 V 1982 r. kościół został poświęcony przez biskupa Edwarda Kisiela. W dalszym ciągu prowadzono jednak pracy wykończeniowe. Organizował je i nadzorował ks. Andrzej Sadowski.

Od 1984 r. w Boguszewie osiadł na stałe pierwszy duszpasterz. W 1985 r. powstał samodzielny rektorat, a od 1987 r. zaczęto prowadzić księgi kościelne. 7 IX 1995 r. Metropolita Białostocki Arcybiskup Stanisław Szymecki erygował parafię w Boguszewie. Pierwszym proboszczem został ks. Stanisław Kurek.

Parafia w Boguszewie została wydzielona z parafii Trzcianne. W jej skład wchodzą następujące miejscowości: Boguszewo, Boguszewo kol., Boguszewka, Dębina, Czekołdy, Lewonie i Zalesie. Obecnie funkcję proboszcza pełni ks. Marek Wojszko, a parafia liczy ok. 530 wiernych. W 1990 r. w pobliżu kościoła wytyczono cmentarz o powierzchni 0,75 ha. Został on poświęcony 13 V 1992 r.

Chór parafialny

61

rozdział iii - Religie i wyznania

Krzyż misyjny - zbiory A. Bielińska

Chór parafialny w Mońkach - rok 1948 - zbiory Cz. Wiszowaty

Procesja Bożego Ciała - rok 1968 - zbiory Cz. Wiszowaty

62

Ołtarz w Kościele pw. Matki Boskiej Częstochowskiej

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej

i Św. Kazimierza Królewicza

i Św. Kazimierza Królewicza

Religie i wyznania - rozdział iii

Wmurowanie kamienia węgielnego - rok 2000

Kościół w budowie

Uroczystość odpustowa ku czci św. Brata Alberta - Jego Ekscelencja ks. Abp Stanisław Szymecki Metropolita Białostocki

Boże Ciało - w tle budowa plebanii

Ołtarz w Kościele pw. Św. Brata Alberta Chmielowskiego w Mońkach

63

KULTURA - rozdział iv

Rozdział IV

KULTURA 67

rozdział iv - KULTURA Kultura O „monieckiej kulturze” przez duże „K” możemy mówić dopiero po zakończeniu II wojny światowej, a tak naprawdę, po utworzeniu powiatu w 1954 r.

Wraz z jego powstaniem następował stopniowy rozwój miejscowości. Starano się też „ruszyć” z miejsca z szeroko rozumianą kulturą. Na początku przystąpiono do budowy domu kultury. Prace przebiegały dość sprawnie i w 1956 r. został on oddany do użytku. Mieścił się przy ulicy Słowackiego. Znajdowała się tam sala widowiskowa na 200 miejsc, w której umieszczono kino. Swoją siedzibę znalazły tam też: biblioteka, świetlica, Klub Prasy i Książki oraz ognisko muzyczne.

Nowo powstałe kino nie miało jednak nazwy. Ogłoszono więc konkurs na jego nazwę. Spośród wielu nadesłanych propozycji najbardziej do gustu komisji przypadła nazwa „Sputnik”.

Została ona zgłoszona przez jedną z monieckich uczennic. Tak też kino „ochrzczono”. Była to propozycja „modna” i „na czasie”. Stała się ona jednak przyczynkiem do wielu żartów, uwag i złośliwości zarówno w odniesieniu do samej osady, jak i do jej mieszkańców.

Kierownik domu kultury uważał się zaś za osobę bardzo ważną i wpływową. Chwalił się, że marszałek Żukow to jego kuzyn. Opowiadał o tym, że często dzwoni do kuzyna do Moskwy.1 Z czasem w sali widowiskowej zaczęto organizować ciekawe imprezy, spotkania z interesującymi ludźmi, występy artystyczne, obchody rocznicowe, koncerty orkiestr dętych itp. „Moniecka kultura”, od samego początku funkcjonowania mogła poszczycić się wieloma wybitnymi i oddanymi sprawie działaczami i animatorami kultury. Jedna z pierwszych to Irena Szumska, która w latach 1946 - 1956 była nauczycielką w szkole podstawowej w Mońkach.

Organizowała ona zespoły teatralne, chóralne i estradowe.

Aktywnie na niwie kultury działali też: Kazimierz Żakowicz - długoletni prezes ZNP oraz nauczyciele - społecznicy: Edwarda i Wacław Kisło, pracujący w Szkole Podstawowej w Przytulance. Oprócz codziennej pracy edukacyjno - wychowawczej zorganizowali oni Klub Rolnika i Koło Gospodyń Wiejskich. Stworzyli też teatr amatorski.

W 1956 r. nowo powstały powiat mógł poszczycić się dużymi osiągnięciami w dziedzinie kultury. Do najważniejszych należy zaliczyć: - zorganizowanie na swoim terenie 8 bibliotek, - powstanie 74 punktów bibliotecznych i świetlic gromadzkich, - „zdobycie” przez biblioteki 5 260 czytelników, - zorganizowanie 64 zespołów samokształcenia rolniczego i 38 czytelniczego, - powstanie 20 zespołów artystycznych, - zbudowanie i oddanie do użytku siedziby domu kultury.2

1 za: S. Radecki, Tamże., s. 33.

2 S. Radecki, Tamże., s. 35.

68

KULTURA - rozdział iv Pomimo tych osiągnięć nadal narzekano na niedostateczną ilość świetlic w terenie i na słabą pracę już istniejących. W samym powiatowym mieście kwitła natomiast działalność kulturalna.

Mieszkańcy chętnie uczestniczyli w spotkaniach z ciekawymi ludźmi /pisarzami, dziennikarzami i aktorami/. Organizowano przedstawienia teatralne, wieczorki rocznicowe, szkolenia i konferencje. Aktywnie działało Towarzystwo Wiedzy Powszechnej oraz kluby dyskusyjne.

W 1961 r. powstaje radiowęzeł, który zostaje podłączony pod ogólnopowiatowy działający na poczcie.

W latach 1962 - 1963 przystąpiono do „zbierania”, dokumentowania i udostępniania twórczości ludowej. Dotyczyło to przede wszystkim zebrania i ocalenia od zapomnienia dawnych pieśni ludowych, przyśpiewek i obyczajów. Efektem wykonanej pracy była wystawa zaprezentowana w roku 1964 w murach szkoły podstawowej przy ulicy Tysiąclecia.

W 1964 r. Mońki uroczyście obchodziły 10-lecie istnienia powiatu. Z tej okazji odbyła się żakinada i defilada, w której wzięła udział młodzież szkolna w strojach ludowych.

Zorganizowano też /wspomnianą wcześniej/ wystawę sztuki ludowej, a w kinie „Sputnik” wystąpiły zespoły młodzieżowe, dziecięce i orkiestra dęta z Knyszyna.

W 1965 r. Mońki stają się miastem, a w roku 1966 Moniecki Powiatowy Dom Kultury zmienia nazwę na Poradnię Kulturalno - Oświatową, a jej kierownikiem zostaje Magdalena Brzozowska.

W 1967 r. jej siedzibę przeniesiono do budynku, w którym mieściła się straż pożarna. Na potrzeby „monieckiej kultury” wygospodarowano pomieszczenia: klub miejski, sale dla instruktorów i pokoje socjalne. Swoje miejsce znalazło też Monieckie Towarzystwo Regionalne.3 W marcu 1969 r. odbyła się inauguracja „Tygodnia Teatru”. Z tej okazji Teatr Dramatyczny im. Aleksandra Węgierki w Białymstoku wystąpił ze sztuką w Mońkach i Goniądzu. Przy okazji zorganizowano spotkania z aktorami i recitale w kilku klubach wiejskich. Zaowocowało to aktywizacją amatorskiego ruchu teatralnego. W 1970 r. niektóre zespoły z powiatu monieckiego wzięły udział w konkursie „Bliżej Teatru”.

Działające na terenie powiatu kluby miłośników teatru organizowały zbiorowe oglądanie spektakli, dyskusje i wyjazdy na wybrane sztuki.

W kinie występowali zaś artyści Teatru Ziemi Łódzkiej i Teatru Lalek z Białegostoku.

W lipcu 1969 r. w Mońkach na stadionie miejskim wystąpił Zespół Pieśni i Tańca Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej.4 W 1972 r., podczas inauguracji roku oświatowego, w nowej monieckiej szkole podstawowej wystąpiła Białostocka Orkiestra Symfoniczna wraz z artystami operetki warszawskiej.

3 Informacje W. Zmarzlik.

4 J. Łąkocy, Monografia Monieckiego Ośrodka Kultury, praca magisterska, Białystok 2009, s. 39.

69

rozdział iv - KULTURA Od lat 70-tych odbywały się cyklicznie eliminacje powiatowe konkursu piosenki radzieckiej i konkursy recytatorskie.

W 1974 przy MOK został utworzony Klub Seniora.

W 1975 r. dyrektorem zostaje Włodzimierz Zmarzlik. W styczniu 1976 r. nastąpiła tez zmiana nazwy placówki, z Poradni Kulturalno - Oświatowej na Moniecki Ośrodek Kultury. Nowy dyrektor okazał się on postacią bardzo znaczącą dla „monieckiej kultury” i ...nie tylko. Wcześniej dał się poznać jako aktywny działacz na rzecz miasta i powiatu.

W latach 70-tych zaczęły powstawać ludowe zespoły śpiewacze we wsiach powiatu monieckiego. Przyjmowały one nazwy od miejscowości (np.: „Przytulanki” czy „Kuleszanki”) w których mieszkały i pracowały członkinie zespołów. Celem tej działalności było zachowanie i ocalenie starych, zapomnianych pieśni ludowych i ich autentycznego brzmienia.

Kilka zespołów ludowych reprezentowało nasz powiat na wielu imprezach o randze krajowej. W prestiżowym Festiwalu Kapeli i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu nad Wisła główną nagrodę „Złotą Basztę” zdobywały kolejno w poszczególnych latach: Kalinki z Kalinówki Królewskiej, „Kuleszanki” z Kulesz i „Długołęczanki” z Długołęki.

MOK popularyzował też twórczość poetycką. Organizowano spotkania autorskie z poetkami i poetami ludowymi: Melanią Burzyńską z Jaświł, Elżbietą Daniszewską z Knyszyna i Józefem Grochowskim z Moniek.

W 1975 powstaje Park Miejski, a dwa lata później w tym miejscu zostaje ukończony Amfiteatr Miejski.

W 1976 r. MOK, wspólnie z miejscowymi władzami, zorganizował imprezę, której ranga i znaczenie przekroczyły znacznie ramy społeczności lokalnej. Z czasem stała się bardzo znanym i uroczyście obchodzonym ogólnopolskim świętem polskiej wsi. Chodzi oczywiście o „Święto Ziemniaka”.

Pierwsze jego obchody odbyły się we wsi Przytulanka. W zamyśle jego twórców i organizatorów święto miało „gościć” co rok w innej wsi. Miało popularyzować polską wieś, jej folklor oraz różne formy wiejskiej zabawy i rozrywki. Przy okazji święta piękniały też same wsie, porządkowano drogi, chodniki, płoty i domy/.

Drugie „Święto Ziemniaka” odbyło się w Kołodzieży. Zakończyło się ono wielkim sukcesem i zyskało powszechny rozgłos. Z uwagi na to nadano mu charakter ogólnopolski i zadecydowano, że będzie odbywać się na monieckim stadionie.

W organizację i przebieg święta angażowało się odtąd wielu sponsorów i współorganizatorów. „Święto Ziemniaka” w 1979 r. zaszczycił swoją obecnością ówczesny I sekretarz KC PZPR Edward Gierek. W późniejszych latach, święto przechodziło różne koleje losu, aż po rok 1989, kiedy to zaniechano jego obchodów. W 1995 r. przywrócono uroczyste jego obchody.

Wrócono do dawnej formuły i nadano mu właściwą rangę.

70

KULTURA - rozdział iv W 1985 r. nastąpiła kolejna zmiana lokalizacji. Siedzibę MOK przeniesiono do budynku przy ulicy Białostockiej gdzie mieści się do dziś. Miał być on przeznaczony pierwotnie na cele handlowe jako obszerny pawilon. Na górze znalazły miejsca pomieszczenia służące ośrodkowi, na dole ulokowano bibliotekę publiczną. Po zagospodarowaniu się i przystosowaniu pomieszczeń do działalności kulturalnej z energią i determinacją przystąpiono do realizacji nakreślonych w planach pracy zamierzeń i zadań.

W latach 1987 - 1989 wykonano opracowanie projektu technicznego modernizacji i rozbudowy kina „Sputnik” w Mońkach, który byłby w stanie (zdaniem specjalistów i władz) w pełni zaspokoić potrzeby dynamicznie rozwijającego się miasta w zakresie kultury. Projekt nie został jednak zrealizowany, inwestycja zostaje wstrzymana postanowieniem Wydziału Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego.

Dzięki „znajomościom” W. Zmarzlika i jego kontaktom z białostocką „Estradą” w Mońkach występowali: Anna Jantar, Mieczysław Fogg, Stanisław Mikulski, Kalina Jędrusik, Hanka Bielicka, Wojciech Siemion, Krystyna Loska, Tadeusz Drozda, „Kurpie Zielone” i inni.5 W wyniku transformacji politycznych i zmian, które dokonały się w Polsce po 1989 r. dyrektor MOK W. Zmarzlik, jako człowiek „nie tej opcji”, odchodzi w 1990 r. na zasłużoną emeryturę. Bardzo dużo sił i zapału poświęcił monieckiemu środowisku.

Były dyrektor WOAK w Białymstoku Kazimierz Derkowski tak o nim pisał: „Dyrektora monieckiej kultury uchwycić jest bardzo trudno. Jest szybki jak błyskawica, a przy tym niezwykle wszechstronny. Zarządza, dyryguje, gra na akordeonie, zna się na fotografii, recytuje, sypie anegdotami, śpiewa /stworzył grupę „Wesołki”/, pisze do gazet, udziela się społecznie w Monieckim Towarzystwie Regionalnym, Towarzystwo Przyjaźni Polsko - Radzieckiej i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci. Znają go wszyscy mieszkańcy Moniek i powiatu monieckiego.

Wśród pracowników kultury pełni honorową funkcję dziekana. Potrafi znaleźć wspólny język z ludźmi różnych środowisk, jest bezpośredni, przyjacielski i bardzo towarzyski. Nawiązuje szybko kontakty.”6 Charakterystyka ze wszech miar trafna.

W. Zmarzlik, ze względu na swój porywczy i impulsywny charakter nazywany był przez współpracowników i znajomych „Pospiesznym”. W kręgu ludzi związanych z kulturą funkcjonował nawet wierszyk: „Dlaczego o Mońkach mówi się na świecie, nawet w Ameryce? No dlaczego? Wiecie?. Bo mieszka tam chłopak całkiem nowoczesny, co miał pseudonim Włodzimierz Pospieszny.”

W roku 1990 funkcję dyrektora przejmuje Adam Kołodziej. Kontynuowano działalność w ramach MOK. Organizowano festyny, występy znanych zespołów oraz konkursy recytatorskie i wokalne. Odbywały się dyskoteki dla dzieci i młodzieży oraz wieczorki dla seniorów.

Uroczyście obchodzono „Dzień Babci i Dziadka”, „Dzień Matki” oraz „Dzień Seniora”.

5 za: A. Porębska, Włodzimierz Zmarzlik - organizator i działacz kultury masowej w Mońkach i powiecie monieckim, Białystok 2005 r., s. 42 6 K .Derkowski, Kultura to moje życie, s. 48

71

rozdział iv - KULTURA W 1994 r. MOK brał udział w Międzywojewódzkim Konkursie na Rzeźbę Sakralną w Sztuce Ludowej organizowanym przez WOAK w Białymstoku. W konkursie zostali wyróżnieni: Ryszard Sosnowski i Jan Puchalski.

W 1999 r. nowym dyrektorem MOK został Arkadiusz Studniarek /funkcję tę pełnił do 2001 r./.

Przez krótki okres /przed przejęciem funkcji przez Studniarka/ obowiązki dyrektora pełniła Teresa Marzanna Skutnik.

W roku 2001 funkcję dyrektora pełniła Barbara Lewkowska oraz przez okres ok. 3 miesięcy Tomasz Zaremba, w latach 2002 - 2005 dyrektorem MOK był Dariusz Gwiazda, w latach 2005 - 2007 - Tomasz Pac, a od 2007 do chwili obecnej ponownie Dariusz Gwiazda.

MOK promuje i otacza opieką „działających” na terenie gminy i powiatu twórców ludowych, rzeźbiarzy, poetów ludowych, malarzy, twórców rękodzieła ludowego, poprzez wystawy ich prac, udziały w konkursach, przeglądach i plenerach.

Do kalendarza cyklicznych imprez organizowanych przez władze miasta i gminy oraz MOK weszły „Dni Moniek”. Jest to największe wydarzenie kulturalne i rozrywkowe w całym powiecie monieckim, w którym uczestniczy kilka tysięcy widzów. W jej trakcie wystąpiły tak znane zespoły jak: „Kasa Chorych”, „Światło Świec” i „Raz Dwa Trzy”, Janusz Laskowski, Varius Manx, Elektryczne Gitary, Kombii, Leszcze, Stachursky, Feel, Irena Jarocka, Krzysztof Krawczyk, Halina Frąckowiak, Wojciech Gąssowski, Łukasz Zagobelny, Łzy, Czerwone Gitary, PapaD., Piersi.

Podczas trwania imprezy można odwiedzić różnego rodzaju stoiska wystawowe, na których sprzedawane są zabawki, słodycze, kosze wiklinowe, obrazy, rzeźby z drewna itp. Dla najmłodszych przygotowane są różnego rodzaju trampoliny, dmuchane zjeżdżalnie, zamki oraz ogrom innych atrakcji. W latach 1999 - 2009 r. impreza ta została połączona ze „Studiem Lato”.

Przy Monieckim Ośrodku Kultury działa „Koło Małego Plastyka”, dziecięcy zespół ludowy „Podlasiaczki”, grupa breakdance i hip hop, Młodzieżowy zespół wokalny i koło teatralne.

Koło Brydżowe i Szachowe. Zespoły ludowe „Pogodna Jesień” i „Wrzosy”.

MOK jest pomysłodawcą i gospodarzem „Wojewódzkiego Przeglądu Zdobnictwa Obrzędowego Cyklu Wiosennego i Świąt Wielkanocnych” oraz „Przeglądu Wojewódzkiego na Poezję Śpiewaną Jacka Kaczmarskiego”, Powiatowy Przegląd Amatorskiej Twórczości Plastycznej, Powiatowego Konkursu „Na Choinkę Bożonarodzeniową”, Ogólnopolskiego Konkurs Poetycki im. Melanii Burzyńskiej „Poezja życiem pisana” i Ogólnopolskiego Konkurs na piosenkę Patriotyczną „Jeszcze Polska Nie Zginęła”.

Z każdym rokiem MOK rozszerza swoją ofertę adresowaną do mieszkańców miasta, gminy i powiatu. Obecnie w mieście odbywa się kilkadziesiąt stałych, cyklicznych imprez w ciągu roku. Mieszkańcy mają możliwość uczestniczyć w ciekawych imprezach kulturalnych.

Dzieciom „moniecka kultura” proponuje „Ferie Zimowe” organizuje „Dzień Dziecka” oraz wakacyjną imprezę „Wakacyjna Akcja Lato”.

72

KULTURA - rozdział iv Jednym z nowszych projektów jest wielka impreza pn. „Święto Wsi”. Przygotowania do współzawodnictwa trwają na długo „przed”. Święto wpływa na zacieśnianie się więzi i integrację pomiędzy mieszkańcami oraz poprawę estetyki wsi. Charakter „dziękczynienia” czyli lokalnych dożynek jest formą podziękowania rolnikom ziemi monieckiej za ich owoce i trud pracy.

Z inicjatywy Burmistrza Moniek Zbigniewa Karowskiego, Dariusza Gwiazdy Dyrektora Monieckiego Ośrodka Kultury oraz Andrzeja Beczko Prezesa Ochotniczej Straży Pożarnej w roku 2012 założona zostaje Młodzieżowa Orkiestra Dęta MOK przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Mońkach. Wyposażona zostaje dzięki dofinansowaniu ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu Rozwój Infrastruktury, priorytet: Infrastruktura domów kultury. Pierwszy inauguracyjny koncert odbywa się już w kwietniu 2013 r. w Kościele pw. św. Brata Alberta Chmielowskiego w Mońkach. Do dziś orkiestra uczestniczyła w wielu uroczystościach w Mońkach, kilku wyjazdach i występach na terenie Polski. Pozyskała stroje i okrycia, zakupiono kilka nowych instrumentów. Kapelmistrzem został Pan Leszek Szymczukiewicz. Pierwszym instruktorem był Pan Michał Łukasz Bielecki, który swoją funkcję pełnił do lipca 2014 roku, obecnie Pan Rafał Seweryn Bronecki. Szczególne podziękowania należą się naszej młodzieży za naprawdę ciężką pracę gry na instrumentach, oraz za wytrwałość w dążeniu do realizacji swoich planów.

Kino Sputnik w Mońkach

Projekt budynku Monieckiego Ośrodka Kultury - lata 1987/89

73

rozdział iv - KULTURA

Święto Ziemniaka - rok 1978 Święto Ziemniaka - rok 1995

74

KULTURA - rozdział iv

Mały Konkurs Recytatorski w MOK - rok 1996

Moniecki Festyn Wiosenny - rok 1994

Publiczność w Amfiteatrze Miejskim

„W Poszukiwaniu Folkloru” - rok 1992

Złote Gody w MOK

Impreza okolicznościowa w MOK - rok 1992

75

rozdział iv - KULTURA

Zespół FEEL - DNI MONIEK 2008

I Święto Wsi - Kropiwnica 2008

Zespół Śpiewaczy Pogodna Jesień

76

Obchody 3 maja - rok 2011

VIII Przegląd Poezji Śpiewanej Jacka Kaczmarskiego

Zespół Śpiewaczy Wrzosy

KULTURA - rozdział iv

I Święto Wsi - Kropiwnica 2008 Święto Ziemniaka - lata 70.

77

OŚWIATA - rozdział v

Rozdział v

oświata 79

rozdział v - OŚWIATA Oświata Na przeważającej części terytoriów, które po I wojnie światowej weszły w skład II Rzeczypospolitej, wojna zakończyła się w listopadzie 1918 r. Traktat pokojowy kończący wojnę podpisano 11 XI 1918 r.

Gmina Mońki stała się w pełni wolna jednak dopiero w lutym 1919 r.

Oprócz likwidacji zniszczeń i przystąpienia do odbudowy, jednym z najpilniejszych powojennych zadań było zorganizowanie i reaktywowanie polskiego szkolnictwa.

W okresie zaborów władze carskie, ze zrozumiałych względów, nie były zainteresowane rozwojem szkolnictwa wiejskiego. Nowe szkoły, na terenie obecnej gminy, pobudowano i uruchomiono prawdopodobnie jedynie w Dziękoniach i Kołodzieży.

Pierwsze inicjatywy oświatowe podjęto bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości.

Skąpe i nie potwierdzone w pełni informacje wskazują na rok 1920 lub 1921 jako datę powstania pierwszej monieckiej szkoły. Brak dokumentacji uniemożliwia odtworzenie stanu oświaty w okolicznych wsiach. Starsi mieszkańcy wspominają istnienie szkół, które powstały bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości, między innymi w Boguszewie, Czekołdach, czy Kołodzieży.

Proces tworzenia polskich szkół na wsiach, w początkach II Rzeczypospolitej, miał jednak na pewno miejsce i ulegał intensyfikacji, w miarę upływu czasu.

Jedyna zachowana powojenna /po I wojnie światowej/ kronika publicznej szkoły powszechnej w Mońkach informuje, że inwentarz szkolny oraz wszystkie akta i dokumenty zostały całkowicie spalone w czasie okupacji niemieckiej.

Pierwsza moniecka szkoła mieściła się w wynajętych budynkach prywatnych.

Kronika wymienia jedynie ostatniego przedwojennego kierownika szkoły. Był nim Mieczysław Skibiński. W skład grona nauczycielskiego wchodzili: Julia Zawistowska, Agnieszka Pacewicz, Stanisław Musiakiewicz i Stanisław Jabłonowski.1 Szkoła posiadała 5 izb lekcyjnych, bibliotekę /ok. 300 książek/, bliżej nieokreślone pomoce naukowe oraz warsztat do zajęć praktycznych.

Była to szkoła siedmioklasowa. Uczęszczało do niej 220 - 250 uczniów.2 Przed wybuchem II wojny światowej, we wrześniu 1939 r., miejscowi nauczyciele, Stanisław Musiakiewicz i Stanisław Jabłonowski powołani zostali do wojska.

Przegrana „kampania wrześniowa” i klęska II Rzeczypospolitej w wojnie z Niemcami, spowodowała krótkotrwałą okupacje naszych ziem przez wojska niemieckie.

1 Kronika Szkoły Podstawowej Nr 2 w Mońkach.

2 Tamże.,

80

OŚWIATA - rozdział v Po agresji 17 IX 1939 r. to Sowieci stali się kolejnymi, okrutnymi okupantami. „Nowa władza” w niedługim czasie przystąpiła do organizowania szkolnictwa na zajętych i przyłączonych terenach.

Mieszkańcy podmonieckich wsi wspominają istnienie „ruskich szkół” w takich miejscowościach jak: Koleśniki, Żodzie, Zblutowo, Dziękonie.

Poziom nauczania w tych szkołach był bardzo niski i służyć miał ściśle określonym celom propagandowym.

W monieckiej szkole w grudniu 1939 r. na stanowisko kierownika powołany został Józef Zelwiański. Pochodził z Łodzi i był narodowości żydowskiej.3 Szkoła nosiła nazwę: „Niepełna Szkoła Średnia” w Mońkach. Językiem wykładowym był polski. Rosyjski traktowany był jako przedmiot.

Wszyscy uczniowie zostali cofnięci o jedną klasę. W ten sposób powstała szkoła o sześciu klasach, a najniższą była wstępna.

Szkoła mieściła się początkowo w pomieszczeniach przedwojennych, a następnie została przeniesiona do budynku plebanii.

W roku szkolnym 1940/41 kierownikiem szkoły został Komorowski, który był Białorusinem.

Po wybuchu wojny sowiecko - niemieckiej /22 VI 1941 r./ Mońki i okoliczne wsie znalazły się pod okupacją niemiecką. „Nowe władze” nie miały zamiaru uruchamiać polskiej szkoły.

W związku z tym większość przedwojennych nauczycieli zdecydowała się na podjęcie tajnego nauczania. I mimo, że groziły za to surowe kary, akcja zataczała coraz szersze kręgi.

Tajne nauczanie na terenie Moniek prowadzili: Stanisław Jabłonowski, Irena Chmielewska i E. Sznicer.4 O „potajemnym nauczaniu” opowiadają też mieszkańcy niektórych wsi /np. Koleśniki i Łupichy/.

Akcja tajnego nauczania objęła tylko niewielką liczbę uczniów. Większość uczniów nie podjęła trudu dalszego kształcenia się.

Po wyzwoleniu naszych ziem /do końca lipca 1944 r./ lokalne władze, przy aktywnym współudziale miejscowej ludności, przystąpiły do tworzenia sieci placówek oświatowych.

Dla potrzeb nowych szkół pobudowano „baraki”, mające na krótko pełnić funkcje „budynków szkolnych”, w Przytulance i Potoczyźnie. Rzeczywistość okazała się bardziej skomplikowana i budynki te funkcjonowały do lat 80 tych, a nawet później. W Sikorach szkołę umieszczono w dawnym dworku. W innych miejscowościach nauczanie odbywało się w domach prywatnych /Boguszewo, Rybaki/.

3 Tamże., 4 Tamże.,

81

rozdział v - OŚWIATA Do monieckiej szkoły powrócił, po latach zawieruchy wojennej były kierownik Mieczysław Skibiński. Wróciła też z ewakuacji miejscowa i okoliczna ludność. Rozpoczął się czas usuwania zniszczeń wojennych i odbudowy.

W marcu 1945 r. M. Skibiński zaczął, wraz z rodzicami i miejscowymi władzami, organizować szkołę. Na jej potrzeby udało się pozyskać jeden z prywatnych budynków. Nie miał on okien ani drzwi, a jego ogólny stan był bardzo niezadowalający.

Dzięki zaangażowaniu i pracy rodziców i nauczycieli udało się budynek naprawić i dostosować do potrzeb szkoły.

W początkowym okresie jej funkcjonowania uczęszczało do niej ok. 150 uczniów.

Szkoła borykała się ogromnymi trudnościami: brak podręczników i zeszytów, pomocy naukowych, niewykwalifikowana kadra, niedożywienie uczniów itd.

W roku szkolnym 1945/46 na potrzeby szkoły przeznaczony został budynek mieszkalny postawiony przez władze sowieckie na placu parafialnym. W tym miejscu znajduje się obecnie Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych przy ulicy Szkolnej.

Dzięki pomocy rodziców i Inspektora Szkolnego przeprowadzono wewnętrzną jego przebudowę. Utworzono 4 klasy z małym korytarzem i dostosowano budynek do skromnych potrzeb szkoły. Mimo tego warunki pracy i nauki były bardzo trudne. W ławkach dwuosobowych siedziało troje lub czworo uczniów, tablice były „wycięte” z dykty, dokuczały: zimno i ciasnota.

Funkcję kierownika szkoły pełnił w tym czasie Stanisław Jabłonowski, a na czas jego pobytu na urlopie zdrowotnym w Zakopanem, Walentyna Ponarad.

Grono nauczycielskie stanowili: Maria Ciborowska, Halina Raczkowska i Irena Szumska.

W późniejszym okresie zorganizowano: szkolne koło PCK, drużynę żeńską ZHP oraz Spółdzielnię Uczniowską.

W maju 1947 r. szkołę wizytował inspektor szkolny Jan Kowal. Stwierdził „dość dobry poziom naukowy i wychowawczy wśród uczącej się dziatwy”.5 W roku szkolnym 1948/49 stanowisko kierownika szkoły objął Witold Safiejko. Pochodził z Żodzi. Był żołnierzem AK, a wcześniej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Walczył pod Monte Cassino.

Współpracownicy, rodzice i uczniowie wspominają go jako człowieka energicznego i pełnego zapału. Podczas jego kierownictwa poprawiła się estetyka szkoły, jak i samych uczniów. Wprowadzono między innymi fartuszki z białymi kołnierzykami.

W roku szkolnym 1948/49 naukę pobierało 341 uczniów.

W roku następnym przeprowadzono kapitalny remont budynku szkolnego, a szkoła zmieniła 5 Tamże.,

82

OŚWIATA - rozdział v nazwę na „szkołę zbiorczą”. Uczęszczali do niej bowiem uczniowie z Potoczyzny, Przytulanki, Kołodzieży, Maś i innych miejscowości.

Po raz pierwszy w 1950 r. szkoła zorganizowała 2 wycieczki: na Śląsk i do Białegostoku.

W tym też roku miało miejsce badanie wyników nauczania przeprowadzone przez wizytację Ministerstwa Oświaty. Na ich podsumowaniu Kurator Okręgu Szkolnego w Białymstoku Czesław Łojko powiedział: „Szkoła Wasza zajęła jedno z czołowych miejsc w skali krajowej, celem mojej dzisiejszej wizyty poznać nauczycieli, którzy potrafili osiągnąć tak wspaniałe wyniki”.6 Na początku lat 50-tych przy szkole zorganizowano zespół pieśni i tańca, założony i prowadzony przez Irenę Szumską. Występował on na wielu imprezach okolicznościowych i festiwalach.

W roku szkolnym 1955/56 dotychczasowy kierownik szkoły Witold Safiejko przeniósł się do Rudy. Jego stanowisko przejął Bolesław Czuma.

Nauka odbywała się wówczas na dwie zmiany. Na pierwszą przychodziły klasy IV - VII, a na drugą klasy I, II i III. W roku 1954 w budynku kina otwarto przedszkole. Kierownictwo stanowiły: Jadwiga Kowalewska i Melania Malinowska.

Szkoła zaangażowała się aktywnie w akcję „Tysiąc szkół na Tysiąclecie” /nauczyciele „opodatkowali się” kwotą 20 zł od osoby, a uczniowie i rodzice składali dobrowolne datki/.

Pod koniec lat 50-tych rozwijające się szybko Mońki potrzebowały nowych, niezbędnych inwestycji. Zwiększająca się dynamicznie i systematycznie liczba ludności powodowała, że istniejąca szkoła nie była w stanie pomieścić wzrastającej w szybkim tempie liczby uczniów.

Pomysł budowy nowej szkoły „narodził się” w kręgu działaczy Prezydium Powiatowej Rady Narodowej z Czesławem Gartychem na czele. Jego konsekwencją było szybkie rozpoczęcie prac przy budowie nowej szkoły. Sprawnie przebiegające, zakończone zostały w 1960 r.

W ten sposób powstała Szkoła Podstawowa przy ulicy Tysiąclecia i trzyoddziałowe przedszkole.7 W krótkim czasie szkołę wykończono i wyposażono.

Nauczyciele i uczniowie mogli przenieść się do nowego i odpowiednio przystosowanego do potrzeb szkoły obiektu.

Ważnym wyzwaniem dla władz powiatu miała być dopiero realizacja planu utworzenia w Mońkach szkoły średniej. Miała ona być ośrodkiem życia kulturalnego i spełniać rolę „przepustki” do awansu społecznego i zawodowego miejscowej młodzieży.

Już w 1962 r. mieszkańcy powiatu monieckiego wykonali przedterminowo plan zbiórki na Społeczny Fundusz Budowy Szkół, zajmując I miejsce w województwie, a drugie w kraju.

Inicjatywa stworzenia szkoły średniej w Mońkach została poparta przez miejscową ludność.

6 Tamże., 7 S. Radecki, Powiat moniecki 1954 - 2004, Mońki 2004, s. 47.

83

rozdział v - OŚWIATA Na fali społecznej aktywności i powszechnego entuzjazmu powołano do życia Społeczny Komitet Budowy Liceum w Mońkach. W skład jego weszli: Kazimierz Nowak - redaktor naczelny „Gazety Białostockiej”, Czesław Łojko - Kurator Okręgu Szkolnego Białostockiego, Mikołaj Jakoniuk, Czesław Gartych, Bolesław Czuma, Włodzimierz Zmarzlik, Czesław Cimochowicz i Izydor Grądzki.8 W wyniku starań i aktywności komitetu w dniu 18 VI 1962 r. sekretarz KW PZPR Aleksander Młodzianowski ufundował akt erekcyjny pod budowę szkoły Pomnika Tysiąclecia - Liceum Ogólnokształcącego w Mońkach.9 16 IX 1962 r. zapadła decyzja o utworzeniu szkoły średniej im. „Tysiąclecia Państwa Polskiego” i rozpoczęciu budowy.

30 VI 1964 r. budynek szkoły i internatu został oddany do użytku. Okres wakacji wykorzystano do zwiezienia i ustawienia mebli, sprzętu i „zorganizowanie„ pomocy naukowych.

Zatrudniono też kadrę pedagogiczną i pracowników administracji i obsługi.

15 VIII 1964 r. rozpoczęła pracę kancelaria szkoły.

1 IX 1964 r. 262 uczniów w 7 oddziałach rozpoczęło nowy rok szkolny. Szkoła zaoferowała im nowoczesne klasopracownie, salę gimnastyczną, internat oraz pracownię do zajęć technicznych.

29 IV 1968 r. liceum otrzymuje sztandar.

2 IX 1964 r., w ramach obchodów 10-lecia istnienia powiatu, nastąpiło uroczyste otwarcie szkoły. Nadano jej imię „XX-lecia Polski Ludowej”.

Na uroczystość przybyli: Bolesław Podedworny - zastępca przewodniczącego Rady Państwa, Wacław Tułodziecki - minister oświaty, Arkadiusz Łaszewicz i Witold Mikulski - sekretarze KW PZPR w Białymstoku, Stefan Żmijko - przewodniczący Prezydium WRN oraz liczni przedstawiciele władz wojewódzkich i powiatowych10.

Aktu otwarcia dokonał Czesław Gartych przewodniczący Prezydium PRN. Po uroczystym przecięciu wstęgi przekazano klucze pierwszemu dyrektorowi szkoły Szymonowi Chilińskiemu. Odsłonięto też tablicę pamiątkową, a uczniowie monieckich szkół przeszli w pochodzie, który przedstawiał historię narodu polskiego od czasów powstania państwa do II wojny światowej.

Lata 60. to okres „propagandy komunistycznej”. Wtedy to miała miejsce między innymi wizyta pionierów i nauczycieli z Litewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej oraz dziennikarza z Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Uroczyście obchodzono rocznice: Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej oraz zwycięstwa nad faszyzmem hitlerowskim. Organizowano apele związane z życiorysami znanych pisarzy, poetów i wybitnych Polaków.

8 Tamże., s. 60.

9 Tamże., s. 100.

10 Tamże., s. 61.

84

OŚWIATA - rozdział v Szkoła organizowała konkursy recytatorskie, czytelnicze, piosenki i wieczory literackie.

Młodzież brała liczny udział w konkursach, olimpiadach i zawodach sportowych.

W roku szkolnym 1966/67 rozpoczęto budowę bieżni i boiska do piłki ręcznej.

1 V 1968 r. szkoła otrzymała sztandar ufundowany przez Komitet Rodzicielski.

Zimą 1969 r. powstało lodowisko.

W 1974 r. otwarto harcówkę, wykonaną w czynie społecznym.

Od 1976 r. młodzież szkolna brała udział w „Licealiach”, w ramach których organizowano „pochód gwiaździsty ulicami miasta, pokazy mody retro, „jarmark cudów”, bal przebierańców oraz dyskoteki.

W tym samym czasie uruchomiono radiowęzeł szkolny.

29 IV 1980 r. szczepowi ZHP przy LO w Mońkach nadano sztandar oraz im. prof. Aleksandra Kamińskiego.

Po wydarzeniach 1980 r. i podpisaniu porozumień sierpniowych, szkoła zaczęła pracować w systemie pięciodniowym.

Po wprowadzeniu stanu wojennego /13 XII 1981 r./ zawieszono zajęcia lekcyjne i działalność wszystkich związków i organizacji społeczno - politycznych.

W 1984 r. na zasłużoną emeryturę odszedł wieloletni dyrektor szkoły Szymon Chiliński.

Jego funkcję przejęła Irena Dębrowska.

W kwietniu 1989 r. pracownia fizyki zdobyła wyróżnienie w konkursie na najlepszą pracownię dydaktyczną w woj. białostockim.

Od 1990 r. lekcje religii odbywają się w szkole.

W 1991 r. wprowadzono sześciostopniową skalę ocen.

22 I 1992 r. szkole nadano, oficjalnie i uroczyście, imię Cypriana Kamila Norwida oraz ufundowano i wręczono sztandar.

1 IX 1995 r. nowym dyrektorem szkoły został Andrzej Rafało.

Od 1996 r. obchodzono uroczyście „Norwidalia” - święto patrona szkoły.

1 IX 2001 r. nastąpiło połączenie Liceum Ogólnokształcącego z Zespołem Szkół Rolniczych. Powstaje Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych.

Dyrektorem zostaje mianowana Krystyna Kryńska.

W jego skład wchodzą obecnie: - Liceum Ogólnokształcące, - Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych,

85

rozdział v - OŚWIATA - - - -

Technikum, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Szkoła Specjalna Przysp. do Pracy, Gimnazjum Specjalne.

W roku szkolnym 2013/2014 stan organizacji szkoły wyglądał następująco: - w Liceum Ogólnokształcącym uczyło się 326 uczniów /98 w klasach pierwszych, 115 w klasach drugich,113 w klasach trzecich/, - w Liceum Ogólnokształcącym dla Dorosłych 17 uczniów /tylko w drugiej klasie/, - w Technikum 280 uczniów /62 w pierwszych klasach, 73 w drugich, 65 w trzecich i 80 w czwartych/, - w Zasadniczej Szkole Zawodowej 143 uczniów /61 w pierwszych, 39 w drugich i 43 w trzecich/, - w Szkole Specjalnej Przysposabiającej do Pracy 12 uczniów11.

6 XII 2001 r. otwarto Centrum Multimedialne.

1 X 2004 r. LO uczestniczy w ogólnopolskiej akcji i otrzymuje tytuł „Szkoły z klasą” nadany przez Fundację Centrum Edukacji Obywatelskiej pod patronatem Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego.

W roku szkolnym 2006/07 uczniowie po raz pierwszy biorą udział w międzynarodowym programie „Socrates Comenius”. Zagranicznym partnerem jest Turcja12.

Wróćmy do SP przy ul. Szkolnej.

W roku szkolnym 1968/69 dotychczasowy jej kierownik B. Czuma awansował na Inspektora Oświaty. Jego funkcję przejął na krótko Tadeusz Osiecki, a następnie Mieczysław Boguszewicz. Przy szkole utworzono klasy specjalne. Pracę w nich rozpoczęła Leontyna Zabłudowska, która została przeniesiona z Rybak.13 Pod koniec lat 60-tych rozpoczęto budowę nowej, dużej szkoły przy ulicy Leśnej. Spowodowane to było trudnościami lokalowymi i wyżem demograficznym.

Po ukończeniu budowy w 1971 r. nowa szkoła przy ul. Leśnej stała się Szkołą Podstawową Nr 1, a „stara szkoła” przy ulicy Tysiąclecia Zbiorczą Szkołą Nr 2. Tak zwaną „jedynką” kierował do emerytury Wacław Abramowicz, zaś zarządzaniem „dwójki” zajmowała sie Marta Szydłowska - późniejszy inspektor oświaty, obowiązki dyrektora sprawował Edmund Stankiewicz.

W 1976 r. „monieckiej jedynce” nadano imię Mikołaja Kopernika i ufundowano sztandar.

Przy szkole powstała też Izba Pamięci.

11 Realizacja zadań oświatowych. Rok szkolny 2013/2014, Starostwo powiatowe, s. 4 12 wszystkie informacje i daty na: www.liceum.zsmonki.pl 13 Kronika Szkoły Podstawowej Nr 2.

86

OŚWIATA - rozdział v 1 IX 1999 r., w wyniku reformy oświatowej w SP Nr 1, utworzono gimnazjum. Powstał Zespół Szkół: SP Nr 1 i gimnazjum. Dyrektorem zespołu została Marianna Wojtkielewicz.

W latach 2001 - 2003 zastąpiła ją Mirosława Góralczyk.

W czerwcu 2002 r. SP Nr 1 zakończyła swą działalność. W budynku dawnej szkoły podstawowej pozostało już tylko gimnazjum.

Od 1 IX 2003 r. stanowisko dyrektora objął Zbigniew Karwowski. Swoją funkcję pełnił do 2006 r. Został wówczas wybrany na Burmistrza Moniek /funkcję tę sprawuje do chwili obecnej/. Jego następcą został Stefan Szydłowski wybrany na dyrektora gimnazjum, w sierpniu 2007 r.

30 VIII 1991 r., decyzją Kuratora Oświaty w Białymstoku zostaje założona Szkoła Podstawowa Nr 3 przy Alei Niepodległości. Obecnie jest to Centrum Edukacji „Mentor” i przedszkole samorządowe.

1 IX 1991 r. jej dyrektorem został Andrzej Hurko. W międzyczasie trwa budowa nowego budynku tej szkoły przy ul. Planetarnej. Po jej ukończeniu w dn. 2 II 1995 r. następuje przeprowadzka do nowego obiektu.

16 IV 1995 r. dyrektorem szkoły zostaje Mieczysław Klimowicz.

18 IX 1997 r. oddano do użytku budynki bloku żywieniowo - socjalnego.

31 VIII 2000 r. funkcję dyrektora szkoły przejmuje Alicja Halicka - Pochodowicz /pełni ją do chwili obecnej/.

20 VI 2001 r. oddano do użytku obiekty sportowe.

16 X 2007 r. miały miejsce bardzo ważne wydarzenia w życiu szkoły.

W tym dniu: - nadano szkole imię Jana Pawła II i ufundowano sztandar, - otwarcie Izby Pamięci.14 W roku szkolnym 2012/2013 gmina Mońki jest organem prowadzącym dla następujących placówek oświatowych na terenie miasta: - Zespół Szkół w Mońkach utworzony z dniem 1 września 2011 r., w skład którego wchodzą: - Szkoła Podstawowa Nr 1 w Mońkach, - Szkoła Muzyczna I stopnia w Mońkach, - Szkoła Podstawowa Nr 2 w Mońkach, - Szkoła Podstawowa w Boguszewie, - Szkoła Podstawowa w Kuleszach, - Gimnazjum w Mońkach, 14 Wszystkie informacje i daty na: www.sp1monki.pl/historia.php

87

rozdział v - OŚWIATA - Przedszkole w Mońkach, - Szkoła Podstawowa Nr 2 Szkolne Schronisko Młodzieżowe w Mońkach z siedzibą w Dzieżkach.

Dnia 17 stycznia 2012 r. do ewidencji szkół i placówek niepublicznych prowadzonej przez Burmistrza Moniek wpisana została niepubliczna placówka o nazwie - Punkt Przedszkolny „Bajeczka” prowadzona przez Katarzynę Buńkowską.

W roku szkolnym 2012/2013 do szkół /na terenie gminy/ uczęszczało łącznie 1293 uczniów, 318 dzieci do przedszkola oraz 6 dzieci do oddz. przedszkolnych w szkołach na terenie wiejskim.

Zaś w roku szkolnym 2014/2015 uczy się 1261 uczniów. Do przedszkola uczęszcza 259 dzieci oraz 19 uczniów uczy się w oddziałach przedszkolnych w szkołach wiejskich.

Rok szkolny 2014/2015 Nazwa placówki

Liczba uczniów/dzieci

Liczba oddziałów

Szkoła Podstawowa Nr 1

315

15

Czteroletnia Szkoła Muzyczna I Stopnia

25

-

Sześcioletnia Szkoła Muzyczna I Stopnia

74

-

Szkoła Podstawowa Nr 2

373

17

30 (+ 11 dzieci w oddz. „0”)

4

33 (+ 8dzieci w oddz. „0”)

4

Gimnazjum w Mońkach

411

16

Ogółem: szkoły

1261

56

Szkoła Podstawowa w Boguszewie Szkoła Podstawowa w Kuleszach

(+ 19 dzieci w oddz. „0”)

W Mońkach funkcjonują również szkoły ponadgimnazjalne niepubliczne o uprawnieniach szkół publicznych. W ewidencji niepublicznych szkół figurują, prowadzone przez Pana Leszka Twarowskiego: Niepubliczne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Mońkach i Szkoła Policealna dla Dorosłych.

Szkoła Muzyczna I Stopnia w Mońkach Inicjatorem i pomysłodawcą utworzenia szkoły muzycznej w Mońkach był Burmistrz Moniek Zbigniew Karwowski. To on, wspólnie z dyrektorem Alicją Halicką - Pochodowicz, podjął energiczne kroki zmierzające do powołania nowej placówki muzycznej. Zgromadzono i opracowano odpowiednią dokumentację oraz wygospodarowano środki na sześciomiesięczne utrzymanie i finansowanie szkoły.

Szkoła Muzyczna I stopnia w Mońkach funkcjonuje w strukturach Zespołu Szkół w Mońkach. Jej siedziba znajduje się przy ulicy Planetarnej. Dyrektorem zespołu jest Alicja Halicka

88

OŚWIATA - rozdział v - Pochodowicz, wicedyrektorem ds. Szkoły Muzycznej I stopnia Agnieszka Januszewska.

Szkoła powstała 1 IX 2011 r. Uczniowie kształcą się w klasach: skrzypiec, altówki, fortepianu, gitary, klarnetu i fletu. W przyszłości planowane jest wprowadzenie innych klas instrumentów np. akordeonu. Obecnie w klasach I - III naukę pobiera 96 uczniów.

Szkoła rozwija muzyczne uzdolnienia dzieci i młodzieży, uczy obcowania i oswajania się z muzyką, rozwija wyobraźnię i wzbogaca osobowość uczniów.

Kadra pedagogiczna placówki to 13 doskonale wykwalifikowanych i odpowiednio przygotowanych pod względem dydaktycznym nauczycieli - wykładowców. Uczniowie szkoły biorą udział w licznych konkursach, w tym najbardziej prestiżowym, na tym poziomie nauczania, przeglądzie regionalnym CEA. W konkursie tym wyróżnieni i wysoko ocenieni zostali między innymi: Antonina Szorc w klasie fortepianu i Michał Matwiejczyk w klasie klarnetu. Piotr Zajkowski - uczeń klasy gitary Wojciecha Cisa zdobył wyróżnienie II Regionalnym Konkursie Instrumentalnym „Muzyk - pierwsza klasa”.

Szkoła stale się rozwija i wzbogaca swoje instrumentarium. W ubiegłym roku zakupiono wysokiej klasy fortepian oraz instrumenty przeznaczone do wypożyczania przez uczniów do domu.

Kronika Szkoły Podstawowej Nr 1 w Mońkach

89

rozdział v - OŚWIATA

Wizytacja Arcybiskupa Edwarda Ozorowskiego w Szkole Podstawowej Nr 2 w Mońkach

Uczniowie Liceum Ogółnokształconego w Mońkach

Koncert uczniów Szkoły Muzycznej podczas obchodów 3-majowych w roku 2012

90

OŚWIATA - rozdział v

Ślubowanie pierwszoklasistów w SP 1 w Mońkach Szkoła Podstawowa Nr 1 - rok szkolny 1961/62

91

rozdział v - OŚWIATA

Otwarcie LO w Mońkach - rok 1964 Zjazd absolwentów z okazji 50-lecia - rok 2014

92

OŚWIATA - rozdział v

Pierwsi absolwenci Szkoły Podstawowej Nr 1 - rok 1961

Wizyta I Sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka w SP Nr 1 w Mońkach

Występ młodzieży w Gimnazjum z okazji XXX lat Solidarności

Uczniowie i grono nauczycielskie Szkoły Podstawowej Nr 1 - rok 1961

IV Gala Sportu i Nauki - rok 2011

Rozpoczęcie roku szkolnego w Szkole Podstawowej Nr 2 w Mońkach

93

moniecki sport - rozdział vi

Rozdział vI

MONIECKI SPORT 95

rozdział vi - moniecki sport Moniecki Sport O sporcie przez duże „S”, w przypadku Moniek, możemy mówić dopiero po utworzeniu powiatu w 1954 r. Wcześniej w maleńkiej osadzie sport występował praktycznie tylko w wydaniu lokalnym, ograniczającym się do miejscowej społeczności.

Po powstaniu powiatu Mońki zaczęły się stopniowo rozwijać, stąd potrzeba rozwoju ruchu sportowego, adresowanego przede wszystkim do dzieci i młodzieży.

Tekst niniejszego rozdziału powstał w oparciu o obszerną i w pełni udokumentowaną pracę dyplomową W. Smółko,1 pracę magisterską P. Kody,2 materiały archiwalne i dokumenty klubu sportowego „Promień” Mońki oraz prywatne zbiory miejscowych działaczy społeczników i sympatyków monieckiego sportu.

Ważnym wydarzeniem w historii monieckiego sportu było wystosowanie, przez koło LZS wniosku o zarejestrowanie statutu tworzonego klubu sportowego jako samodzielnej jednostki działającej w barwach Zrzeszenia LZS. W tym samym czasie Rada Wojewódzka LZS w Białymstoku wyraziła zgodę na zorganizowanie LZS. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku wydało w dn.15.02.1963 r. decyzję o zarejestrowaniu stowarzyszenia pod nazwą Ludowy Klub Sportowy „Promień” z siedzibą w Mońkach.

W 50-letniej historii klubu działały w nim następujące sekcje sportowe: piłki nożnej, piłki siatkowej, kolarstwa, zapasów, lekkoatletyczna, szachów, tenisa stołowego, łyżwiarstwa szybkiego oraz brydża sportowego.

Każda z nich zapisała na swym koncie znaczne sukcesy, zarówno w skali województwa, jak i na arenie krajowej.

Pracowali w nich instruktorzy - społecznicy, którzy kosztem swojego wolnego czasu krzewili i popularyzowali różne dziedziny sportu.

Najpopularniejszą z nich była rzecz jasna piłka nożna.

Moniecka drużyna piłkarska powstała jeszcze przed rejestracja klubu, bo już w 1961 r. Nowo powstała drużyna nie była jeszcze w pełni zorganizowana i nie posiadała własnego, pełnowymiarowego boiska. „Sąsiedzi” - LZS Jasionówka, LZS Goniądz, LZS Knyszyn od dawna uczestniczyli w rozgrywkach ligowych organizowanych przez Białostocki Okręgowy Związek Piłki Nożnej.

Pod koniec lat 50-tych grupa miejscowych działaczy wystąpiła z inicjatywą budowy boiska piłkarskiego. Trafiło to na podatny grunt i już w 1958 r. stadion, wprawdzie bez trybun, ale 1 W. Smółko, Historia sekcji piłki nożnej Ludowego Klubu Sportowego „Promień” w latach 1961 - 2002, praca dyplomowa, Supraśl 2003.

2 P. Koda, Historia Ludowego Klubu Sportowego „Promień” Mońki w latach 1963 - 1983 , Biała Podlaska 1999, praca magisterska nr 4553.

96

moniecki sport - rozdział vi z małym budynkiem gospodarczym, został oddany do użytku.

W 1961 r. drużyna została zgłoszona do rozgrywek, a po ich zakończeniu /III miejsce/ awansowała do klasy „A”.

W kolejnych sezonach było już bardzo różnie /zarówno spadki, jak i awanse do wyższych lub niższych klas rozgrywek/.

Do najlepszych zawodników tamtego zespołu należeli: Tadeusz Turowski, Zenon Czarniecki, Sławomir Markowski, Edward Oszczapiński i Ryszard Sobczyk.

W sezonie 1963/64 zgłoszono do rozgrywek drużynę juniorów - przyszłe zaplecze pierwszego zespołu.

Po trudnym okresie połowy lat 60-tych sekcja praktycznie przestała istnieć. W 1968 r. klub zarejestrował w Białostockim Okręgowym Związku Piłki Nożnej drużynę piłkarską do rozgrywek w klasie „B”.

W klubie pojawili się ludzie, którzy tchnęli nowego ducha w „sportowe życie” naszego środowiska. Wywarli oni wielki wpływ na szeroko rozumiany „awans” sekcji piłki nożnej. Chodzi o znakomitego trenera i wychowawcę Ryszarda Niedzielskiego oraz bramkarza Zdzisława Wrutniaka, który jest do dzisiaj niezwykle aktywnym i pracowitym działaczem sportowym.

Z chwilą rozpoczęcia ich działalności sekcja zaczęła szybko i dynamicznie się rozwijać.

Wspierali ją miejscowi działacze: Antoni Stolarczuk /sekretarz klubu/ oraz Daniel Potocki.

Wtedy też wznowiono pracę z młodzieżą.

W sezonie 1977/78 drużyna awansuje do klasy „A”. Było to piękne uczczenie 15 rocznicy istnienia klubu. Wkrótce następuje jednak kolejny spadek.

Ważnym wydarzeniem w życiu klubu było oddanie do użytku, w latach 80-tych nowego budynku Ośrodka Sportu i Rekreacji. Znalazły się tam pomieszczenia klubu oraz szatnie z prysznicami. Niestety w tym czsaie drużynie piłkarskiej wiodło się różnie.

Od 1982 r. /dzięki trenerowi Niedzielskiemu/ do Moniek zaczął przyjeżdżać, najpierw jako zawodnik, a następnie trener, piłkarz Jagiellonii Białystok Jerzy Bołtuć.

W Mońkach pragnął on zrealizować swoje ambitne plany trenerskie. Zamierzał, wraz z drużyną, wywalczyć mistrzostwo województwa w klasie „A” w sezonie 1983/84.

Awans do klasy okręgowej nastąpił jednak dopiero na 25-lecie istnienia klubu.

Późniejsze sukcesy piłkarzy „Promienia” dotarły nawet do ...Stanów Zjednoczonych. Zaowocowało to sponsoringiem, zaproszeniami do przyjazdu i wyjazdami drużyn na organizowane tam turnieje.

Lata 90., jak i późniejsze, przeplatane były zarówno sukcesami, jak i porażkami /była IV, a nawet III liga/.

97

rozdział vi - moniecki sport Lata 2009 - 2014 to okres bardzo pomyślny w historii klubu. W tym czasie drużyna piłkarska seniorów LKS „Promień” przez trzy sezony brała udział w rozgrywkach III ligi.

W sezonach 2011/2012 i 2012/2013 zespół grał w IV lidze podlaskiej zaś w sezonach 2009/2010, 2010/2011 i 2013/2014 w III lidze w grupie: podlasko - warmińsko - mazurskiej. W obecnym sezonie 2014/2015 ponownie w IV lidze podlaskiej. Aktualnie trenerem drużyny seniorów jest Dariusz Szklarzewski.

Klub prowadzi intensywne szkolenie młodych piłkarzy w pięciu kategoriach wiekowych.

Biorą oni udział w cyklicznych rozgrywkach Podlaskiego Związku Piłki Nożnej. Kategorie przedszkolaków, orlików, żaków, i młodziczek prowadzi trener Bartosz Kobrzyniecki, młodzikami i juniorami starszymi zajmuje się trener Marcin Grygo.

Obecnie w „Promieniu” trenuje w różnych kategoriach /od przedszkolaków do oldbojów/ ponad stu zawodników.

Od 7 lat prowadzona jest sekcja piłki nożnej kobiet. Aktualnie dziewczęta reprezentujące MOSiR Mońki grają w rozgrywkach centralnych w II lidze mazowieckiej. Po rundzie jesiennej sezonu piłkarskiego 2014/2015 zajmują one 2 miejsce z realnymi szansami na awans do I ligi.

Aktualnie Prezesem LKS „Promień” Mońki jest Andrzej Purta.

Kolarstwo monieckie ma dłuższą historię niż sam klub.

Już na początku lat 60-tych w „Gazecie Białostockiej” można było przeczytać informacje o wyścigach kolarskich organizowanych prze LZS. Padały tam nazwiska kolarzy powiatu monieckiego. Do wyróżniających się zawodników należeli: Stanisław, Władysław i Andrzej Smółkowie, Józef Szymański, Marian Kamiński, Kazimierz Skarżyński i Mirosław Snarski.

Osiągali oni znaczne sukcesy w wyścigach na Białostocczyźnie.

Z chwilą utworzenia klubu sekcja znalazła się w jego składzie. Młodzi ludzie, na amatorskim sprzęcie, ścigali się na szosach Podlasia.

W latach 60-tych Mońki /za sprawą klubu/ zyskały rozgłos jako organizator wielu ważnych i znaczących wyścigów. 1 VI 1964 r. były organizatorem Drużynowych Mistrzostw Okręgu.

1 IX 1965 r. „Gazeta Białostocka” o ogólnopolskim wyścigu kolarskim, organizowanym na ulicach miasta, napisała: „Tak pięknego wyścigu, obfitującego w liczne ucieczki na Białostocczyźnie jeszcze chyba nie oglądano”. W wyścigu tym startował trzeci zawodnik Wyścigu Pokoju Jan Kudra.

Od 1966 r. Mońki były organizatorem wyścigów o puchar przechodni Dnia Spółdzielczości.

W wyścigu w roku 1967 uczestniczyła pierwsza reprezentacja Polski w składzie: Wojciech Matusiak - piąty zawodnik mistrzostw świata, Jan Magiera - specjalista jazdy na czas, Krzysztof Stec i Zygfryd Jarema. Kolarze przyjechali ze swoim słynnym trenerem Henrykiem Łasakiem.

Reprezentacja w tym składzie zajęła wcześniej I miejsce w Wyścigu Pokoju.

98

moniecki sport - rozdział vi

Jednym z wielu „ojców” tych sukcesów był ówczesny Przewodniczący Rady Powiatowej LZS Antoni Stolarczuk.

W Mońkach startowała praktycznie cała krajowa czołówka, olimpijczycy, uczestnicy mistrzostw świata i Wyścigu Pokoju.

W gronie monieckich kolarzy wyróżniał się szczególnie Jerzy Karwacki /IX miejsce w Ogólnopolskim Wyścigu Juniorów Dookoła Ziemi Płockiej, I miejsce w mistrzostwach okręgu ze startu wspólnego i jeździe indywidualnej na czas/.

Kolarze z Moniek zasilali, liczące się w kraju, kluby sportowe.

Miejscowa sekcja zaczęła jednak podupadać - brakowało kadry instruktorskiej, sprzętu, piętrzyły się problemy finansowe, spadło zainteresowanie wyścigami i treningami, brakowało wsparcia zakładów pracy. Trudności te doprowadziły do rozwiązania sekcji.

Reaktywacji dokonano w 1982 r. Trenerem został Lech Gawędzki. Pod jego kierunkiem znaczne sukcesy w regionie odnosili młodzi kolarze: Tomasz Płoński, Jarosław Walesieniuk, Robert Wróbel, Andrzej Okrasiński oraz Zbigniew Szwarc.

W 1983 r. mistrzostwa okręgu w kolarstwie przełajowym wygrał Jarosław Walesieniuk, III miejsce zajął Zbigniew Szwarc, a V Koroniecki.

W Małym Wyścigu Pokoju w Warszawie drużynę z Moniek określono mianem rewelacji sezonu.

Po paśmie kolejnych sukcesów przyszły niestety lata „chude”. Napiętrzyły się też poprzednio sygnalizowane problemy. W efekcie w 1995 r. sekcję rozwiązano.

W 1965 r. powstaje sekcja zapaśnicza „Promienia” Mońki.

Zawodnicy startowali w wielu imprezach, zarówno w stylu wolnym, jak i klasycznym.

W późniejszych latach skupiono się tylko na tym pierwszym.

Trenerami zespołu byli: Eugeniusz Kupiński i Henryk Kalinowski.

15 - 16 V 1966 r. Mońki były gospodarzem Wojewódzkiej Spartakiady WKKiT. Najlepszym technikiem turnieju uznano Tadeusza Wołkowicza z Moniek.

Monieccy zapaśnicy zajmowali wiele czołowych miejsc, zarówno w skali województwa, jak i kraju, a miasto było gospodarzem wielu imprez o randze wojewódzkiej i ogólnopolskiej.

Pomimo ogromnych sukcesów, piętrzące się problemy spowodowały zawieszenie działalności sekcji, pod koniec lat 80-tych.

Sekcja lekkoatletyczna przy LKS „Promień” powstała dzięki inicjatywie nauczyciela wf.

Bogdana Sierby w 2002 r.

99

rozdział vi - moniecki sport Od 2000 r. prowadził on grupę lekkoatletów w miejscowym gimnazjum.

Już w międzywojewódzkich mistrzostwach młodzików, które odbyły się we wrześniu 2002 w Zamościu, zawodnicy z Moniek wywalczyli 5 medali i 4 awanse do finałów Mistrzostw Polski Młodzików.

Na odbywających się w dn. 28 - 29 września w Siedlcach Mistrzostwach Polski Młodzików pierwszy złoty medal dla klubu w rzucie młotem zdobyła Alicja Filipkowska. Nieco później została srebrną medalistką Mistrzostw Polski. W tej samej konkurencji znaczne sukcesy odnosiła też Joanna Mróz.

Czołowe miejsca w zawodach rangi wojewódzkiej i krajowej zajmowali biegacze przełajowi Michał Bagiński, reprezentanci konkurencji technicznych Tomasz Sygit i krótkodystansowcy Jacek Rożko i Damian Rożko wychowankowie trenera Bogdana Sierby.

Od zawsze „Mońki siatkówką stały”. Nie ma w tym żadnej przesady. Od momentu powstania liceum „moniecka siatkówka” była znana i ceniona w województwie, a także w kraju.

Na początku 1968 r. powstaje sekcja siatkówki „Promienia”. Nasi siatkarze zajmują I miejsce w grupie w rozgrywkach grupowych ligi okręgowej. W 1969 r. drużyna zajmuje I miejsce w eliminacjach mistrzostw województwa LZS. Zespół prowadził w tym czasie grający trener Tadeusz Susuł.

W 1969 r. powołano drużynę kobiecą. Jej trenerem został Stefan Kaznowski, a po jego odejściu Jan Marcińczyk.

Zawodniczki „Promienia” grały w kadrze województwa, a nawet Polski /Krystyna Kunicka/.

Zespół męski przeżywał „wzloty i upadki” /włącznie z rozwiązaniem sekcji/. Pod koniec lat 70-tych sekcja przestała istnieć. I choć w szkołach intensywnie szkolono młodych siatkarzy, klub sekcji nie reaktywował. Zespoły szkolne osiągały jednak znaczne sukcesy w rozgrywkach szkolnych na różnych szczeblach. Ich twórcami byli znani i cenieni trenerzy: Mieczysław Gawieńczyk, Ireneusz Kapusta, Jan Wojtach, Andrzej Rafało, Dariusz Jaworowski, Jadwiga Rutkowska, Katarzyna Gawędzka, Jolanta Rafało i Aldona Tynecka.

Dopiero w 2005 r. powstała drużyna seniorów „Promienia” Mońki. Została ona zgłoszona do rozgrywek III ligi. Zespół prowadzili: Andrzej Rafało i Dariusz Jaworowski. Po zakończeniu rozgrywek i doskonałej końcowej lokacie drużyna miała prawo walczyć w barażach o awans do II ligi. Ze względów finansowych zrezygnowano jednak z takiej możliwości.

Należy jeszcze podkreślić, że młode siatkarki z Moniek uczestniczyły i nadal uczestniczą w wielu turniejach siatkówki i mini siatkówki, osiągając znaczne sukcesy.

W strukturach klubu aktywnie działała też sekcja szachowa. W 1969 r. junior Stanisław Boguszewicz zdobył tytuł mistrza okręgu i zajął XX miejsce na mistrzostwach Polski. Drużyna szachowa zajmowała kilkakrotnie czołowe /I i II/ miejsca w turnieju wojewódzkim o puchar „Złotej Wieży”.

100

moniecki sport - rozdział vi Reprezentant Moniek Andrzej Kowalski brał udział w meczu szachowym pomiędzy reprezentacją Białegostoku a drużyną z NRD. Monieccy szachiści /szczególnie Robert Siuchno/ startowali w latach 70-tych we wszystkich rozgrywkach i turniejach na różnych szczeblach, zajmując zawsze czołowe lokaty.

Twórcami sukcesów monieckiego klubu byli: Stanisław Raś i Andrzej Radziwonowicz /od 1986 r. z licencją instruktora szachowego/. Dla uczczenia zasług Stanisława Rasia od 2002 r. organizowany jest corocznie memoriał jego imienia. Obecnie przy MOK funkcjonują nadal: sekcja szachowa i brydżowa.

W 1977 r. przy klubie powstaje, licząca 19 osób, sekcja tenisa stołowego. Reprezentanci „Promienia” uczestniczyli we wszystkich turniejach klasyfikacyjnych w różnych kategoriach wiekowych. W kategorii młodzików srebrną klasę młodzieżową zdobyli: Tomasz Klecyngier i Zbigniew Stolarczuk.

Znaczne sukcesy osiągali nasi zawodnicy w turniejach indywidualnych i drużynowych na szczeblu województwa.

Piętrzące się trudności finansowe i sprzętowe spowodowały upadek sekcji.

Dopiero w 2006 r., dzięki inicjatywie Mieczysława Gawieńczyka, sekcja wznowiła działalność. Drużyna zgłoszona została do rozgrywek III ligi.

W roku 1973 powstała przy klubie, z inicjatywy Jana Marcińczyka, sekcja łyżwiarstwa szybkiego. Liczyła ona 22 zawodników. Uczestniczyła we wszystkich zawodach organizowanych przez Okręgowy Związek Łyżwiarstwa Szybkiego w Augustowie. Monieccy łyżwiarze ustępowali tylko zawodnikom z Augustowa, którzy posiadali znacznie lepszą bazę treningową i nieporównywalnie większe możliwości finansowe.

Moniecka łyżwiarka Łucja Olszyńska była mistrzynią okręgu w wieloboju łyżwiarskim.

W 1982 r. powstaje przy klubie sekcja brydża sportowego. Początkowo liczyła ona 10 osób.

Moniecka drużyna brała udział w rozgrywkach ligi okręgowej oraz licznych turniejach .

Sekcja zainicjowała zorganizowanie eliminacji Mistrzostw Polski Parami. Uczestniczyło w nich 18 najlepszych par z województw: białostockiego i suwalskiego. Przez cały rok organizowano cotygodniowe turnieje brydżowe. W zespole występowali: Alfred Koda, Lech Brzozowski, Józef Wojtach, Andrzej Smółko, Leszek Aponowicz, Stanisław Raś, Leszek Rutkowski i inni.

Moniecki sport działał i świetnie funkcjonuje nadal dzięki wielu działaczom i pasjonatom.

Nie sposób wymienić ich wszystkich. Warto jednak wspomnieć „pionierów”, tych którzy budowali fundamenty monieckiego sportu. Należeli i należą do nich: Antoni Stolarczuk, Stanisław Korczak, Daniel Potocki, Leszek Aponowicz, Stanisław Raś, Stefan Kaznowski i inni.

101

rozdział vi - moniecki sport Od 2002 r. organizowane są w Mońkach Wiosenne Biegi Uliczne. Ich celem jest przeciwdziałanie uzależnieniom poprzez propagowanie zdrowego trybu życia, popularyzowanie biegania wśród dzieci i młodzieży oraz promocja regionu. Organizatorami biegów są: Urząd Miejski, Starostwo Powiatowe, szkoły, MOSiR, MOK i Pływalnia Powiatowa.

Przy SP Nr 2 w Mońkach działa aktywnie sekcja karate. Jej zawodnicy mogą pochwalić się znaczącymi osiągnięciami. 17 - 19 IV 2010 r. w Rimini we Włoszech odbyły się Mistrzostwa Świata w Karate. Polskę reprezentowało 38 zawodników. Wśród nich byli karatecy z Moniek.

Mistrzami świata zostali: Małgorzata Szypcio - kata, Maciej Januszewski - kumite sanbon.

Wicemistrzami świata zostali: Maciej Januszewski - kata i kumite nippon, Izydor Łobacz - kumite sanbon i kata, Adam Skorupski - kata duo. Trenerem naszych mistrzów był Adam Skorupski.

Ważnym wydarzeniem w życiu miasta było rozegranie w dn. 29 IX 2008 r. lotnej premii podczas prestiżowego wyścigu Tour de Pologne.

Z duma należy podkreślić, że poziom monieckiego sportu był i jest znacznie wyższy i nieadekwatny do wielkości i możliwości miasta i stanu i zasobów jego obiektów.

Wypada się tylko z tego cieszyć i życzyć działaczom, trenerom i zawodnikom dalszych sukcesów. Oby tak dalej!

I Turniej Piłki Nożnej o Puchar Burmistrza Moniek z okazji Dni Moniek

Finał Igrzysk Województwa Podlaskiego w Piłce Siatkowej Dziewczyn i Chłopców - Mońki 2011

102

moniecki sport - rozdział vi

Wiosenne Biegi Uliczne

Ogólnopolska Spartakiada Młodzieży w Zapasach - rok 1975

Puchar Polski w Futsalu - grudzień 2008

Mecz turniejowy Piłki Siatkowej Dziewcząt

Mecz na Stadionie Miejskim w Mońkach

Turniej Piłki Nożnej Dziewcząt

103

rozdział vi - moniecki sport

Zawody na pływalni w Mońkach - lata 70.

Lotna Premia 3. etapu 65. Tour de Pologne

104

moniecki sport - rozdział vi

Mistrzostwa Województwa Podlaskiego Zrzeszenia LZS

Zawody pływackie - Pływalnia Powiatowa w Mońkach rok 2008

Polska Łotwa U16 - 45 lat Promienia Mońki

Grand Prix Brydża Sportowego w Mońkach

Turniej Siatkówki Dziewcząt - Gminazjum w Mońkach - rok 2009

Sekcja szachowa

105

Opieka Zdrowotna w Mońkach - rozdział vii

Rozdział vIi

opieka zdrowotna 107

rozdział vii - Opieka Zdrowotna w Mońkach Opieka Zdrowotna w Mońkach Z chwilą przybycia do Moniek Czesława Gartycha w 1958 r. rozpoczął on intensywne prace przy rozbudowie „siedziby powiatu”.

Jedną z pierwszych jego inicjatyw było rozpoczęcie budowy szpitala.

W powiecie istniał tylko jeden szpital, w oddalonym o 14 km Knyszynie. Pełnił on funkcje internistyczno - położnicze. Przy szpitalu istniało Pogotowie Ratunkowe, które „świadczyło usługi medyczne” w całym powiecie.

Po przygotowaniu odpowiedniej dokumentacji, zgromadzeniu niezbędnych materiałów i zatrudnieniu fachowej kadry przystąpiono do budowy. Szybkie tempo prac spowodowało, że już w 1959 r. budynek był gotowy. Szpital dysponował 76 łóżkami. Uroczyste jego otwarcie nastąpiło 27 XI 1959 r.1 Pierwszym dyrektorem został Stanisław Maliszewski.

Z chwila utworzenia nowego szpitala knyszyński oddział położniczy przeniesiono do Moniek, a cały szpital podporządkowano Powiatowemu Zakładowi Opieki Zdrowotnej. W przychodni obwodowej powstał gabinet rentgenowski, poradnia „K”, poradnia chirurgiczna, przeciwgruźlicza i okulistyczna. W służbie zdrowia w całym powiecie pracowało 12 lekarzy medycyny i 2 lekarzy dentystów. W niedługim czasie uruchomiono aptekę, która była niezbędna w zapewnieniu odpowiedniej opieki medycznej.

W 1963 r. powstaje żłobek. 1 III 1963 r. na stanowisko kierownika powołana została Leonarda Klecyngier. Jej zadaniem było jego zorganizowanie i zatrudnienie odpowiednio wykwalifikowanej kadry. Na bazie żłobka organizowane były szkolenia przez Specjalistyczny Zespół Opieki nad Matką, Dzieckiem i Młodzieżą2.

Kolejną inwestycją, która została oddana do użytku za czasów Czesława Gartycha, była powiatowa lecznica weterynaryjna. W początkowym okresie jej istnienia pracę znalazło tu dwóch lekarzy weterynarii. Od 1.04.1960 r. Czesław Drewnowski został Powiatowym Lekarzem Weterynarii.

W Downarach powstał punkt zdrowia, a w Goniądzu gabinet dentystyczny. W Trzciannem i Jasionówce punkty zdrowia przekształcono w ośrodki.

W 1960 r. na terenie monieckiego obwodu zapobiegawczo - leczniczego rozpoczął pracę Stanisław Maliszewski. Wcześniej, w latach 1952 - 1959, zatrudniony był w Szpitalu Miejskim w Tarnowskich Górach, a w okresie 1959 - 1960 pracował w III Klinice Chirurgicznej w Bytomiu.

Po przyjeździe do Moniek piastował stanowiska: - dyrektor i ordynator Oddziału Chirurgicznego Szpitala, - kierownik Wydziału Zdrowia i Opieki Społecznej Prezydium PRN, 1 S. Radecki, Powiat moniecki 1954 - 2004, Mońki 2004, s. 48.

2 Kronika Honorowa ZOZ Mońki.

108

Opieka Zdrowotna w Mońkach - rozdział vii - kierownik Pogotowia Ratunkowego, - dyrektor ZOZ3.

Cieszył się dużym autorytetem w monieckim środowisku medycznym i wśród monieckiej społeczności. Był znany i ceniony również na terenie województwa. Wniósł duży wkład w podniesienie stanu zdrowotności miejscowej ludności i przyczynił się do rozwoju bazy leczniczo - szpitalnej.

W 1975 r., w wyniku reformy administracyjnej kraju zlikwidowano powiaty. W Mońkach powołano specjalną Komisję Likwidacyjną. W wyniku jej działań sprzęt i meble z byłej siedziby urzędu przekazano sąsiednim gminom, a budynek Powiatowej Rady Narodowej przejął szpital.

We wrześniu 1990 r. powstał w Mońkach Urząd Rejonowy. Był on jednym z 6 w województwie. Objął rejon 5 gmin. Nie posiadał jednak żadnych kompetencji w zakresie oświaty i służby zdrowia.

Urząd Rejonowy funkcjonował w Mońkach do momentu utworzenia powiatu.

W 1999 r., w wyniku kolejnej reformy administracyjnej kraju, powiat moniecki został reaktywowany, przy bardzo dużym zaangażowaniu ówczesnego posła na Sejm RP Józefa Mozolewskiego.

1 I 1999 r. powiat stał się organem założycielskim dla Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Mońkach.

W pierwszych miesiącach jego funkcjonowania pozyskano dodatkowe środki finansowe z programu rządowego na modernizację i rozbudowę oraz utworzenie nowych oddziałów w monieckim Samodzielnym Publicznym ZOZ-ie.4 Pomimo tego sytuacja finansowa monieckiego szpitala była nadal tragiczna. Ogromne zadłużenie i groźba likwidacji spowodowały konieczność rychłego zwołania Rady Powiatu i podjęcie działań zmierzających do ratowania szpitala w Mońkach.

29 VI 1999 r., na zwołanym na ten dzień posiedzeniu rady, podjęła ona uchwałę zatwierdzającą zmiany do Statutu Publicznego ZOZ uchwalone przez Społeczną Radę Samodzielnego Publicznego ZOZ w Mońkach uchwałą Nr RS/5/99 z dn. 2 III 1999 r.5 Następne posiedzenie Rady Powiatu Monieckiego, dotyczące sytuacji monieckiego szpitala, miało miejsce w dn. 6 VI 2000 r. Dotyczyło kolejnych zmian Statutu Samodzielnego Publicznego ZOZ. 22 XII 2000 r. Rada Powiatu Monieckiego podjęła uchwałę Nr XXV/99/00 w sprawie przekształcenia SP ZOZ w Mońkach polegającego na wydzieleniu i przekazaniu gminie Knyszyn 3 Tamże., 4 M. Paniczko, Powiat nowy i zdrowy, (wywiad), w: „Gazeta Współczesna”, 3 X 2002 r.

5 Uchwała Nr IX/39/99 Rady Powiatu Monieckiego z dn. 29 VI 1999 r.

109

rozdział vii - Opieka Zdrowotna w Mońkach części mienia pozostającego dotychczas w zarządzie SP ZOZ w Mońkach celem utworzenia na tej bazie, przez gminę Knyszyn, SP ZOZ w Knyszynie z jednoczesnym zachowaniem dotychczasowego zakresu usług medycznych świadczonych przez SP ZOZ w Mońkach.

Zakładała ona przekazanie wydzielonego mienia Gminie Knyszyn. Zapowiadała też podpisanie odrębnego porozumienia pomiędzy Gminą Knyszyn, a Zarządem Powiatu w Mońkach.

W niedługim czasie Starostwo Powiatowe przystąpiło do rozbudowy szpitala.

13 VII 2001 r. nastąpiło uroczyste otwarcie Monieckiego Centrum Medyczno - Finansowego, w trakcie którego minister Longin Komołowski przekazał na potrzeby opieki zdrowotnej inkubator.

Nieco później wyremontowano jeden z trzech budynków szpitalnych oraz wybudowano klatkę schodową z windą towarowo - osobową. 6 XI 2001 r. dokonano uroczystego otwarcia Oddziału dla Przewlekle Chorych. W uroczystości wzięli udział: Starosta Moniecki Mirosław Paniczko, Wicestarosta Joanna Kulikowska, wiceprezydent Białegostoku Krzysztof Teodoruk, członek zarządu woj. podlaskiego Marek Domagała i przewodniczący Zarządu Regionu NSZZ „Solidarność” Józef Mozolewski.

Wkrótce oddano też do użytku Oddział Rehabilitacji Leczniczej.

16 IV 2002 r. oddano do użytku nową część szpitala chorób wewnętrznych i poświęcono kaplicę. Uroczystością przewodniczył i aktu poświęcenia dokonał arcybiskup Wojciech Ziemba.

Profesor Marian Szamotowicz uroczyście otworzył Oddział Położniczo - Ginekologiczny.

W latach 1999 - 2002 poprawie uległ stan techniczny pomieszczeń Laboratorium Analitycznego, Centralnej Sterylizatorni, Pracowni Serologii i Banku Krwi oraz budynki administracji i Poradni Rejonowej.

W dniach 9 - 11 VIII 2002 r. Starostwo Powiatowe i SP ZOZ zorganizowały Powiatowe Dni Promocji Zdrowia. Mieszkańcom zaproponowano: bezpłatne badania mammograficzne w objazdowym mammobusie, badania poziomu cukru we krwi, pomiar ciśnienia, prześwietlenia klatki piersiowej.

Znacznej poprawie uległ stan techniczny budynków i obiektów służby zdrowia. Dotyczyło to również gminnych i wiejskich ośrodków zdrowia.

W sumie nakłady inwestycyjne na szpital wynosiły w latach 1999 - 2002 ponad 2 700 000 zł, z czego ponad milion pochodził z budżetu powiatu monieckiego.6 W wyniku restrukturyzacji poprawił się sytuacja finansowa szpitala.

Obecnie usługi medyczne w ramach lecznictwa zamkniętego przy SP ZOZ świadczą następujące oddziały szpitalne: - Oddział Chirurgiczny (30 łóżek), 6 S. Radecki, Powiat..., s. 91.

110

Opieka Zdrowotna w Mońkach - rozdział vii - Oddział Dziecięcy (20 łóżek), - Oddział Położniczo - Ginekologiczny z Noworodkami (18 łóżek), - Oddział Chorób Wewnętrznych (50 łóżek), - Oddział Rehabilitacji Leczniczej (30 łóżek), - Oddział Opiekuńczo - Leczniczy (30 łóżek).

Opiekę specjalistyczną i stacjonarną zapewniają: - Przychodnie Rejonowe w Mońkach i Goniądzu, - Zakład Rehabilitacji Leczniczej w Mońkach, - Gminne Ośrodki Zdrowia w Jaświłach, Jasionówce, Krypnie i Trzciannem, - Wiejskie Ośrodki Zdrowia w Dolistowie i Kalinówce Kościelnej, - Ambulatorium Medyczne w Mońkach.

Obecnie SP ZOZ w Mońkach posiada 178 łóżek w następujących oddziałach: Oddział Chorób Wewnętrznych - 50 łóżek, w tym 4 łóżka intensywnej opieki medycznej Leczeni są tu chorzy z zaburzeniami układu krążenia, oddechowego, pokarmowego, nerwowego, moczowo - płciowego oraz z zakresu hematologii. Wykonywane są tu gastroskopie, próby wysiłkowe, badanie czynności serca metodą Holtera, USG jamy brzusznej oraz tarczycy.

Oddział Chirurgiczny Ogólny - 30 łóżek, w tym 1 łóżko intensywnej opieki medycznej Blok operacyjny składa się z dwóch sal. W oddziale funkcjonuje oddzielna sala zabiegowo - opatrunkowa i sala intensywnego nadzoru wyposażenia w niezbędny sprzęt - 2 respiratory, zestaw monitorujący, ssaki. Oddział wykonuje wszystkie zabiegi operacyjne z zakresu jamy brzusznej. Wykonywane są również zabiegi ratujące życie z zakresu klatki piersiowej, podstawowe zabiegi ortopedyczne oraz zabiegi na układzie żylnym. Leczeni są chorzy po urazach - złamania, urazy narządów wewnętrznych i tkanek miękkich, kończyn, rozległe rany itp. Oddział zajmuje się również leczeniem chorych z niedokrwieniem kończyn dolnych, owrzodzeniami troficznymi oraz innymi przypadkami wymagającymi hospitalizacji w oddziale chirurgii.

Oddział jest w pełni zabezpieczony w podstawową aparaturę diagnostyczna oraz obsadę chirurgiczną i anestezjologiczną.

Jedną sale intensywnego nadzoru medycznego (1 łózko) wyposażone są m. in. w: respirator 1 szt., kardiomonitor - 5 szt., defibrylator 1 szt. szt., pompy ssące - 2 szt., źródło tlenu - 4 pozycji, zestaw AMBU - 3 szt., laryngoskop - 5 szt., pulsoksymetr - 1 szt.

Oddział Położniczo - Ginekologiczny - z Noworodkami - 18 łóżek, oraz 10 łóżek dla noworodków oraz 2 inkubatory Leczone są tu pacjentki ze schorzeniami narządu rodnego oraz są przyjmowane do porodu.

Wykonywane są zabiegi operacyjne na rządach rodnych. Przy oddziale funkcjonuje 10 łóżek - pododdziału noworodkowego + 2 inkubatory. Przeprowadzane są tu cesarskie cięcia w znieczuleniu dolędźwiowym. Wykonywane jest pacjentkom USG ginekologiczne oraz badania cytologiczne. Oddział jest wyremontowany i posiada nowoczesne wyposażenie medyczne.

111

rozdział vii - Opieka Zdrowotna w Mońkach Oddział Pediatryczny - 20 łóżek Najczęściej hospitalizowane są tu dzieci ze stanami zapalenia układu oddechowego oraz schorzeniami układu pokarmowego i moczowego. Przeprowadzana jest diagnostyka - USG jamy brzusznej, badania laboratoryjne, RTG przewodu pokarmowego. Oddział dysponuje miejscami hotelowymi dla rodziców chcących przebywać razem z dziećmi w czasie ich pobytu w szpitalu.

Oddział Rehabilitacyjny - 30 łóżek Prowadzone są tu zabiegi ogólno usprawniające i lecznicze, poprawiające sprawność fizyczną pacjentów. Wykonywane są zabiegi czynne i bierne - nauka poruszania się, galwanizacja, jonoforeza, elektrostymulacja, prądy diadynamiczne, prądy interferencyjne, prądy Terbera, ultradźwięki miejscowe, impulsowe pole magnetyczne, diatermia krótkoterminowa, solux, skaner, okłady wilgotne, ćwiczenia.

Zakład Opiekuńczo - Leczniczy - 30 łóżek, w tym 2 łóżka dla pacjentów wentylowanych mechanicznie Sprawowana jest tu opieka nad pacjentami obłożnie chorymi i niepełnosprawnymi fizycznie.

Pacjenci przygotowywani są do samodzielnego funkcjonowania i radzenia sobie w środowisku domowym. Mają zapewnioną pomoc psychologa, pracownika socjalnego oraz pełny dostęp do konsultacji w poradniach specjalistycznych działających przy szpitalu.

SP ZOZ w Mońkach świadczy usługi w poradniach specjalistycznych tj.: - - - - - - - - -

Poradnia Chirurgii Ogólnej, Poradnia Otorynolaryngologiczna, Poradnia Okulistyczna, Poradnia Zdrowia Psychicznego, Poradnia Neurologiczna, Poradnia Dermatologiczna, Poradnia Reumatologiczna, Poradnia Endokrynologiczna, Poradnia rehabilitacyjna,

- - - - - - - - -

Poradnia Położniczo - Ginekologiczna, Poradnia Leczenia Bólu, Poradnia Leczenia Uzależnień, Poradnia Żywieniowa, Poradnia Medycyny Pracy, Hospicjum domowe, Poradnia Dziecięca, Ambulatorium Ogólne, Zespół Transportu Sanitarnego.

W roku 2014 z inicjatywy starostwa powiatowego rozpoczęto budowę „Regionalnego Centrum Leczenia Bólu” wartą ok. 15 mln zł, przy dużym zaangażowaniu starosty monieckiego Joanny Kulikowskiej. Planowany termin zakończenia inwestycji to 2015 r.

112

Opieka Zdrowotna w Mońkach - rozdział vii

Mammobus w parku miejskim

Monieckie Centrum Medyczno - Finansowe

Pogotowie Ratunkowe w Mońkach

Budynek szpitala w Mońkach - lata 60.

Lądowanie śmigłowca LPR na stadionie w Mońkach

Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Mońkach

113

rozdział vii - Opieka Zdrowotna w Mońkach

Budowa szpitala - lata 50.

I Turniej Piłki Nożnej o Puchar Burmistrza Moniek z okazji Dni Moniek

114

Opieka Zdrowotna w Mońkach - rozdział vii

Budowa Regionalnego Centrum Leczenia Bólu w Mońkach - rok 2015

Wizualizacja ukończonej budowy Regionalnego Centrum Leczenia Bólu - materiał SP ZOZ w Mońkach

115

Straż Pożarna w Mońkach - rozdział viii

Rozdział vIii

Straż Pożarna w Mońkach 117

rozdział vii - Straż Pożarna w Mońkach Straż Pożarna w Mońkach Ochotnicza Straż Pożarna w Mońkach powstała prawdopodobnie przed 1931 r.

Historia jednostki nie była zapewne spisywana, a archiwum Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej znajdują się jedynie protokoły sprawozdań rocznych od 1965 r.

Po utworzeniu Komendy Rejonowej Państwowej Straży Pożarnej w Sokółce /1 VII 1992 r./ Jednostka Ratowniczo - Gaśnicza w Mońkach została jej podporządkowana.

Do archiwum w Sokółce trafiła wtedy „szczątkowa” dokumentacja monieckiej straży, dlatego też treść tego rozdziału opiera się na nielicznie zachowanych dokumentach, wspomnieniach „strażackich weteranów”, pamiątkach i rekwizytach. Autorzy wykorzystywanych w rozdziale wspomnień sugerują, że dokumentacja obrazująca stan ochrony przeciwpożarowej, stan i strukturę jednostek oraz ich historię, została w sposób celowy i „barbarzyński” zniszczona.

Podstawą do postawienia tezy o powstaniu jednostki OSP przed 1931 r. jest jej sztandar przechowywany w archiwum siedziby monieckiej straży.

W dniu utworzenia powiatu /1 IV 1954 r./ powołana została do życia Komenda Powiatowa Straży Pożarnych.

Bezpośrednio po jej utworzeniu liczyła zaledwie 3 pracowników.

Siedziba Komendy mieściła się w Knyszynie, który był oddalony od stolicy powiatu o 14 km. Biuro ulokowano w jednym małym pomieszczeniu o powierzchni ok. 10 metrów kwadratowych. Znajdowały się tam: szafa biurowa, dwa biurka, kilka krzeseł i maszyna do pisania.

Od strony podwórka mieściła się dyżurka kierowców, a od strony ulicy skromnie wyposażona świetlica OSP. Naprzeciwko dyżurki były magazyny paliw, części zamiennych i sprzętu.

Dalej położone były garaże OSP, a w nich samochód „Star 20 GM8” i motopompa.1 Stan organizacyjny ochrony przeciwpożarowej w powiecie monieckim na dzień 31 XII 1957 r. wyglądał następująco: - Komendant Powiatowy - starszy aspirant Stanisław Zalech, - młodszy oficer - aspirant Henryk Puchalski, - kierowca w systemie 24 godz. - Stanisław Jaźwiński, - kierowca w systemie 24 godz. - Mieczysław Olesiewicz, - kierowca w systemie 8 godz. - Mieczysław Wysocki.2 Co działo się w tym czasie we wsi powiatowej Mońki?

Autor dość wiarygodnie brzmiących wspomnień, Henryk Puchalski /oficer pożarnictwa w województwie białostockim w latach 1957 - 1992/, twierdzi, że „wieś powiatowa Mońki nie miała straży, choć jej organizacją był bardzo zainteresowany Aleksander Blaszko (…) Odwie 1 H. Puchalski, Ochrona przeciwpożarowa w województwie białostockim zachowana w mojej pamięci, s. 1.

2 Tamże., s. 2.

118

Straż Pożarna w Mońkach - rozdział viii dzał nas w Knyszynie kilkakrotnie prosząc o pomoc w organizacji. Do tej inicjatywy Komendant podchodził z rezerwą i nie wspierał jej”.3 „Strażacy - weterani” z Moniek twierdzą, że straż we wsi istniała.

Witold Safiejko twierdzi, że wstąpił do OSP w Mońkach w 1956 r.

Być może moniecka OSP nie figurowała oficjalnie w strukturach Powiatowej Komendy bezpośrednio po jej powstaniu.

Pamiętajmy też o stosunku do inicjatyw monieckich działaczy ówczesnego Komendanta Powiatowego. Czyżby obawiał się on tego, co miało nieuchronnie nastąpić? /chodzi o przeniesienie siedziby Komendy Powiatowej do Moniek/.

Nieważne, czy oficjalnie istniała, czy nie istniała, ważne, że monieccy strażacy - ochotnicy prowadzili swoją działalność i dysponowali sprzętem gaśniczym /chociaż bardzo skromnym/.

Propagowali oni i prowadzili działalność prewencyjną. Polegała ona na sprawdzaniu kominów, blach przy piecach kaflowych i kontroli sprzętu przeciwpożarowego w gospodarstwach domowych.

Odbywali ćwiczenia bojowe na bajorze, które znajdowało się w pobliżu dzisiejszej oczyszczalni ścieków.

Witold Safiejko podaje, że po powstaniu powiatu moniecka jednostka OSP liczyła ok. 25 strażaków - ochotników.4 „Nie było wtedy transportu. Ze sprzętu gaśniczego posiadaliśmy jedynie motopompę, którą przechowywaliśmy w baraku Bajkowskich. Samochód mieliśmy prawo wypożyczyć w miejscowych instytucjach /np. PZGS/. Często korzystaliśmy z furmanek rolniczych. Wkrótce przydzielono nam strażackiego „Stara”, chociaż bez zbiornika. Następnie otrzymaliśmy drugi samochód z beczką MBM”.5 Strażacy - ochotnicy spotykali się na często organizowanych zebraniach. Dużą popularnością cieszyły się zabawy dochodowe. Zebrane przy tej okazji środki przeznaczano na specjalistyczny sprzęt.

Jeszcze przed przeniesieniem siedziby Komendy Powiatowej do Moniek przed 1958 rokiem delegacja monieckiej OSP, w osobach Aleksandra Blaszko i Zdzisława Znosko, udała się do Knyszyna z wnioskiem o wybudowanie w Mońkach świetlicy.

Wkrótce przesłano do jednostki projekt nowego budynku. Cegłę na budowę udało się pozyskać z byłych carskich koszar w Hornostajach.

W maju lub czerwcu 1958 r. w Mońkach miał miejsce pożar budynku mieszkalnego położo 3 Tamże., s. 5.

4 Wywiad z Witoldem Safiejko.

5 Tamże.,

119

rozdział vii - Straż Pożarna w Mońkach nego niedaleko kościoła, przy skrzyżowaniu dróg do Grajewa i Trzciannego.

O pożarze tym straż w Knyszynie została powiadomiona z opóźnieniem. Budynek spłonął.

Następnego dnia Komendant z Knyszyna został wezwany do Moniek. Prawdopodobnie wtedy otrzymał polecenie „szybkiej organizacji OSP w Mońkach oraz przeniesienia Komendy Powiatowej do siedziby powiatu”.6 Organizacją OSP i zapewnieniu jednostce bazy zajął się osobiście Komendant Powiatowy.

Henryk Puchalski podaje skład Zarządu OSP w Mońkach.

Prezesem został Czesław Świerzbiński - właściciel masarni i sklepu mięsnego, Naczelnikiem Antoni Szeląg, zastępcą Naczelnika młodszy brat prezesa, Sekretarzem Aleksander Blaszko, członkiem Zarządu Bielski.7 Wkrótce zbudowano garaże w formie wiaty drewnianej, obitej opołami.

Od 1 VII 1958 r. OSP w Mońkach przejęła od Knyszyna rolę straży powiatowej.8 W niedługim czasie otrzymała ona samochód „Star 20 GM8”. Zatrudniono też 2 kierowców - Henryka Dzierżanowskiego z Moniek i Stanisława Jaźwińskiego z Knyszyna.9 Z entuzjazmem przystąpiono do budowy strażnicy w czynie społecznym. Wkrótce powstały fundamenty. Z niewyjaśnionych jednak przyczyn budowę przerwano.

Komendę przeniesiono do siedziby Powiatowej Rady Narodowej.

We wrześniu 1958 r. zatrudniono nowego pracownika - niedoszłego absolwenta Szkoły Oficerów Pożarnictwa oraz Naczelnika OSP w Mońkach Antoniego Szeląga na stanowisko Sekretarza Zarządu Powiatowego Związku Ochotniczych Straży Pożarnych.10 Komendzie Powiatowej SP w Mońkach podlegały strażnice w Knyszynie, Goniądzu, Górze, Długołęce, Bajkach Starych, Peńskich, Trzciannem, Downarach, Dolistowie Starym, Brzozowej, Jaświłach, Dziękoniach, Zabielu, Grądach i Bobrówce.

W 1956 r. została przeniesiona do Moniek i umiejscowiona w budynku Prezydium Powiatowej Rady Narodowej.

W 1966 r. oddano do użytku nowy budynek przeznaczony na potrzeby Komendy Rejonowej Straży Pożarnej. Duży wkład w jego wybudowanie, wykończenie i wyposażenie wnieśli członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej /OSP/. To dzięki ich zaangażowaniu i pracy społecznej powstał obiekt godny „powiatowej straży”. W początkowym okresie jego funkcjonowania Komenda wykorzystywała tylko pomieszczenia parterowe. Na piętrze budynku znajdowały się: Moniecki 6 H. Puchalski, Ochrona przeciwpożarowej..., s. 5.

7 Tamże., s. 5.

8 Tamże., s. 5.

9 Tamże., s. 5.

10 Tamże., s. 5.

120

Straż Pożarna w Mońkach - rozdział viii Dom Kultury, Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy, Klub Prasy i Książki oraz Monieckie Towarzystwo Regionalne.11 Wzrastająca dynamicznie liczba mieszkańców miasta oraz jego rozrost terytorialny sprawiły, że jednostka ochotnicza nie była w stanie zapewnić bezpieczeństwa ppoż. W związku z tym 24 XI 1984 r. decyzją Wojewody Białostockiego powołano Zawodową Straż Pożarną.

W początkowym okresie jej funkcjonowania kadra rekrutowała się z członków OSP. Dysponowali oni niezbędnym doświadczeniem i wyszkoleniem skutecznie wykorzystywanym w czasie akcji gaśniczych i profilaktycznych.

W jednostce prowadzono systematyczne szkolenie i doskonalenie zawodowe.

W miarę upływu czasu sprzęt, którym dysponowała stawał się przestarzały i mało efektywny. W związku z tym rozpoczęto intensywne starania zmierzające do pozyskania lepszego sprzętu i zakupu nowych samochodów.

Zwiększono też stan etatowy komendy.

Od 1984 r. rozpoczęto prace przy budowie i modernizacji istniejących budynków Komendy.

Intensywnie i planowo prowadzone prace zostały zakończone w 1988 r.

W ich wyniku obiekty spełniały wszelkie standardy nowoczesnej, zawodowej jednostki ratowniczo - gaśniczej.

Dnia 1 VII 1992 r. Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej powołał Jednostkę Ratowniczo - Gaśniczą Państwowej Straży Pożarnej w Mońkach. Podlegała ona Komendzie Rejonowej Państwowej Straży Pożarnej w Sokółce.

Teren działania jednostki obejmował 5 gmin: Mońki, Jaświły, Jasionówka, Krypno i Knyszyn.

20 VI 1996 r. miało miejsce wręczenie sztandaru Jednostce Ratowniczo - Gaśniczej Państwowej Straży Pożarnej. Sztandar poświęcił Biskup Polowy Wojska Polskiego gen. dywizji Sławoj Leszek Głódź, a wręczył Komendant Główny Państwowej Straży Pożarnej nadbrygadier Feliks Dela.

W wyniku reformy administracyjnej kraju z dn. 1 I 1999 r. powołana zostaje do życia Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Mońkach.

Powiększono jednocześnie teren operacyjnego działania Komendy o gminy: Goniądz i Trzcianne.

W 2003 r. reaktywowano Ochotniczą Straż Pożarną. Inicjatorami i organizatorami tego przedsięwzięcia byli: ówczesny Komendant Powiatowy PSP w Mońkach Jerzy Kędzierewicz i Dowódca JRG Cezary Grygo. Realizacja podjętej decyzji miała na celu skupić wokół OSP strażaków odchodzących /często w młodym wieku/ na emeryturę. Ówczesne przepisy dopusz 11 Pismo skierowane do Komendy Głównej Państwowej Straży Pożarnej przez Komendę Powiatową Państwowej Straży Pożarnej w Mońkach PO - 06/1/05 z grudnia 2005 r.

121

rozdział vii - Straż Pożarna w Mońkach czały bowiem możliwość przejścia na emeryturę po 15 latach służby.

Przez pierwsze dwie kadencje funkcję Przewodniczącego OSP pełnił Józef Falkowski, którego zastąpił Andrzej Beczko.

W chwili obecnej monieccy strażacy to, z jednej strony ochotnicy zrzeszeni w OSP, a z drugiej „zawodowcy” Jednostki Ratowniczo - Gaśniczej przy Komendzie Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej.

Aktualnie strażacy OSP to ok. 50 „ochotników” z gminy.

Jednostka Ratowniczo - Gaśnicza dysponuje następującym sprzętem: samochód ratowniczo - gaśniczy, 2 samochody gaśnicze, samochód cysterna /przekazany został obecnie na stan OSP/, samochód hydrauliczny, samochód lekki ratownictwa wodnego, 3 samochody operacyjne, łódź motorowa oraz inny, drobniejszy sprzęt specjalistyczny.

W listopadzie 2011 r., podczas jednej z licznych rozmów Burmistrza Moniek Zbigniewa Karwowskiego z przedstawicielami monieckiej straży, „narodził się” pomysł utworzenia młodzieżowej orkiestry dętej przy Monieckim Ośrodku Kultury. Miała działać przy OSP. W styczniu 2012 r., w wyniku rozmów inicjatorów powstania orkiestry; Burmistrza Moniek Zbigniewa Karwowskiego, Prezesa OSP Mońki Andrzeja Beczko i Dyrektorem Monieckiego Ośrodka Kultury Dariuszem Gwiazdą, postanowiono opracować i przesłać do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego wniosek o dofinansowanie zakupu nowych instrumentów muzycznych przyszłej orkiestrze dętej.

W lutym, tego samego roku, Moniecki Ośrodek Kultury złożył do ministerstwa kolejny wniosek o dofinansowanie nowo powstającej orkiestry.

Z kolei Prezes OSP wystąpił do Urzędu Miejskiego z prośbą, o sfinansowanie wynagrodzenia kapelmistrza i instruktora. Mieli oni zająć się szkoleniem i przygotowaniem młodzieży do przyszłych występów. Szkolenie prowadzono w 2 grupach instrumenty dęte drewniane i instrumenty dęte blaszane.

W maju 2012 r. złożono zamówienie na instrumenty muzyczne. W następnym miesiącu, ku uciesze wszystkich zainteresowanych, zostały one dostarczone i przekazane przyszłej orkiestrze.

W trakcie intensywnych starań o pozyskanie instrumentów prowadzono też rozmowy zmierzające do zatrudnienia odpowiedniego kapelmistrza i instruktora.

Propozycję „przygotowania” i poprowadzenia monieckiej orkiestry dętej skierowano, w pierwszej kolejności, do Stanisława Kucińskiego. Był on kapelmistrzem orkiestry dętej w Jasionówce. Ze względu na liczne obowiązki i brak czasu wolnego, musiał on jednak „podziękować” za przedstawioną propozycję. Polecił jednak zatrudnienie Leszka Szymczukiewicza na stanowisku kapelmistrza. Kandydat przyjął „trudne wyzwanie” i zaproponował Michała Bieleckiego, studiującego w Białymstoku, jako instruktora i swojego współpracownika.

122

Straż Pożarna w Mońkach - rozdział viii 10 IX 2012 r. ogłoszono nabór do orkiestry, a już 15 IX 2012 r. utworzona została Młodzieżowa Orkiestra Dęta. Liczy ona 23 osoby grające i 2 instruktorów /kapelmistrzem pozostał Leszek Szymczukiewicz, a Michała Bieleckiego zastąpił, od sierpnia 2013 r. Rafał Bronecki/.

Pierwszy występ miał miejsce w dn. 7 IV 2013 r .

Wśród pamiątek OSP uwagę przyciąga, znajdujący się w gablocie, sztandar. Widnieją na nim daty 1931 i 1971. Pierwsza to prawdopodobny rok powstania OSP na naszym terenie, druga określa datę fundacji sztandaru. Nie zachowały się niestety dokumenty dotyczące powstania OSP, ale rok 1931 to z pewnością jego początki.

Na drzewcu umieszczeni są „fundatorzy” sztandaru - zarówno instytucje, jak i osoby cywilne. Na sztandarze widnieje napis: „W służbie ojczyzny ludowej”. Jest on charakterystyczny dla „tamtych czasów”. Sztandar jest reliktem przeszłości, ale również cenną pamiątką historyczną minionych czasów.

Wykaz dotychczasowych komendantów: 1. st. sierż. Źegajło 1954 r., 2. ppłk. Zalech Stanisław 1954 - 1966, 3. płk. Krzysztof Wojtecki 1966 - 1969, 4. płk. Roman Niemyjski 1969 - 1971, 5. kpt. Tadeusz Łuszcz 1971 - 1977, 6. kpt. Tadeusz Chojnowski 1977 - 1981, 7. por. Tadeusz Łuszcz 1981 - 1982, 8. starszy bryg. Mieczysław Kirejczyk 1982 - 1992, 9. st. kpt. Wacław Greś 1992 - 1998, 10. starszy bryg. Jerzy Kędzierewicz 01.01.1999 - 27.05.2010, 11. starszy bryg. Maciej Robert Bolek 28.05.2010 -

123

rozdział vii - Straż Pożarna w Mońkach

Akcja gaszenia wypalanych traw

Zawody Ochotniczej Straży Pożarnej

Komenda Rejonowa Straży Pożarnej w Mońkach.

Widok od strony bram alarmowego wyjazdu bojowego - rok 1979

Ćwiczenia Straży Pożarnej w MSM Mońki

124

Młodzieżowa Orkiestra Dęta MOK przy Ochotniczej Straży Pożarnej w Mońkach

Straż Pożarna w Mońkach - rozdział viii

Garaże Komendy, wozy strażackie w pogotowiu - rok 1979

Wozy bojowe na parkingu Straży Pożarnej - rok 2013

Ćwiczenia Straży Pożarnej w MSM Mońki

Uroczystości z okazji Święta Straży Pożarnej

Ćwiczenia Straży Pożarnej w MSM Mońki

125

Ogrody działkowe - rozdział ix

Rozdział ix

Ogrody działkowe 127

rozdział ix - Ogrody działkowe Ogrody działkowe Ogrody działkowe pojawiły się w Europie przed ponad dwustu laty. Miały one pełnić funkcje typowo utylitarne. W trudnych czasach niosły pomoc najbiedniejszym rodzinom miejskim.

W latach obu wojen światowych i wielkiego kryzysu gospodarczego stwarzały często jedyną szansę przetrwania.

Na ziemiach polskich idea tworzenia ogródków działkowych znana jest od ponad stu lat.

Pierwsze z nich - Rodzinne Ogródki Działkowe /ROD/ „Kąpiele słoneczne” zostały założone w Grudziądzu przez doktora Jana Jalkowskiego w 1897 r.

W 1901 r. na terenach obecnej Polski powstało pierwsze Towarzystwo Ogrodów i Osiedli Działkowych. W okresie międzywojennym idea tworzenia ogródków działkowych na terenach miejskich nie była zbyt popularna.

W końcowym etapie II wojny światowej, po „wyzwoleniu” części ziem polskich, 6 VI 1944 r.

PKWN wydaje dekret o reformie rolnej. Przewidywał on wyłączenie spod parcelacji ziemi na ogródki działkowe. W czerwcu 1946 r. wydano następny dekret, który podnosił ogródki działkowe do rzędu urządzeń użyteczności publicznej. Określał też podstawy ich działania, zapewniał planowy rozwój i uznawał ogrody jako miejsce zorganizowanego wypoczynku i źródło uzyskiwania ziemiopłodów dla potrzeb rodzin pracowniczych.

9 III 1949 r. Sejm uchwalił ustawę „O pracowniczych ogrodach działkowych”. Przekazywała ona zarząd nad ogrodami działkowymi Centralnej Radzie Związków Zawodowych na zasadzie wyłączności, likwidując prowadzące je stowarzyszenia. Użytkownicy działek, którzy nabyli prawo użytkowania na podstawie statutu i regulaminu prawo to zachowali. Konsekwencją tej ustawy był dynamiczny i szybki przyrost zasobów Pracowniczych Ogródków Działkowych.

Po wydarzeniach 1980 r. i kompromitacji CRZZ, 6 V 1981 r. Sejm uchwalił ustawę „O Pracowniczych Ogrodach Działkowych”. W jej wyniku ogrody przejął Polski Związek Działkowców na zasadzie wyłączności.

Po 1989 r. działki pracownicze stały się przedmiotem przetargów i sporów partii politycznych, a nawet rządów. Przedstawiano do akceptacji projekty zmierzające, od likwidacji po uwłaszczenie działkowców. Zakończyły się one ostatecznie uchwaleniem w dn. 21 IX 2005 r. ustawy „O Rodzinnych Ogrodach Działkowych”. Utrzymywała ona większość nabytych przez działkowców przywilejów. Stworzyła jednak furtkę gminom do likwidacji ogrodów z przeznaczeniem ich terenów na potrzeby inwestycyjne.

W związku z orzeczeniem w 2012 r. przez Trybunał Konstytucyjny niezgodności w/w ustawy z Konstytucją RP sytuacja działkowiczów stała się niepewna.

19 I 2014 r. weszła w życie ustawa zmieniająca ustawę z 2005 r. Zgodnie z nią rodzinne ogrody działkowe są prowadzone przez stowarzyszenia ogrodnicze. W taką organizację przekształcił się także Polski Związek Działkowców.

128

Ogrody działkowe - rozdział ix Obecnie na terenie miasta istnieją 3 ogrody działkowe: - Ogród im. „Tysiąclecia Państwa Polskiego” przy Alei Niepodległości, o powierzchni 31,8 tys. m2, - Ogród „Ekologiczny” przy Alei Wojska Polskiego, o powierzchni 18,1 tys. m2 .

- Ogród „Zielona Dolina” przy ulicy Kościelnej, o powierzchni 73,4 tys. m2.

Historia ogrodów działkowych w Mońkach datuje się od lat 60-tych XX w. W kwietniu 1966 r. miasto przeznaczyło na potrzeby ogrodów działkowych obszar o powierzchni 21 tys. m2.

5 IX 1966 r. zwołano, z inicjatywy miejscowych działaczy i miłośników ogrodnictwa, zebranie organizacyjne. Przybyło na nie 22 przyszłych działkowców. Zebranie wyłoniło Zarząd Pracowniczych Ogródków Działkowych /POD/ oraz nadało nazwę ogrodowi im. „Tysiąclecia Państwa Polskiego. Związane to było z tysięczną rocznicą przyjęcia chrztu przez Polskę i de facto powstaniem państwa polskiego. Pierwszy Zarząd POD ukonstytuował się w składzie: - Malinowska Zofia - przewodniczący, - Ślesiński Józef - zastępca przewodniczącego, - Szeląg Genowefa - sekretarz, - Sadkowski Nikodem - skarbnik.

14 XI 1966 r., na posiedzeniu zarządu postanowiono, że każdy użytkownik działki zobowiązany jest do wpłacenia kwoty 130 zł na konto ogrodu działkowego: 100 zł, jako wpisowe i 30 zł za użytkowanie działki.

W roku 1967 na 56 działek 16 nie było użytkowanych. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy był brak ogrodzenia i dostępu do wody. W związku z tym zarówno członkowie zarządu, jak i sami działkowicze podjęli energiczne działania na rzecz „zabezpieczenia” ogrodu i „wyposażenia” go w wodę. 14 IV 1967 r. członkowie ogrodu podjęli zobowiązanie, że każdy z nich przepracuje 8 godzin przy budowie ogrodzenia i kopaniu studni. 17 IV 1967 r. działkowicze już konkretnie zadeklarowali wykonanie ogrodzenia o długości 528 m i przepracowanie 440 roboczogodzin. Notatką służbową z dn. 3 V 1967 r. zobowiązano Zakład Gospodarki Komunalnej do sfinansowania materiałów potrzebnych do ogrodzenia ogródka. Tematyka związana z ogrodzeniem, studniami i trudnościami finansowymi przewijała się przez kolejne walne zebrania.

Pomimo deklaracji, aktywności i szczerych chęci nie wszystko układało się zrealizować. Narastały problemy i piętrzyły się trudności. W 1970 r. składkę uiściło zaledwie 7 osób. W 1971 r. zarząd został zdekompletowany. Z ogólnej liczby 56 działek, użytkowanych było jedynie 34.

Przeznaczano je głównie pod uprawę ziemniaków.

W 1973 r. zagospodarowanych było 18 tys. m2 gruntu na 46 działkach. Do tego czasu udało się już jednak oddać do użytku 7 studni. W tym samym roku ogród został ogrodzony.

W miarę upływu czasu, w latach 70-tych, wzrosło zainteresowanie działkami. W związku z tym, w końcu 1974 r., postanowiono poszerzyć ogród o 10 tys. m2 w kierunku Alei Wojska Polskiego. Zarząd zlecił opracowanie dokumentacji geodezyjnej i wydanie decyzji o lokalizacji lokalnym władzom. Rok później 27.05.75 r. przekazano protokólarnie przejęcie sieci wodociągowej przez zarząd ogrodu. Było to konsekwencją zlecenia przez Prezydium Powiatowej Rady

129

rozdział ix - Ogrody działkowe Narodowej wykonania prac geodezyjnych, związanych z wytyczeniem sieci wodociągowej dla Powiatowego Biura Geodezji. W ramach przeprowadzonych prac: - rozprowadzono rurkami sieć o długości 184 m, - zamontowano 5 punktów czerpalnych, - zainstalowano szereg innych elementów niezbędnych do sprawnego funkcjonowania sieci.

Sprawozdanie z zagospodarowania ogrodu na dzień 31 XII 1976 r. wyszczególnia: - powierzchnia terenów zagospodarowanych - 17 tys. m2, - liczba działek - 46, - długość ogrodzenia - 582 m, - altany - 2, - studnie - 6, - jabłoni -110, - grusze - 20, - śliwy - 40, - wiśnie - 8.

Sprawozdanie informuje też, że spośród 46 użytkowników działek: 21 - to „pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych i pokrewnych”, 21 - „pracownicy zatrudnieni na stanowiskach nierobotniczych”, 4 - „emeryci i renciści”.

2 VIII 1977 r. przekazano na rzecz ogrodu 2 duże działki, o łącznej powierzchni ok. 8 tys. m . Pozwoliło to na dołączenie do grona działkowców nowych 34 użytkowników. Rozpoczęto też prace przy ogrodzeniu nowo pozyskanych działek. 15 IX 1979 r. inwestycję zakończono.

W jej wyniku wykonano 100 m ogrodzenia.

2

W 1980 r. powstaje, w pobliżu Zakładu Montażu Elementów Dyskretnych „Unitra - Cemi”, przy Alei Wojska Polskiego „Ogród Ekologiczny”. Zajmuje on powierzchnię 18,1 tys. m2.

12 IV 1980 r. wybrano nowy zarząd POD im. „Tysiąclecia PP”. W wyniku jawnego głosowania ukonstytuował się on następująco: - Kobrzyniecki Czesław - przewodniczący, - Zajkowski Józef - zastępca przewodniczącego, - Brzozowski Lech - sekretarz, - Humienik Wanda - skarbnik, - Kaleta Władysław - członek.

W 1981 r. przekazano na rzecz ogrodu 2,2 tys. m2 gruntu przy garażach, na którym utworzono 10 działek. W efekcie ogród posiadał 85 działek.

19 III 1981 r. POD, na podstawie decyzji Naczelnika Miasta i Gminy Mońki, otrzymały budynek gospodarczy, o wartości 112 tys. zł. W budynku tym mieścił się sklep GS. Działalność handlowa prowadzona tam była do 1989 r. Po jej zakończeniu budynek wynajęto Panu Rutkowskiemu. Mieścił się tam zakład naprawy sprzętu AGD. Funkcjonował do 1995 r. W tym też

130

Ogrody działkowe - rozdział ix roku umowę rozwiązano. Obecnie budynek jest użytkowany przez działkowiczów jako Dom Działkowca. Jest odremontowany i odmalowany dzięki wspólnemu wysiłkowi i zaangażowaniu samych działkowców, udostępniany do wykorzystania na imprezy okolicznościowe.

W 1983 r. powstał POD „Zielona Dolina” przy ul. Kościelnej 42.

Ogród zajmuje powierzchnię ok. 73,6 tys. m2, z czego 62,4 tys. m2 to grunty bezpośrednio pod działkami. Podzielony jest na 200 działek. Wyposażony jest w sieć wodociągową i energetyczną. 150 działek podłączonych jest do sieci wodociągowej, a 120 do prądu.

W skład Zarządu ROD „Zielona Dolina” wchodzą: - Józef Derewońko, - Krzysztof Sadowski, - Jan Gajewski, - Romualda Frącz, - Stanisław Krukowski.

Wróćmy jednak do POD im. „Tysiąclecia PP”.

W 1985 r. funkcję Przewodniczącego Zarządu POD w/w ogrodu przejął Józef Zajkowski.

29 V 1992 r. na walnym zgromadzeniu wybrano nowy zarząd w składzie: - Makowski Eugeniusz, - Klepacki Edward - przewodniczący, - Fedak Michał - zastępca przewodniczącego, - Misiewicz Leonard, - Trybułowski Tadeusz, - Humienik Wanda - księgowa, - Tekień Antoni.

- Turowski Tadeusz - sekretarz, - Korwek Edward, W 1992 r. przydzielono POD plac zabaw z brodzikiem. Utworzono tam 9 działek.

20 X 1995 r. działkowcy, w czynie społecznym, wykonali ogrodzenie od strony parku /lasu/ o długości 125 m.

Do 1996 r. ogrody: przy Alei Niepodległości i Alei Wojska Polskiego były pod jednym zarządem. W tym to roku doszło do ich rozdzielenia i powstania dwóch oddzielnych zarządów. Obecnie powierzchnia ogrodu przy Alei Niepodległości wynosi 31,8 tys. m2. Znajduje się na niej 105 działek. Ogród jest w użytkowaniu wieczystym do dn. 9 XII 2095 r., zgodnie z postanowieniem Sądu Rejonowego w Białymstoku z dn. 9 XII 1997 r. w sprawie założenia księgi.

Ogród przy Alei Wojska Polskiego zajmuje powierzchnię 18,1 tys. m2.

5 V 1998 r. wybrano nowy zarząd POD im. „Tysiąclecia PP” w składzie: - Storonowicz Zenon - przewodniczący, - Hryniewicki Romuald - zastępca przewodniczącego, - Kobrzyniecki Czesław - sekretarz.

W 2001 r. na walnym zebraniu działkowców ustalono stawkę opłaty za użytkowane grunty w wysokości 30 gr. za m2. Ustalono też konieczność odpracowania na rzecz ogrodów 6 godzin

131

rozdział ix - Ogrody działkowe prac społecznych lub wpłatę ekwiwalentu w wysokości 15 zł.

We wnioskach do realizacji znalazł się zapis o całkowitej elektryfikacji ogrodu oraz zabezpieczeniu bramek wejściowych. Do zarządu wybrano: Zenona Storonowicza, Honoratę Pogorzelską, Jerzego Grądzkiego, Jadwigę Den, Andrzeja Radomskiego, Piotra Zawiślaka i Edwarda Leszczyńskiego.

W 2003 r. wprowadzono podatek od nieruchomości za Dom Działkowicza w wysokości 241,90 zł i podatek rolny w kwocie 12,50 zł. W związku z tym zdecydowano się wprowadzić opłatę inwestycyjną od nowych działkowców oraz podniesiono kwotę za użytkowanie metra kwadratowego do 35 gr.

W szybkim tempie instalowano też wodomierze. Pierwszy został zamontowany 9 VIII 2002 r., a ostatni 25 V 2007 r.

W 2004 r. wszedł w życie nowy Regulamin POD. Na ogrodach trwały też nieprzerwanie prace elektryfikacyjne. W 2009 r. dostęp do prądu miało już 75 użytkowników działek.

W 2010 r. wyłoniono, na walnym zebraniu, nowy zarząd w składzie: - Woźniewski Edward - prezes, - Dębowski Sławomir - zastępca przewodniczącego, - Olszewski Antoni - skarbnik, - Grądzki Jerzy - sekretarz, - Kraszewski Zdzisław - członek.

W tym też roku wykonano wiaty przy Domu Działkowca i utwardzono przy nich plac.

W świetlicy utworzono ośrodek rejonowy szkolenia początkujących działkowców. W następnych latach dom konsekwentnie modernizowano. W ramach zaplanowanych prac: doprowadzono kanalizację, wykonano łazienki, „przerobiono” instalację wodną i elektryczną, wymieniono okna i drzwi wewnętrzne oraz wykonano ścianki działowe. Wyremontowany i zmodernizowany Dom Działkowca służy „wszystkim chętnym”. Odbywają się tu liczne imprezy okolicznościowe. Raz do roku bawią się też tu działkowcy podczas obchodów Dniu Działkowca.

Monieccy działkowicze byli wielokrotnie odznaczani i wyróżniani oznakami związkowymi.

W 2016 r. ROD im. „Tysiąclecia PP” obchodzić będzie jubileusz 50-lecia powstania.

132

Ogrody działkowe - rozdział ix

Ogródek działkowy - ROD „Zielona Dolina”

133

rozdział ix - Ogrody działkowe

Doprowadzenie przyłączy elektrycznych Wystawa płodów rolnych podczas Święta Wsi w Kropiwnicy - rok 2008

134

Ogrody działkowe - rozdział ix

Dzień Działkowca - ROD „Tysiąclecia Państwa Polskiego” - rok 2008 ROD „Tysiąclecia Państwa Polskiego” - wiosna 2015

135

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat

Rozdział x

Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat 137

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat Rozwój Miasta i Gminy Na Przestrzeni Ostatnich Lat Przemiany, które zapoczątkowane zostały w 1989 r., wpłynęły niekorzystnie na kondycję miejscowych zakładów pracy. Nie potrafiły one dostosować się do realiów gospodarki rynkowej.

W krótkim czasie nastąpił nieuchronny ich upadek /ZMED „Unitra - Cemi”. Siemiatyckie Zakłady Obuwia - Filia w Mońkach, POM/.

Ucierpiał też budżet miasta. Ograniczono inwestycje.

Szansą na dalszy rozwój miasta i gminy było przystąpienie Polski do Unii Europejskiej /1 V 2004 r./ i możliwość wykorzystania jej funduszy.

Szczególne nasilenie działań zmierzających do pozyskania nowych funduszy nastąpiło w latach 2007 - 2014 wraz z powołaniem na stanowisko Burmistrza Moniek Zbigniewa Karwowskiego. W tym okresie na realizując inwestycje komunalne korzystano z dofinansowania ze wszystkich dostępnych dla gmin funduszy Unii Europejskiej. Z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego uzyskano dofinansowanie na realizację 3 projektów mających wpływ jakość życia mieszkańców miasta Mońki. Dwa z nich zrealizowano w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego: - projekt „Kompleksowe rozwiązanie problemu gospodarki wodno - ściekowej Aglomeracji Mońki”, w ramach którego wybudowano 6,9 km sieci wodociągowej, 17,7 km sieci kanalizacyjnej oraz zmodernizowano oczyszczalnię ścieków w Mońkach, - projekt „Dostosowanie dróg gminnych do sieci dróg powiatowych i drogi krajowej” w ramach którego przebudowano ponad 3 km ulic oraz wybudowano 2 km kanalizacji deszczowej (ul. Kochanowskiego, Kopernika, Modrzewskiego, Sienkiewicza, Budnika, Herberta, Plater, Reymonta oraz drogę Ciesze - droga krajowa).

Trzeci projekt „System bezpieczeństwa i komunikacji elektronicznej dla podniesienia warunków życia społeczności przygranicznych” zrealizowano w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Litwa - Polska na lata 2007 - 2013. Wybudowano system monitoringu złożonego z 9 kamer oraz z centrum monitoringu w budynku Powiatowej Komendy Policji. Uruchomiono 2 bezpłatne punkty dostępu do Internetu (HOT SPOT) w centrum miasta oraz 4 stacjonarne punkty dostępu do Internetu w Monieckim Ośrodku Kultury.

Również w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podlaskiego zrealizowano projekt „Wykorzystywanie odnawialnych źródeł energii poprzez montaż kolektorów słonecznych w Gminie Mońki” poprawiający warunki zamieszkiwania na terenie całej Gminy Mońki oraz mający wpływ na zmniejszenie niskiej emisji. Wybudowane zostały 134 kolektory słoneczne na jednorodzinnych budynkach mieszkalnych położonych na obszarze gminy oraz 2 kolektory słoneczne na budynku Szkoły Podstawowej nr 2 w Mońkach.

Na terenach wiejskich gminy realizowane były projekty z dofinansowaniem z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013. Wybudowano ponad 36 km sieci wodociągowej w miejscowościach: Kulesze, Kiślak, Waśki, Krzeczkowo, Kropiwnica i kolonia Dudki, Zno-

138

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat ski, Kuczyn, Dziękonie, Czekołdy, Zalesie, Boguszewo, Magnusze i Sobieski. Wybudowano i wyposażono 5 świetlic wiejskich w miejscowościach: Kropiewnica, Kołodzież, Kulesze, Przytulanka, Rybaki oraz wyremontowano i wyposażono 3 świetlice wiejskie w: Boguszewie, Dziękoniach i w Hornostajach. Obecnie realizowany jest projekt obejmujący budowę 113 oczyszczalni przyzagrodowych.

W okresie 2007 - 2014 zrealizowano szereg inwestycji sfinansowanych z krajowych źródeł finansowania oraz budżetu gminy.

Wybudowano 2 szalety publiczne w zabudowie kontenerowej.

Wykonano termomodernizację budynków Przedszkola przy ulicy Głowackiego, Szkoły Podstawowej Nr 2, Monieckiego Ośrodka Kultury, Szkoły Podstawowej Nr 1, bloków komunalnych przy ulicy Kościelnej /dawne bloki POM/, budynku Przedszkola przy Alei Niepodległości i obiektu Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji przy ulicy Sportowej wraz z wymianą starego kotła zasilanego olejem opałowym na nowoczesny kocioł spalający „eko - groszek”. Wykonano remont 3 budynków mieszkalnych przy ul. Słowackiego w Mońkach polegający na dociepleniu ścian zewnętrznych styropianem, remoncie kominów oraz wymianie obróbek blacharskich, remont części budynku usługowego przy ulicy Tysiąclecia /”Konsumy”/ w Mońkach.

Zmodernizowano oraz rozbudowano oświetlenie uliczne.

Zakupiono nowy autobus szkolny i zainstalowano monitoring w Szkole Podstawowej Nr 1 i Gimnazjum. Urządzono sposobem gospodarczym Schronisko Młodzieżowe w Masiach na bazie byłej szkoły podstawowej. Przebudowano byłą szkołę w Dziękoniach z przeznaczeniem na budynek mieszkalny i świetlicę. Zorganizowano i wyposażono place zabaw w ramach Programu „Radosna Szkoła”, zorganizowano Centrum Kształcenia Boguszewo z Programu „Uczeń na Wsi”.

Zrealizowano projekt Cyfrowa Szkoła w Zespole Szkół przy ul. Planetarnej.

Wykonano remont sali gimnastycznej przy gimnazjum. W Mońkach przy ul. Gajowej wykonano boisko do piłki nożnej z nawierzchnią z trawy syntetycznej w ramach programu „Blisko Boisko” oraz boisko wiejskie z budynkiem zaplecza we wsi Kropiwnica. Wybudowano salę gimnastyczną przy Szkole Podstawowej Nr 2.

Przebudowano budynek Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej i Środowiskowego Domu Pomocy Społecznej. Przebudowano kanalizację deszczową i sanitarną w ulicy Mickiewicza.

Wykonano postument pomnika samolotu „Iskra” wraz z instalacją elektryczną oświetleniową, zegar wolno stojący z cyferblatem przy Alei Niepodległości.

Opracowano dokumentację projektową na budowę „Mediateki” w Mońkach.

W ramach inwestycji drogowych przebudowano most przez odnogę rzeki Nereśl koło miejscowości Sikory na drodze gminnej Kropiwnica - Sikory do drogi gminnej Przytulanka - Potoczyzna. Przebudowano ulicę we wsi Przytulanka, wybudowano ulicę Batalionów Chłopskich i ulicę Kilińskiego w Mońkach. Przebudowano drogę Łupichy - Białosuknia i ulicę we wsi Jaski.

139

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat Przebudowano ulicę we wsi Dziękonie oraz w Masiach1. Przebudowano drogi rolnicze: Łupichy - Kosiorki, do wsi Ołdaki, Mońki - Oliszki, Zakupiono i zainstalowano separator - urządzanie do oczyszczania wód opadowych.

Wielkim przedsięwzięciem było wdrożenie programu zdjęcia wraz z utylizacją wyrobów zawierających azbest z terenu gminy Mońki. Program ten będzie sukcesywnie realizowany do czasu ostatecznego usunięcia azbestu z gminy Mońki.

Z funduszy gminnych zakupiono samochód do przewozu osób niepełnosprawnych.2 Przeprowadzone inwestycje i remonty wpłynęły na poprawę warunków życia i pracy mieszkańców. Przyczyniły się do poprawy funkcjonalności i estetyki miasta i okolicznych wsi.

Gmina mońki - miaSta PartnerSkie Gmina Mońki nawiązała współpracę z kilkoma miastami, zarówno na terenie Polski, jak i poza jej granicami. Wynikała ona z realizacji idei partnerstwa. Współpraca taka jest zawsze, i ze wszech miar korzystna dla obu stron. Umowy dwustronne podpisano z następującymi miastami partnerskimi: Alytus na Litwie /1.07.2012 r./, Troki na Litwie /05.2013 r./, Fonyod - Węgry /04.2014 r./ i Radków - Polska /21.12.2011 r./. Obejmowały one współpracę w zakresie: ekonomii, edukacji, turystyki, kultury, oświaty, sportu itd.

Alytus na Litwie

Fonyod - Węgry

Radków - Polska

Troki na Litwie

W ramach współpracy miast partnerskich Gmina Mońki i Gmina Knyszyn, wspólnie z partnerami litewskimi - Administracją Samorządu Rejonu Olickiego i Administracją Samorządu Rejonu Trockiego, zrealizowały projekt „System bezpieczeństwa i komunikacji elektronicznej dla podniesienia warunków życia społeczności przygranicznych” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Litwa - Polska. Partnerem wiodącym projektu była Gmina Mońki.

W ramach działań projektu w roku szkolnym 2012/2013 w szkołach podstawowych i gimnazjach na terenie gmin Mońki i Knyszyn zrealizowano trzy programy edukacyjne pt: „Bezpieczeństwo ekologiczne”, „Mój bezpieczny Internet”, „Poznaj swoich przyjaciół”.

W czerwcu 2013 r. ok. 60 uczniów z naszych gmin wzięło udział w kilkudniowej wycieczce do 1 Wszystkie dane z Urzędu Miejskiego w Mońkach. Referat Gospodarka i Inwestycje.

2 Tamże.

140

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat szkół partnerskich na Litwie. Uczniowie litewscy przebywali zaś w naszych szkołach.

W lutym i maju 2013 r. przeprowadzono cykl wideokonferencji o różnorodnej tematyce.

W ramach wyżej wymienionych programów utworzono bezprzewodowe punkty dostępu do Internetu - 2 w Mońkach i 3 w Knyszynie oraz zorganizowano system monitoringu miejskiego w Mońkach i Knyszynie. Objął on pierwotnie instalację 16 kamer monitoringu wizyjnego oraz budowę centrum nadzoru.

Przedstawione działania to tylko część rozbudowanego systemu współpracy. Warte podkreślenia są wzajemne wizyty samorządowców poświęcone zacieśnieniu współpracy i wymianie doświadczeń. „Partnerscy goście” uczestniczą też chętnie w obchodach państwowych, uroczystościach i świętach lokalnych.

Nowoczesna stacja przeładunkowa - rok 2014

Rozbudowa MOPS w Mońkach - rok 2013

Miejska Oczyszczalnia Ścieków - rok 2011

Termomodernizacja MOK - rok 2008

141

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat

Ulica Magazynowa po remoncie Szkoła Podstawowa nr 2 oraz baza sportowa

142

rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat

Świetlica Wiejska w Przytulance

Ulica Mickiewicza po remoncie

Boisko sportowe „Blisko Boisko” na os. Maliny

Termomodernizacja budynku MOSiR - rok 2012

Uroczyste otwarcie hali sportowej przy SP Nr 2 w Mońkach

Instalacja monitoringu miejskiego

143

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy

Rozdział XI

Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy 145

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Największym turystycznym atutem gminy Mońki jest bliskie sąsiedztwo Biebrzańskiego Parku Narodowego i Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej.

Biebrzański Park Narodowy utworzono 8 IX 1993 r. na terenie bagien biebrzańskich. Ma on chronić jedyne, najlepiej zachowane, rozległe obszary bagienne w Europie. Jest największym i najrozleglejszym parkiem w Polsce.

Dzikość, pierwotność i tajemniczość biebrzańskiej przyrody przyciąga rzesze turystów i obserwatorów.

Teren parku obejmuje obszar o powierzchni ok. 60 tys. ha, a wraz z otuliną ponad 120 tys. ha. Występuje tu ponad 280 gatunków ptaków, z czego ok. 180 ma tu swoje rewiry lęgowe. Na terenie parku stwierdzono występowanie 48 gatunków ssaków, 36 gatunków ryb oraz ok. 1000 gatunków roślin naczyniowych. Niektóre z występujących tu roślin i zwierząt są unikatowe w skali kraju i Europy. Wiele z nich znajduje się w „Czerwonej Księdze” gatunków zagrożonych wyginięciem. Obszary Biebrzańskiego Parku Narodowego stwarzają jedyną szansę na ich uratowanie. Park wpisany został w 1995 r. na listę siedlisk konwencji RAMSAR tj. obszarów mokradłowych o międzynarodowym znaczeniu. Dolina Biebrzy została włączona do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, ponieważ chroni najcenniejsze przyrodniczo ekosystemy Unii Europejskiej.

Niezwykła różnorodność, malowniczość i atrakcyjność doliny Biebrzy może być podziwiana w czasie wędrówek po wytyczonych szlakach i ścieżkach edukacyjnych. Wybudowano na nich kilkanaście wież i zlokalizowano punkty widokowe z informacją turystyczną. W trudno dostępnych miejscach ułożono, dla celów turystycznych, drewniane kładki /Terenowy Ośrodek Edukacyjny, Bagno Ławki, Grzędy/ ułatwiające przejście po grząskim podłożu.

Na obszarach parku i jego otulinie znajduje się ponad 600 km szlaków turystycznych pieszych, rowerowych i kajakowych. Szczególną atrakcyjnością i popularnością cieszy się rowerowy „Podlaski szlak bociani”. Przez 7 dni można „obcować” z biebrzańską przyrodą w czasie spływu kajakowego z Lipska do Wizny nad Narwią. Jego trasa liczy ok. 140 km.

W Centrum Edukacji i Zarządzania Biebrzańskiego Parku Narodowego w Osowcu Twierdzy funkcjonuje punkt informacji turystycznej. Można tam obejrzeć wystawy czasowe, filmy przyrodnicze i zakupić pamiątki. Z Moniek do centrum jest zaledwie 10 km. Miasto i gmina są więc „bramą na biebrzańskie bagna”.

W Osowcu Twierdzy turystów zainteresują umocnienia carskiej twierdzy, która została usytuowana w miejscu znacznego przewężenia doliny Biebrzy. Było to dogodne miejsce do dokonania przeprawy. Zostało ono „wykorzystane” wcześniej, bo już w 1708 r., przez wojska szwedzkie Karola XII. Budowa twierdzy miała zapobiec ewentualnemu zagrożeniu atakiem wojsk niemieckich z Prus Wschodnich.

Zasadnicze prace budowlane rozpoczęły się na początku lat 80-tych XIX w. Twierdza Oso-

146

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy wiec miała być jedną z czternastu twierdz granicznych Rosji.

W krótkim czasie powstały trzy pierwsze forty: Centralny /I/, Zarzeczny /II/ i Szwedzki /III/.

Fort IV zwany Nowym budowano od początku lat 90-tych XIX w.

Do krwawych i długotrwałych walk o zdobycie twierdzy doszło w początkowym okresie I wojny światowej. Do dzisiaj zachowała ona status „niezdobytej”. Widmo okrążenia zmusiło jednak wojska carskie do opuszczenia umocnień i wycofania się /po 22 VIII 1914 r./. Wtedy to znaczna część fortów została zniszczona przez samych Rosjan.

W trakcie II wojny światowej twierdza nie odegrała już większej roli. Po zakończeniu wojny i rozminowaniu terenu ulokowano na jej obszarze jednostkę wojskową.

Twierdzę można zwiedzać tylko i wyłącznie z przewodnikiem. W tym celu należy skontaktować się z Osowieckim Towarzystwem Fortyfikacyjnym, które zajmuje się obsługą ruchu turystycznego i oprowadzaniem wycieczek. W trakcie zwiedzania uczestnikom towarzyszy „dreszczyk emocji”, mgiełka tajemnicy i niezapomniane wrażenia.

Na terenie parku i w jego otulinie powstało kilka pensjonatów i hoteli /„Bartlowizna”, hotel „Zbyszko”, „Dwór Dobarz”/. Utworzono też ponad 100 kwater agroturystycznych.

W Mońkach do dyspozycji gości - turystów „Gościniec” Państwa Dworakowskich przy ul. Ełckiej dysponujący ok. 20 miejscami noclegowymi z pełnym wyżywieniem. W Szkolnym Schronisku Młodzieżowym w Masiach znajduje się 78 sezonowych miejsc noclegowych.

Usługi turystyczne i transportowe świadczy, znajdujące się w mieście, Biuro Turystyczne „Kurier” Jankowscy T. i Z. Oddalony o 14 km od Moniek Knyszyn przyciąga miłośników leśnych wędrówek, grzybiarzy i pasjonatów czystej, nieskażonej i dziewiczej przyrody, urokami Puszczy Knyszyńsko - Białostockiej.

Obejmuje ona duży, zwarty kompleks leśny /ponad 100 tys. ha/ położony w środkowej i wschodniej części Niziny Północno - podlaskiej. W 1988 r. na jej obszarze puszczy powstał Park Krajobrazowy Puszczy Knyszyńskiej o powierzchni 74 447 ha. Otulina obejmuje 52 255 ha.

Jest on drugim, co do wielkości, parkiem krajobrazowym w Polsce. Lasy obejmują ok. 80% jego powierzchni. Jest położony na terenach sandrowych, a jego niebywałymi atrakcjami i walorami krajobrazowymi są liczne źródliska, których jest ponad 430. Jest to zjawisko dość rzadkie na terenach nizinnych. Większość rzek biegnie naturalnym meandrującym nurtem.

Na terenie puszczy żyją żubry /stado liczy ponad 50 osobników/, jelenie, wilki, lisy i jenoty.

Flora parku to ok. 850 gatunków roślin. Gniazduje tu ponad 160 gatunków ptaków. Wśród nich są również te, które zagrożone są wyginięciem /bielik, kania ruda, derkacz/.

Z Knyszyna można rozpocząć „wędrówki” piesze, konne i rowerowe po licznych i dobrze oznakowanych szlakach turystycznych.

147

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Przez Knyszyn prowadzą 2 oznakowane szlaki piesze: „Szlak Królowej Bony” /niebieski/ na trasie Tykocin - Kopna Góra o długości 65 km oraz „Szlak Dawnego Pogranicza” /żółty/ na trasie Knyszyn - Sokółka o długości 55 km. „Królewskie” miasto Knyszyn ma bardzo bogatą i ciekawą historię związaną z panowaniem ostatniego króla z dynastii Jagiellonów - Zygmunta Augusta /to tu zmarł 7 VII 1572 r./ Z zabytków warto zwiedzić: kościół parafialny z 1520 r., drewniany lamus plebański z pocz.

XIX w., pozostałości parku dworskiego z XVI w., cmentarz żydowski.

W ostatnich latach znacznie poprawiła się infrastruktura rejonów Puszczy Knyszyńskiej, a Mońki i okolice są doskonałym miejscem do rozpoczęcia „turystycznej przygody”.

W odległości ok. 10 km od siedziby „stolicy gminy”, w miejscowości Czechowizna, znajduje się, jeden z najstarszych w Polsce, sztucznych zbiorników wodnych. Powstał on w II poł.

XVI w. poprzez spiętrzenie wód rzeki Nereśl. Nosi nazwy: „Jezioro Zygmunta Augusta” lub /w brzmieniu potocznym/ „Staw Czechowski”. Obecnie funkcjonuje tu gospodarstwo rybackie, specjalizujące się w hodowli karpia królewskiego.

Atrakcyjne turystycznie są też cenne obiekty architektury drewnianej w odległej o 10 km wsi Kalinówka Kościelna. Znajduje się tam XVIII-wieczny drewniany kościół modrzewiowy pw. św. Anny i zabytkowy lamus datowany na lata 80. XVIII w. W chwili obecnej mieści się tam regionalne muzeum.

Odległe o 16 km od Moniek Krypno, to znane i często odwiedzane przez pielgrzymów Sanktuarium Maryjne MB Pocieszenia. W kościele podziwiać można cudami słynący obraz MB z XVI w. W 1985 r. był on koronowany koronami papieskimi. Warto to miejsce odwiedzić i poznać jego historię. Na przykościelnym cmentarzu uwagę zwracają piękne, kute krzyże.

W Mońkach warto zwiedzić kościół parafialny pw. MB Częstochowskiej i św. Kazimierza, kościół pw. św. Brata Alberta oraz budynek dawnego dworca kolei brzesko - grajewskiej z końca XIX w.

Na „gminne wycieczki” można wybrać się korzystając z proponowanych w publikacji „Szlakiem monieckich wsi” tras. Opisane tam zostały 4 szlaki, które można przejść lub przejechać rowerem, czy samochodem.

Przewodnik - informator przedstawia przebieg tras oraz zamieszcza krótkie informacje na temat wszystkich gminnych wsi, przez które szlak przebiega.

Szczególnie interesujące i warte odwiedzenia są 4 założenia dworskie, które znajdują się, lub znajdowały na terenie gminy. Miejscowości te to: Sikory, Waśki, Hornostaje i Wojszki.

Dwór w Sikorach pochodzi z końca XVIII w., z czasów kiedy majątek Sikory nabyła rodzina Świerzbińskich.

Dworek na rzucie prostokąta, o kamiennej podmurówce i naczółkowym dachu z 2 kominami jest obecnie w „stanie agonalnym”. Budynek, zdaniem rzeczoznawców, nie nadaje się ani do

148

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy remontu, ani do przeniesienia. Jeżeli chcemy go jeszcze zobaczyć, musimy się spieszyć.

Niegdyś nieopodal dworku znajdowały się: lodownia, spichlerz, stodoła, obora i chlew.

Na jego tyłach były: wędzarnia, wozownia i szopa. Nad sadzawką zlokalizowano kuźnię i „czworaki”. Po zakończeniu II wojny światowej dworek pełnił funkcję szkoły. Po jej likwidacji budynek próbowano ratować. Wszystkie plany i zamierzenia okazały się jednak nieskuteczne.

W Sikorach warto zwiedzić też młyn pobudowany prawdopodobnie w II poł. XVI w.

W 1937 r. stare, zniszczone, drewniane zabudowania zdemontowano i zastąpiono go nowymi - murowanymi. Nowy młyn składał się on z 3 kondygnacji. „Produkował”, bez przerwy, mąkę krupczatkę, pszenną, pytlową i kaszę jęczmienną. Funkcjonował do lat 70-tych XX w.

Obecnie należy do rodziny Bućków. Urządzenia młyńskie są w takim stanie, że w każdej chwili można by je uruchomić. Właściciel młyna nosi się z zamiarem zamontowania urządzeń tak, by były one w stanie „czuwania”. Chce udostępnić je zwiedzającym, by pokazać funkcjonowanie dawnego młyna wodnego.

Drugi zespół dworski z zaściankiem młyńskim mieścił się w Waśkach. Prowadziła do niego aleja lipowa. Do niedawna dworek był ruiną. Sześć lat temu odkupiła go rodzina córki byłej właścicielki mieszkająca na stałe w Warszawie.

Do części mieszkalnej wchodziło się przez ganek i wejście kuchenne. Obok były „czworaki”, założenie parkowe i sad o powierzchni 1,5 ha otoczony leszczynami. Działka miała powierzchnię 5 tys. km2, liczyła 150 ha ziemi i 24 ha lasu. Znajdowały się tu: młyn, stawy rybne, obora, stodoła i studnia z żurawiem.

Z racji tego, że dwór został zakupiony wspólnie, zarówno przez Panią, która się tu urodziła, jak i przez rodzinę jej córki, każdy na swój sposób remontuje swoją część. Pierwsza z nich, z racji oczywistego sentymentu, stara się przywrócić „pierwotny” i autentyczny wygląd dworu.

Druga „unowocześnia” swoją część, dbając bardziej „współczesną estetykę” i wygodę.

Dwór w Wojszkach należał do folwarku w Boguszewie. W XIX w. założono przy nim ogród.

Do dziś zachował się jedynie kamienny budynek gospodarczy z 1896 r., drugi, w kształcie litery „L” oraz pozostałości po stawie rybnym. Murowany dworek z 1920 r. został rozebrany w 1982 r. Obecnie ziemia i zabudowania dawnego dworu znajdują się w rękach spadkobierców Wojciecha Olechno.

Początkiem istnienia i funkcjonowania dworu w Hornostajach była darowizna dokonana w 1568 r. przez właścicielkę dóbr goniądzkich Annę z Radziwiłłów Kiszczynę na rzecz Krzysztofa Zembrowskiego.

Po 1784 r. właściciele Hornostaj - Dzieżkowie wznieśli nowy dwór otoczony ogrodem, podzielonym drogą stanowiącą przedłużenie alei lipowej, łączącą dwór z traktem do Goniądza.

Na południu rozlokowano 3 sadzawki.

149

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Na skutek zmiany właściciela w II poł. XIX w. powstał nowy dwór, budynki hodowlane i służbówka. Kolejny właściciel zbankrutował w 1935 r. Po II wojnie światowej rozebrano dwór i większość budynków gospodarczych.

Do dziś pozostało: lipowa aleja dojazdowa, sadzawki z kanałem oraz ślady po dwóch innych.

Zachowała się też niekompletna studnia dworska. Cztery najstarsze lipy dworskie pochodzą z przełomu XVIII i XIX w. W Hornostajach, w trakcie relaksującego spaceru, można jeszcze „poczuć” klimat dawnego zespołu dworskiego.

Jadąc z Hornostaj w kierunku Moniek mijamy byłe carskie koszary. Miały one połączenie ze stacją w Mońkach poprzez kolej wąskotorową. W 1915 r. wojska carskie opuściły zajmowany teren i wycofały się na wschód. Koszarowy „budulec” był sprzedawany. W znacznym stopniu został też rozkradziony.

Do dziś zachował się postument pomnika Suworowa, wały, na których stały budynki koszarowe, cmentarz prawosławny oraz strzelnice.

W celach poznawczo - turystycznych warto odwiedzić też Krzeczkowo. Znajduje się tam grodzisko zwane Pisarową Górą, a przez miejscowych „Pisarówą”. Był tam niegdyś folwark plebana goniądzkiego.

W 2000 r. archeolodzy „odkryli” tam pozostałości spalonego budynku oraz zniszczony piec kaflowy.

Z „góry” rozciąga się wspaniały widok na okolicę.

Przy drogach lokalnych wspaniale prezentują się liczne, pięknie zadbane i ozdobione przydrożne kapliczki i krzyże. To zasługa okolicznych mieszkańców, którzy nieustannie się o nie troszczą i dbają o ich wygląd.

Na terenie gminy znajdują się 2 krzyże epidemiologiczne, zwane karawakami. Jeden z nich „strzeże” mieszkańców na drodze z Potoczyzny w kierunku Krzeczkowa, drugi we wsi Lewonie.

Kapliczki przedstawiają najczęściej postać św. Jana Nepomucena.

W niektórych wsiach zwracają uwagę stare, zabytkowe domy. Drewniane, pięknie dekorowane i ozdabiane, często ubijane w „jodełkę”, zdobione na narożnikach i wokół okien, zobaczyć możemy między innymi w Kuleszach i Potoczyźnie.

Jeden z najstarszych domów murowanych, z wypisaną na szczycie datą, znajduje się w miejscowości Łupichy. Pochodzi on z 1909 r.

W kilku miejscowościach uwagę przykuwają podziemne piwnice zwane „sklepkami”. Służyły one do owoców, warzyw i mięsa.

Atutami turystycznymi gminy są: piękny krajobraz, czyste powietrze i ...gościnność miejscowej ludności.

150

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Mieszkańcy Moniek i okolicznych wsi z upodobaniem pielęgnują bogate tradycje obrzędowości świątecznej. Dotyczy to przede wszystkim Świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy. Wprawdzie niektóre elementy obrzędowości „uległy zapomnieniu” lub zostały zaniechane, lecz wiele pozostałych znalazło kontynuatorów i jest twórczo „pielęgnowanych”, praktykowanych i rozwijanych.

Bogata jest szczególnie plastyka obrzędowa.

W okresie poprzedzającym Święta Wielkanocne w wielu domach malowane są barwne pisanki i kraszanki. Są one nieodzownym elementem zbliżających się świąt. Zapewniają ich właściwy klimat, wymiar i wydźwięk.

Od najdawniejszych czasów jajko czczono jako symbol odradzającego się życia, początek świata, siły i rozwoju. Chrześcijanie przyjęli je jako wyznacznik i symbol ich najważniejszego święta.

Jajka ozdabiano roztopionym woskiem, który nanoszono za pomocą główki szpilki na jego powierzchnię. Wprawne ręce ludowych artystów „wyczarowywały” wzory nawiązujące do lokalnych tradycji.

Zwyczaj ten zachował się do dziś i jest kultywowany, popularyzowany i rozpowszechniany w naszym regionie. Służy temu organizowany corocznie przez Moniecki Ośrodek Kultury „Wojewódzki Przegląd Zdobnictwa Obrzędowego Cyklu Wiosennego i Świąt Wielkanocnych”.

Bierze w nim udział wielu, już uznanych, twórców ludowych z całego województwa.

Z każdym rokiem przybywa nowych. To cieszy!

Prezentowane na poprzeglądowej wystawie pisanki i kraszanki są wyrazem kontynuacji tradycji, przekazują jej piękno i wymowę oraz zachęcają odwiedzających wystawę do spróbowania swoich sił.

W okresie przedświątecznym wykonuje się też tradycyjne pająki i ozdoby z materiałów naturalnych i ogólnodostępnych, takich jak słoma, papier, bibułka itd.

Najpiękniejsze „świąteczne ozdoby” uczestniczą w w/w przeglądzie i prezentowane są na wystawie.

Ważnym elementem tradycji okresu przedświątecznego były i są palmy wielkanocne. Wykonywano je w okresie postu z gałązek wierzby, porzeczek, czy malin. Ozdabiano zielonymi gałązkami bukszpanu, borówki, jałowca, widłaka i kolorowymi kwiatkami z bibułki. Były symbolem odradzającego się życia, a także miały /po ich poświęceniu/ niezwykłą moc.

W Niedzielę Palmową /tydzień przed Świętami Wielkanocnymi/ przynoszono je do kościoła i święcono.

W czasach współczesnych coraz powszechniejsze są ogólnodostępne w sprzedaży „palmy kurpiowskie” i „wileńskie”. Przeważająca większość mieszkańców zaopatruje się w nie bezpośrednio przed Niedzielą Palmową lub przed pójściem do kościoła.

151

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Są jednak pasjonaci, którzy nadal kultywują dawne, piękne tradycje. Bo cóż może sprawić większą radość niż samodzielnie i własnoręczne wykonana palma, z którą można udać się do kościoła.

W okresie adwentu, który poprzedza Święta Bożego Narodzenia, młodzi kolędnicy wykonują gwiazdy i szopki oraz przygotowują repertuar. W pierwszy dzień świąt kolędnicy, zgodnie ze stara tradycja, odwiedzają wiejskie i miejskie domostwa. „Chwalą i sławią Boga śpiewem” i „dobrym słowem”. W zamian za to gospodarze obdarowują ich małymi datkami lub poczęstunkiem.

W „kolędniczym śpiewniku” lokalnym zachowały się piękne, zdawało by się już dawno zapomniane, kolędy i pastorałki.

Ich upowszechnieniu i popularyzacji służy przegląd kolędniczy organizowany, tydzień po świętach, w Knyszynie „Powiatowy Przegląd Zespołów Kolędniczych”.

Okres przedświąteczny to również czas ustawianie i przystrajanie choinki. Bez niej trudno wyobrazić sobie święta. „Przywędrowała” ona do nas z Niemiec i na dobre zagościła w naszych domach. Świąteczne drzewka stroiło się dawniej bibułką, papierem słomą, wydmuszkami jaj, skorupkami orzechów, łańcuszkami, aniołkami i gwiazdkami.

W czasach współczesnych coraz częściej wkracza do domów „cywilizacja” z elektrycznymi świecidełkami i sztucznymi ozdobami. Odchodzeniu od „tradycyjnych dekoratorów” staje na przeszkodzie, organizowany przez Moniecki Ośrodek Kultury konkurs na „Choinkę Bożonarodzeniową” i stroik /na przemian - jednego roku choinka, a drugiego stroik/.

W konkursie biorą udział tylko drzewka i stroiki dekorowane materiałami naturalnymi i ogólnie dostępnymi w domowych gospodarstwach.

Popularyzacji, zachowaniu i kontynuacji ludowych tradycji ma służyć, realizowany w ostatnich latach przez Moniecki Ośrodek Kultury, projekt pn. „Zasmakuj w Świątecznej Tradycji Ziemi Monieckiej”. Kierownikiem projektu był Dyrektor Monieckiego Ośrodka Kultury Dariusz Gwiazda, zaś autorką i koordynatorką Krystyna Barbara Lewkowska - starszy instruktor do spraw plastyki w MOK. Współpartnerami w jego realizacji byli sołtysi wsi: Boguszewo, Kropiwnica i Kulesze.

W ramach projektu zorganizowano, w okresie adwentu, dwudniowe warsztaty w MOK i świetlicach wsi, które współpartnerowały projektowi. Zajęcia prowadzone były przez profesjonalnych plastyków, a udział w nich wzięło łącznie ok.150 uczestników. Wykonane przez nich ozdoby wzięły udział w konkursie organizowanym przez MOK. W okresie postu realizowano II część projektu. Dotyczyła ona zdobnictwa obrzędowego okresu świątecznego i wzbogaciła wiedzę i doświadczenie uczestników w tym zakresie.

Dorobek wspomnianego projektu owocuje rozszerzeniem zasięgu kontynuatorów tradycji bożonarodzeniowych i wielkanocnych. Organizatorów i realizatorów projektu cieszy fakt licznego udziału w zajęciach warsztatowych i konkursach młodych ludzi.

152

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy Podejmowane w ramach projektu działania wpłynęły również na uświadomienie mieszkańcom miasta i gminy bogactwa i piękna lokalnych tradycji i zwyczajów. Wpisały się one również na trwałe do kalendarza miejskich i gminnych imprez kulturalnych i dzięki miejscowym animatorom dynamicznie rozszerzają swoje oddziaływanie i wpływy.

W środowisku wiejskim naszej gminy niektóre dawne tradycje i zwyczaje związane z „kalendarzem religijnym” zostały przez mieszkańców zaniechane, a czasem prawie zupełnie zapomniane.

Starsi mieszkańcy wsi wspominają, że dawniej po zakończeniu nabożeństw majowych, które były codziennie odprawiane ku czci MB, mieszkańcy wsi licznie uczestniczyli w zwyczaju obchodzenia pól uprawnych. Polegało to na tym, że wiejska „procesja” /z udekorowanymi krzyżami i obrazami/ z modlitwą i śpiewem obchodziła uroczyście granice wsi. Miało to zapewnić urodzaj, wyprosić dobrą pogodę i zapobiec klęskom żywiołowym.

W chwili obecnej zwyczaj ten nie zachował się w żadnej gminnej wsi. Odprawiane są natomiast nabożeństwa majowe. Mieszkańcy odprawiają je przy miejscowych kapliczkach lub krzyżach. W niektórych miejscowościach odbywają się one w domach prywatnych, przy obrazie MB. W okresie postu Droga Krzyżowa sprawowana jest w niektórych wsiach w świetlicach lub domach prywatnych.

I chociaż smuci fakt zaniku niektórych wiejskich lokalnych tradycji religijnych, to jednak cieszy kontynuacja pozostałych.

Ziemia Moniecka przyciąga bogactwem tradycji i kultury. Zaprasza miłośników dziewiczej przyrody i ludzi chłonnych wrażeń.

Widok z „Lisiej Góry”

153

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy

Dwór we wsi Sikory Odnowiony młyn we wsi Sikory

154

rozdział xi Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy

Niedziela Palmowa w MOK

Kapliczka na suchym drzewie - wieś Lewonie

Pokaz obrzędowy w wykonaniu zespołu „Wrzosy”

Wystawa choinek konkursowych

Rzeka „Nereśl” - most we wsi Waśki

Teren byłych Koszar Carskich

155

Spis treści Rozdział I Gmina Mońki



Rozdział II Początki i historia Ziemi Monieckiej



Rozdział I Religie i wyznania



Rozdział IV KULTURA



Rozdział v oświata



Rozdział vI MONIECKI SPORT



Rozdział vIi opieka zdrowotna



Rozdział vIii Straż Pożarna w Mońkach



Rozdział ix Ogrody działkowe



Rozdział x Rozwój miasta i gminy na przestrzeni ostatnich lat



Rozdział XI Walory turystyczne i kulturowe miasta i gminy



Tadeusz Skutnik

Lokalny historyk, absolwent Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku Wydział Humanistyczny kierunek Historia - 1980 r.

Ukończył studia podyplomowe i Seminarium z Historii Regionalnej - 1985 r. Nauczyciel historii i WOS w monieckich szkołach.

1965 2015

Urząd Miejski w Mońkach

ul. Słowackiego 5a, 19 - 100 Mońki tel.: 085 716 25 87 fax.: 085 716 25 87

Serwis internetowy

www.um-monki.pl e-mail.: sekretariat@um-monki.pl, monki@um.pl

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Europa inwestująca w obszary wiejskie.

Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013.

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY