Mizage Dergi - Sayı 02

Siyasi, Politik, Kültürel, Düşünce Dergisi - Çerkeslere ve gündeme dair...

Erol KÖROĞLU

Erdoğan BOZ

Wuneutraa RICHKUN

Ketse Yasin DURMAZ

Duğ Orhan DOĞBAY Abidin İNCİ

Timur ŞAHAN

Murat ATRIŞBA

Jankat YELBAŞI Elbruz AKSOY

Janset DEMİRCAN

Ferhat KENTEL Caner YELBAŞI

Kuban KURAL

SAYI 02 | NİSAN - MAYIS - HAZİRAN 2018 | ₺10

Erol GERGİN Furkan DZAPŞ

MIZAĞE DERGİ Siyasi, Politik, Kültürel, Düşünce Dergisi Çerkeslere ve gündeme dair...

KÜNYE İMTİYAZ SAHİBİ Jankat YELBAŞI YAYIN YÖNETMENİ - SORUMLU Kuban KURAL

Erol KÖROĞLU

Erdoğan BOZ

Yasin DURMAZ

Jankat YELBAŞI

Elbruz Aksoy’un, yayımlanmasını...

Stanley Milgram’ın ünlü...

Fizik için Sir Isaac Newton...

18. Yüzyıl’da güçlü bir...

DİZGİ & TASARIM Barış AYDOĞDU KAPAK TASARIMI Tolga TEKDEMİR REDAKSİYON Setenay BAYÇORA Setenay KARAÇAY

İLETİŞİM Mızağe Dergi +90 532 467 63 03 +90 555 710 62 12 iletisim@mizagedergi.com www.mizagedergi.com

Ferhat KENTEL

Erol GERGİN

Wuneutraa RICHKUN

Orhan DOĞBAY

Küreselleşme çok boyutlu...

Diller ülkesi derler Kafkasya’ya...

Aina Gamzatova Mart 2018...

Büyük Kafkas Soykırımı ve Sürgünü...

Timur ŞAHAN

Elbruz AKSOY

Caner YELBAŞI

Furkan DZAPŞ

Dil, milliyetçiliğin kamusal...

Malatya yolu üzerinde kuytu bir...

Tarihçi Ryan Gingeras’ın kitabı...

Kimlikten söz etmeye başladığımızda...

YÖNETİM YERİ Hoşnudiye Mh. Köprülü Sk. 1-C Tepebaşı | Eskişehir BASKI PUSULA MEDYA 26PUSULAMEDYA OSB 14. Cadde - No: 04 Odunpazarı | Eskişehir +90(222) 231 01 40 www.pusula-medya.com

Abidin İNCİ

Murat ATRIŞBA

Janset DEMİRCAN

Kuban KURAL

Çerkes-Rus Savaşları boyunca...

Biz Kafkasyalılar ilginç insanlarız...

Tembolat Thaşloko ile Hagauj’un nasıl...

Mızağe’nin yeni sayısında farklı...

YAYIN TÜRÜ Süreli, 3 Aylık ABONE OLMAK İÇİN SOSYAL MEDYA HESAPLARIMIZI VEYA WEB SAYFAMIZI ZİYARET EDEBİLİRSİNİZ!

Dergide yayımlanan yazı, fotoğraf, röportaj, makale, illüstrasyon, haber ve konuların elektronik ortamlarda dahil olmak üzere her hakkı Mızağe Dergi’ye aittir. Tüm yazıların sorumluluğu yazarlara aittir.

@dergi_mizage

@dergimizage

mizage_dergi

www.mizagedergi.com SAYI 02

3

ETNİK KİMLİK HAYATIN NEYİ OLUR? ÇERKESLER VE ÖYLE OLMAYANLARA ELBRUZ AKSOY’UN BENİM ADIM 1864: Erol KÖROĞLU

ÇERKES HİKÂYELERİ’Nİ OKUMA DAVETİYESİ

Elbruz Aksoy’un, yayımlanmasını yıllardır merakla beklediğimiz kitabı sonunda İletişim Yayınları’ndan çıktı.1 Benim Adım 1864: Çerkes Hikâyeleri başlığını taşıyan kitap, Ferhat Kentel’in “Sunuş”u ve Elbruz Aksoy’un “Önsöz”ünün dışında2 on yedi öyküden oluşuyor.

Uzun önsöz hem kitabın oluşum hikâyesini hem de 1864’ü hazırlayan koşullardan bu yana yaşanan Çerkes Soykırımı ve Sürgününün ana hatlarını, belki bir yerde sinir düğümlerini özetleyerek kitapta okuyacağımız öykülere işlevsel bir hazırlık oluşturuyor. Ferhat Kentel, sunuşunu toplumların büyük hikâyelerinin sıradan insanların hayatlarını nasıl görünmez kıldığını vurgulayarak başlatmakta. Aksoy’un önsözü, büyük hikâye ile bu kitapta anlatılan “küçük” hikâyelerin tarihsel bağlam üzerinden bağlantılarının kurulmasını da sağlamakta. Kitabı bitirdiğimizde aslında büyük hikâye değil, “büyük hikâyeler” olduğunu da anlıyoruz ama her durumda her türden otoritenin arzuladığı tek bir büyük anlatının imkânsızlığını ortaya koyan “Çerkes Hikâyeleri,” bu hikâyelerdeki her bir karakterin ne kadar tarihsel olduğunu da gösteriyor. Elbruz Aksoy’un hayat kadar şaşırtıcı karakterleri, hem tarihi yapanlar hem de tarihin kurbanları olarak tarihseller.

yanlar tarafından okunması gerektiğine dair düşüncelerimi ortaya koymak istiyorum. Kitabı alıp okumaya başlayanların, Çerkes olsun olmasın, merakla sonunu getireceğini inancım tam. Bununla birlikte, kitabın aslında bana çekici gelen kapağı genel okura biraz enigmatik ya da anlaşılmaz da gelebilir. 1864’ün Çerkesler için önemini hâlâ bilmeyenler olabilir. O açığı alt başlık kapatsa da kavruk ama pek sevimli bir çocuk imgesinden oluşan kapak resmi kafa karışıklığı yaratmaya müsait. Nitekim arka kapağa gittiğimizde, bu imgenin muhtemelen bir köyde çekilmiş eski bir fotoğraftan alınma bir detay olduğunu görüyoruz ama orada diğer çocuklardan bir parça ayrı duran bu çocuğun öyküsü bize kitabın hiçbir yerinde verilmiyor. Ancak bu kitapta anlatılan, her biri 1864’teki felaketten kaynaklanmış öyküler ve kahramanlarını temsil edebilir bir imge gibi geliyor bana bu ağlamakla kızmak arası, “zorunlu olmasam burada durmazdım” havası taşıyan oğlancığın yüzü. Biraz can acıtıcı, yetimlik sızısı taşıyan bir yüz bu...

“Benim adım 1864” diyerek kendilerini tarihsel travmalarına bağlayan Çerkeslerin, öyle olmayanlara tuhaf ya da komik gelse de bu türden bir melodramatik öz imgeye sahip olduklarını düşünüyorum. En azından kapak resmi bana bunları düşündürdü ve çok iyi bir seçimmiş izlenimi uyandırdı.

Çerkesler hakkında kurmaca ve kurmaca dışı çeviri ve telif eserlerin arttığı bir dönemde yayımlandı Benim Adım 1864. Bu alandaki her yayın benim için önemli ama bu kitabın ayrı bir yeri var. Bu yazıda bu ayrı yeri tartışmak, Aksoy’un kitabının neden hem Çerkesler hem de Çerkes olma-

1

4

Elbruz Aksoy, Benim Adım 1864: Çerkes Hikâyeleri (İstanbul: İletişim Yayınları, 2018).

SAYI 02

Kitap on yedi öyküden oluşuyor demiştim. Elbruz Aksoy, bunları nasıl yazdığını önsözde bize anlatıyor. Önce farklı ülkeleri dolaşarak insanlarla konuşmuş ve sözlü tarih yöntemiyle anlatılar toplamış. Ancak bunları kendi imgeleminden geçirerek ya birinci ya da üçüncü tekil kişi anlatıcılı ama her zaman karaktere odaklanan hikâyeler haline getirmiş. Bu, ilginç bir “aradalık” durumu yaratmakta. Öyküler temellerini sözlü tarih anlatılarından alıyor ve artık kurmacanın alanındalar. Ancak bir yandan da çeşitli biçimlerde yazarın imgelemini sınırladığına, temel aldığı sözlü tarih anlatılarının perspektifini pek de bozmadığına dair bir hava seziyoruz.

2

Kitapta Kentel’in yazısı “Önsöz”, Aksoy’unki “Sunuş” başlıklarını taşıyor ama bu bana doğru gelmediği için burada yerlerini değiştirerek anıyorum.

Buradaki hikâyelerin amacı bize temelde edebî bir deneyim yaşatmak değil. Öyküler son derece ilgi çekici yazılmış olmakla birlikte, gerçek hayattan gelen anlatılarda görüleceği üzere, kurmaca anlatının sınırlarını zorluyorlar. Hiç beklenmedik dönüşler, belki savruluşlarla ilerliyor hikâyeler. Hikâyenin dağıldığını, savruklaştığını düşünmüyorsunuz ama kurmaca okuyorsunuz sanırken, onu aşan ve kurmacanın bütünlüğüne sığmayan hayatlarla karşılaştığınızı anlıyorsunuz. Öykülerde bolca keder ve üzüntü var ama “katharsis,” Aristocu anlamda duygusal arınma pek yok. Her öyküden ve sonunda kitaptan şaşırarak, burularak, soru işaretleriyle ayrılıyorsunuz.

Sonuçta ezber bozan bir kitap bu; Türk’ün, Çerkes’in, Arab’ın ezberlerini bozmayı hedefliyor. Dolayısıyla edebî yönünü yeterince inceltmemesi hem hedefleriyle hem de malzemesiyle uyumlu bir seçim.

Kitaptaki öyküler çok farklı kadın ve erkek karakterleri anlatıyor. Bu öykülerin pek çoğuyla sosyal medya ve in-

ternet üzerinden daha önce tanışmıştık. Ancak bu kitapta Benim Adım 1864 başlığıyla bir araya geldiklerinde, ilginç bir biçimde sadece bir öyküler derlemesi olmaktan çıkıyor, çarpıcı bir bütünlüğe de kavuşuyorlar. 1864’teki yok edici darbeden başlayıp, Osmanlı coğrafyasının her tarafına dağılan Çerkes yaşamlarının bugüne kadar gelen travmatik öyküleri bunlar. Her öykü, travmatik soykırım sonrasının belirli bir zaman ve mekânında konuşlanmış durumda. Bu açıdan, soykırıma uğratılarak ana vatanından sürülmüş bir etnik kimliğin yüz elli yılı aşan tarihini, o tarihi oluşturan, mozaik diyebileceğimiz ayrıntılarına odaklanarak izlemiş oluyoruz. Bu doğrultuda, bu anlatılan bizim hikâyemiz: Çerkeslerin soykırımdan kaynaklanan uzun ve sürmekte olan hikâyesi... Kısacası, biz Çerkesler bu kitabı okumayı tamamladığımızda, darmadağın tarihimizi hiç olmadık biçimde, parça ve ayrıntılardan çıkan bir bütünlük içerisinde görmüş ve duyumsamış oluyoruz.

Niçin her “Türk” Çerkes Hikâyeleri’ni okumalıdır? Benim Adım 1864’ü Türklük Sözleşmesi ile beraber okumak Çerkes Hikâyeleri, tam da bu bütünsel etki üzerinden “Türk hikâyeleri” ya da daha doğrusu “Türklük” hikâyeleri! Bu yüzden, Çerkes kimliğine dahil olmayan diğer Türkiyeliler ve özellikle de Türkler tarafından okunmalı. Burada etnik köken açısından Türk olmaktan değil, içinde yaşadığımız ülkenin “norm”unu oluşturan ve başka etnik temelden gelenlerin de isteyerek girdiği ya da bazen girmeye zorlandığı Türklükten, bir “Türklük Sözleşmesi”nden yola çıkıyorum. Türklük sözleşmesi kavramı bana değil, bu başlıkla bir kitap yayınlayan sosyolog Barış Ünlü’ye ait. Aslında Elbruz Aksoy’un Benim Adım 1864’ü, Barış Ünlü’nün yine bu yıl yayımlanan Türklük Sözleşmesi’yle3 birlikte okunmaya son derece uygun bir kitap. Çünkü Ak-

3

soy’un anlattığı Çerkes yaşamları, Türklük sözleşmesine maruz bırakılan pek çok kimlikten birinin mensuplarının buna nasıl cevap verdiğini ya da veremediğini, neler düşünüp hissettiğini, nasıl madun bir konuma itilip susmaya mecbur bırakıldığını çok çeşitli ve beklenmedik yönlerden görünür kılıyor. Ünlü, aşağıda aktaracağım sözleşme maddelerini herkesin bildiğini gösteriyor ve örnekler üzerinde de duruyor. Ancak buna maruz kalanların nasıl ve hangi biçimlerde var kaldığını görmek bir monolog, bir direktif ya da söylev olan sözleşmenin nasıl cevaplandığını göstererek bir diyaloğun kapılarını aralıyor.

Direktifler etkili, hükmedici ve acı vericidirler. Ancak hiçbir direktif, bir

muhatabı olduğunu ve bu muhatabın illaki bir karşı koyuş, bir direniş sergileyeceğini öngörmez. Bu anlamda direktifler kâbuslara benzeseler bile, üreticileri açısından aynı zamanda gerçeklikten uzak birer fantezidirler de. Fantezi yapısı ortaya çıktığında, kâbus etkisi bir parça dağılır. Zor da olsa, bu noktadan itibaren bir konuşma, diyalog oluşturma yolu açılabilir. Fantastik sözleşme yapısı görünür kılındığında, ona dahil olan ya da zorla dahil edilen, yarar ya da zarar gören herkes nefes almaya başlar.

Burada Ünlü’nün kitabını değil, Aksoy’un kitabını tartışmaktayım. Ancak bu iki kitabı birlikte okumanın zenginleştirici yönünü vurgulamaktan kendimi alamıyorum. Türklük

Barış Ünlü, Türklük Sözleşmesi: Oluşumu, İşleyişi ve Krizi, 2. bs. (Ankara: Dipnot Yayınları, 2018)

SAYI 02

5

Sözleşmesi daha genel ve daha kapsayıcı olduğu için, onu Çerkes Hikâyeleri’ne benzeyen başka kitaplar eşliğinde okumak da mümkün. Bu bağlamda, yüzlerce örnek anılabilir. Ben sadece, Aksoy’un kitabıyla, duruş açısından benzeşen ama malzemelerine yaklaşımda ayrışan bir diğer kitabı, Kemal Yalçın’ın Hayatta Kalanlar: Gerçek Bir Hayat Hikâyesi belge-romanını anmakla yetineceğim.4 Yalçın bu kitapta Boyabatlı Agop Yıldız’ın 1915 sonrası Anadolu’da Ermenilerin yaşadıkları zorluklar ve yurtdışı serüvenlerini ortaya koyan zor yaşam öyküsünü bir ara biçim olan belge-roman üzerinden yazar. Kullandığı tüm ayrıntı ve olgular gerçek hayattan kaynaklanır ama Yıldız bunları belirli bir anlatı ve olay örgüsü formatına aktarmıştır. Aksoy’un kitabı da Yalçın’ınki gibi sözlü tarih pratiğinden yola çıkar ama hayal gücüne daha fazla yer açar, gerçek hayatlardan kaynaklandığı halde kurmaca özelliklerini daha fazla geliştirir ve sergiler. Ancak her iki kitap da Ünlü’nün Türklük Sözleşmesi’nin işleyişini anlaşılır/görünür kılan çalışmalardır. Türklük Sözleşmesi’nin ana hatlarını Ünlü’den biraz uzunca bir alıntıyla görelim: Türk olmakla olmamak arasındaki hayati farkı Türklük Sözleşmesi kavramıyla incelemeyi öneriyorum. Bu kavram, devlet ile toplum arasındaki ve toplumun kendi içindeki, yazılı belgeleri de içeren ama çoğunlukla örtük olan, bazı temel anlaşma ve kurallara işaret ediyor. (...) [Z]ikzaklı bir tarihsel süreç içerisinde tedricen inşa edilen Türklük Sözleşmesi’nin üç temel maddesi vardır: Birinci maddeye göre, Türkiye’de imtiyazlı ve güvenli yaşayabilmek, toplumsal hiyerarşide üst katmanlara çıkabilmek ya da çıkabilme potansiyelini sürdürebilmek için Müslüman ve Türk olmak gerekmektedir. İkinci maddeye göre, Osmanlı ve Türkiye’de Gayrimüslimlere yapılanlar (tehcir, katliam, soykırım, gasp, ırkçılık, ayrımcılık vb.) hakkında doğruyu söylemek, bu gruplarla duygudaşlık kurmak ve bu gruplar lehine siyaset yapmak kesinlikle yasaktır. Üçüncü maddeye göre ise, Türkleşmeye direnen Müslüman gruplara, özellikle de buna kararlı ve güçlü bir

şekilde direnebilmiş Kürtlere yapılanlar hakkında doğruyu söylemek, onlarla duygudaşlık kurmak ve onlar lehine siyaset yapmak kesinlikle yasaktır. (s. 14-15.) Ünlü bu sözleşme fikrine ve geniş hacimli kitabındaki ayrıntılı ve derinlikli incelemeye ABD’deki ırk ayrımı olgusundan yola çıkan “Beyazlık Çalışmaları” alanından ilhamla girişmiştir. Ancak Ünlü, kendi sözleriyle “Türklüğü çoğu zaman farkında olmadan yaşanan belli görme, duyma, bilme, ilgilenme, duygulanma ve görmeme, duymama, bilmeme, ilgilenmeme, duygulanmama halleri olarak tarif ederek” (s. 17) ulaştığı sözleşme fikrini uzun ve derinlikli bir sosyo-politik tarih anlatısı üzerinden destekler. Bu tarih anlatısı doğrultusunda, nasıl 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bir “Müslümanlık Sözleşmesi”nin oluştuğunu ve 1912-1922 arası yaşanan savaşların neticesinde Osmanlı yerini cumhuriyete bırakırken, Müslümanlık Sözleşmesi’nin yerini, onu da kapsayan bir Türklük Sözleşmesi’nin aldığını gösterir. Kendisinden önce gelen sözleşmeyi de içeren Türklük Sözleşmesi, “maddi imtiyazların yanı sıra Türklükle birlikte gelen üstünlük, haklılık, normallik gibi psikolojik imtiyazlar” (s. 15) da getirir. Ünlü’den son bir uzun alıntı daha yapacağım: Somutlaştırmak gerekirse, egemen etnik gruba mensup bir kişi etnik hiyerarşinin altında bulunanlarla ilgilenmeyebilir, onların düşüncelerini önemsemeyebilir, onları dinlemeyebilir; çünkü buna gücü vardır ve bundan dolayı kayıp yaşama riski yoktur. Alttakiler ise üsttekilerin ne düşündüğünü bilmek, ne dediğini dinlemek zorundadır; çünkü bu bilgi hayatta ve ayakta kalabilmenin temel şartıdır. Buna paralel olarak, bir ülkede ancak egemen etnik/ırksal grup, etnik veya ırksal bir sorun olmadığını düşünebilir ve iddia edebilir. Buna inanır, çünkü bilmiyordur; bilmemesinin arkasında ise sahip olduğu güç yatar. Bu da bize üsttekilerin bilmemekte, ilgilenmemekte, duygulanmamakta bir çıkarı olduğunu düşündürtebilir; tıpkı alttakilerin bilmekte, ilgilenmekte ve duygulanmakta bir çıkarı olabileceği gibi. (s. 17)

Çerkes Mahmut, Türk Ömer, Sancaklı Boşnak...

Benim Adım 1864’ün bu sözleşmeye meydan okuyan ve onun oluşturduğu normu kıran bir kitap oluşuna aşağıda değineceğim ama bunu hakkıyla yapabilmek için, yazıyı okuyanların sabrını zorlamak pahasına, öncelikle Müs-

4

6

lümanlık Sözleşmesi’nden Türklük Sözleşmesi’ne geçişte yazılmış, bir anlamda Türklük Sözleşmesini oluşturma uğraşındaki bir kısa öyküye değinmek istiyorum. Üstelik bu öykü, içinde Çerkes geçen, daha doğrusu bir Çerkes

Kemal Yalçın, Hayatta Kalanlar: Gerçek Bir Hayat Hikâyesi, 2. bs. (İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2008).

SAYI 02

kayışı üzerinden Türklüğe, aslında da bir Türklük Sözleşmesi’ne davet çıkaran metin. İlk olarak 13 Şubat 1919’da, yani Birinci Dünya Savaşı’ndan yenik çıkarak işgal edilmiş Osmanlı başkentinde, o günkü Zaman gazetesinde yayımlanmış bu öykü. “Bir Kayışın Tesiri” başlığını taşıyan bu matrak öykü, Türk milliyetçiliğinin Ziya Gökalp’le birlikte birkaç kurucusundan biri olan Ömer Seyfettin’e ait. Öykünün ben-anlatıcısı olan başkahramanı, bir subay arkadaşıyla Valide Kıraathanesi’nde otururken, iriyarı kalpaklı bir Çerkes’in etrafındaki diğer Çerkeslere bir şeyler anlattığını görür ve arkadaşına gösterir. Arkadaşı ona güler ve adamın Çerkes olmadığını, onunla aynı okulda okumuş Kastamonulu bir Türk olduğunu, Çerkesçe bir kelime bile bilmeyip Çerkes şivesi taklidi yaptığını söyler. Sahte Çerkes Mahmut Bey’e lisedeyken bir Çerkes arkadaşı bir gümüş Çerkes kemeri hediye eder ve o günden sonra Mahmut Bey Çerkesliğe ilgi duyup bir Çerkes Paşa ile birlikte Kafkasya’ya bile gider. Çerkesçe öğrenemez ama bir Çerkes kızıyla evlenir. Hasılı, sahte Çerkes Mahmut Bey, Osmanlı-Türk romanında bol bol anlatılan Batı hayranı züppelere benzeyen bir gülünç yaratıktır. Anlatıcımız öykünün sonunda Mahmut Bey’in belindeki kemeri de görür ve şu acı düşünceyle öyküyü tamamlar: “Belindeki yirmi sene evvel Karamürsel’den hediye gelen kayışın savatlı gümüş sarkıntıları pırıl pırıl parlıyordu. Türklerin hariçten kendi içlerine gönüllü bir tek ‘millettaş’ celbedecek böyle ehemmiyetsiz kayışçıkları bile yok muydu?”5 Mondros Mütarekesi sonrasında Anadolu’nun yavaş yavaş işgal edilmeye başlandığı dönemde geçer ve yazılır öykü.

Dünya kamuoyunda Türklerin savaş suçları ve özellikle de Ermenilere yaptıkları konuşulmakta, nasıl cezalandırılmaları gerektiği tartışılmaktadır. Nitekim kısa bir süre sonra İzmir, Yunan ordusu tarafından işgal edilecektir. Bu dönemde Osmanlı-Türk aydınları İstanbul’da çeşitli toplantılar ve mitinglerle savaş sorumluluğunu İttihat ve Terakki yönetimine yıkmaya çalışarak ülke ve millet adına olumlu bir sonuç elde etmeye uğraşmaktadırlar. Bu tür bir hareketlilik içinde yazılan bir sahte Çerkes Mahmut Bey karakteri, Türk kamuoyu için daha da acı verici olacaktır. Oysa Mahmut Bey karakteri absürttür. Sırf Türklüğün acı durumunu vurgulamak, bu yönde ajitasyon yaratmak için yazılan bir öykü olduğu ortadadır. Üstüne üstlük öykünün yazarı Ömer Seyfettin de etnik olarak Çerkes’tir. Yani başta kendisi olmak üzere pek çok Çerkes’in asker, subay ve memur olarak etnik kimliklerini geride bırakıp Türklüğe dahil olduklarını da bilir. Ama bunu yokmuş gibi göstermek daha elverişli bir araç olmakta ve olması gereken hiyerarşiyi hatırlatmak için kullanılmaktadır.

sine aykırı biçimde okuduğumuzda, Mahmut Bey’in hiç de o kadar salak olmadığını, karmaşık bir oluş içerisinde içine doğduğundan farklı bir kimliğe ilgi ve yakınlık duyduğunu düşünebiliriz. Kimliğin hiçbir türü doğa kaynaklı değildir, dolayısıyla kimliklerle bağlantı kültürel, psikolojik, siyasal ve/ veya toplumsaldır. Kimliği bir mecburiyet olarak algılayan yaklaşımlar bu tür geçişleri sapkınca ve hatta haince görebilirler ama bunlar olur. Neticede Çerkes Ömer Seyfettin, eğitimi ve çevresinin etkisiyle döneminin en radikal Türk milliyetçilerinden biri olmuştur. Dolayısıyla Türklükten Çerkesliğe geçmeyi tercih eden birileri o kadar da gülünç olmasa gerektir. Oysa Türklük Sözleşmesi, şu yazdıklarımı algılayamaz bile; burada yazdıklarım sözleşme nezdinde deli saçması ile ihanet arasında bir yelpazeye yerleştirilecektir.

Aksoy’un kitabının üçüncü öyküsü olan “Wadi Roum” tam da böyle bir geçişi, böyle bir geçişin ne kadar anlamlı ve yerinde olabileceğini göstererek anlatır. Bu öyküde üçüncü tekil şahıs anlatıcının her şeyi onun üzerinden odaklanarak anlattığı karakter Sancaklı bir Boşnaktır. Aynı zamanda Balkan Harbi göçmeni olan ve Cihan Harbi çıkınca askere alındığından beri Boşnak olarak çağrıla çağrıla adını bile unutan karakter, Hicaz’daki demiryolu muhafız birliğinde telgrafçıdır. Ancak savaşın sonuna doğru Arap İsyanı kopup, Osmanlı ordusu İngilizler karşısında gerilemeye başlayınca, birliğindeki Çerkeslerle birlikte o da kaçış yollarına düşer.

Boşnak, Çerkes askerlerle düşe kalka ve çeşitli çatışmalara gire çıka neredeyse Çerkes haline gelir. Karakterin, nasıl silah arkadaşlarının kültürüne dahil olduğunu, can pazarı denebilecek şartlarda adeta onlardan biri haline geldiğini görürüz. Savaşın bittiği sıralarda isyancı Araplardan korunmak için, Amman üzerinden, Filistin’deki iki Çerkes köyünden biri olan Kfar Kama’ya sığınırlar. Köydeki Çerkesler, köyü kuşatan Bedevilere karşı, kendilerine sığınan grubu korurlar. Aslında sığınmacılardan sadece biri Çerkes’tir. Sonunda Boşnak, Çerkes arkadaşı dahil tüm silah arkadaşları köyden ayrılırken köyde kalmayı tercih eder ve artık “Kfar Kama’da Bosnalı bir Çerkes” (s. 101) olarak yaşamaya başlar. Savaş ve kayıplarla geçen zorlu gençliğini, kendisi için anlamlı ve rahatlatıcı bir kimlik geçişi ve yuvaya ulaşmayla noktalamış olur.

Bir kayış karşılığında Türklükten Çerkesliğe geçiş fantezisi, Türklük Sözleşmesi’nin henüz tesis edilmediği bir dönemde, Müslümanlık Sözleşmesi’ne dahil olanlara bir sonraki adımı, olması gerekeni işaret etmektedir. Geçiş diğer kimliklerden Türklüğe doğru olmalıdır. Öyküyü anlatıcının yönlendirme-

5

Ömer Seyfettin, “Bir Kayışın Tesiri,” yay. haz. Hülya Argunşah, Bütün Eserleri: Hikâyeler 3 (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1999) içinde: s. 157-160.

SAYI 02

7

Ben, biz, onlar: Kimlik hapishanesinden çıkabilecek miyiz?

Benim Adım 1864’ü açan öykü olan “Nıbjoğ” Çerkesçe bir sözcük ve “kardeş” demek. 1864’e giden süreçte Çerkes savaşçıların Çarlık ordusuna direnişini anlatıyor. Savaşçılar ailelerini ve topraklarını yitirdikçe, girdikleri her çatışmadan çıkışta artık birbirlerini ayırt edici kimlikleri ve isimleriyle değil, “Nıbjoğ” olarak anıyorlar. Neticede herkes yavaş yavaş düşüp ölürken, ölümden kurtulup Anadolu’ya sürülen bir eski savaşçı, hayatta kalan her gününü yitirdiği kardeşlerini hatırlayıp anarak geçiriyor.

insanlara da anlatmaları çağrısıyla sonlandırmıştım. Oysa bu da yeterli değildi, çünkü Ayhan Kaya, 2011’de yayımladığı Türkiye’de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcadı başlıklı önemli kitabında Türkiye’deki Çerkes diasporasında homojen bir Çerkes kültüründen söz etmenin mümkün olmadığını ortaya koymuş ve bir zehre dönüşmeden gelişecek bir kimlik bilgisinin olasılık ve olanaklarını Çerkesler üzerinden ama tüm Türkiye’ye dönük olarak tartışmıştı.7

Aksoy’un kitabından değindiğim bu iki öykü silah arkadaşlığı ve dayanışmayı olumlayan anlatılar. Ancak öykülerin tamamı bu minval üzere ilerlemiyor. Pek çok öykü, görünüşte soylu bir davranış sergilerken aslında bir suç işlendiğini de görünür kılıyor. Hemen her öyküde görülen bir şey bu. Ancak özellikle kadınların yaşamlarına bakıldığında, çok can acıtıcı şeyler görülüyor. Bunu yazarken, 1932 Dünya Güzeli Keriman Halis’in öyküsü yok aslında aklımda. Türk Tarih Tezi’nin en ateşli zamanlarında bir Türk kâinat güzeli seçildi diye sevinen rejimin, kraliçenin Çerkes olduğunu öğrenmesiyle ne yapacağını şaşırması ve belli ki Keriman’a kimliğini açıklamayı yasaklaması ve fazla ortalığa çıkmasına da izin vermemesi aslında komik ya da daha doğrusu, gülünç. Keriman Halis için bu bir trajedi, onun farkındayım tabii.

Elbruz Aksoy’un Benim Adım 1864’ü tam da bunu yapıyor.

150 yıllık bir tarihe dağılan Çerkes yaşamlarının öyküleri üzerinden, kimliklerimizi ve bizi eğip büken fantezilerimizi yeniden düşünebileceğimizi bize göstermiş oluyor. Kimliklerin sözleşmelere ve kilitlere dönüşmemesi gerekiyor. Bu anlamda Aksoy’un kitabı hem Çerkes hem de öyle olmayan tüm Türkiyeli okurlar için çok kıymetli bir kapı. Kapıyı aralayan Aksoy’a minnettarım. Aralanan kapının kapanmaması artık Benim Adım 1864’ün okurlarının elinde.

Umalım ki kapılarımız hep açık olsun, kapanmasın...

Benim Adım 1864 içerisinde acı verici pek çok kadın yaşamı mevcut. Bana en çok dokunanlarından biri “Meli”de köydeki ilkokulda bir türlü Türkçe öğrenemediği için öğretmenin kızılcık sopasıyla dövdüğü Goşe’ninki. Benim annem de kendi köyünde benzer bir hikâyeyle ilkokulu bırakmak zorunda kalmış. Evet o Türkçeyi öğrenmiş sonra ama bu tür öyküler tüm yaşamları etkiliyor. Bu konu bir yana, kitaptaki öykülerde tüm Çerkeslerin her zaman birbirlerine “Nıbjoğ” demediğini de görüyoruz. Gelenek bazen hayatları karartmış. Devam edilen ya da yeniden icat edilen biçimleri bile bunu yapma eğilimi gösterebiliyor.

Sonuçta Benim Adım 1864, gerçekten de orijini ortak ama ilerleyişi farklılaşan Çerkes Hikâyeleri anlatmakta. 2006’da yayımladığım “‘Hain Çerkes Ethem’ İmgesi Kimlerin Sorunudur?” başlıklı bir yazıda, Çerkes kimliğini damgalamak için kullanılan bu söylemin Çerkeslerin değil, paranoyak ve tahakkümcü yaklaşımların sorunu olduğunu söylemiştim.6 O yazıyı, Türkiyeli Çerkesleri bireysel, ailesel, yerel ve ülkesel öykülerini görmeleri, bunu birlikte yaşadıkları diğer

6

8

Erol Köroğlu, “‘Hain Çerkes Ethem’ İmgesi Kimlerin Sorunudur?” Nart 47 (Ocak-Şubat) 2006: s. 8-10. Yazıya academia.edu’daki sayfam üzerinden de ulaşılabilir: https://www.academia.edu/8870559/_Hain_%C3%87erkes_ Ethem_%C4%B0mgesi_Kimlerin_Sorunudur_

SAYI 02

7

Ayhan Kaya, Türkiye’de Çerkesler: Diasporada Geleneğin Yeniden İcadı (İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları; 2011). İlgili yazı için bkz. Erol Köroğlu, “Türkiye’de İd-oloji ve Kimliklenme Süreçlerine Çerkesler Dolayımıyla Bakmak,” Altüst 3 (Eylül) 2011: s. 32-33. http://www.altust.org/2011/11/ turkiye%E2%80%99de-id-oloji-ve-kimliklenme-sureclerine-cerkeslerdolayimiyla-bakmak/#more-602

OTORİTEYE İTAAT Erdoğan BOZ

S

tanley Milgram’ın ünlü bir deneyi ve bu deneyin sonuçlarını yayımladığı bir kitabı vardır: Obedience to Authority: An Experimental View [Otoriteye İtaat: Deneysel bir Bakış]. 1961 yılında yapılan söz konusu deney, bilim dünyasında hem ‘bilimsel etik’ hem de ‘güvenirlik’ gibi konularda uzun yıllar süren tartışmalara konu olmuş; diğer taraftan, otoriteye itaat ile kişisel ve vicdani sorumluluklara dair önemli fikirlerin de ortaya çıkmasına ön ayak olmuştur. Özetle söyleyecek olursak, deneyde 300.000 kişilik New Haven kasabasından gazete ilanı yoluyla denekler bulunur ve öğretmen rolü verilen deneklere, öğrenci rolündeki ‘kurban’a yanlış cevapları karşılığında yükselen dozlarda elektrik şoku vermeleri istenir.

‘Kurban’ aslında deney ekibinin bir üyesidir fakat deneklere bu söylenmemiştir. Denekler kurbanın da kendileri gibi bir denek olduğunu zannederler. Deneklerin elektrik şokunun nasıl bir şey olduğunu görmeleri için deney öncesinde bileklerinden kırk beş voltluk bir elektrik şoku verilir. Böylece yapmakta oldukları şeyin nasıl bir etkisi olduğuna dair bilgi sahibi olmaları sağlanır.

Deneyin en ilginç sonuçlarından biri, beklenenin aksine deneklerin gaddarlık olarak adlandırılabilecek seviyelere kadar çıkabilmiş olmalarıdır. Zira deneyden önce bir anket yapılır ve insanlara böyle bir deneye katılanların olası tutumlarının ne olacağı sorulur ve anket katılımcıları deneklerin çok azının en yüksek dozda elektrik vereceğini söylerler fakat gerçekte tam tersi bir sonuç ortaya çıkar. Deneklerin büyük bir kısmı en yüksek (450 volt) şoku tereddütle de olsa uygularlar. Neyse ki, deneklerden farklı bir odada bulunan ‘kurban’a gerçek bir elektrik şoku verilmez ancak verilen şok miktarının olası etkilerini yansıtacak şekilde önceden yapılan bir ses kaydı dinletilir

(denek bunun farkında değildir).

Gerçekten de çok rahatsız edici bir deney. Belki de bizlere hiçbir zorlayıcı neden olmamasına rağmen ne kadar gaddar olabileceğimizi gösterdiği için öyledir. Yazarın kendisi de bunu, deneyi analiz ederken “İtaat deneyinde yüzlerce katılımcı gördük ve emirlere itaatte rahatsız edici seviyelere tanık olduk,” diyerek rahatsızlığını ifade eder.

Gelelim gerçek hayata. Birkaç ay önce nadide Çerkes sivil toplum örgütlerimizden birisinde bir çalıştay yapılmış. Toplantıya konuşmacı olarak koca koca profesörlerimiz de katılmışlar ve Türkiye-Rusya ilişkilerinin gelişimini kısa ve orta dönemde belirleyecek faktörler ile Türkiye-Rusya ilişkilerinin kısa ve orta dönemde nasıl/hangi yönde gelişebileceği tartışılmış.

Konuşmacılar Türkiye-Rusya ilişkilerinde kısa ve orta dönemde Suriye’deki gelişmelerin belirleyici olacağını vurgulamışlar.

Daha da önemlisi, konuşmacılarımız bazı siyasi-davranışsal tespitlerde bulunmuşlar ve özetle şöyle demişler: 1. Uluslararası sistem büyük bir çalkantı içindeymiş.

2. Devlet-dışı aktörlerin de önem kazandığı, çok kutuplu bir yapılanmaya doğru gidiliyormuş ve dünya genelinde popülist/ radikal/otoriter eğilimler güçleniyormuş.

3. Çerkes sivil toplum kuruluşları gibi yapılar, kendi sınırlarını ve sınırlılıklarını yeniden gözden geçirmeliymiş.

4. Bu süreç içerisinde, herhangi bir yapının aracı olunmaması önemliymiş.

5. Bu zamanda, mikro düzeyde çalışarak, kendi içinde konsolidasyonun sağlaması halinde ortaya çıkabilecek fırsatlar değerlendirilebilirmiş.

Bunlardan ilk üç maddeye fazla bir itiraz olacağını hiç zannetmiyorum, zira bir durum tespitinden başka birşey olmayıp kendi günlük yaşantımızdan yola çıkarak pek çoğumuz şimdiye kadar zaten bu yönde bir kanaat sahibi olmuşuzdur.

Otoriter eğilimleri hem içinde yaşadığımız ülkede hem de yakın ve uzak coğrafyalarda tüm çıplaklığıyla görüyoruz. Çerkes STK’lerinin kendi sınırlarını ve sınırlılıklarını bilmeleri ise kesinlikle bir gereklilik. Kim ne diyebilir ki?

Gelelim herhangi bir yapının aracı olunmamasına. Elbette “araç olmak” fikri çok itici ve incitici. Fakat bu cümlede, bahsedilen yapıların niteliklerinden hiç bahsedilmemesi çok daha incitici. Acaba Türkiye’nin önemli bir kesimi tarafından, en hafif tabiriyle 2. maddede belirtilen otoriterlikle suçlanan mevcut siyasal iktidar da bu ‘herhangi bir yapı’ tanımına giriyor mu? Eğer giriyorsa saraylarda yapılan toplantılar ve Çerkes STK’leri tarafından yapılan hemen her organizasyonda arzıendam eden nöbetçi Çerkes AKP milletvekilleri neyin nesi? Ya da AİHM’de, Türkiye’nin hemen önünde en fazla insan hakları ihlalini yapmış olan Rusya’daki mevcut siyasal yapı ve yöneticiler, bu ‘herhangi bir yapı’ tanımına giriyor mu? En azından bu soruların cevaplarını bilmek önemli.

Diğer “tavsiye” ise “mikro düzeyde” çalışarak “fırsatların değerlendirilmesi.” Yani “kimseye alet olmamak” adına yükselmekte olan popülist/radikal/otoriter eğilimlere karşı “sessiz kalmak.”

Buradaki sessizlik aslında “bizi başkalarıyla karıştırmayın, biz onlar gibi değiliz”in ifadesi. Ortaya çıkacak fırsatlar ise bu sessizliğin mükâfatı. Fakat bu, Bauman’ın ifadesiyle farklı muamele için didinerek otoriteye katkıda bulunmanın pek çok yolundan sadece biri.

SAYI 02

9

KETSE YASİN DURMAZ

Fizik

için Sir Isaac Newton ve Principia’sı (philosofiæ naturalis principia mathematica) ne ise, modern kimyanın mimarı olarak sayılan Antoine Lavoisier’in 1789’da yayınladığı “Traité Élémentaire de Chimie” (Temel Kimya İncelemesi) de odur.

1743’te varlıklı bir ailenin çocuğu olarak Paris’te dünyaya gelen Lavoisier’i, günümüzde hala konuşulur tartışılır kılan ise “Rien ne se perd, rien ne se crée, tout se transforme” yani “Hiçbir şey yoktan var, vardan yok olmaz, şekil değiştirir” deyişiyle, kütlenin korunumu ya da sakınımı yasası olarak bilinen ilkeyi ortaya koymasıdır.

Gerek kuantum mekaniğinin kurucularından Paul Dirac’ın, Einstein’ın rölativite teorisinden yola çıkarak, doğada normal şartlarda rastlamadığımız ve madde ile bir araya geldiğinde, birlikte yok olan “antimadde” olarak adlandırılan pozitron’u keşfi, gerekse yakın zamanda hayata gözlerini yuman Stephen Hawking’in “Hawking radyasyonu” ve “Evrendeki bütün maddenin ve enerjinin toplam enerjisi sıfırdır” görüşü, kuantum dalgalanmayı ve buna bağlı olarak da hiçlikten var olabilmeyi öngördü.

Fiziği, kimyayı, felsefeyi ve hatta teolojiyi, isteyen için bir araya getirebilen; hem Lavoisier’in “Hiçbir şey yoktan var, vardan yok olmaz, şekil değiştirir.” sözünü, hem de 1.

ZAMANIN ANLATAMADIKLARI birleştiğini yok eden kuantumun “antimaddesi”ni “bizce” okumaya çalışalım.

Şekil değiştirmeyi ya da yok oluşu…

M. Kemal Atatürk’ün, 18 Temmuz 1934 tarihli Düzce ziyaretinde, paşaya, azınlıkların baskı gördüğüne ilişkin mağduriyetler iletiliyor ve bunun üzerine Atatürk, davullu duyurularla mahalle ve köylerde ilan edilen “Azınlıklar da bizim vatandaşlarımızdır ve bundan böyle eşit muamele göreceklerdir.” açıklamasını yapıyor.1 Tarihe geçen bu açıklama için; “Hiçbir şey yoktan var olmaz” deyip, bu mağduriyetin iletilmesine sebep olan şartları, olguları, yaşananları ve şekil değiştirmeye veya yok oluşa neden olacakları, anlatılanları ya da yutkunuşta kalanları görünür kılmaya, örneklendirmeye çalışalım.

Yaşar Tütüncüoğlu, 1920’de Düzce isyanı bastırılıp, idamına karar verilen Çerkeslerden sadece biri…

Son anda Hatıp Köylü Hamta Kızbeç sayesinde kurtuluyor. Onun kadar şanslı olmayanlar da var.

“Mezarının yerini değiştirdiğimizde gördüm dedemin kardeşini, asıldığında yirmi yaşındaymış, saçları simsiyah duruyordu.” diyor dedesinin kardeşi Celal Rüştü ile ilgili tek bildiği bu olan, ikinci kuşak akrabası.

Yaşar Tütüncüoğlu’nun oğlu Voş’ı

Düzce Damla Gazetesi “Hayret! 18 Temmuz Kutlanmıyor.” 17 Temmuz 2003 s. 3

10

SAYI 02

Afer Tütüncüoğlu ise duruşuyla birçok şeyi anlatırken; babası ve o dönem yaşananlarla ilgili tek kelime etmeyip, 2013 yılının Temmuz ayında, 90 yaşında, zihninde olup sese gelmeyen sözcükleriyle ahirete uğurlanıyor.

Bir diğer suskun; yaşamı Mısır’da son bulan İzmit mutasarrıfı Çüle İbrahim Hakkı’nın akrabasıydı.

150’liklerde ismi geçen dedesi ve yine dedesiyle birlikte Yunanistan’da sürgün hayatı yaşayan babasına dair bir şey anlatmadı. Yok muydu edecek bir sözü, bilinmez.

Zahiri gibiydiler, yok gibiydiler ya da yok olmak istediler.

“Bunlar 1920’lerden sonra oluyor. Çerkesler hain ilan edilince, Çerkes oldukları belli olmasın diye artık elbiselerini de giymez oldular.

Hiçbirimizin evinde bir elbise

görmedik biz. Öyle zannediyorum ki elbiselerini de kendileri imha ettiler.” diyen Netabje Cankat Devrim’in sözleri kör karanlık değişime ışık tutuyor.

açabilmek için gerekli olan yedinci kişi neden bir Tatar’dı?

“Bir yasaklık da geldiydi biraz, Çerkesce konuşma yasaklığı.

Türkçeden başka dil konuşulmayacak diye geldiydi bir yasaklık. Ondan da şey oldu yani Çerkesce daha çok bırakıldı.” derken gözlerini kaçıran Fethiye Teyze, kaybedişi kavramamızı sağlıyor.

Denk düşen cevaplarda, 1934 tarihli “…bundan böyle eşit muamele göreceklerdir.” Sözüyle gelen eşitliği, bize kalanı, bizde bize ait bırakılanı arayalım.

“Emekli maaşını kestiler, verdikleri madalyayı geri aldılar.” diyor mesela babası nüfus memuru olup, soyadları “Yörüker” olan bir başka Çerkes…

Yok oluşu tüm çıplaklığıyla üstünde taşıyor.

Kafkasya Kültürel dergisinin Aralık 1973 sayısında yayınlanan, “Elli Yılın Işığında Göçmen Kafkas Toplulukları” adlı araştırma yazısında, Düzce Ortaokulu’nun (Rüştiye) bizzat Okul Müdürü tarafından düzenlenen gizli bir raporla, Çerkes öğrencilerin okumaması için kapatıldığı belirtilmektedir.2

Yok gibiydiler ya da yok olmak istediler. Şekil değiştirdiler...

Aristokles ”Sormak, cevap vermekten daha kolaydır.” der. Kolay olandan başlayıp duyurulmayana, söylenmeyene ve onlar anlatılmaz dedikleri ne varsa hepsine, zamanın anlatamadıklarına birkaç soru soralım.

Yıl 1928, Düzce Rüştiyesi neden kapatıldı?

Yıl 1937, Düzce Belediyesi neden “umumi yerlerde Türk milli dili yerine yabancı dil kullananların cezalandırılması” şeklinde yasakları Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınladı?

Düzce ovasında pek çok noktaya “Yurttaş Türkçe Konuş” levhaları asıldı?

Ve Hükümet Konağı’nın onlarca yıllık çınar ağaçları neden kesildi?

Düzce Rüştiyesi neden kapatıldı?

Okul Müdürü Zekai Konrapa, “Bolu Tarihi” adlı eserinde bu konuya şu şekilde değinmektedir: “1923 – 26 ders yıllarında Düzce’nin ilk orta mektebinde müdür olarak bulunuyordum. Maarif Vekili Mustafa Necati Bey’in garip bir düşüncesi ile maalesef Düzce orta mektebi lağvedilmişti.3

Düzce Belediyesi neden

“Umumi yerlerde Türk milli dili yerine yabancı dil kullananların cezalandırılması” şeklinde yasakları Cumhuriyet Gazetesi’nde yayınladı?

Düzce ovasında pek çok noktaya “Yurttaş Türkçe Konuş” levhaları asıldı?

Sabri Toprak, ikinci dönemden itibaren dört dönemlik CHP Manisa milletvekili, 27 Aralık 1937 tarihli “Millî Türk dili yerine yabancı dil kullananların cezalandırılması” yasa tasarısının ilk maddesi “Türk devleti tâbiiyetinde olup [da], millî ve ırkî lisanlarından gayri bir ecnebi lisanını, millî Türk dili, yahut ırkî dili yerinde [yerine] olarak, yalnız oturdukları evin haricinde, gerek âilesi efradı ile [ve] gerek[se] diğer bir vatandaş ile konuşmayı itiyat edenler [edinenler], yirmi dört saatten bir haftaya kadar hapsolunurlar veyahut on liradan yüz liraya kadar nakdî para cezası ile mahkûm olurlar. Bu nakdî cezanın yarısı cürmü bulan memurlara mükâfat olarak verilir.”

Kimi yazarlarının köşelerinden ve kimi vekillerin yasa tasarılarından meydanlara iniyor yasak. Gündüz, Konyalı ustalara toprak boyası ile yaptırılan levhalar, asıldığı günün gecesinde taşlanarak parçalanıyor.

Yıl 1943, Köprübaşı Ömer Efendi (Haçemziye) köyündeki ilkokulu köylüler neden kendileri yaptı?

Yıl 1960 – ‘62, Düzce’de 65 köy ismi neden değiştirildi?

Yıl 1964, Düzce’de dernek 2.

İ. Baj, “Elli Yılın Işığında Göçmen Kafkas Toplulukları”, Kafkasya Kültürel Dergi, Aralık 1973, Sayı:39-42, s. 19.

3.

Zekai Konrapa, “Bolu Tarihi, Bolu”, 1960, s. 580

SAYI 02

11

Köprübaşı Ömer Efendi (Haçemziye) köyündeki ilkokulu köylüler neden kendileri yaptı?

1938’de konuluyor ilk tuğlası… Beş yılda bitiriliyor. Yok muydu devlet o köyde, bilinmez. Kendi elleriyle, kendi öğretmenleri Kuşha İdris Dağ ile 1943’te, resmi tarihe göre “Düzce İsyanı”nın başladığı yerde, Haçemziye’de açılıyor dört duvarı aidiyet olan, şimdinin Adige Kültür Evi, Çerkeslerin ilk ilkokulu.

Düzce’de 65 köy ismi neden değiştirildi?

1960 tarihli Yeni Düzce Gazetesi’nde “Düzce’de öyle köy isimleri vardır ki, bu köy isimleri burada yaşayan memleket evlatlarını adeta ayrı millet ve ırktanmış gibi birbirinden ayıracak mahiyettedir daha cazipleriyle değiştirilmesi lazımdır.” Denilip…

1961 tarihli İstiklal Gazetesi’nde “İnkılap hükümeti zamanında başlayan köy isimleri değişmesi bugün hayırlı bir netice ile tahakkuk etmiş bulunmaktadır.” müjdesiyle değiştirilip eşitlik(!) getiriliyor Düzce’ye… 4 5

sesinin çıkmadığı o anda, ses oldu Terzi Faik: “ Rıza Bey ben Çerkesleri çok severim. Eğer olacaksa, olabilecekse, Tatar olduğum halde bana karşı çıkılmayacaksa, yedinci kişi olarak beni yazın. Derneğinizi kurun, sonra çıkartırsınız.” dedi…

Cesaret oldu. Umut yeşertti.6 Son sorunun cevabı; başlangıcı yaptığımız, kütlenin korunumu yasasından çıkarımlarla, şekil değiştirmeyi ya da yok oluşu bizlere düşündüren, Lavoisier’in hayata veda edişiyle de paralellik gösteriyor aslında.

1794 yılında Devrim Mahkemesi, Lavoisier’i aristokrat olmak ve vergi toplamada yolsuzluk yapmakla suçluyor. Dostları ve bilginler bu suçlamalar karşısında tanıklık yapmak isteseler de mahkemece tanıklıklarına izin verilmiyor.

Bunun üzerine, “Yurttaş Lavoisier çalışmalarıyla Fransa’ya onur sağlayan büyük bir bilgindir.

Bağışlanmasını diliyoruz.” Yazılı dilekçelerini sunuyorlar. Fakat yargıcın bu dilekçeye, tarihin

kara sayfalarına geçen yanıtı “Cumhuriyetin bilginlere ihtiyacı yoktur.” şeklinde olup, Lavoisier’in giyotinle kafasının kesilmesine karar veriliyor.

Hükümet konağının onlarca yıllık çınar ağaçları neden kesildi?

Düzce ayaklanması bastırılıp, asi ilan edilenler için idam listeleri oluşturulunca, darağaçlarının kurulması beklenmeden, alelacele gerçekleştiriliyor ilk infazlar. Pşevu Ethem Bey’in önderliğinde, hükümet konağının önünde, çınar ağaçlarının üstünde…

Ve daha sonra da kesiliyor o çınarlar.

Esen rüzgârlarla geçmişi taşımasınlar diye…

Dökülen yapraklarla yok oluşu hatırlatmasınlar diye… Bir millete yeniden hafıza olmasınlar diye…

Gövdesi olmayanın, gölgesi de olmaz diye…

Düzce’de dernek açabilmek için gerekli olan yedinci kişi neden bir Tatar’dı?

Düzceli bir Tatar’dı Terzi Faik Benekay. Nasıl ki tek kelime etmedi Voş’ı Afer Bey, anlatmadı Çüle’ler; onlar gibiydi o dönem tüm Düzceliler.

“Hafif acılar konuşabilir ama derin acılar dilsizdir.” diyen Romalı düşünür Seneca haklıydı.

Bulamadı derneği açmak için gerekli olan yedinci kişiyi Rıza Bey. Kimsenin 29 Ocak 1960 Yeni Düzce Gazetesi - Nejad Özsoy Arşivi 30 Aralık 1961 İstiklal Gazetesi – Nejad Özsoy Arşivi 6.

Netabje Cankat Devrim sözlü anlatımı. Netabje Rıza Devrim (Düzce Kafkas Derneği Kurucu Başkanı) 4.

•

5.

12

SAYI 02

• • •

https://evrimagaci.org/photo/tr/kuantum-dalgalanma-yoktan-var-olabilenenerji-ve-evrenin-var-olusuna-etkisi http://www.matematiksel.org https://tr.wikipedia.org/wiki/Antoine_Lavoisier https://www.facebook.com/tezcand.com.tr/ eski düzce sayfası

Tarihçiler, Seyyahlar ve Rus Komutanlar Kafkas-Rus Savaşlarını ve Kafkasya’nın İşgalini Anlatıyor Rus general Bulgakov’a Kabartay’da gerçekleştirdiklerinden dolayı madalya verilmesi önerisini, Savunma Bakanı Barclay de Tolly şöyle diyerek geri çevirdi: [İmparator’a] isyanların bastırılması esnasında General Bulgakov’un kendi sorumluluklarının çok ötesinde, aşırı derecede vahşi ve insanlık dışı uygulamalara giriştiği şeklinde çeşitli dedikodular ulaşmaktadır. Şayet bu raporlara inanacak olursak, Kabartaylara ve Kuban dağlılarına yönelik saldırılar tam bir yağma ve evlerinin yakılıp yıkılmasından ibarettir; bu insanları umutsuzluğun kıyısına iten bu vahşi eylemler bize olan nefretlerini artırmış ve komşu halklara yönelik bu tutumları bölgede barış sağlamaktan çok bize karşı nefretin artmasına hizmet etmiştir.

Rus coğrafyacı Mikhail Venyukov anlatıyor: Kont Evdokimov’la olan bir konuşmamızı unutmam mümkün değil…1862’de Kuban bölgesinin etnografik bir haritasında Bjeduğların yerini gösterdiğim için beni azarladı.

Bana, “Bu haritayı ne zaman yayımlamayı düşünüyorsun?” diye sordu.

“Bilmiyorum, Coğrafya Topluluğu’na bağlı bir şey; büyük ihtimalle gelecek yılın sonunda (1863).”

“Hmm, şunu bilmen gerekir ki, saygıdeğer efendi [bu ifade Kont’un kendi astları için kullandığı bir ifadeydi] eğer haritanın doğru olmasını istiyorsan Bjeduğları oradan kaldırmalısın. Orada, yani Petersburg’da insanlıktan bahsederken onu yanlış yorumluyorlar. Ben insanlığı insanın kendi ülkesine, Rusya’ya karşı sevgisi ve onu düşmanların elinden kurtarması olarak görüyorum.

Bu durumda Bjeduğlar bizim için ne ifade ediyor? Onları tüm geri kalan dağlılar gibi Osmanlı’ya süreceğim.”

Mikhail Venyukov’un Çerkeslerin sürgünü sırasında yaptığı gözlem;

Savaş amansız ve acımasız bir şiddetle yürütüldü. Adım adım ilerleyerek, askerlerin ayak bastığı tüm topraklardan dağlıları son adamlarına kadar geri dönüşü olmayacak şekilde temizledik. Karlar erir erimez ve yapraklar yeşile dönmeden hemen önce (Şubat ve Mart) dağlıların avullarından yüzlercesi yakıldı. Tarlalardaki ürünlerini atlarımızla çiğnedik ve yok ettik. Eğer köylüleri habersiz yakalamışsak onları konvoylar halinde Karadeniz kıyılarına ve daha da uzağa Osmanlı’ya gönderdik. Bazen —birliklerimiz lehine, nadiren— barbarlık derecesine varan vahşet yaşanıyordu.”

Ruslardan kaçabilmek ümidiyle dağlara saklananlar yavaş bir ölümle yüz yüze kaldılar. Fransız ajan A. Fonville o zamanki koşulları anlatıyor: Ruslardan kaçmakta olan birkaç grupla karşılaştık. Bu zavallı insanlar acınası durumdaydılar: paçavralar içinde, tek besin kaynakları olan koyun sürüleriyle birlikte önde erkekler, arkalarında kadınlar ve çocuklar sessizlik içinde, ev eşyalarını ve yanlarına almayı başarabildikleri tüm diğer eşyaları taşıyan birkaç sıska atın ardında birbirlerini takip ediyorlardı.

Açlık bu bahtsız insanları öylesine çileden çıkartmış, sınırlarını zorlamaya başlamış ki artık ağaç yaprakları yiyorlardı. Bu umutsuz fakirlik korkunç sayıda ölümlerle sonuçlanan tifüse yol açmıştı. Açlık korkunçtu; pekçok zavallı insan bu yüzden öldü ve biz de dağlılara hiçbir yardımda bulunamıyorduk; biz kendimiz de son derece zor koşullardaydık ve sıklıkla ihtiyaçlarımızı karşılayamıyorduk. Yiyeceksiz ve barınaksız şekilde genellikle ormanlarda ve mağaralarda kalıp her türlü sert hava koşullarının kurbanları oluyorduk. Bazen bir avul bizi kabul etse de, tüm toplumu kırıp geçirmekte olan hastalıklardan birini kapma korkusuyla kalmayı reddediyorduk. Bir avulda, bizim orada olduğumuz kısa bir süre içinde sekiz kişi tifüs nedeniyle ölmüştü.

Seferberlik raporlarında General Evdokimov, Çerkeslerin zorla göç ettirilmelerini “ochistit’” ve “ochishchenie” yani sözlük anlamıyla “temizlemek” ve “temizlik” kelimeleriyle tarif ediyor: Sonraki vadilerin yerlilerden temizlenmesi çok sayıda asker gerektiriyordu.

Dakhovsky Müfrezesi’nin tüm bu eylemleri sayesinde, Belaya ve Pşekha nehirlerinin kaynakları arasındaki bütün dağlık ve erişilmez alanları yerlilerden temizledi.

Bu nüfusu daha da sıkıştırmak ve toprağı yerlilerden mümkün olduğunca temizlemek için... 15 Kasım’da üç kol Defan ağzına kadar ilerledi.

1, 2, 3 ve 4 Aralık’ta birkaç kol Defan kaynağından nehirlerin üst ve orta bölümleri boyunca nüfusu yok ederek gittikten sonra, Şapsugo boyunca ilerlediler ve Psekups havzasından geçerek bu nehrin sol yakasındaki yerlileri temizlediler. İngiliz Seyyah Baddeley’in Ermolov’u yorumluyor: Eğer... kendi çağdaşları ve kendisinden sonra gelenler arasında çabucak unutulmuş olmasına rağmen, onun adı ve ünü hala Dağıstan’ın ve Çeçenya’nın dağlı halkları arasında yaşıyorsa, kabul edilmelidir ki bunun tek nedeni komutan kişiliği ya da gerçek başarıları değil fakat en azından kısmen, yöntemlerindeki muhtemel acımasızlıktı — Rus savaş tarzının genel karakteristiği olan, ahlaki açıdan savunulamaz fakat Doğulu halklarla mücadelede şüphe götürmeyen avantajlar sağlayan yöntemler... eskiden olduğu gibi ateş ve kılıçla yürütülen seferberlikler —ürünlerin yok edilmesi, köylerin yağmalanması, erkeklerin kılıçtan geçirilmesi ve kadınların ırzına geçilmesi— onlara çok iyi anladıkları ve kesinlikle unutulmayacak bir ders veriyordu.

Kaynak: Walter Richmond, Çerkes Soykırımı (çeviren Erdoğan Boz), Koyusiyah Kitap, Ankara, 2018.

SAYI 02

13

MAYISIN DİĞER GÜN(DEM)LERİ Jankat YELBAŞI

18. Yüzyıl’da güçlü bir imparatorluk haline gelen Rusya, imparatorluğun güney sınırlarını Kuzey Kafkasya’ya hâkim olarak emniyet altına almak istiyor ve Kuzey Kafkasyalıları zapt edilmesi gereken tebaa olarak görüyordu.

Kafkasya’da yaşayan ve bölgenin otokton halkı olan Adige, Abaza, Wubıh, Çeçen, Dağıstan Halkları gibi batı ve doğu Kafkasya halklarını kontrol edilemez “Dağlılar” olarak nitelendiren Rusya, Kafkasya’yı işgal etmek istiyordu. Rusya bu politikasını gerçekleştirmek için 1735 yılında Kızılyar Kalesi’nin inşasına başladı ve bu tarihten sonra sistemli bir şekilde bölgedeki askerî varlığını arttırarak Kafkasya’ya her geçen gün daha acımasızca saldırmaya devam etti.

1860 yılında nüfusu yaklaşık bir buçuk milyon olan Çerkeslerin direnen son birliğinin Soçi’de katledildiği 21 Mayıs 1864 tarihine gelindiğinde Çerkesler kendilerinden kat kat güçlü olan Ruslar karşısında savaşı kaybetmişti. Yaşanan soykırımın ardından gelen sürgün, Çerkeslerin kayıplarının daha da artmasına sebep oldu. Süreç içerisinde yapılan katliamların ardından gelen sürgün ve salgın hastalıklar neticesinde en az altı yüz yirmi beş bin kişinin hayatını kaybettiği tahmin edilmektedir.

Mayıs ayı denilince aklımıza yukarıda özetini verdiğimiz

kronolojik bilgiler gelmekte. Tarihimizin en acı günlerinin yaşandığı, Kafkasyalıların uzun yıllar boyunca etkisinden kurtulamadığı bu trajedi her yıl Mayıs ayı geldiğinde Çerkeslerin gündeminde birinci sırayı almakta.

Anma etkinliklerinin başladığı 1989/19901 yıllarından itibaren göç, zorunlu göç, sürgün ve son yıllarda da soykırım ve sürgünü anma günü olarak isimlendirilen 21 Mayıs, tarihimizin şüphesiz en önemli olayı. Kimi kesimlerin anma günü, kimi kesimlerin yeniden dirilişimizin günü, kimi kesimlerin ise muhatabından hesap sorma günü olarak nitelendirdiği 21 Mayıs’ta her grup kendi bakış açısına göre birtakım etkinlikler düzenlemekte.

Yöntem ve anlamlandırma olarak üzerinde mutabakata varılamasa da 21 Mayıs herkes tarafından kabul görmüş bir gün durumunda.

Tarihimizde mayısı bizim için değerli kılacak tek şey 21 Mayıs Çerkes Soykırımı ve Sürgünü mü olmalı? Mayıs ayını bizler için önemli kılması gereken diğer tarihî olaylara birlikte göz atalım.

11 MAYIS 1918 KUZEY KAFKASYA CUMHURIYETI’NIN İLANI Şubat 1917 Bolşevik ihtilaliyle Çarlık Rusya’sındaki çözülmeyi gören Kafkasyalılar 8 Mart 1917’de Terekkale’de Birleşik Kafkasya Dağlıları Birliği Geçici İdaresini kurdular. Geçici idarenin girişimleriyle 3/7 Mayıs 1917 ve 18 Eylül 1917’de Kafkasya’nın her bölgesinden gelen temsilcilerle iki kongre düzenlendi ve bundan tam 100 sene önce, tarihler 11 Mayıs 1918’i gösterdiğinde Kafkasyalılar Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ni kurduklarını dünya devletlerine ilan ettiler. Bir taraftan Kızıl Ordu’nun tazyikleriyle mücadele etmek zorunda kalan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti diğer taraftan da Denikin’in Beyaz ordu-

1

14

21 Mayıs tarihi, Kafkas Halkları Konfederasyonu’nun 1 Haziran 1990’da Abhazya’nın başkenti Akua (Sohum)’da yaptığı olağan toplantısında Adıge Haseler tarafından gündeme getirilmiş ve birlik, aldığı kararla 21 Mayıs gününü SAYI 02

suyla mücadele ediyordu, birbirleriyle kıyasıya savaşan bu iki ordu da Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını kendileri için tehdit olarak görüyor ve Denikin, Bolşeviklerle savaşan ordusundan birlikleri Kafkasyalıların üzerine göndererek cephe sayısını arttırmaktan çekinmiyordu. Sovyet tarih literatüründe, bu durumla ilgili olarak 1921 yılının Mayıs ayında ayaklanmanın sona erdiği yazıyordu; tabii bu, Altay Göyüşov’un tabiriyle “açık savaş niteliği taşıyan askerî operasyonların sona erdiği tarihti.” Üç yıl gibi kısa bir süre de olsa, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Kafkasyalıların bağımsızlık tahayyülünün ete kemiğe “Sürgünü Anma Günü” kabul ederek yayımladığı deklarasyonla tüm dünyaya duyurmuştur.

bürünmüş hali olarak tarihimizdeki yerini aldı, Bolşevik işgaliyle Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti kadrolarının bir kısmı Avrupa’ya bir kısmı da Osmanlı’ya geçerek Kafkasya’nın Bağımsızlığı idealine yönelik çalışmalarını sürdürmeye devam ettiler. Bugün maalesef gerek Kafkasya’da gerek Türkiye diasporasında gereken önemi görmeyen, hatta Kafkasya’da bilinçli olarak unutturulmaya çalışılan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti tarihimizin yadsınamaz bir gerçeği olarak tüm Kafkasyalılar tarafından sahip çıkılacağı günü bekliyor, kimileri için belli bir kesimin, kimileri için bir hayalin, ki-

mileri için geçerliliği kalmayan bir ideolojinin, kimileri için bir rüyanın bayrağı olarak görülse de Kafkasya tarihinin en önemli olaylarından birinin simgesi olan ve 1989-1993 sürecinde Kafkas Halkları Konfederasyonu (KHK) tarafından yeniden kullanılmaya başlanan yedi yıldızlı bayrağın derneklerimizde, kurumlarımızda diğer tüm bayraklarımızın yanına, hatta Sefer Berzeg’in dediği gibi “diğerlerinden de biraz daha büyükçe” asılacağı, hak ettiği değer ve itibarı göreceği, vakti geldiğinde yeniden göndere çekileceği günü bekliyor.

14 Mayıs 1918 Salı tarihli Tasvir-i Efkâr gazetesinin “Şimali Kafkasya İlan-ı İstiklâl Etti” başlıklı haberi.

28 MAYIS 1945 DRAU FACIASI İkinci dünya savaşı sona ermiş ve 11 Şubat 1945’te Yalta Konferansı’nda alınan kararla devletlerin savaşta esir düşen vatandaşlarını almasına karar verilmişti. 1943 yılında Almanlar Rusya’dan çekilirken Alman ordusuyla beraber Kafkasya’yı terk eden on beş bin kadar Kafkasyalı mülteci bulunuyordu, çoğunluğu kadın, çocuk ve ihtiyarlardan oluşan mülteciler önce İtalya’nın kuzeyindeki dağ köylerine, daha sonrada Avusturya’da Drau nehri vadisine yerleştirildiler.

28 Mayıs 1945 sabahı, Kamp başkanı Sultan Kılıç Girey’in de aralarında bulunduğu üç yüz civarındaki grup liderleri İngilizlerce kamptan çıkarıldı ve kamp kuşatılarak, mülteciler Sovyet makamlarına teslim edildiler. Bu sırada çoğu mülteci İngiliz askerlerine karşı direnirken ya da Drau nehrine atlayarak hayatlarını kaybettiler. Teslim edilen mülteciler ise Sovyetler tarafından kurşuna dizilerek katledildi, mültecilerin çok azı dağlara kaçarak ya da Drau nehrine atlayarak hayatlarını kurtarabildiler. Türkiye diasporasında çeşitli vakıf ve derneklerde yöneticilik ve halk dansları hocalığı yapan Musa Ramazan da, bugün Ankara Çerkes Derneğin’in ekibine bir anlamda ismini veren Elbruz Gaytaoğlu da Sovyetlere teslim edilmekten kurtulan mültecilerdendir.

Kafkasyalı mültecilerin başkanı olan Sultan Kılıç Girey, kendisinin Sovyet Vatandaşı2 olmadığı, dolayısıyla SSCB’ye iade edilmeyeceği ancak emrindeki askerlerin Sovyet makamlarına verilmesinin zorunlu olduğu açıklamasına sert tepki göstererek, “Benim adamlarım cesur askerlerdir. Hür bir Kafkasya için canlarını vermeye hazırlardır. Benim ecdadım,

şeref ve namus uğrunda Rus boyunduruğuna karşı savaşırken şehit oldu. Bu arkadaşlarım ise gece gündüz benimle aynı mefkûre için dövüştüler. Onların kanı benim kanımdır.

Savaştığımız anlarda o şerefi paylaştık. Şimdi de aynı akıbeti onlarla paylaşacağım. Milletime ihanet edip onlar Sovyet NKVD’sinin ölüm mangaları tarafından idam edilirken ben burada bir korkak gibi yaşayamam. Bir gün gelecek, sizler de anlayacaksınız ki, Sovyetler sizin hakiki dostlarınız değillerdir. Belki o gün iş işten geçmiş olacak. Bu aldığınız kararla en az Sovyetler kadar sizler de suçlusunuz. Bolşevizm’e karşı muzaffer günlerde, adamlarımla hep bir arada idik. Şimdi onlar ölüme giderken onları asla yalnız bırakamam. Başlarında yine ben, Kızıl cellâtlara doğru yürüyeceğiz.

Bu şerefi kimseye bağışlayamam,” cevabını verdi ve İngiliz ve Amerikalı subayların şaşkın bakışları arasında, kendi isteğiyle Kızıl Ordu Komutanlığı’na giderek düşmanlarına teslim olup 1947 yılında Sovyet Yüksek Askeri Mahkemesi tarafından ölüm cezasına çarptırılarak Moskova’da idam edildi.

Drau Anıtı Kitabesi

Kaynakça: E.Sefer Berzeg - Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, Altay Göyüşov - Kuzey Kafkasya Dağlılarının Özgürlük Uğrunda Mücadelesi, Walter Richmond - Çerkes Soykırımı, http://www.samsunbkd.org | http://www.kafkasevi.com

2

Sultan Kılıç Girey’in teslim edilmeme nedeni bazı kaynaklarda Sovyet vatandaşı olmamasıyla, bazı kaynaklarda Fransız vatandaşı olmasıyla, bazı kaynaklarda

ise İngilizlerin ileride onu kullanabileceklerini düşünmeleriyle açıklanmaktadır.

SAYI 02

15

GÜCÜN KOPYALARINA KARŞI KADINLAR Ferhat KENTEL

K

üreselleşme çok boyutlu bir süreç. Bunlardan biri paraya ve güce dair bir boyut…

Dünyanın irili ufaklı tüm egemenleri, birbirlerine düşmanmış gibi görünüp bir yandan sömürü konusunda birbirlerinden asla geri kalmıyorlar; Panama gibi vergi cenneti ülkelerin bankalarında paralarını biriktiriyorlar; en milli görünüm altında yerli tarımı ve tarıma bağlı gıda sanayiini baltalatıp küresel gıda ve tarım tekellerini içeri almak için kapıları açıyorlar. Öte yandan dost-düşman ikilemleri altında kafa göz kırıyorlar. Dünyada en egemen olanların kalıpları, ufak tefek egemen olmaya çalışanların tahayyüllerini de besliyor. Orijinal olmaya, “milli” falan olmaya çalışanlar da tepedekileri kopyalayıp duruyorlar. Kahramanlık filmleri yaptırıyorlar mesela; bir zamanlar 2. Dünya Savaşı’ndaki ya da Vietnam’daki Amerikan askerlerinin “jönlüklerini,” “kahramanlıklarını” (!) model alıyorlar.

Bu çok anormal, daha doğrusu beklenmedik bir durum değildir; hayatı “zayıflık ve güç” ikilemi içinde görenler her zaman güçlü olanı taklit ederler, güçlüler gibi olmaya çalışırlar. Kalkınma yarışında “geri” kaldıklarını düşünenler, çok dindar ya da çok laik olmaları fark etmez, güçlü düşmanlarının kıyafetlerini, marşlarını, heykellerini, otoritelerini, binalarını, seküler ya da dindar vatandaş yaratma konusunda manipülasyon teknolojilerini taklit ederler.

Epey bir zamandır, bu taklit her 16

SAYI 02

boyutuyla tehlikeli bir hal almaya başladı. Bölgesel düzeyde çok daha büyük felaketlere yol açacağı neredeyse açık olan militarizasyon hamleleri, çıkarlarla süslenmiş güçlülük gösterileri bir kenara; derin bir adaletsizlik hayatın her alanına sirayet ediyor.

Sözde rasyonel gerekçelerle (deprem riski, kentsel dönüşüm, daha fazla nüfus barındırmak için dikey kentleşme mecburiyeti vs.) süslenen devasa, kibir dolu gökdelenlerle doldurulan kentler, “insansızlaşmanın” sahnelendiği kentlere dönüşüyor. Güçlüler, güce tapanlar, ellerine geçen bütün fırsatları kullanıp kendilerinden zayıf olanları fiziksel olarak, sembolik olarak eziyorlar. Kentler, ucuz şiddetin olduğu kadar ulvi gerekçelerle inşa edilen şiddetin de meşruiyetini üreten mekânlara dönüşüyor.

Dünyanın en tepesindeki devlet– şirket kombinasyonlarında somutlaşan gücün kopyaları ve güç arzusu dalga dalga alt seviyelere, alt taraflardaki devlet–şirket ürünlerine taşınıyor. Ve oralardan da daha aşağıya, sokağa, sıradan ilişkilere iniyor.

Büyük bir bağlanma altında yaşanıyor bu güç arzusu… Her şeyi mübah kılabiliyor. Farklı olana tahammül edemiyor “güce tapanlar…”

Siyaseti “din gibi” yaşıyorlar; bu yüzden kendi dışlarında yer alanlar ancak “günahkâr” kategorisine girebiliyor. En süfli

meseleleri bile en “dinî” görüntüler altına sokabiliyorlar. Kutsal bir yere gönderme yapıyormuş gibi göründükleri için “ihanet” dilini bu kadar kolayca kullanıp bu kadar “linç meraklısı” olabiliyorlar.

Kendilerinin sorgulanma riskini arttıranları mahalleden temizliyorlar; seslerini, soluklarını kesiyorlar ama gene de kenardan köşeden küçük bir fısıltıyla konuşmaya çalışanların herhangi bir farklı yorumuna bu yüzden hiç tahammül edemiyorlar… Çünkü kutsallıklarına, putlarına halel geliyor…

Erkeklik dünyası En küreselden en yerele bu dünya “erkeklerin dünyası…”

Kabadayılığın, haramiliğin, Deli Dumrulluğun dünyası… Siyasi bir faaliyeti eleştirenlerin peşine düşenlerden, Uberci avına çıkan taksi şoförlerine kadar geniş bir yelpazede karşımıza çıkıyor bu erkeklik.

Bu erkeklik, geçen yüzyılın başından beri, kendisini düşmanlarla kuran bir devlet ve onun ordusu, politikacıları ve milleti söz konusu olduğu için, bitmez tükenmez bir rövanş, nefret ve öfke sarmalı içinde yeniden ürüyor. Kendisini kurmak için hep dışarıdaki bir “ötekine” ihtiyaç duyuyor. Önce bir düşman icad ediyor ya da var olan başkalarını “düşman” görüntüsü altında araçsallaştırıyor.

Ve tabii ki bu erkekliğin ya da

erkeklik gösterilerinin en önemli özelliği, kendi dışındakilerle arasında açık veya gizli bir şekilde “cinsellik” metaforuna başvurması…

“Ketçap,” “yorgan,” “asansör” ya da “annesinin kolu” ile şehvet ve erotizm muhabbetinin yapıldığı bir memlekette, erkeklik gösterisi ya da erkekvari bir şekilde güçlü görünme çabaları, birbirleriyle ilişkili olarak, çok derin sorunlara işaret ediyor muhtemelen.

Bu kadar çok apış arası muhabbeti yapılan yerde belli ki, çok sayıda insanın cinsellikle ilgili çok ciddi sorunları var. Geçtiğimiz günlerde, küfür ve nefret sesleri ve görüntüleri yayımlayan bir aletin içinden konuşan bir adamın söyledikleri tam da cinselliği ve güç dilini birbirine yapıştırmanın fevkalade başarılı bir örneğiydi mesela…

“Cihangir Nişantaşı’ndaki avanelerin babaları anaları ‘milli mücadele yılında kimin altına yatalım,’ onun hesabını yapıyorlardı,” diyen bu adam ve benzerlerinin “çok bilmiş” ve “çok kibirli” dili belli ki çok derin bir tatminsizliğin, ezilmişliğin yansıması… Ve gene belli ki, bu adam ve benzerlerinin bu ezilmişlikten çıkmak için, güce dair bir fırsat bulduklarında her türlü “güç dilini” nasıl yücelttiklerini gösteriyor. Şüphesiz bu tür insanlarda “ruhsal röntgencilik” ya da dillere vuran bir tür “sapıklık” halleri var mıdır?

Nereden kaynaklanır bu travmatik cinsellik? Herhalde psikologların, sosyal psikologların bir fikri vardır.

Ancak bu ortalama erkek tipinin en çok rastlananı “milliyetçi” söylemli olanlar olsa da, son zamanlarda “Müslüman” görünümlü olanları da çok arttı. Ve tabii bu küfürbaz, kabadayı insan türünün solcu, ulusalcı gibi olmak üzere çok çeşitli versiyonları da mevcut.

Dolayısıyla en tepeden başlayan, en aşağıda gündelik hayatın dehlizlerinde karşılığını bulan bu erkeklik performansı boğucu bir zemin hazırlıyor.

Bu durum bir zamanlar başka totaliter ülkelerde olup bitenlere ne kadar çok benziyor. Uzaktan uzağa, bir şeylere itiraz etmeye çalışan insanların sesleri, daha doğrusu mırıltıları geliyor. Ama daha çok etrafta mutsuzlaşan, içine kapanan insanların hikâyeleri hâkim ortalığa.

Acılarını kendi kendilerine yaşayan, mesela erkekleşen ve acımasızlaşan bir çevrede intihar eden insanların kabaran sayıları aktarılıyor dilden dile. İşlerinden, evlerinden atılan insanlar, hapislere atılıp aylarca tutuklu kalan insanlar, kanser olan eşler, astım olan çocuklar, nakliye parasını ödeyemediği için bedeniyle ödemesi teklif edilen kadınlara dair hikâyeler dolaşıyor ortalıkta…

“Güç” aramayan bir ses Bunları yazacak basın-yayın organı olmadığı için fısıltı gazetesiyle dolaşıma giriyor bu hikâyeler.

TASS’tan başka haber ajansı ve Pravda’dan başka gazetenin olmadığı Sovyetler Birliği’ni çökerten fısıltılar gibi.

Evet, bugün erkeklik dili ya da ataerkillik, erkekçilik vasıtasıyla, aidiyeti, kutsal bildiği ve güç devşirmek için başvurduğu retorik ne olursa olsun, kahramanlık ve hamasetle (milliyetçilik, keskin solculuk, dindar muhafazakârlık, etnik militarizm vb.) “adam” olanlar var.

Ve bunlar sanki başka çağlardan, çok acıklı bir şekilde bastırılmış ruhların derin komplekslere gark olmuş hallerinden çıkıp geliyorlar. Ve erkeklik onların hem başvurdukları bir silah hem de

iyileşmelerini hep zorlaştıran, hatta hasta kalmalarına neden olan bir referans dünyası olarak ortaya çıkıyor.

Küresel düzeyde “çıkar, güç ve savaş” evliliğinde, en “milli” gibi görünenler bir araya gelirken, gene küreselleşmenin altında bunların yarattıkları belalara karşı direnenler de birbirlerinden besleniyorlar. Küresel adalet talepleri bazen çok cılız, bazen çok güçlü olmak üzere sınırları aşıyor.

Ve güce taparak, güçlü olmaya çalışarak, türlü çeşitli kompleksleri sergileyen bütün erkeklik tezahürlerine karşı en etkili mücadele, tam da erkekliğe karşı en anlamlı yerden, kadınlardan geliyor. Çok çeşitli kadın grupları mesela 8 Mart akşamı birlikte “erkekçi” dile karşı yürüyorlar.

“Reçel Blog” gibi “Müslüman demokrat kadınlar,” aynı anda birçok alternatif dili üretiyorlar.

Mesela camilerde Müslümanlık yerine “erkeklik” yapan “dinsel pratik” uzmanlarının bütün kibirlerini ve güç tapınçlarını, “Kadınlar camilerde” adlı girişim altında faaliyet gösteren kadınlar kırıyorlar. Kendilerini caminin sahibi olarak ilan edip kadınları kenara köşeye itmeye çalışan erkekçi zihniyete karşı kadınlar kamusal alanda, sokakta, evlerde ve siyasette başka bir dilin mümkün olduğunu gösteriyorlar.

Sadece küfür ederek, bağırıp çağırarak, tehdit ederek, fiziksel ve sembolik şiddetle var olan bir zihniyet ve taşıyıcılarına karşı duyguların, alternatif bakma yollarının mümkün olduğunu gösteriyor kadınlar.

Başka alanlarda siyaset yapmaya çalışan, kimlik meseleleriyle iştigal eden ya da sadece var olmaya çalışan bireylerin, grupların ve kültürlerin kadınlara bakmalarında yarar var sanki…

SAYI 02

17

Erol GERGİN

D

iller ülkesi derler Kafkasya’ya, doğrudur bu. Derin vadilerle yarılmış coğrafya, ilişkileri zorlaştırmış, yeni diller ve lehçeler üretmiştir. Saymaya kalksan zaman yetmez. Adigeler der başlarsın; sekizi, onu bulur lehçeleri, zor anlaşırlar. Abazalar da öyledir.

Farklı lehçeler farklı dillere dönüşmüştür neredeyse. Birbirlerini anlamakta zorlanırlar. Çeçenler de bu işten nasibini almıştır, onlar da birkaç farklı lehçe ile konuşurlar, anlaşamazlar. Balkarları, Karaçayları ise kimse anlamaz. Onlar da kimseyi. Dağıstan ise başka bir âlemdir. Sadece o bölgede tüm saydıklarımdan fazlası var.

Tabii ki dillerdeki farklılık zaman içerisinde değişik boylar oluşturmuş, temel değerleri aynı da olsa farklı davranış biçimlerini ortaya çıkarmıştır. “Xabzemiz” derler, hepsi sahip çıkar ama o kadar farklı uygulamalar vardır ki kendileri de şaşırır bu işe. Örneğin Şapsığlar, bir düğünü misafirin oyunuyla başlatırken bunu bir Kabardey kendine hakaret addeder, “Ben düğünün başlatıcısı niye olayım, Hatiyako muyum?” der.

Abzex açık sözlüdür, lafını sakınmaz, Şapsığ yaşadığı coğrafyanın etkisiyle midir bilinmez, daha bir özgüvenle gezinir, fizik olarak daha çekicilerdir. Bjeduğ’u, Besleney’i zapt edemezsin, mangal yüreklidirler.

Hatıkoyler ise uyumlu olmanın, mütevazı olmanın hep cezasını çekmişlerdir, herkes onlarla uğraşıp 18

SAYI 02

WUNAFE durur. Ubıhlar ise bir efsanenin varisidirler. Boyun eğmemek adına savaşarak tükenmişlerdir neredeyse.

“Ben Ubıhım,” deyip de Şapsığca, Abzexçe konuşanları çoktur, asıllarını unutmaz, unutturmazlar. İronlar ise yukarıda saydıklarımın hiçbirisine benzemez; aklı, mantığı ön planda tutarlar, başarıya odaklıdırlar ve tabii ki onlar da birkaç gruba ayrılırlar.

Daha yazmadıklarım var, hem de çokça. Neden bizi unuttun diyebilirler, hakları da var.

Hatta şimdi duyar gibiyim; Abazalar, “Niye bizim adımız yok, neden bizi yazmadın?” diyor. Çeçenler de önce “Neden biz dışlanıyoruz?” demiş, sonra da “Umurumuzda değil sen ister yaz, ister yazma! Zaten bizi herkes tanıyor!” demişlerdir. Ama eminim ki Kabardeyler soğukkanlı bir şekilde yazının sonunu bekliyordur, “Yazarın bir bildiği vardır herhalde, acele etmemek lazım,” diyerek.

“Bir Çerkes’in arkadaşlığı başka bir Çerkes buluncaya kadardır,” denir. Yolda, hastanede, okulda, işte tanışınca hemen muhabbeti sardırırlar; sanki kırk yıllık arkadaştırlar. Bir düzineden fazla ortak tanıdık çıkar, o onu, bu şunu derken yanındaki arkadaşlarını unuturlar. Onların da böyle bir söz söylemeye hakları doğar tabii ki…

Ancak aralarında bitmez tükenmez konu; boyların birbiriyle rekabetidir.

Kimi zekidir, kimi çalışkandır, kimi konuşkan, kimi suskun ve icraatçıdır.

Kimi pire için yorgan yakarken, kimi de pirenin yorgandan ayıklanmasını savunur. Kimi tam feodaldir, kimisi saçma bulur feodal değerleri.

Kiminin suyu serttir, karşısına çıkılmaz, Allah muhafaza…

Hasılı dilleri, tarihleri kadar kendileri de ilginç ve sıra dışıdırlar. Ama onları tanıyan bilen o kadar az ki dünyada... Yine de onlar bir aradayken çok mutludur, zannedersin ki dünyanın odağını onlar oluşturuyor.

Bir hikayeyle ete kemiğe büründürelim bu söylediklerimizi o zaman vakti gelmişken…

O gün gene toplanmışlardı bir sayfiye otelinde, otuza yakın Çerkes ailesi her yıl yaptıkları gibi. Bütün gün ve akşam birlikte oldular. Sohbetler edildi, şakalar yapıldı; işten, güçten, memleket meselelerinden bahsedildi. Doya doya geçirildi gündüz. Akşam da lüks otelin restoranında kendilerine tahsis edilen bölümde yenildi, içildi, Çerkes oyunları icra edildi; arkasından biraz modern danslar ve Anadolu oyunları oynandı.

Gece, yarıyı geçip de eğlence bitince kimse odasına çekilmek istemedi, birbirlerine bakakaldılar, doymamışlardı muhabbete ve birbirlerine. Birer, ikişer otelin barına yöneldiler, beş dakika içerisinde

neredeyse grubun tamamı bardaydı; iki kişi bile yatmaya gitmemişti.

istedikleri yerde durmadığı için onu vurmayı hak görüyordu.

O gün toplantıya eğlencenin sonuna doğru eşiyle birlikte katılan Kemal, “Hepinizden özür diliyorum, size ev sahipliği yapmamız gerekiyordu.

Köyümüzün beş adım yakınında bulunuyorsunuz. Ancak bir yakınımız vefat etti, o nedenle aranıza erken katılamadık. Biraz sonra da tekrar köye dönmemiz gerekiyor, sadece bir merhaba deyip ayrılacağız,” dedi.

Grupta bulunanlar kısaca başsağlığı dileklerini ilettiler. Üzüntülerini dile getirdiler, usul olduğu üzere vefatın sebebini sordular. Kemal biraz öfkeli bir halde, “Sormayın yav! Bu bizimkinin aptallığından oldu!” dedi.

Herkes şaşkın şaşkın bakarken o konuşmaya devam etti. “Bizim köy bir ay kadar önce belediyelik oldu, artık köye eskisi gibi minibüsler değil belediye otobüsleri geliyor. Bu bizim akrabamız da daha önceki gibi küçük valizini alarak yola çıkmış ve her zamanki gibi evinin avlusunun köşesinde otobüsü beklemeye başlamış. Otobüs gelince de el edip durdurmak istemiş ancak şoför durağı işaret ederek oraya gelmesini söylemiş. Bizimki de sinirlenmiş. “Vay efendim, sen nasıl burada durmazsın?” deyip hemen yerden kaptığı bir taşı şoföre atmaya çalışırken otobüsün altında kalarak can vermiş,” dedi. Derin bir nefes aldı. Orada bulunanların “Ahh, vahh,” seslerine aldırmadan hırsı daha da bilenmiş olarak, “Be aptal adam, otobüs durmadı diye öylesine pisi pisine ölünür mü? Önce bir işaret et dur diye, durmadı mı, bırak gitsin. İkinci gün çık işaretini ver dur diye, durmadı mı, bırak gitsin. Üçüncü gün önüne çık işaretini ver, durmadı mı, çek vur, öyle pisi pisine ölme!” der.

Kemal, “Kusura bakmayın, başınızı ağrıttım. Ayrılmam gerekiyor, bize müsaade,” deyip ayrılınca hüzünlü hava dağıldı, tekrar eski neşeli haline bürünen gruptakilerden, ilk sözü her zaman Çeçen olmakla övünen Yasemin Hanım aldı. “İşte, Abaza ile Çeçen farkı! (Çeçenistan savaşının başladığı ve Çeçenlerin kahramanlıklarının her gün televizyonlardan gösterildiği günlerdi.) Abaza üç kez uyarıyor, Çeçen ise hiç uyarmazdı bu işi yaparken.”

Gruptakiler şaşkın halde onu dinlerken bir taraftan da gülmemek için kendilerini zor tutuyorlardı.

Kemal çok ciddiydi, otobüs şoförü

Gülüşmelerin ardından Abaza mı daha yiğit, daha atak yoksa Çeçen mi tartışmaları devam etti bir süre, elbette bir sonuca ulaşamadan…

Tüm bu olup bitenleri en başından beri sessizce ve dikkatlice dinleyen Öztekin Bey’e yavaşça bakışlar çevrilir ve birkaç kişi bir ağızdan, “Öztekin, sen hiç konuşmuyorsun.

Böyle bir olay bir Kabardey köyünde olsaydı nasıl çözerdiniz sorunu? Üç sefer mi uyarırdınız yoksa hiç uyarmadan mı vururdunuz?” diye sorarlar. Öztekin Bey gömülü olarak oturduğu koltuğundan yavaşça öne doğru kaykılır ve dimdik oturur, bütün ciddiyetiyle konuşmaya başlar: “Öncelikle sormam gerek, bu sorunuza cevap için ne kadar zamanım olacak?”

Gruptakiler önce birbirlerine sonra da gruptaki tek Kabardey olan Öztekin Bey’e bakarlar, gözlerinde ona sormanın pişmanlığı ile…

Kalabalığın içinden Fehmi’nin sesi duyulur: “Gece gece Kabardeyliğin tutmasın yine! Vereceğin cevap gayet basit. Üç defa mı uyarırsınız yoksa hiç uyarmaz mısınız?” Öztekin Bey, Fehmi’nin bu son sözlerini dikkatlice dinlerken “Ya üç ya da hiç!” demesini bekleyen gruba,

“Bu işin başka bir çözümü olduğunu anlatacaktım, bunun için ne kadar zamanımız var dedim en başından,” dedi sakinliğini koruyarak. Öztekin Bey’i yakından tanıyan arkadaşları, onun her şeyi en ince ayrıntısına kadar düşünüp uzun uzun anlatacağını bildiklerinden “Neyse,” dediler, “bunu başka bir zamana anlatırsın…” Fakat onu yakından tanımayan hanımlar ısrarcıydı, “Hadi, ne olursun anlat Öztekin Bey, merak ettik, böyle bir sorunu siz Kabardeyler nasıl çözerdiniz?” Öztekin Bey hanımların merakını uyandırdığı için gayet memnun bir yüz ifadesiyle erkeklere dönerek: “Uzun zaman alacak bu konuyu es geçebilirdim vakit geç olduğu için ancak hanımefendilerin bir ricasını yerine getirmemek bizim töremizde en büyük ayıplardandır!” der ve beylerin gönülsüz, hanımların meraklı bakışları altında başlar anlatmaya: “Efendim, öncelikle şunu söyleyeyim; aynı şekilde bizim Kabardey İsmet de küçük valizini alarak o Abaza’nın yaptığı gibi avlusunun köşesinde bekler ve otobüs gelince elini hafifçe kaldırıp otobüse oradan binmek isterdi. Otobüsün durmadığını görünce valizi yerine koyar ve bir süre düşünürdü. Yeteri kadar düşündükten sonra içinden, “Artık köyümüz belediyelik oldu, bir bakıma şehir sayılır. Bundan sonra ona göre davranmak gerek. Otobüs öyle her yerde duramaz, köyün iki durağından birisinde beklemeliyim, öyle binmeliyim ancak her iki duraktan da binemem. Olmaz.

Birinci durak bizim hasımların kapısının önü, onun için orada bekleyemem; ikinci durak da damadın evinin önü, gidip onların kapısında da bekleyemem. Ama şehre de gitmem gerektiğine göre bu işe bir çözüm bulmam lazım ama nasıl?” der.

SAYI 02

19

İşin içinden çıkamayınca küçük valizini alarak sessizce evine döner. Şapkasını çıkarıp sedire oturur.

Hanımından bir kahve yapmasını ister. Hanımı hemen kahve yapmaya koyulurken İsmet de bir yandan bekler, “Bey, ne oldu, neden geri döndün?” diye sorsun. Ancak hanımı bir şey sormaz; “Dönmüşse elbet bir nedeni vardır, icap ederse kendi söyler,” diye düşünür o da…

Daha fazla dayanamayan İsmet, “Hanım, neden geri döndüğümü merak etmedin mi? Bari ben anlatıyım da öğren!” der ve olayı olduğu gibi anlatır. “Ben işin içinden çıkamadım sen bir akıl ver,” der.

“Aman estağfurullah, senin içinden çıkamadığın meselenin içinden ben nasıl çıkarım?” der Kaberdey gelin ve hemen ekler; “Komşumuz Mansur Emmi’ye bir danışsan nasıl olur?”

“Hanım ben senin aklına her zaman güvendim, doğru söylersin, ben Mansur Emmi’ye bir danışayım,” diyerek boş kahve fincanını teşekkür edip hanımına uzatır ve kapı komşuları Mansur Emmi’nin yanına yollanır.

Mansur Emmi meseleyi pür dikkat dinledikten sonra, “Bu konu ehemmiyetli, ileride pek çok kişinin sorunu olabilir, benim tek başıma buna karar vermem doğru olmaz.

Bugün öğlen namazı çıkışı cemaatle konuşalım, bakalım onlar ne diyecek?” der ve camide buluşmak üzere ayrılırlar.

Mansur Emmi cami çıkışı cemaati durdurarak “Birkaç dakika ayırabilir misiniz? Söyleyeceğim mühim bir mevzu var!” der. Ayakta dikilip kalan cemaate konuyu açar ve düşüncelerini sorar. Ancak cemaat bunun öyle ayak üstü görüşülemeyeceğini, camiye gelmeyen kimselerin de katılacağı bir köy wunafesiyle en doğru kararın verileceğini belirtince olayın müsebbibi olan İsmet, mecburen bütün cemaati evine davet eder.

Evin hanımı elde avuçta yiyecek olarak ne varsa cemaatin önüne çıkarırken cemaat de konuyu enine boyuna tartışır. “Artık şehir olduk sayılır, ona göre hareket etmemiz lazım. Otobüs öyle her istediğimiz yerde duramaz. Ancak İsmet de haklı, mevcut duraklardan binemez,

onun için köye üçüncü bir durak yapılmasının belediyeye önerilmesi doğru olacaktır. Lakin köyün thamadesi Seyfullah kasabadan dönünceye kadar bir girişimde bulunmayalım. Bir de onun fikrinin alalım,” denir, üç gün beklenir. Üç gün sonra büyük thamade Seyfullah köye döner, karar ona bildirilir, o da bir süre düşündükten sonra “Kararı destekliyorum fakat bir de köyümüzün öğretmenine danışalım, her ne kadar yabancı olsa da nihayetinde memurdur, devletin işleyişini o bizlerden daha iyi bilir,” der. Öğretmene durum anlatılır, o da “Çok iyi düşünmüşsünüz, benim ilave edecek bir şeyim yoktur,” dedikten sonra dilekçe, Seyfullah’ın isteği üzerine yazılarak ertesi gün belediyeye verilir.

Karar belediyenin çeşitli birimlerinde günlerce, haftalarca tartışıldıktan sonra onaylanır. Yaklaşık altı ay sonra köye bir otobüs durağı daha yapılır. Köylüler de kazasız, belasız, ölmeden, öldürmeden şehre gidip gelirler.”

ÇIKTI! İNTERNETTE VE SEÇKİN KİTAPÇILARDA

www.koyusiyahkitap.com

20

SAYI 02

AİNA GAMZATOVA’NIN BAŞKAN ADAYLIĞI “Tabuları Yıkmak…”

A

ina Gamzatova Mart 2018 başkanlık seçimlerinde Putin’e karşı adaylığını koyan, Dağıstanlı bir gazeteci. Aynı zamanda Dağıstan müftüsünün eşi. Kendisi önemli bir kadın gazeteci olmasının yanı sıra İslam dergisinin de editörünü yürütüyor. Şimdiye kadar İslamiyet hakkında çok sayıda makale ve kitap yazmış. Fakat Gamzatova’nın faaliyetleri bunlarla sınırlı değil, bu zamana kadar birçok gazetenin editörlüğünü, sivil toplum örgütlerinin kuruculuğunu, konferans organizasyonlarını ve buna benzer birçok faaliyetin baş aktörlüğünü üstlenmiş. Faaliyet alanlarının tamamına yakını İslam’la ilgili olmakla beraber, siyasi yaklaşımının Vahabizm karşıtı olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim seçim beyanlarında Müslümanların Vahabizm’e karşı olmaları gerektiğini savunmuştu. Her ne kadar Türkçe basında “Putin’e Müslüman rakip” başlıklarıyla gündeme gelse de, sosyal medya paylaşımları rekabetin boyutu hakkında bilgi veriyor. Örneğin Instagram hesabından paylaştığı, odasındaki Putin resminin altında “Rusya bizim evimiz, Müslümanlar Putin’i karşısına almamalı,” yazıyor. Müslüman bir kadının devlet yönetimini üstlenemeyeceğine dair dinî görüşlere karşı ise, bu konuda kesin bir yargıya varmanın mümkün olmadığını, nitekim Rusya Federasyonu’nun da bir İslami devlet ya da halifelik olmadığını belirtiyor Gamzatova.

Sadece Kafkasya ya da Rusya’da değil, dünya basınında da Gamzatova’nın adaylığına yer verildi.

Konu tartışılıp incelenedururken, Rusya’nın yüksek seçim kurulu Gamzatova’nın evraklarının eksik olması ve usuli başvuru işlemlerini yerine getirmemesi gerekçesiyle başvurusunu reddetti. Bundan sonra Gamzatova’nın adaylığı sürecinde tartışılan konular, başvurunun reddedilmesi üzerine

Wuneutraa RICHKUN

yoğunlaştı. En fazla öne çıkan görüş, Gamzatova’nın bu yarışa girme sebebinin, kazanamayacağını bilse de, Kafkasyalı Müslüman bir kadının devlet başkanlığına aday olabileceğini insanlara göstermek olduğuydu.

Başvurusunun kısa bir süre sonra reddedilmesinin gerekçesini ise kestirmek zor değil. Kadirov gibi kontrol edilebilen bir Müslüman yerel lider varken, tamamıyla kontrol edilemeyecek bir devlet başkanını Kremlin elbette istemeyecekti.

Başkanlığı kazanamayacağı aşikâr olsa da, seçim sürecinde öne çıkan Müslüman ve Kafkasyalı bir kadın, Kremlin tarafından arzulanan bir model değildi.

Esasında Gamzatova’nın amacı Müslüman bir Kafkasyalı kadının entelektüel kapasiteye sahip ve liderlik için uygun olduğunu göstermek idiyse, birkaç haftalığına da olsa konunun tartışılmasının herkes için iyi olduğu kanaatindeyim. Rusya’da Vahabi suçlaması ile insanların hapishanelerde işkence gördüğü gerçeği karşısında, Gamzatova’nın da Vahabizm karşıtı olduğunu vurgulaması, siyasi olarak ak ile karayı ayırt edebilecek, şimdiye kadar devletin Vahabi diye tanımlayıp işkence ettiği insanlara kurtuluş olacak bir çizginin içerisinde miydi, icraata geçme şansı olmadığı için bilemiyoruz. Siyasi bakış açısını bir kenara bırakırsak, Gamzatova’nın sadece Müslüman Kafkasyalı ve şimdiye kadar yerel bazda erkekler için tanımlanmış bir göreve, eşinin de desteğiyle talip olmasının her şeye rağmen güzel bir gelişme olduğunu söyleyebiliriz. Çünkü şimdiye kadar anayasal bir engel olmamasına rağmen, Kafkasyalı erkekler de dâhil hiç kimse Rusya Federasyonu başkanlığına aday olup ses getirmemişti.

Seçilemeyecek olması gerçeği bir kenarda dursun, adaylığının bile tehlike arz ettiğini görmek, Müslüman Kafkasyalı kadınlar

için umut kırıcı olmamalı. Şimdiye kadar erkek egemenliğinde olan sistemin kimlere ne getirdiği ortada.

Kafkasyalı kadınların kendilerine erkeklerce müsaade edilen ve tanımlanan alandan kamusal alana doğru, tamamen kendi kimlikleriyle girebilmeleri ve bunu kendi fikirleri ile başarmaları yüzyıllardır hasret kalınan bir husustu. Dünyanın kadın hakları konusunda en geri kaldığı düşünülen Orta Doğu ülkelerinde dahi, kadınlar artık karar verme mekanizmalarında rol alabiliyor, en azından bunun için her yeni yılda küçük de olsa adımlar atılıyor. Birleşmiş Milletlerin sıralamasına göre İran’da kadınların bakanlık pozisyonlarında görev alma sıralaması 139 olup, Rusya Federasyonu da bu sırayı İran’la birlikte paylaşıyor. Karşılaştırmayı bu tarz istatistikleri dikkate alarak yaptığımızda kadınların karar alma mekanizmalarındaki seviyesi kadın hakları konusunda sıklıkla eleştiri hedefi İran’la aynı olan Rusya Federasyonu’nun, küçük özerk cumhuriyetlerinde de durum pek iç açıcı değil.

Kadınların yönetimde olmasının siyasi aklı daima insan haklarına saygılı ve şefkatli bir yere çekeceği görüşünü çürüten birçok kadın lider örneği dünyada mevcut. Fakat bizim konuya yaklaşımımız, batıda çok daha erken tartışılmaya başlamasına rağmen hâlâ mücadelesi verilen kadın erkek eşitliğinin, istemesek de kabul etmemiz gereken, içinde olduğumuz arkaik patriarkal özelliklerinden henüz kurtulamamış bir toplumda, sağlıklı bir zeminde konuşulmaya başlanamamasıyla ilgili. Tek başına Gamzatova’nın olası liderliği Rusya’yı kurtaramayacaksa dahi, evinin mutfağından çıkan bir kadının erkek egemen bir toplumda söz sahibi olmaya adaylığı dikkat çekmeyi hak eden bir konu. Kadınların özgür olup olmadığını biraz da bu minvalden incelemenin faydalı olacağı kanaatindeyim.

SAYI 02

21

“11 Mayıs 1918 eylemi ile Kuzey Kafkasya dağlı halklarının tarihinde yeni bir sayfa açılmıştı.

Bu olay, tüm dağlı milletlerin birleşmenin gerekli olduğu bilincine varmasıdır.

Bu bilinç “vatan” kavramının doğru algılanmasından kaynaklanmıştır.”

Duğ Orhan DOĞBAY

M. FETGEREY ŞOENU “Rus Emperyalizmi ve Dağlıların Bağımsızlığı”

KUZEY KAFKASYA CUMHURİYETİ’NİN 100. YILINA GİRERKEN “Büyük Kafkas Soykırımı ve Sürgünü”nün yok edici etkilerine rağmen hayata inatla tutunan kadim coğrafyamızın, “Simurg (Zümrüd-ü Anka Kuşu)” gibi yeniden doğma çabalarının en önemli sembol günlerinden birisidir Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanı. 1918-1921 yılları arasındaki üç yıllık kısa ömrüne rağmen soykırım ve sürgün mağduru bir coğrafyanın kolektif hafızasında derin izler bırakan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bölgenin bugününe ve geleceğine sunduğu eşsiz perspektif ile her fırsatta hatırlamaya değer bir özel dönem olmuştur halkımız için. Ve “birlik ve bağımsızlık” ideali ile motive olmuş tüm örgütlenmelerimiz Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanı yıldönümlerini hakkıyla değerlendirmeye çaba göstermişlerdir.

cak bir motor (yeterli maddi ve manevi gücün toparlandığı taban-halk desteği) gücüne sahip olamayan örgütlerimizin kaderi, uçuşunu gerçekleştirebilmek için ilk hareket verici bir güce ve uygun şartlarda esen rüzgârlara mahkûm olan motorsuz uçakların (planörlerin) kaderine ne kadar benzemektedir. Başta KDHP olmak üzere “Birlik ve Bağımsızlık” idealinin takipçisi örgütlenmelerimiz için ilk hareket verici güç her zaman, özlemlerine/düşlerine sıkı sıkıya sarılı, bir avuç fedakâr cesur yüreğin dinamizmi olmuştur. Bu idealist kuşaklar bir yandan içinde bulundukları tüm olumsuz şartlara direnir ve yaşama tutunurken, bir yandan da özlemlerini/düşlerini gerçekleştirebilme fırsatlarını, yani uygun esen rüzgârları, yani pozitif sosyo-politik konjonktürü değerlendirmeye çalışmışlardır.

KKC’nin bağımsızlık ilanının yıldönümlerindeki kutlama etkinliklerinin sürecini özetleyeceğimiz bu makalede politik ve sosyo-kültürel örgütlenmelerimizin serencamını da az çok izlemiş olacağız. Bu tür kronolojik metinler, örgütlü yapılarımızın idealleri, yönelimleri, yol ayrımları, açmazları, sapmaları, tökezlemeleri, yeniden ayağa kalkma çabaları hakkında bize birçok bilgi verecektir.

Politik mücadele tarihimizin hafızası durumunda olan süreli yayınlarımızdan öğrenebildiğimiz kadarıyla, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanının yıldönümlerindeki kutlama etkinliklerinin ilki muhtemelen; 18 Kasım 1926 yılında kurulan Kafkasya Dağlıları Halk Partisi1 Prag teşkilatınca 1927 yılında gerçekleştirilmiştir. 11 Mayıs 1927’deki 9. bağımsızlık yıldönümü kutlamalarında Kafkas emigrasyonunun önemli ismi Ahmet Tsalıkkatı ve Türkiye (Osmanlı) Kafkas diasporasının seçkin entelektüellerinden M. Fetgerey Şoenu birer konuşma yapmıştı.2 Bu dönemin temel karakteristiği, KDHP’nin kutlama etkinliklerini aynı kaderi paylaşan diğer Kafkas Cumhuriyetlerinin örgütlenmeleri ile birlikte “Promethe Hareketi”nin şemsiyesi altında gerçekleştirmiş olmasıdır. KDHP’nin süreli yayınlarından ulaşabildiklerimiz, bize 1930, 1933 ve 1938 yıllarına ait “Kafkas Cumhuriyetlerinin Bağımsızlık Yıldönümleri” temalı üç kutlama örneği daha sunar.

KKC sonrası diaspora örgütlü yaşamımız yüzyıla yaklaşan süreç boyunca hiçbir zaman ideallerini realize edecek yeterli maddi ve manevi güç birikimine sahip olamadı. Sebeplerinin ayrıca tartışılabileceği bu somut ve soğuk gerçeklik halen gelecek tasarımlarımızın önündeki en büyük engeldir. Süreli yayınlarımızda, Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti’nin, Kafkasya Dağlıları Halk Partisi’nin ve bugüne kadar gelen tüm diğer diaspora örgütlenmelerimizin özverili yoğun çabalarını her inceleyişimde aklıma planör uçaklar geliyor. Kadim ve kutsal hedeflerine kendisini taşıya1

22

KDHP ve dönemin KKC kutlamaları hakkında daha geniş bilgi için bkz.: TURAN M. Aydın, “Promethe Hareketi”nde Kuzey Kafkasya Mültecileri - Kafkasya Dağlıları Halk Partisi, Tarih ve Toplum, İstanbul, Mayıs 1997, No:161, s:49-57; Haziran 1997, No:162, s:39-47.

SAYI 02

2

Bkz: “Torjyestvyennoe zasedanie ‘Volnıh Gortsev”, Volnıye Gortsı, Prag, 1927, No:3, s:20. Kutlama programında alınan karara göre M. Fetgerey Şoenu’nun Türkçe yaptığı konuşmanın tercümesi ayrı bir broşür halinde “M.F. Şamba” mahlas ismiyle “Rus Emperyalizmi ve Dağlıların Bağımsızlığı” başlığı ile 1928 yılında yayınlanmıştır.

1939 yılından 1952 yılına kadar ki dönem “Kutlama Etkinleri” açısından ara bir dönemdir. İkinci Dünya Savaşı’nın öncesi ve sonrasının kaotik ortamı ve dünyanın genel negatif siyasi konjonktürü, örgütlenmelerimizin yaşam alanını ya yok etmiş ya da kısıtlamıştır. KDHP’nin çekirdek kadrosu bundan sonraki süreçte yeniden oluşturulan örgütlenmelere “bağımsız Kafkasya”3 idealine olan tavizsiz bağlılığı ölçüsüne göre destek vermiştir. Örneğin Kuzey Kafkasya Milli Komitesi’nin “Nazi Almanyası”na karşı tavizkar tutumu, sert eleştiri konusu olmuş ve Sait Şamil gibi partinin ağır topu kişilikler KKMK’ne ve “Nazi Almanyası”na karşı soğuk durmuşlardır. 1951 yılında Münih’de kurulan “Kuzey Kafkasya Milli Merkezi”nin4 -efendi değiştirmekten başka bir gelecek tasarımı olmayan- ABD destekli Wiesbaden Konferansı’na katılmayı ret etmesi de buna güzel bir örnektir.5

her zaman ihtimal dâhilinde olan trajik sonlardır.

Süreli yayınlardan onlarca örneğini izleyebildiğimiz bu hazin realite bizim, hepimizin hikâyesidir. Bu trajik sürecin aktörleri KKC dönemini yaşamış “eski tüfeklerden” bayrağı devralan 1864 sürgününün Türkiye doğumlu travmatik torunlarıdır. Birkaç kuşağın hikayesini kapsayan bu süreç; tek tipçi jakoben devlet aygıtının “rahle-i tedrisat”ınca ve “Soğuk Savaş” iklimince zihniyet dünyaları yeniden formatlanmış nesillerin “üzerine memluk cübbesi geçirmiş gibi”7 davranmasını -bir nebze de olsa anlayışla karşılayarak- ayrıca detayları ile incelemeliyiz…

Süreli yayınlarımızda “Kuzey Kafkasya Milli Merkezi” ve temsilciliklerinin 1952-1966 yılları arasında çeşitli etkinlik haberlerine ulaşabiliyoruz.8 Benzer vefakâr refleks Türkiye diasporasının örgütlenmelerinde ve süreli yayınlarında da kesintili de olsa devam eder. Dönemin derneklerinden ilk etkinlik haberi kaydına 1964 yılında9 rastlıyorsak da 1951-1964 yılları arasında yayın yapan dergilerimizin istisnasız hepsi -bazı seneler es geçilse bile- “Bağımsızlık Yıldönümü”nü çeşitli başyazı, makale ve şiirlerle okuyucularına hatırlatmışlardır.10

“Kafkas Cumhuriyetlerinin Bağımsızlık Yıldönümleri” temalı kutlamaların 1950’li yıllardan itibaren yeniden başlamasına “Kuzey Kafkasya Milli Merkezi” ve Türkiye’de 1951 yılından itibaren yeniden örgütlenme çabası içine giren Kafkas diasporasının “Kafkas” isimli ilk derneği, İstanbul merkezli “Kuzey Kafkasyalılar Türk Kültür ve Yardım Derneği”6 öncülük etmiştir. Bu döneme rengini veren “Soğuk Savaş” şartlarıdır. Örgütlerimizin “Soğuk Savaş” rüzgârlarının manipüle edici, kuşatıcı ve sınırlayıcı zehirli atmosferinde yaşamak zorunda kalmaları büyük talihsizliktir. Bilgi yerine propagandanın, düşünce yerine sloganın baş tacı edildiği bu talihsiz dönemde örgüt kadroları gereksiz angajmanlara girmişlerdir. Dönemin süreli yayınlarında, örgütlerimizin “Soğuk Savaş” merkezli farklı politik kulvarların kaba malzemesi durumuna düşmelerini görmek oldukça iç acıtıcıdır. “Planör uçak” benzetmemiz burada tekrar hatırlanabilir. Hedefe götüreceği umulan rüzgârların bazen yön değiştirterek ve sertleşerek planör uçakları amaçlarından çok farklı menzillere sürüklemeleri

3

Turan M. Aydın, “Promethe Hareketi”nde Kuzey Kafkasya Mültecileri - KDHP, Tarih ve Toplum, İstanbul, Mayıs 1997, No:161, s:49-57; Haziran 1997, No:162, s:39-47.

4

Berzeg Sefer E., Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü, sf: 138, 1. Baskı, Samsun 1995

5

Kafkasya (Der Kaukasus), No: 2-3, sf: 41, Eylül-Ekim 1951.

6

Kuzey Kafkasyalılar Türk Kültür ve Yardım Derneği’nin adı 06.05.1973’de Kuzey Kafkasyalılar Kültür ve Yardım Derneği, 24.01.1988’de Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği, 1 Aralık 1996’da Birleşik Kafkasya Derneği olarak değiştirilmiştir. Kurucuları Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin eski yöneticileri, 1922 ve 1945 sonrası Türkiye’ye yerleşen Kuzey Kafkasyalı politik göçmenlerdir. 17 kişilik kurucular listesinde KKC’nin 2. Devlet Başkanı Pşımakho Kotse ile birlikte, Aytek Namitok, Wassan Giray Cabağı ve Said Şamil gibi tanınmış kişiler vardı.

7

Gellner Ernest, “Uluslar ve Ulusçuluk” Çev: Büşra Ersanlı Behar, Günay Göksu Özdoğan, s: 46, İnsan Yayınları, İstanbul 1992.

8

Geniş bilgi için bkz.: Mühlen, Patrik von zur, Gamalı Hac ve Kızıl Yıldız Arasında (İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları’nın Milliyetçiliği), Mavi Yayınları, Ankara, Nisan 1984. Birleşik Kafkasya (KİK Yayın Organı), No: 23, sf: 23-29, Haziran 1953. Hızal M. Zihni, “Şimali Kafkasya’nın İstiklali” Mücahit Dergisi. Sayı: 8, s: ?, İstanbul, Mayıs 1957. Aynı yazı Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 1, s: 13-16, İstanbul, Ağustos-Eylül-Ekim 1964’de de yayınlanmıştır.

- Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:2, Sayı: 7, s:1, 20, Ankara, Haziran-Temmuz-Ağustos 1965. Birleşik Kafkasya Dergisi, Yıl:2, Sayı: 8-9, s:22-23, İstanbul, Mayıs-Ekim 1966. - Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:2, Sayı: 10, s:1, Ankara, Mart-Nisan-Mayıs, 1966.

9

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Kırkaltıncı Yıldönümü Münasebetiyle Yapılan Kutlama Töreni, Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 1, s: 30, İstanbul, Ağustos-Eylül-Ekim 1964.

10

Cabağı Vassan Girey, Şimali Kafkasya İstiklâlinin Yıldönümü, Yeni Kafkas, Sayı: 9, s: 2-3, İstanbul, Mayıs-Haziran 1958. - Güsâr Vasfi Dr., Şimali Kafkasya İstiklâli ve Türk Ordusu, -

KKC’nin ve bağımsızlık ilanı yıldönümlerinin yeniden hatırlaması dört yıllık bir aradan sonra İstanbul’da Haziran 1970’de yayın hayatına başlayan aylık siyasi gazete Kamçı’nın 1. sayfasında “11 Mayıs ve Tarihi Gerçekler” adlı bir makale ile gerçekleşmiştir.11 Kamçı gazetesi ile aynı yıl içinde yayın hayatına başlayan “Kuzey Kafkasya” dergisinde de 1973 yılından itibaren KKC’nin bağımsızlık ilanı yıldönümü ile ilgili makaleler ve kutlama organizasyonlarının haberleri çıkmaya başlamıştır. Dergi 1980 yılına kadar ağırlıklı olarak Kuzey Kafkasyalılar Kültür ve Yardım Derneği’nin etkinlik haberlerini sayfalarında yansıtmıştır.12

Şöenu Fetgerey, 11 Mayıs Sönmeyen Ümit, Yeni Kafkas, Yıl: 3, Sayı: 15-16-17, s: 2,3, s: 4-5, s: 4-5, s: 3-4, İstanbul, Mayıs-Haziran, Temmuz-Ağustos, Eylül-Ekim 1959. - Güsâr Vasfi Dr., 11 Mayıs Kuzey Kafkasya İstiklali Münasebetiyle, Yeni Kafkas, Sayı: 26, s: 7, İstanbul, MartNisan, 1961. - Nevruz Yılmaz Karaçaylı, “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”, Hızaloğlu Mustafa Zihni “Şimali Kafkasya’nın İstiklali,” Birleşik Kafkasya Dergisi, Sayı: 1, s: 13-16, 22-26 ve 30, İstanbul, Ağustos-Eylül-Ekim 1964. - “Kuzey Kafkasya’nın Kurtuluşu” (Başyazı), Dinçer Rezzan, “Ve O Mayıs Sabahı”, Kosok Pşımaho, “Yeşil Mayıs” Hızal Ahmet Hazer, “Kuzey Kafkasya İstiklali ve Türkiye Matbuatı (1918)”, Beştoy Mustafa, “Ahmet Avar’la Bir Mülakat”, Birleşik Kafkasya Dergisi, Yıl:1, Sayı: 4, s:1, s:2, s:3, s:42-44, s:49-51, s:52-53-54, İstanbul, MayısHaziran-Temmuz 1965. - Şöenu M Fetgerey “11 Mayıs ve Sönmeyen Ümit”-Özet-, Namitok Aytek, Prof., “Kuzey Kafkasya’nın İstiklal Savaşı” (Serbest Kafkasya, Sayı:2, s:18, Münih, Ağus¬tos 1952.) Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl: 1, Sayı: 1, sf: 2-3-4, Ankara, Mayıs-Haziran, 1964. - yıllarında “Son Kuzey Kafkas İstiklali (Başyazı) Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:2, Sayı: 7, s:1, 20, Ankara, Haziran-Temmuz-Ağustos 1965. - “11 Mayısı Anarken”(Başyazı) Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:2, Sayı: 10, s:1, Ankara, Mart-Nisan-Mayıs, 1966. 1975 yılına kadar yayınlanmayı başaran “Kafkasya Kültürel Dergi” ise 1974 yılına kadar KKC ve yıldönümleri konulu haber ve yazılara sayfalarını kapatır. İzzet Aydemir’in 1967 yılında Rodina aracılığı ile Kafkasya’ya yaptığı geziden sonra derginin yayın çizgisinde değişim olmuştur. 1970’li yılların başında gelişen Rodina kanallı SSCB, Kafkas dernekleri ilişkisi ayrıca tartışılması gereken bir konudur. Kafkasya Kültürel Dergi’den Kamçı’ya, Yamçı’dan ve bu çizginin devamı diğer yayın organlarına ve örgütlenmelerine yönelik geniş bir araştırma yapılmalıdır.

11

12

Kamçı, Aylık Siyasi Gazete, Yıl: 1, Sayı: 1, sf: 1, Haziran 1970.

Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 18, Yıl:3, s:1, Nisan Mayıs 1973. Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 24, Yıl:4, s:30, Nisan-Mayıs 1974. Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 30, Yıl:5, s: 1-2 ve 32, Nisan-Mayıs 1975. Savaş M. Rasih, “58’inci 11 Mayıs”, Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 37, Yıl:7, s: 1, Haziran-Temmuz 1976. - “Dergimiz sekizinci yılına girerken…” , Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 43, Yıl:8, s: 1, Haziran-Temmuz 1977. Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 48, Yıl:8, s: 28, Nisan-Mayıs 1978. - Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 49, Yıl:9, s: 32, Haziran-Temmuz 1978. - Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 54, Yıl:9, s: 1, Nisan-Mayıs 1979.

SAYI 02

23

1975 yılında yayın hayatını sonlandıran “Kafkasya Kültürel Dergi”de, Ocak-Şubat-Mart 1974 tarihli sayısında son kez Vasfi Güsar’ın “Kuzey Kafkasya Özgürlüğünün Yıldönümü Dolayısıyla” adlı makalesi ile KKC’yi gündemine alır.13 İnceleyebildiğimiz süreli yayınların içinde Ankara Kuzey Kafkasya Kültür Derneği’nin ilk kutlama programına 1975 yılında rastlıyoruz.14 1979 yılında etkinlik bayrağını Düzce devralmıştır. Düzce Kafkas Kültür Derneği’nin düzenlediği “Yıldönümü Kutlaması”, 12 Mayıs Cumartesi günü dernek salonunda gerçekleşmiştir.15

olduğunu tüm dünyaya haykırmıştır. Örgütün 1-2 Kasım 1991’de Akua’daki (Sohum) toplantılarında bölge için devrim sayılabilecek çok önemli kararlara imza atılmıştır. Bu kararların tarihsel açıdan en önemlisi, “Kongre”nin kendisini 1917 ve 1918’deki tarihi 1. ve 2. Kongrelerin devamı sayması ve o zamana kadar ki örgütsel yapısını feshederek “Kafkas Dağlı Halkları Konfederasyonu”nu kurmasıdır.19 1993 yılından itibaren “Kuruluş Yıldönümü Kutlaması” etkinliklerine uzun bir aradan sonra yeniden başlayan İstanbul Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği (1 Aralık 1996 tarihinde adını Birleşik Kafkasya Derneği olarak değiştirecektir), bu yıldan sonra da bu etkinliklerin ana organizatörü ve yönlendiricisi olmuştur. 1993 yılı dernek için özel bir yıldır. İKKKD, “Soğuk Savaş” döneminin sonlandırılması sürecinde oluşan yeni dengelere uyum sağlamak ve örgütlenme çizgisini yeniden rayına oturmak için 1960’lı yılların başında savrulduğu statükocu, Türkçü-Turancı çizgiden 1980’li yılların sonlarına doğru sıyrılmaya başlamış20 ve 1993 yılında tüm geçmiş dönemin yol kazaları ve savrulmalarıyla yüzleşerek yeni bir sayfa açmıştır. Örgütlenmesini ve çalışma alanlarını yine KDHP çizgisinden miras kalan bağımsızlıkçı, ilkeli, onurlu ve kararlı çizgiye çeken dernek yönetimi, 1970 yılından itibaren yayın hayatını sürdüren “Kuzey Kafkasya” dergisi yerine “Yedi Yıldız” dergisini çıkartmaya başlamıştır.21 Fakat İKKKD’nin bu dönüşüm çabaları 13 Temmuz 1993 tarihinde Ankara’da Birleşik Kafkasya Konseyi Derneği’nin kurulması ile gölgelenmiştir. “Soğuk Savaş” döneminin tüm sosyolojik etkilerini ve ideolojik formasyonlarını üzerinde taşıyan kadrolarca kurulan “konsey”in, diaspora kamuoyunun “Birlik ve Bağımsızlık” ideali algısı üzerinde negatif etkisi olmuştur. Bu durum başta İKKKD(İstanbul BKD)’nin ve Kuzey Kafkasya’daki milli uyanışın ve İstanbul’un 1993 çıkışının pozitif etkisiyle 1995 yılında kurulan Samsun BKD’nin22 kurumsal tepkisini çekmiş, ilkesiz, statükocu ve reaksiyoner buldukları “konsey” ile aynı parantez içinde sayılmayı çeşitli iletişim kanallarında defalarca ret etmişlerdir.23

1970’li yılların ortalarından itibaren Türkiye’nin içine girdiği sosyo-politik ve ekonomik türbülansın ve 1980 yılı 12 Eylül’ünde gerçekleşen askeri darbenin oluşturduğu antidemokratik ortam, örgütlü yaşamımızı da 1980’li yılların ortalarına kadar bitkisel hayata sokmuştur. Sivil toplum kuruluşlarımızın ve süreli yayınlarımızın yeniden aktif olarak yaşama geri dönmesi 1980’li yılların ikinci yarısından itibarendir. “Kuzey Kafkasya” dergisi Haziran 1986’da 62. sayısı ile kaldığı yerden yoluna devam eder. 1987 yılında Ankara’da “Kafdağı” dergisi yayınlanmaya başlar. Türkiye’nin dört bir yanında yeniden çalışmalarına başlayan dernek ve vakıflarımızın büyük bir çoğunluğu amatörce de olsa dergi, haber bülteni vb. formatta süreli yayınlar çıkarmaya başlarlar.16 Bu yeni dönemin ilk “Kuruluş Yıldönümü Kutlaması” haberine 1990 yılında rastlıyoruz. Samsun Kafkas Kültür Derneği, 11 Mayıs Cuma günü 72. yıldönümünde KKC’yi tanıtan bir program düzenlemiş, programda okunan metin derneğin duvar gazetesi “Zefes”de de yayınlanmıştır.17 Samsun KKD, 1991 Mayıs’ında da “Zefes”in başyazısı “Gündem” ile Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’ni üye tabanına tekrar hatırlatır.18 1991 yılı, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin coğrafyanın yorgun hafızasınca yeniden hatırlanması adına çok önemli bir yıldır. 1989 yılından itibaren yeniden canlanma emareleri gösteren anavatandaki milli politik yapılanmalar, “Kafkas Dağlı Halkları Birliği” adında bir üst yapı oluşturmuş ve KDHB, 3. kongresinde Kuzey Kafkasya’nın geleceğine yönelik nasıl bir politik tasarımı

13

Kafkasya Kültürel Dergi, Yıl:11, Sayı: 43, s:24-30, Ankara, Ocak-Şubat-Mart, 1974.

14

Nartların Sesi, Kuzey Kafkasya Kültür Derneği Gençlik Kolu Yayını, Sayı: 10, s:21, Ankara, Haziran 1975. “Güneş Doğmuştu”, Nartların Sesi, Kuzey Kafkasya Kültür Derneği Gençlik Kolu Yayını, Sayı: 9, s:3-4, Ankara, Mayıs 1975.

15

Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 54, Yıl:9, s:33, Nisan-Mayıs 1979.

16

Daha geniş bilgi için bkz: Berzeg, Sefer E., Kafkasya Bibliyografyası, Çivi Yazıları, Nisan 2005, İstanbul.

17

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, Zefes, Samsun Kafkas Kültür Derneği Gazetecilik Kolu Duvar Gazetesi Arşivi, Cilt: 2, s: 23, Samsun 1990.

18

Gündem, Zefes, Samsun Kafkas Kültür Derneği Gazetecilik Kolu Haber Bülteni, Yıl: 1, Sayı: 5, s: 1, Samsun 1991.

19

5-6 Mart 1917’de kurulan “Kafkasya Dağlı Halkları Birliği” nin Kafkasya’nın politik geleceğini belirlemek için hazırladığı ilk büyük Kongre, “Kafkasya Dağlı Halklarının l. Kongresi”si 1-9 Mayıs 1917 tarihleri arasında Terek bölgesinin merkezi Terekkale (Vladikafkas)’de yapıldı. II. Büyük Kongre’de 18 Eylül 1917’de Andi‘de toplandı. Her iki Kongre’de 11 Mayıs 1918’de kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin temelini oluşturuyordu. Daha geniş bilgi için bkz: Abreklerin Günlüğü (Samsun BKD Haber Bülteni) Sayı: 5, s: 2, Mayıs 1998, Samsun. - Kafkasya’da Birliğin Zaferi, Musa Y. Şenibe, Nart Yayıncılık, s: 41, İstanbul 1997. - Kafkas Dağlı Halkları Konfederasyonu Onursal Başkanı

24

SAYI 02

Musa Şenibe İle Röportaj (Ağustos 1996), Erdal Özden. Kafkas Vakfı Bülteni, Nisan 2002 Sayı: 11, s. 24.

20

24 Ocak 1988 yılında yapılan genel kurul ile M.Aydın Turan başkanlığında seçilen yeni yönetim, derneği uzun bir kış uykusundan uyandırarak aktif hale getirmiş ve “Soğuk Savaş”ın resmen sona ereceği 1990’lı yılların başına hazırlamaya çalışmıştır. Genel Kurul haberi için bkz.: Kuzey Kafkasya Kültür Dergisi, Sayı: 68-69-70, s:46, İstanbul, 1988.

21

Kuzey Kafkasyalılar Kültür Derneği, 10 Ocak 1993 Pazar günü yapılan genel kurul ile “diasporada eskimiş argüman ve kadroları revize edecek veya yeniliğe ayak uyduramayanları devre dışı bırakacak bir dönüşüm” programını başlattıklarını ilan etmişlerdi. Daha geniş bilgi için bkz: KKKD Manifestosu, Yedi Yıldız Dergisi, Yıl: 1, Sayı; 1, s: 3-4-5, Ocak 1994.

22

11 Temmuz 1995 tarihinde müteşebbis yönetim kurulu ilk toplantısını yaparak dernek çalışmalarını başlatmıştır. Daha geniş bilgi için bkz: Derneğimizin Seyir Defteri, Abreklerin Günlüğü (Samsun BKD haber Bülteni), Yıl: 2, Sayı; 13, s: 4, Ocak 1999. - http://www. samsunbkd.org

23

İstanbul BKD’nin 23 Ocak 2003 tarihli ve Samsun BKD’nin 31.12.2003 tarihli kamuoyuna duyuruları buna iki örnektir. İstanbul BKD’nin “…Birleşik Kafkasya Derneği, kendilerini ‘konsey’ olarak adlandıran bu kuruluşla hiç bir organik ve düşünsel beraberlik içinde de bulunmamaktadır”, Samsun BKD’nin“…Samsun BKD, kurumunuzun 10 yıllık icraatlarına (istisnalar hariç) ve üye profilinizin niteliklerine bakarak sizinle aynı teorik ve pratik çizgide olmadığını ilan etmiştir…” cümleleri durumu oldukça net bir şekilde ortaya koymaktadır. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. – Samsun BKD Arşivi.

İKKKD (İstanbul BKD), 1993-1997 yılları arasındaki “Kutlama Etkinlikleri”ni dernek merkezinde düzenlediği konferanslarla gerçekleştirmiştir. 1993 tarihinde M. Aydın Turan, 1994 tarihinde M. Aydın Turan ve Ö. Aytek Kurmel, 1995 tarihinde Nail Sönmez ve Hakan Alpaslan, 1996 tarihinde Nail Sönmez ve 1997 tarihinde Engin Şekerci tarafından konferanslar verilmiştir.24 İKKKD(İstanbul BKD)’nin 1993 yılındaki etkinliğine paralel olarak Samsun’da yayınlanan “Kafkasya Gerçeği” dergisi de, bir başyazı ile KKC’ni okuyucularına hatırlatmıştır.25 1995 yılında “Kuruluş Yıldönümü” etkinliklerinin rutinine iki dernek daha katılmıştır. Ankara BKKD de 16-19 Mayıs 1995 ve 10-11 Mayıs 1996 tarihlerinde bir dizi etkinlik yapmıştır.26 Yine 1995 yılı içinde Osman Çelik’in iki makalesi Ankara BKKD’nin “Üç Aylık Haber Bülteni”nde ve “Birleşik Kafkasya Dergisi”nde yayınlanmıştır.27 “Birleşik Kafkasya Dergisi” 1997 yılı yıldönümünü de unutmamış Yılmaz Nevruz’un makalesini yayınlamıştır.28

lonu’nda, İstanbul’daki vakıf ve dernekler birlikte bir etkinlik düzenlemişlerdir. Etkinlik haberini sayfalarına taşıyan Kafkas Vakfı “Bülten”inin 7. sayısı da Arzu Özkurt’un makalesi ile okuyucularını aydınlatmıştır.36 Bir diğer etkinlik haberi Ankara BKKD’nin “Haber Bülteni”ndedir. 12 Mayıs 2001 Cumartesi günü “Konsey” binasında gerçekleşen etkinlikte, M. Aydın Turan ile Hasan Kanbolat’ın konuşmacı olarak katıldığı bir konferans ve İstanbul BKD tarafından hazırlanan KKC’yi tanıtıcı video gösterisi sunulmuştur. Bülten de ayrıca Osman Çelik’in bir makalesi ve Rezzan Dinçer’in bir şiiri de bulunmaktadır.37 2002 yılındaki 84. yıldönümü kutlama etkinlerinde yine dört örgütlenme ön plandadır. İstanbul BKD, 12 Mayıs Pazar günü Tarık Zafer Tunaya Kültür Merkezi’nde “Kuzey Kafkasya Kültür Günleri” etkinlikleri kapsamında bir program gerçekleştirmiştir.38 Samsun BKD de 11 Mayıs Cumartesi günü dernek merkezinde bir kutlama etkinliği düzenlemiş ve kutlama mesajı yayınlamıştır.39 Ankara BKKD ise 06 Mayıs’da Ankara’da bir panel ve kokteylden oluşan bir program hazırlamıştır.40 Kafkas Vakfı “Bülten”inin 12. sayısında ise Sefer E. Berzeg’in ve Mikail Halil’in makaleleri yayınlanmıştır.41

1998 yılında “Kuruluş Yıldönümü” etkinliklerinde ve yayınlarında büyük bir ivme yakalanmış, altı sivil toplum örgütümüz birbirleriyle paralel/ortak programlar yapmışlardır. İstanbul BKD, 10 Mayıs’da Kartal KKYD ile 16 Mayıs’da da Bursa BKD ile birlikte bir konferanslar serisi,29 Samsun BKD de 24 Mayıs’da KKC temalı “Dayanışma Günü” düzenlemiştir.30 Düzce KKKD’nin Kültür Sanat ve Haber Bülteni “Tızeğus”, “11 Mayıs 1918 - Şimali Kafkasya Cumhuriyeti” - “Elbet Bir Gün... Hazardan Karadenize Birleşik ve Bağımsız Kafkasya”31 başlığı ile Kafkas Vakfı “Bülten”inin 4. sayısı, “11 Mayıs Meşalemizdir!” başlığı32 ile KKC’yi okuyucularına hatırlatmıştır. 1999 yılında İstanbul’da BKD, Kafkas Vakfı ile birlikte 11 Mayıs Salı günü, Bursa’da BKD, 22 Mayıs Cumartesi günü, Ankara’da BKKD, 23 Mayıs günü birer etkinlik gerçekleştirmişlerdir.33 Kafkas Vakfı “Bülten”inin 6. sayısı da Cafer Barlas’ın makalesine sayfalarında yer vermiştir.34 Samsun BKD’nin aylık haber bülteni “Abreklerin Günlüğü” de Mayıs sayısında yıldönümünü okuyucularına tekrar hatırlatmıştır.35

2003 yılının “kutlama yıldönümü” özel bir çalışma ile taçlandırılmıştır. Rutinleşen birkaç etkinliğin önüne geçen çalışma Sefer E. Berzeg’in “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (1917-1922)” adlı üç ciltlik eserinin 1. cildinin İstanbul Birleşik Kafkasya Derneği’nce bastırılmasıdır. Ayrıca dönemin süreli yayınlarından ve kurumlarınızın resmi web sitelerinden bu yılda öne çıkan üç etkinlik görüyoruz. 11 Mayıs 2003 Pazar günü İstanbul BKD dernek merkezinde,42 Bursa BKD ise kapalı spor salonunda kutlama etkinliğini gerçekleştirmiştir. BKKD “Haber Bülteni” etkinlik haberlerinin yanısıra sayfalarını daha önceki yıllarda KKC’nin bağımsızlık yıldönümlerine ithafen yazılmış Vassan Giray Cabağı’nın ve Pşımaho Kotse(Kosok)’nin makaleleri ve Rezzan Dinçer’in şiirine de yer açmıştır.43 2004 yılından itibaren İstanbul BKD, etkinliklerinin içerik çıtasını daha da yükseltmiştir. “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (1917-1922)” adlı eserin 2. cildi, 2004 Mayısına yetiştirilmiş, ayrıca “Kafkasya Forumu” ile birlikte 18 Mayıs 2004 Salı günü “Dünden Yarına Kafkasya” sempozyumunu düzenlemiştir.44 Kafkas Vakfı da 11 Mayıs 2004 Salı günü Tarık Zafer Tunaya

Dönemin inceleyebildiğimiz süreli yayınlarında 2000 yılına ait bir etkinlik haberi göremedik. Ama 2001 yılından itibaren bu eksikliği unutturucu daha yoğun etkinlikler serisi başlamıştır ve bir ilk gerçekleşmiştir. 12 Mayıs 2001’de Kafkas Vakfı Sa24

İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi.

25

“Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”nin Yetmişbeşinci Yıldönümü (11 Mayıs 1993) Kafkasya Gerçeği Dergisi, sayı: 12, s:1, Samsun 1993.

26

11 Mayıs Etkinlikleri, BKKD Üç Aylık Haber Bülteni, Sayı: 5, s: 4-5-6, Ankara, Mayıs 1995 ve Sayı: 9, s: 12, Ankara, Şubat-Mart-Nisan1996.

36

“Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti” sinevizyon gösterimi – Konferans: Konuşmacı, Nail Sönmez, İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - “Kuzey Kafkas Cumhuriyeti”, Arzu Özkurt - 11 Mayıs Anıldı, Bülten, Kafkas Vakfı, Sayı: 7, s: 4-5 ve 29, İstanbul, Yaz 2001.

37

Bağımsız Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (11 Mayıs 1918- Haziran 1921) Osman Çelik - “Ve O Mayıs Sabahı” Rezzan Dinçer – “Konseyin 11 Mayıs Etkinlikleri”, BKKD Aylık Haber Bülteni, Sayı: 29, s: 4-16, 47 ve 71, Ankara, Nisan-MayısHaziran 2001.

Konferans: Sefer E. Berzeg-“Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti” ve M. Aydın Turan-“Birleşik Kafkasya Ruhu”, İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - BKKD Aylık Haber Bülteni, Sayı: 33, s: 53, Ankara, Nisan-Mayıs- Haziran 2002.

27

Çelik Osman, “Birleşik Kafkasya”, BKK Üç Aylık Haber Bülteni, Sayı: 5, s: 4-5-6, Ankara, Mayıs 1995. - Çelik Osman, “Bağımsız Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”, BKK, Yıl: 1, Sayı:4, s.5-21, Eskişehir, Eylül-Ekim-Kasım,1995.

38

28

Kuruluşunun 79. Yılında Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Kısa Ömürlü Oluşunun Sebep ve Saikleri, Yılmaz Nevruz, Birleşik Kafkasya Dergisi, Yıl: 3, Sayı:10, s.26-30, Eskişehir, Mart-Nisan-Mayıs,1997.

39

http://www.samsunbkd.org.

40

Birleşik Kafkasya Konseyi Aylık Haber Bülteni, Sayı: 33, s: 59, Ankara, Nisan-Mayıs- Haziran 2002.

29

30

31

32

33

34

35

İstanbul konferansı Nail Sönmez ve Ekrem Atbakan ile Bursa konferansı ise M. Aydın Turan ile sunulmuştur. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - Kültür Sanat Haber Bülteni, Eskişehir Kuzey Kafkas Kültür ve Dayanışma Derneği, Sayı: 50, Yıl: 5, s: 21, Mayıs 1998. http://www.samsunbkd.org 11 Mayıs 1918 - Şimali Kafkasya Cumhuriyeti, Tızeğus Kültür Sanat ve Haber Bülteni, Düzce KKKD, Yı: 2, Sayı: 7 s: 21, Mayıs-Haziran, 1998.

41

Açıklamalı Kuzey Kafkas Cumhuriyeti Kronolojisi (1), Sefer E. Berzeg - 1919 Yılında Kuzey Kafkasya ve Dağıstan’da Meydana Gelen Olaylar, Mikail Halil Paşa, Bülten (Üç Aylık Kültürel Dergi), Kafkas Vakfı, Sayı: 12, s: 11-14 ve 15-18, İstanbul, 2002.

42

Etkinlikte; “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin kurucuları ve bu devleti yaşatma gayreti sergileyen insanlarımızın anısına” saygı duruşunda bulunulmuş daha sonra “gençlik komisyonunun hazırladığı sinevizyon gösterisi” sunulmuştur. Programın son bölümünde ise dernek başkanı Nail Sönmez ve M. Aydın Turan birer konuşma yapmışlardır. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. – www. bkd.org.tr - Birleşik Kafkasya Konseyi Aylık Haber Bülteni, Sayı: 37, s: 36-37, Ankara, Nisan-Mayıs- Haziran 2003.

43

Cabağı Vassan Giray “Kuzey Kafkas İstiklalinin Yıldönümü”, “Ve O Mayıs Sabahı”, Rezzan Dinçer, Kosok Pşımaho, “Yeşil Mayıs”, 11 Mayıs Etkinlikleri”, BKKD Haber Bülteni, Sayı: 37, s: 3-4, 5, 6-9 ve 34-35, Ankara, Nisan-Mayıs- Haziran 2003.

44

Boğaziçi Üniversitesi Rektörlük Konferans Salonu’nda sunulan programda Necdet Demiral, Alexsandre Grigoriantz, Sedat Özden, Sefer E. Berzeg, Nur Dolay, M. Aydın Turan ve Suat Kınıklıoğlu bildirilerini sunmuşlardır. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi.

11 Mayıs Meşalemizdir! Bülten (Üç Aylık Kültürel Dergi), Kafkas Vakfı, Sayı: 4, s: 6, İstanbul, Yaz 1998. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - BKKD Üç Aylık Haber Bülteni, Sayı: 21, s: 35, Ankara, NisanMayıs- Haziran 1999.

“Seksenbirinci Yıldönümü Münasebetiyle Birleşik Kafkasya Cumhuriyeti”, Bülten, Kafkas Vakfı, Sayı: 6, s: 12-13-23, İstanbul, Güz 1999.

Doğbay Orhan, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti-Bize ve Dostlarımıza Umut, Düşmanlarımıza Ürperti ve Korku Veren Tarihsel Bir Gerçek”, Abreklerin Günlüğü, Samsun BKD Haber Bülteni, Yıl: 2, Sayı: 17, s: 1-5 Samsun, Mayıs 1999.

SAYI 02

25

Kültür Merkezi’nde Sefer E. Berzeg’in konuşmacı olarak yer aldığı “Belgeler Işığında 1918 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti” adlı bir konferans düzenlemiştir.45 2005 yılında etkinlikler dört kurum üzerinden gerçekleşmiştir. Birincisi, İstanbul’da BKD ve Kafkas Vakfı tarafından Pşımaho Kotse için yapılan ilk mezar ziyaretidir. İkinci etkinlik Samsun’da, Samsun BKD ve Kafkas Derneği tarafından gerçekleştirilmiştir.46

2017 yılında ise KKC’nin kuruluşunun 99. yılı İstanbul’da ve Samsun’da kutlanmıştır. İstanbul BKD, Çerkes-Fed ve Kafkas Vakfı’nın birlikte organize ettiği etkinlikler resim sergisi, açık oturum ve mezar ziyaretlerinden oluşmuştur. İstanbul’da, Taksim Metrosu Resim Sergi Salonu’nda 10-13 Mayıs tarihleri arasında sunulan resim sergisinden sonra 12 Mayıs Cuma saat: 19.30’da Çerkes-Fed genel merkezinde “Birleşik Kafkasya İdeali Öldü mü?” konu başlıklı açık oturum düzenlenmiştir. 14 Mayıs Pazar günü saat: 13.00’de Feriköy Mezarlığı’nda gerçekleştirilen son etkinlikte ise Pşımaho Kotse ve M. Mikail Halil kabirleri başında anılmıştır.55 Samsun BKD’de, kutlama etkinliğini yine “Samsun Çerkesleri Platformu” çatısı altında 11 Mayıs Perşembe günü dernek merkezinde gerçekleştirmiştir.56

İstanbul BKD, 2006 Mayıs’ında KKC’nin 88. bağımsızlık yıldönümü kapsamında “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (1917-1922)” adlı eserin 3. cildini de yayınlamış, 11 Mayıs Perşembe günü ise dernek merkezinde belgesel sinevizyon sunumu gerçekleştirilmiştir.47 Samsun BKD’de aynı tarihte dernek merkezinde, programını “Dünden Bugüne Kafkasya” adlı fotoğraf sergisi ile başlatmış ve peşinden bir kutlama etkinliği gerçekleştirilmiştir.48 İstanbul BKD, 2007 ve 2008 yıllarındaki bağımsızlık yıldönümü kutlamalarını mezar ziyaretleri ve bir konferans ile devam ettirmiştir.49 Samsun BKD ise aynı yıllardaki 3. ve 4. “Kafkasya Günleri” etkinliklerinde “Kuruluş Yıldönümü”nü kutlamış, fotoğraf ve resim sergisi başlatmış ve kutlama mesajı yayınlamıştır.50 Süreli yayınlardan ve web sitelerinden izleyebildiğimiz kadarıyla 2009 yılından 2016 yılına kadar süreç içinde de “Kuruluş Yıldönümü”nü mezar ziyaretleri, panel, fotoğraf sergisi, basın açıklamaları vb. etkinliklerle kutlayan iki merkez İstanbul ve Samsun olmuştur.51

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin bağımsızlık ilanının yıldönümü kutlamaları, 2018 yılı 11 Mayıs’ında 100. yılına giriyor. Türkiye içinde 1950’li yıllardan itibaren kutlanan bu etkinliklerin ana organizatörü ve yönlendiricisi olan İstanbul BKD, Çerkes-Fed ve Kafkas Vakfı ile birlikte diaspora tarihimizin sosyo-politik merkezi olan İstanbul’da 11-13 Mayıs tarihleri arasında bir dizi etkinlik planlaması yapmaktadırlar. Ayrıca bu yılın anısına “Birleşik Kafkasya Hareketi” mensuplarınca iki önemli çalışma daha yapılıyor.

Bu satırların yazarı tarafından, 2017 yılında kaybettiğimiz İstanbul BKD eski başkanlarından M. Aydın Turan’ın süreli yayınlarda ve sanal ortamda çıkan tüm makale, şiir, hikâye, çeviri, söyleşi ve konferans metinlerinin bir araya toplandığı bir kitap çalışması ve yine 9 Mayıs 2018’de yayına girmesi planlanan, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti başta olmak üzere Birleşik Kafkasya Hareketi’nin tüm evrelerine dair kaynak içerikli bir web sitesi hazırlıkları İstanbul BKD eski başkanlarından Nail Sönmez koordinatörlüğünde devam etmektedir.57

2016 yılı “KKC’nin bağımsızlık ilanının yıldönümü kutlamaları” için yeni bir eşik olmuştur. Çerkes Dernekleri Federasyonu çalışma ilkeleri kapsamına; “Çerkes-Fed, 11 Mayıs 1918’de kurulan Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin kuruluş yıldönümünü Kuzey Kafkasya halklarının ULUSAL BAĞIMSIZLIK BAYRAM GÜNÜ kabul eder ve Kuzey Kafkasya halklarının geçmişinde önemli bir eşik olan bu tarihi olayın tüm detaylarıyla gelecek nesillere aktarılmasına öncülük eder”52 metnini koyan ilk federasyon olarak Türkiye Kafkas diasporası tarihine geçmiştir. Bu yılın ilk töreni 8 Mayıs Pazar günü İstanbul BKD tarafından organize edilmiş, saat 14.00’de Feriköy Mezarlığı’nda bulunan Pşımaho Kotse ve M. Mikail Halil kabri başında anılmıştır.53 11 Mayıs Pazar günü ise Çerkes-Fed, İstanbul BKD ve Kafkas Vakfı ile birlikte KKC’nin kuruluşunun 98. yılı bir panelle kutlamıştır.54 2016 yılında bir diğer etkinlik bölgesi de Samsun olmuştur. Samsun BKD, aynı yıl içinde kurulan “Samsun Çerkesleri Platformu” çatısı altındaki bileşen derneklerle birlikte 11 Mayıs 2016 Çarşamba günü Atakum Yalı Cafe/Salon Tuğra’da “Kuruluş Yıldönümü”nü kutlamışlardır.

45

Berzeg Sefer E.,“Belgeler Işığında 1918 Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”, İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi.

46

İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - “Dünden Bugüne Kafkasya” adlı fotoğraf sergisi (11 Mayıs -21 Mayıs 2005), Kanbolat Hasan, “Dünden Bugüne Kafkasya” Konferans, 14 Mayıs 2005, Berzeg Sefer E., “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti ” Konferans, 11 Mayıs 2005) Samsun BKD arşivi.

47

İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi.

48

http://www.samsunbkd.org.

49

6 Mayıs 2007’de Bakırköy Kültür Merkezi’nde gerçekleşen “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Işığında Kafkasya’nın Bugünü” adlı konferansta, Sefer E. Berzeg, Ahmet Murtazaliyev, Alexander Toumarkine, Mitat Çelikpala, Ömer Faruk Ünal, Burcu Gültekin ve Cem Kumuk konuşmacı olarak yer almıştır. - 11 Mayıs 2008 Pazar günü, ilk program saat 10.30’da, K.K.C.’nin II. Devlet Başkanı Pşımaho Kotse’nin Feriköy’deki mezarı başındaki merasimdir. Saat: 13.00’de de Cem Karaca Kültür Merkezi’nde “Dünü ve Bilinmeyen Yarını ile Kafkasya” adlı bir konferans düzenlemiştir. Programda, Sefer E. Berzeg, M. Aydın Turan, Cem Kumuk, Lars Funch Hansen, Mustafa Özcan, İlyas Kamalov, ve Mitat Çelikpala bildirilerini sunmuşlar, aynı yerde saat 20.00’de ise “Abrek” ve “Tıjın-Kam” Kafkas halk dansları toplulukları gösterilerini yapmışlardır. İstanbul BKD Etkinlik Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. - Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti, Kuruluşunun 90.

Yılında ... - www.kafkasevi.com.

50

51

26

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin 100. yılına girerken; “Birlik ve Bağımsızlık” olarak formüle edilen kadim idealin takipçisi durumunda olan kişi ve kurumların omuzlarında ağır bir yük, kutsal bir görev daha bulunmaktadır. Bu görev; “Birleşik Kafkasya” idealinin, reel soğuk gerçekliğin ve makyavelist statükoların kibirli hegemonyasına inat, zamanımızın ruhuna uygun, yeniden okumalarla güncellenmesi ve pratiğe dökülmesidir. Cemil Meriç ne güzel söylemiş: “Bence insanı insan yapan: feragati, başkalarıyla kaynaşabilmesi, başkaları için yaşayabilmesi. Ve ölebilmesi. Kendini bir dâvaya vermek. Hangi maymun, hangi robot bu imtiyazımıza ortak olabilir?”58 Kronolojisi, Nail Sönmez arşivi. – Samsun’da ise tek organizatör Samsun BKD’dir. 5. ve 6. “Kafkasya Günleri” Etkinliği (2009 -2010) Fotoğraf Sergisi- “KKC’nin. Kuruluş Yıldönümü Kutlaması”. Panel (2010): “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Yolumuzu Aydınlatıyor”. - Konuşmacılar: Sefer E. Berzeg, Yalçın Karadaş, Alper Kahraman ve Murat Bolat. - http://www.samsunbkd.org.

52

http://www.cerkesfed.org/ilkelerimiz/

53

Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti Kuruluşunun 98. Yılında Anıldı www.ozgurcerkes.com/?...kuruluşunun... yıldönümünde...Pşımaho...mezarları... Pşımaho Kotse (Kosok) Anması - Kafkas Vakfı https://www. kafkas.org.tr/etkinlikler/psimaho-kosok-anmasi/

54

Federasyon binasında düzenlenen “Özgürlüğe Giden Yol” adlı panele araştırmacı-yazar Sefer Berzeg ve Erol Karayel konuşmacı olarak katılmış, cumhuriyetin kuruluş sürecini konu alan belgesel gösterimi yapılmıştır. http://www.cerkesfed.org/2016/05/12/kuzey-kafkasya-cumhuriyeti-ozgurluge-giden-yolpaneli-ile-anildi/

55

https://www.facebook.com/CerkesDernekleriFederasyonu/photos/a.150398675133291.1073741828.1 47438565429302/691965240976629/?type=3&theater

56

https://www.facebook.com/pg/SamsunBirlesikKafkasyaDernegi/posts/?ref=page_internal

57

Bu makalede özetlenen kronolojik metnin detayları web sitesinde geniş olarak yer alacaktır.

58

Meriç Cemil, Jurnal, Cilt 1, s: 296, İletişim Yayınları, İstanbul 1992.

Samsun BKD Arşivi - http://www.samsunbkd.org. İstanbul’da İstanbul BKD, Kafkas Vakfı, Kafkasevi ve Kafkasya Forumu göze çarpar. İstanbul BKD Etkinlik

SAYI 02

YASAKLI DİL D

il, milliyetçiliğin kamusal alanı şekillendirmek amacıyla her fırsatta kullandığı kültürel bir ögedir. Böylece dil üzerinden ortak bir kimlik kurgulanmıştır.

Dil, sembol ve aynı zamanda araç olması nedeniyle, toplumsal dönüşümün arzulandığı gibi sağlanabilmesi için çok kullanışlı bir araçtır. Dilin yönetilir, yönlendirilebilir ve yeniden oluşturulabilir özelliklerinden dolayı, yönetimler herkesin seçilmiş bir dili konuşması için baskı mekanizmalarını devreye sokmuşlar ve bu seçilmiş dili bütün topluma dayatmışlardır. Bu dil dışında diğer bütün diller yasaklanmış, seçilmiş dil ise geliştirilmeye çalışılmıştır.

Cumhuriyetin kurulmasının ardından Türkçülüğü esas alan milliyetçi düşünce güç kazanmış ve yeni kurulan ulus devlet daha somut bir millet tarifi yapmıştı. Türkçe üzerinden, dilin başrol oynadığı kültürel formasyonla Türk kimliğini oluşturma faaliyeti yürütülmeye başlandı. Bu dönemde Güneş Dil Teorisi adı altında, bütün dillerin köken olarak Türkçeye dayandığı tezi öne sürüldü. Türk dilinin, Arapça ve Farsçanın boyunduruğundan kurtarılması gerektiği dile getirildi. Cumhuriyetin kurucu elitleri, etnik Türk kimliğinin oluşumunda dilin önemine özellikle dikkat çektiler. Örneğin Atatürk’e göre Türk ulusu saf ve homojen bir bütündü ve bu ulusun dili de dünyanın en zengin ve kolay dili olan Türkçeydi.

Bu dönemde Türkiye cumhuriyetinin çok etnili ve çok dilli yapısı, Türk kimliğinin oluşmasına engel görülmüştür.

Ulusal birliğin kurulması ve bu birliğe zarar gelmemesi için herkes aynı dili konuşmalıydı. Bu nedenle Türkçenin her alanda yaygınlaştırılması ve benimsetilmesi için kamusal alanda Türkçenin zorunlu kılınması ve Türkçe dışındaki dillerin de yasaklanması yoluna gidildi. Bu doğrultuda köy ve yer isimleri Türkçeleştirildi, kişi ad ve soyadları değiştirildi.

Anadili Türkçe olmayanlar kamusal alanda yaşama katılmak istiyorlarsa kendi dillerini terk etmek durumundaydılar. Yani tek bir ulusal dil ve tek bir ulusal kimlik dayatma pratiği yürürlükteydi. Kısaca Türkçeden başka dil, Türk’ten başka millet yoktu. Özellikle

farklı etnik yapıların yoğun olduğu bölgeler başta olmak üzere Cumhuriyet tarihi boyunca bu yasakçı uygulamalar yürürlükteydi. 1973’te kamusal alanla ilk temasımız olan ilkokulda “yasak” kavramıyla tanışıklığımız başlamıştı. Sonraki yaşamımızda da çok karşılaştığımız bir kelime olarak hep yanı başımızda veya ensemizde oldu. Evet, ilk “yasak” konuştuğumuz dildi. Üstelik bu sadece okulla sınırlı kalmadı. Dağda, tarlada, bahçede, yani öğretmenin içimizden belirlediği muhbirlerin tespit edebildiği her yerde yasak geçerliydi.

Egemen çoğunluktan farklı olan etnik yapılar, kendi kimliklerini ve kültürlerini korumaya yönelik taleplerle 196070’li yıllarda şehirlerde kurdukları kültür dernekleri vasıtasıyla kurumlaşmaya başladılar.

Bu dönemde Türkiye cumhuriyet rejiminin din, dil ve etnik köken olarak farklı olan herkese standart bir kimlik dayatmasına itirazlar olduysa da, egemen otorite özellikle dil konusunda taviz vermedi. Türkçeden başka hiçbir dilin varlığının telaffuz edilmesine dahi tahammül gösterilmiyordu.

2002 yılından sonra AKP hükümetinin uygulamaya koyduğu, Türkiye’de insan hakları ve özgürlüklerin geliştirilmesine yönelik çalışmalar, başlatılan çözüm ve barış süreci konsepti içerisinde farklı etnik kimliklerin telaffuz edilmeye başlanması, dil ve kültür üzerindeki baskının yumuşaması ve milli eğitimin okullarda seçmeli ders olarak Çerkescenin de içinde olduğu diğer kimliklere ait dillerin öğretilmesinin müfredat içine dahil edilmesi çok önemli gelişmelerdi. Bazı devlet üniversitelerinde etnik dil ve edebiyat fakültelerinin açılması ile bunların yanında farklı kimliklerin kendilerine has çeşitli kültürel organizasyonları yapabilmeleri, diğer etnik gruplarla hükümetin yaptığı çalıştaylar ve etnik TV kanallarının açılması ki bütün bunlar Cumhuriyet tarihinde devrim sayılabilecek, paradigmayı sarsan değişimlerdi.

Fakat bu değişim ve gelişim süreci beklendiği gibi devam ettirilmedi.

Halen ülkenin en kalabalık üçüncü etnik halkı olan Çerkeslerin çalıştay

Ti

mu

r ŞA H A

N

taleplerine hükümet zaman ve zemin ayırmamakta, bunun yanında ÇHİ, Çer-Fed ve ÇDP’nin çeşitli etkinlikler ve mitingler düzenleyerek duyurmaya çalıştığı, Kaffed’in zaman zaman dile getirdiği Çerkesçe TV kanalı talebini AKP hükümeti adeta görmemekte ve duymamaktadır.

Bu durum ise ne yazık ki ülkenin ihtiyaç duyduğu politik ve kültürel vizyonu geliştiremeyen, eski dönemin siyasal ve yönetsel alışkanlıklardan kurtulamayan bir Türkiye profili çizmektedir. Çerkes TV kanalı talebine bazı kesimlerce, devlet eksenli dil üzerinden bir kimlik ve kültür manipülasyonu tehdidi oluşturacağı eleştirileri yapılsa da, kaybolmakta olan –ki UNESCO’ya göre kaybolmakta olan diller kategorisindedir- Çerkes dilinin ve kültürünün yeniden kazanılmasında etkili olabilecek bir materyal olarak görülebilir.

Kimi uzmanlar, uygun programlar uygun sürelerle izlendiğinde televizyonun çocuklarda dil ve konuşma gelişimine olumlu etkilerinin olduğunu dile getirmektedir. Nitekim Abhazya’da yaşayan bir aile, evde hiç Türkçe konuşulmadığı halde, uydu kanallarının Türkçe yayınını izleyen çocukların Türkçe konuşmaya başladıklarını söylemektedir.

Her milletin yaşam biçimi, kültürü, düşünsel nitelikleri onun diline etki eder ve onu biçimlendirir. Dil, uzun bir tarihsel süreç içerisinde oluşan ortak yaşamın sonucudur. Her toplumun dünyası farklıdır, duygu ve düşünceleri, beklentileri, istekleri farklıdır. Her toplumun kendine has bir tecrübesi ve dünyayı algılayış biçimi vardır. Bütün bunlar dilin belirleyenleridir. İnsana ve topluma kimliğini kazandıran önemli etmenlerden biri de anadildir. Anadil, yani insanın içine doğduğu, geliştiği, biçim kazandığı ve mantığını kurduğu dildir.

J. G. Herder’a göre, dil sadece bir iletişim aracı değil, milletlerin ve etnik grupların tarih ve kültürünün, deyim yerindeyse, deposudur.

Bir halk kendi kimliğine, kültürüne, öz kişiliğine ve onuruna güven kazanabilmek için anadilini konuşmak zorundadır.

SAYI 02

27

Elbruz AKSOY

“Ruhuna El-Fatiha...’’ “Çerkes Hatun, 1923”

M

alatya yolu üzerinde kuytu bir mezarlıkta, yıkılmış taşlar arasında rastlamıştım ona. Sessizce yatıyordu sahipsiz kalmış yüzlerce mezarın arasında.

Ben buradayım diye adeta bağıran siyah mezar taşı olmasaydı, ihtimal görmeyecektik onu o karmaşada.

Hey gidi Çerkes Hatun; kimdin, kimlerdendin acaba? Nasıl oldu da son buldu hayatın bu Malatya bozkırında?

Belli ki alelacele bozuk bir Osmanlıca ile kazınmıştı ismin o kara taşa. ‘’Çerkes Hatun, 1923 Ruhuna El-Fatiha.’’

Yan yatmış, kurumuş çalıların gölgesine sığınmış mezar taşınla konuşuyordum ki elim binlerce sene öncesinden bir ize rastlamıştı. Önce Arapça bir ayet sanmıştım, otları iyice temizlediğimde onun Çerkes Hatun’un sülale arması olduğunu fark etmiştim. Eğreti çizilmiş olsa da, üzerinden seksen sene geçmiş olsa da hâlâ sahibinin şifrelerini fısıldıyordu anlayana.

Tüylerim ürpermişti, seni bu yol kenarına defnedenler sadece Çerkes Hatun yazmamış, senin Çetawların kızı olduğunu da usulca kazımışlardı o kara taşa.

Ne yaptığımı bilmeden mezarın üzerindeki dikenleri temizlemeye girişmiştim, elime batan dikenlerle kendime geldiğimde avuçlarım çoktan kana çalınmıştı. Hayatımda işaretlere yer olmasa da yine de düşündürmüştü beni elime çalınan kan…

Ağustos sıcağında, toz duman altında kalmış bu köhne mezarlıkta yüzleşmiştim üstü örtülmüş bir yitik hayatla.

Ayrılık vakti gelse de bir türlü kalkamamıştım Çerkes

28

SAYI 02

Hatun’un başından. Bir yudum su seksen senelik susuzluğunu giderir mi bilinmez ama sonunda ben de okudum ruhuna bir Fatiha…

Otobüs hareket ettiğinde başımı çevirdim, son bir kez daha baktım mezarına. Elime dökülen tütün kolonyası ferahlatmaya yetmeyince ruhumu, ben de çareyi gözlerimi kapamakta buldum. Bir an, kör olsaydım da bu mezarı hiç görmeseydim dedim. Takılmıştım o mezarın kara taşına, üstündeki sülale armasına ve içinde unutulmuş o yitik hayata.

Tanıyordum seni Çetaw Hatun, tanıdığım binlerce yitik hayat gibi. Ben de kapadım gözlerimi daldım derin bir uykuya…

Çerkesya’da, 1852 kışında, Abzakh vadisinin en kalabalık sülalelerinden Çetawların hanesinde dünyaya gelmişti. Hayatı sürgün, sürgünü hayat nicelerinden biriydi aslında. Rus harpleri bittiğinde aileden sağ kalan iki kız kardeş ve hasta bir anneyle o da istiflenmişti bir geminin deposuna. Başında ne baba ne bir amca, kolay mıydı tutunmak 1864 baharında hayata. Harplerin en acımasızını yaşamıştı Kafkasya; cenazesi olmayan bir tek hane gösteremezdin ne Çerkesya’da ne de Abhazya’da.

vilayetinin kuytu köşesine. Şanslı olanlar Varna’da buldular bir yaylı, bir at arabası; önlerinde bir zabitle koyuldular yola. Çoğu yayan, dil diş bilmeden uzanıverdi Tuna boyu ovalarına. Oysa daha onlar gelmeden sürgülendi kapıları kasabaların, söndürüldü mumları ambarların. Kafileler sefil halde geçtiler Bulgar ve Tatar köylerinden; nihayet yerleştiler Batak denen ilk sürgün toprağına.

Kopmuştu içinde en büyük fırtına, annesinin cansız bedenini Karadeniz’e bıraktıklarında.

Hastaydı, dayanamayacağı belliydi bu meşakkatli yola; sonunda üç kız kardeş kalmıştı tek başına. Çetawlar kalabalık bir sülaleydi, her gemide elbet bulurdun birilerini, o telaşede iş düşmüştü yine yaşlı kadınlara. Gemideki Nenejler daha o gece alıverdiler kız kardeşleri kanatları altına. Aldılar ama kimse sormadı kızlara, razılar mıydı birbirinden ayrılmaya?

Ayrılıkları kalpleri dağlamaya yeterdi ama her hane kendi kaybettiklerine yas tutmaktan kör olmuştu adeta.

Varna limanındaki mahşer anında, sıkıca tutundukları kadınların eteklerinde koşturdular oradan oraya. Anlamadıkları bir dilde bağırıp duran zabitler, açlıktan bitap düşmüş ağlayan çocuklar, bir at arabası uğruna çekilen kılıçlar, namus davasına kana çalınan kamalar…

Kaçırılan çocukların, kimsesiz kalmış kadın ve kızların yanında şanslı sayılırdı Çetawlar.

Tutunmuşlardı hiç tanımadıkları bir Nenej’in eteğine, aslında tutunmuşlardı hayatın ta kendisine.

Oysa şimdi ayrı sülalelerin kafilesinde, dağıtılmışlardı Rumeli

Şanslıydı Guşef, tutundu onca çocuk arasında hayata, buldu karnını doyuracak bir parça kuru ekmek, yokluk demeden boy attı onların arasında. Serpildi, güzel bir kız oluverdi Rodopların sert havasında. Dört sene geçmemişti ki, Nenej akrabalarından Natkho Hasan ile evlendirdi onu da.

Hiç dillendirilmese de, Nenej’in hanesindeki dört beslemeden biriydi. Nenej bütün kızları da evlendirdikten sonra rahatça gözlerini yummuştu Batak gölü kıyılarında. Guşef annesizliğin acısını biraz olsun Nenej’in eteklerinde gidermişti, onun bu ansız gidişi sanki en çok onu kanatmıştı. Sert mizaçlı bir kadındı Nenej, kocasını Kafkasya’ya bırakıp çocuklarıyla sürülmüştü buralara.

Sahipsiz onca çocuk almıştı yol boyu at arabasına, kim bilir belki kendi de böyle bir kafilede tutunmuştu hayata. Öz, üvey ya da besleme tüm çocuklar aynı savaşın aynı sürgünün bedelini ödüyorlardı usulca. İyi de ne işi vardı Çetav Hatun’un Malatya bozkırında…

Guşef, yeni ailesi Natkhoların kafilesinde onlarca çocuğun içinde sıkıca tutundu Nenej’in eteklerine. Her boydan, her yaştan çocuk vardı içlerinde, bilemezdin bakışlarından kimi öz kimi üvey diye, zira hepsinin de gözlerinde vardı aynı acı hikâye. Varna’dan usulca uzandılar güney batıya, sonunda nihayet ulaştılar Rodop Dağlarına… Üç kardeş, üç ayrı hayatın peşinde dağıldılar Rumeli vilayetine. Her geçen gün biraz daha uzaklaştılar birbirlerinden, zamanla herkes gibi onlar da tüketti gözyaşlarını, karıştılar yeni evlerinin telaşesine.

Guşef, kardeşleriyle bir daha görüşebilmek ümidiyle sadece isimlerini andı durdu senelerce.

SAYI 02

29

DERTLİ SAHİLLER ŞIDDET, ETNISITE VE OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN SONU, 1912-1923

RYAN GINGERAS TARIH VAKFI YURT YAYINLARI | İSTANBUL, 2015

Tarihçi Ryan Gingeras’ın kitabı Nisan 2015’te İngilizceden Türkçeye çevrildi.

Ancak kitabın hak ettiği ilgiyi görmediği rahatlıkla söylenebilir.

Caner YELBAŞI

O

30

smanlı İmparatorluğu’nun son yılları ile

ve imparatorlukta büyük bir yıkıma yol

Cumhuriyet Türkiye’sinin kuruluş yıllarına

açmasından dolayı halkın büyük bir çoğunluğu

odaklanan kitap, özellikle Birinci Dünya Savaşı

yeni bir direnişe ve savaşa çok da taraftar

sonrası döneme dair, literatürde var olan

değildi. Özellikle Anadolu’da ortaya çıkmaya

çalışmalara alternatif bir bakış açısı sunuyor.

başlayan işgal karşıtı hareket, İstanbul hükümeti

Güney Marmara bölgesi üzerinden bir anlatım

tarafından İttihat ve Terakki’nin bir nevi devamı

yapılarak daha çok Çerkesler ve Arnavutlar

olarak ve büyük bir tehdit olarak görülmekteydi.

üzerinden dönemin olayları inceleniyor. Kitabın

SAYI 02

en önemli özelliklerinden biri, daha çok Ankara

Kitabın önemli karakterlerinden biri olan

hükümeti perspektifinden bir anlatının yapıldığı

Anzavur Ahmed İstanbul hükümeti tarafından

dönemi inceleyen tarih çalışmalarının aksine

Güney Marmara bölgesindeki Çerkesleri ve

İstanbul hükümeti üzerinden ve özellikle Ankara

dinî hassasiyeti yoğun olan, Birinci Dünya

hükümeti

Savaşı’ndan dolayı İttihat ve Terakki’ye tepkili

ve Kuvayı

olan halkı Kuvayı Milliye’ye karşı örgütlemek için

Milliye’ye karşı

bölgeye sevk edildi. Burada ilginç olan nokta,

halkın tepkisini

literatürde var olan çalışmalarda ve Atatürk’ün

ayrıntılı

Nutuk’unda Anzavur’dan kısa bir şekilde

bir şekilde

bahsedilmesine rağmen yazarın Anzavur’un

incelemesidir.

ne kadar kısa bir süre içinde Kuvayı Milliye için

Resmî anlatının

büyük bir tehdide dönüştüğünü göstermesidir.

aksine,

Anadolu’daki işgal karşıtı hareketin ve Kuvayı

Ankara’daki

Milliye’nin daha başlangıç aşamasında akamete

hareket ve

uğramasına yol açacak olan, kısa bir sürede

Kuvayı Milliye

bölgedeki yüzlerce kişiyi etkisi altına alan bu

ilk ortaya

hareket başka bir Çerkes’in, Çerkes Ethem’in

çıktıklarında

dahil olmasıyla sonlandırılmıştır. Aynı dönemde

halkın büyük

Adapazarı ve Düzce bölgesinde Çerkeslerin

bir çoğunluğu

oluşturduğu Kuvayı Milliye karşıtı hareketi de

tarafından

önlemesiyle birlikte Ethem Ankara Hükümeti’ni

desteklenmedi.

daha yeni ortaya çıktığı, askerî gücünün zayıf

Birinci Dünya

olduğu ve bölgesel kontrolü sağlayamadığı bir

Savaşı’nın

dönemde iki önemli problemden kurtarmış,

uzun sürmesi

ancak bu yazının konusu olmamakla birlikte

Çerkesler içerisinde bir kırılmaya

içerisinde birçok Çerkes olsa da,

Anadolu’da işgal karşıtı kongreler

neden olmuştur.

Çerkeslerin çoğunluğunun aslında

düzenleyen yerel unsurların temsil

Anadolu’daki halkın birçoğu gibi

ettiği diğer bir grup da Anadolu’nun

Kitapta işlenen diğer önemli bir

saltanat ve hilafete bağlı olduğudur.

işgaline karşı direniş gösterilmesini

nokta da aslında diasporik bir

Var olan tarih yazımının daha çok

savunmaktaydı. Kitapta ayrıntılı

topluluk olan, Anadolu’ya gelişleri

Nutuk merkezli, dönemin tek taraflı

bir şekilde işlenen Kuvayı Milliye

(bahsedilen dönem itibariyle)

bir anlatısına dönüşmüş olması

ve onun karşıtları arasındaki

son 60-70 yıllık bir dönemde

nedeniyle halkın Osmanlı’nın

mücadelenin temeli İstanbul

gerçekleşen Çerkeslerin, nasıl olup

geleneksel kurumlarına olan

hükümetleri ve Anadolu’daki

da imparatorluğun son yıllarında

yakınlığı çoğu zaman görmezden

hareket arasındaki bu farklılığa

karşılaştığı birçok problemin içinde,

gelinmiştir. Osmanlı İmparatorluğu

dayanmaktadır.

bazen farklı taraflarda da olsa

her ne kadar Birinci Dünya

aktif bir biçimde olduğudur. Yüksek

Savaşı’nı kaybedip büyük bir

Dertli Sahiller Çerkeslerin ve

rütbeli komutanlardan-paşalardan

yıkıma maruz kalmış, padişah

Arnavutların Balkan Harbi

eşkıyalara, İstanbul hükümeti

İstanbul’da bir tutsak haline

sonrasından cumhuriyetin ilk

adına hareket eden bürokrat ve

gelmiş ve işgal kuvvetlerine karşı

yıllarına uzanan Güney Marmara

siyasetçilerden Anadolu’da işgal

bir direniş sergileyemiyor olsa da

özelinde hem birbirileriyle hem

karşıtı hareketi organize eden

Çerkesler’in ve diğer Müslüman

de iktidarı temsil eden Osmanlı

isimlere ve hatta kimi zaman sayıları

halkın ona ve hilafet kurumuna olan

devleti ve Ankara hükümeti ile

az da olsa işgal kuvvetleriyle ilişki

bağlılığı devam etmektedir. Güney

kurdukları ilişkiyi detaylı bir şekilde

kurmaya kadar farklı taraflarda

Marmara’da görülen Anzavur

incelemekte, on bir yıllık (1912-

ve statülerde birçok Çerkes bu

ve Düzce-Adapazarı olayları bu

1923), içerisinde savaş, iç savaş,

dönemde meydana gelen olayların

bağlamda değerlendirildiğinde

göç ve kaosun bulunduğu, belki

içindedir. Osmanlı coğrafyasına

Kuvayı Milliye karşıtı bu hareketlerin

de bölgenin yakın tarihte yaşadığı

gerçekleşen sürgün öncesinde

ortaya çıkma nedenleri daha net

en çalkantılı dönemin hikayesini

Ruslarla girişilen ve uzun süren

bir şekilde anlaşılabilir. Özellikle

anlatmaktadır.

savaşlar sonunda Çerkesler savaşçı

Sadrazam Damat Ferid’in

bir özellik kazandılar. Osmanlı

başında olduğu İstanbul

İmparatorluğu’nun içinde bulunduğu

hükümetleri Anadolu’nun

durum, özellikle girişilen savaşlar

işgalinin başladığı Dünya

nedeniyle yetişmiş asker ihtiyacı,

Savaşı sonrası dönemde

Çerkeslerin imparatorluk dâhilinde

işgale karşı girişilecek

kısa bir süre içerisinde ordudan

direnişleri yeni bir macera

istihbarata ve jandarmaya kadar

olarak görmekteydi.

askerî kurumlarda görev almalarına

Burada hedeflenen,

ve öne çıkmalarına olanak sağladı.

mümkün olup olmadığı

Bu öne çıkışla birlikte özellikle savaş

bugün tam bilinemese

gibi kriz dönemlerinde Çerkesler

de, İngilizleri kızdırmadan

farklı gruplar halinde de olsa belli

imparatorluğun kalanını

isimler etrafında bir araya gelebildi

kurtaracak bir barış

ve bu durumun sonucu olarak

anlaşması imzalanmasıydı.

Çerkesler bu dönemde meydana

Diğer taraftan içlerinde,

gelen olayların birçoğunda aktif bir

Mustafa Kemal, Rauf

biçimde bulundular.

Orbay, Ali Fuad Cebesoy, Kazım Karabekir, Bekir

Gingeras’ın gösterdiği diğer

Sami’nin de bulunduğu

önemli bir durum da her ne kadar

ve bu isimlerin yola

Kuvayı Milliye’de ve milli mücadele

çıkmasından önce batı

RYAN GINGERAS

SAYI 02

31

Vestiyer Bir Kimlik Olarak Furkan DZAPŞ

K

imlikten söz etmeye başladığımızda, kimliğin tarihsel bir vaka olarak içerisinde neşet ettiği zamanın, toplumsal ve ekonomik yapıların ürünü olduğunu kabul etmek gerekiyor. Bu anlamda modern öncesi dönemin kapalı, yarı-kapalı köy toplumlarında oluşmuş bir kimlikle, modern ve ötesi zamanlarda oluşmuş kimliklerin kuruluşundaki ortaklıklar az sayıdadır. Buna rağmen kökünü modern öncesi dönemde oluşmuş kimliklerden ödünç aldığı etnik, dinî vb. sembollerle ifade eden bir kimliğin modern öncesi dönemle bağının var olduğu da tartışmasızdır. Bu, kimi zaman etno-sembolizm üzerinden kurulan ulus söyleminde kendisine yer bulurken, bazı durumlarda modern dönem ideolojilerinin bir süre sonra bir din gibi örgütlenmelerinde de gözlemlenecektir.

Milliyetçi ideolojilerin en temel özelliği, geçmişte yaşanmış bir asrısaadeti kaynak kabul ederek, kaynakta oluşmuş tarih üstü bir kimlik ve biz tanımının olmasıdır. Tarih üstü olan bu tanımın temel önermesi savunduğu kimliğin tarihsel tecrübelerini kenara koyarak, kimliğin tarih üstünde var olduğu ve günümüze kadar sabit bir şekilde geldiği yönündedir. Kendi ulus-devletini kurabilmiş etnik gruplar, milletler için ise bu yaklaşım temelde tarih yazımıyla yeni oluşan ulusa bir kimlik anlatısı şeklindedir.

Bir ulus-devlet hedefi olan milliyetçi, irredantist hareketler bakımından etnik kimlikle kurulan ilişkiler üç aşağı beş yukarı böyleyken teritöryal olarak anavatanından kopmuş, koparılmış diasporalar için ise bu süreçler daha da karmaşıktır. Bir defa siyasi söylemin hedefinde bir ulus devlet dahi olsa, hayatta kalmak için, nihai he32

SAYI 02

Çerkes Kimliği

def bir süre sonra söylem düzeyine iner. Teritöryal iddialarının gerçekçi bir tarafı olmadığı kısa sürede anlaşılır hale gelir. Diasporaların bir diğer arazı ise içerisinde bulundukları toplumda geniş bir cemaat veya azınlık hakkı elde edemedikleri hâllerde kimliklerini yenileyici pratiklerinin günlük hayatlarından çekilmesidir. Ana dilin kamusal alanda kullanılamaması, resmî işlerde ve vatandaşlık bağındaki asimilasyoncu bir “tarafsızlık,” etnik sembollerinin kamusal alanda bulunmaması gibi.

Diasporalar bu bağlamda geleneksel kimliklerinin muhafazası için “adalar” yaratmak zorunda kalmışlardır. Bu zorunluluk, geleneksel iskânlarında veya yerleşmelerinde şehir içi gettolar yahut kırdaki köyler şeklinde tezahür etmiştir. Köyden kente göç sonrasında gettosunu yaratamamış diasporalar bakımından bu zorunluluk kendisini kültürel alanların, adacıkların yaratılması ile sonuçlanmıştır.

Ada metaforu, üzerinde düşünülmeye değer bir metafordur. “Ada”lar aynı anda güvenliğin ve güvensizliğin yaşandığı yerleşimlerdir. Saldırıya, istilaya karşı korumasız olmasını sağlayan akışkan çevresi, kimi zaman bir siper gibi de işlev görebilmiştir. Ancak adada olanlar her zaman bir tedirginlikle malul olacaklardır. Güvenli surlarla çevrili şehirlerin salgın hastalıklar karşısında yok olmasına benzemektedir bu durum.

Diaspora tarihi, köyler özelinde ada ve ada koalisyonları şeklinde inşa olan Çerkeslerin tecrübesi adanın sular altında kalması, suyun çekilmesi veya adanın terkedilmesi sonucunda geri döndürülemez şekilde değişmiştir. Çerkes bilinci için diasporadaki

adanın bir şekilde kaybedilmesinin etkisi en az soykırım kadar travmatik olmuştur. Kafkasya’daki geçmişi dâhil olmak üzere orta çağda dahi şehir tecrübesi olmamış, şehirlerin getirdiği meydan okumalara karşı savlar geliştiremeyecek olan bir kimlik için habitusunu kaybetmenin etkisi bundan daha az olamazdı zaten.

Adalarından mahrum kalarak şehirlerde moderniteyle karşılaşan Çerkesler için şehirde yaratabilecekleri sosyal, kültürel ve siyasi yapılar, içinde bulunulan ülkenin yapısı gereğince sınırlı olmuştur. Köy kahveleri, dernekler veya hafta sonları köylere dönüş şeklinde kendisini gösteren bu özlem, şehirlerde bir nostalji şeklinde susuz ada yaratma çabalarına neden olmuştur. Derneklerin diğer tüm ağlardan farkı günümüz Çerkes kimliğinin, söyleminin, aktörlüğünün bu yapılara rağmen veya sayesinde üretilmiş olmasıdır. Diğer yandan toplumun şehirdeki örgütlülüğü açısından hiç de azımsanmayacak bağları yaratan da yine derneklerdir.

Dernekleri geleneksel Çerkes cemaatindeki kimlikten ayıran temel unsur derneklerin ve aktörlerinin modern oluşlarından gelmektedir. Bu sebepten ötürü derneklerde üretilen kimlik de modern bir kimliktir. Temelinde adaya bir nostaljiyi yansıtan bu yapıların ürettiği kimliğin ne olduğu, modern kimliğin değişimi ve ne olduğu ile bağlantılı olarak açıklanabilecektir. İlk savımızla başlayalım. Derneklerde var olan, üretilmiş ve savunulan kimlik modern bir kimliktir. Neden?

Her şeyden evvel etnik gruba aidiyet temelinde gizli veya açık bir siyasal program üzerinden tarif edilmektedir.

Bu iddianın derneklerin siyasal olarak tarafsız olduğu savı karşısında tartışmalı olduğu açıktır. Oysa dernekçiliğin geçmişindeki temel iki ekolü (kimi zaman iç içe geçen) ele almak işimizi kolaylaştırılacaktır. KKC (Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti) kadroları ve onların etrafındaki kişilerin oluşturduğu dernekler ve vakıfların siyasi bir programı olmadığı zaten düşünülemeyecektir. Özellikle yayınlarına bakıldığında hedeflerinde diasporanın geniş kitlelerinden ziyade tarihsel bir Rus düşmanlığı ile 2. Dünya Savaşı sonrası Yeni Düzen’de anti-komünizmle şekillenmiş bir Birleşik Kafkasya idealinin vücut bulduğu görülecektir. Diğer tarafta ise yani Ankara Kaf-Der ve 90’lardaki Kaf-Kur süreçleri ile taşra dernekçiliği dâhil olmak üzere ana akım olan dernekçilik anlayışında da siyasi bir söylem daha sinsi ve saklı şekilde bulunmaktadır. Dönüş, kimliğin Sovyet dönemi eserlerin çevirileri ile yeniden keşfi, Türkiye karşısındaki konumlanma gibi pek çok unsurda bu yapının kökeninde bir siyasi tarafın oluğu açıktır. Siyasal söylem kimi zaman söylenmeyenlerden de oluşmaktadır.

Derneklerde dâhil olunan kimlik moderndir. Neden? Çünkü geleneksel cemaatin aksine dernekteki cemaat, dâhil olunduktan sonra bireyin kararıyla ayrılabileceği bir cemaattir.

Sınırları katı değildir, cemaatten kopmak veya dâhil olmak bireyin inisiyatifindedir. Buradaki kimlik gelenekselden esintiler ve özlemler taşısa ve geleneksel cemaatteki kimliğe benzese de temelinde oturulup üzerinde düşünülmüş ve pratize edilmiş bir kimliktir. Karakteri gereği milliyetçidir.

Geleneksel dışlama ağlarına sahip olmadığı için bunu daha yerel pratiklerinde ve yapı içi çatışmalarında çözer. İddiaları bütüncüldür. Çerkes kimliğinin bireyin sorunlarına çözüm olacağı inancını taşır. Söylem bazında toplumsal sınıfları görünmez hale getirir. Pratiğinde ise katılımcılarının modern kapitalist sınıflar içerisindeki konumu ile geleneksel sınıfsal konumları çoğu zaman atlanmaz.

Derneklerde oluşan kimlik moderndir. Neden? Çünkü habitatı şehirlerdir. Üretim ilişkileri kapitalistleşmiştir.

Sonsuz çayırları yoktur. Yetişilmesi gereken otobüsler vardır.

Dernekleri sorunsallaştırıp üzerinde düşünmemin nedeni ise modern Çerkes kimliğinin diasporada, en azından Türkiye’de, dernekler dolayımıyla inşa ediliyor oluşundandır. Dernekler dolayımına girmeyen bireylerin, Çerkes kimliğini şehirlerde taşıma noktasında bütüncül bir söylem oluşturduğu örnekler ise azdır. Temel trend derneklere dahil olduktan sonra keşfedilen kimliğin birey bazında inşasıdır. Bu modern kimlik karşısında atlanılan, unutulan ise modern Çerkes kimliğinin bir rekabet alanına dâhil olmasıdır. Bireysel inisiyatifle girilen ve çıkılan bir kimlik düzleminde rekabetten söz etmek çoğu zaman geleneksel güçlülükten beslenen kimlik için kaçınılması gerekendir. Rekabetten kaçınma ise içe kapanma, cemaati ve cemaatte üretilen kimliği dışarıya karşı korunan bir durum haline getirme ile sonuçlanacaktır.

Alternatifin ve rekabetin doğası, temsil iddiasında olunan cemaatin çoğunluğu dışarıda kalacak şekilde derneklerin kendi cemaatlerini yarattığı bir kimlik oluşumuna neden olmuştur. Çerkes kimliği gelenekseldeki “doğal” kültürden dernekte öğrenilen bir kültüre evrimleşmiştir.

Bunun sonucunda dernek kimliği ile Çerkes kimliği çoğu zaman aynı manada kullanılmış, yereldeki farklılıklar veya farklı anlatımlar dışlanarak öğrenilen özün savunusu yapılmıştır. Geleneksele ve yerele bir yabancılaşmayı da getiren bu inşa, örneğin Kafkasya’da icra edilip köyde icra edilmeyen bir dansın bir keşifle yerele de taşınmak istenmesiyle yaşayacağı çatışmada kendisini gösterebilir.

Ancak modern dünyanın geleneksele meydan okumaları derneklerin oluşum dönemiyle bitmemiştir. Günümüz dünyasında kimliklerin aralarındaki mesafelerin kapandığı, bütüncül kim-

lik iddialarını bireyler tarafından karşılanmasının imkânsız hale geldiği bir dönemdeyiz. Modern kimlik ve inşa süreçlerinden farklı olarak ağların önem kazandığı akışkan bir dönemde modern iddiaların yanılmasından doğal bir sonuç da olamazdı.

Vestiyer Cemaatler Müteveffa sosyolog Zygmunt Bauman, kimliklerin değişimini ele aldığı bir söyleşisinde günümüz cemaatleri arasında “vestiyer cemaatler” den bahsetmektedir. Bauman’a göre; vestiyer cemaatler gösteri için geçici olarak bir araya getirilir ve izleyiciler kabanlarını vestiyerdeki askılarından alır almaz dağıtılırlar. Onların ‘hakiki mamuller’ karşısındaki avantajı tam anlamıyla kısa yaşam sürelerinde ve onlara katılmak ve (ne kadar kısa olsa da) hoşlanmak için gerekli olan taahhüdün zayıflığında gizlidir.

Bauman’ın vestiyer cemaatler tanımı akışkan modernlikte yaşayan ve yukarıda açıklamaya çalıştığımız şekilde büyük oranda derneklerce inşa edilen Çerkes kimliğini anlamak bakımından önemlidir. Derneklerin, iddialarıyla çelişecek şekilde ortaya koyduğu, yer yer milliyetçi kimlik inşa ekseni başarılı olamamıştır. Bu doğrudan derneklerin kabahatinden veya kusurundan ileri gelmemektedir. Geleneksele öykünmeyle ortaya çıkan bütün cemaatler aynı sonucu yaşamaktadırlar. Çerkes kimliği bakımından Bauman’ın sözünü ettiği vestiyerden kabanı alma anı olan gösterinin üzerinde düşünülmelidir. Çerkes kimliği bakımından gösteri iki taraflı bir ilişkidir. Gösteriyi hazırlayanlarla gösteriyi izleyenler aynı sorundan kaynaklı olarak gösteri esnasında vestiyerdeki kabanlarını giymektedirler. Derneklerin ekip çalışmaları ve gösterileri her sene tekrar eden önemli bir vestiyer cemaat anı yaratmaktadır. Öte taraftan modern kaygılarla oluşturulan derneklerdeki kimliğin her anı bir gösterinin parçasıdır. Adacık artık bir sahneye dönüşmüştür. Adacıklarda SAYI 02

33

nefes alan parçalanmış ve melez hale gelen kimlik için derneğin kapısı gösterinin başladığı andır. (Gereksiz yanlış anlaşılmalara mahal vermemek adına kastımın riyakârlık, çoklu kişilik bozukluğu vs. olmadığını özellikle vurgulamalıyım. Ortada ne bir kişilik bozukluğu ne de riya vardır. Riya bilinçli bir şekilde yapılır. Kastım ise modern kimlik oluşumunda içselleştirilmiş bir gösterinin gönüllü katılımcıları olarak bizlerin bilinciyle alakalıdır.)

Gösterinin bir diğer özelliği temsil olmasında, hakikatin bir şekilde yamuk olarak yansıtılmasıdır. Çerkes kimliğine dair “hakikat” ise Sovyet dönemi eserlerinden, sonrasındaki Kafkasya’da oluşan milliyetçilikten esinlenmiştir. Hakikat olarak kabullenilenin bile yamuk olduğu yerele yabancılaşmanın çıktısı halindedir gösteri.

Gösteri sadece ekiplerde veya derneklerde de değildir. Kefken’de, konsolosluk önünde de bu gösteri görülebilir. 2000’ler sonrasında ortaya çıkan enformel yapılar bakımından da bu durum geçerlidir. Alternatif bir siyasal söylem yaratma iddiası bulunan NoSochi2014 kampanyasından, May21’e, Kafkasya Forumu’ndan, DİÇEG’e kadar aklımıza gelen pek çok enformel yapı da akışkan dönemin göstergelerini taşımaktadır. Özellikle Soçi karşıtı muhalefetin pratikleri içkin olarak gösteriyi barındırmaktaydı. Bu sürecin kalıcı bir örgütlenmeye dönüşmemesinin sebeplerinden en önemlisi de bana kalırsa pratiğin ve yapıların tam da Bauman’ın söz ettiği şekli ile “vestiyer cemaat”in gösterisini barındırmasında idi.

Geleneksel cemaatlerin “doğal” ve “sabit” yapısının aksine, oluşan modern kimliğin geldiği nokta birey için çoğul kimliklenmeler olmuştur. Parçalı ve melez hale gelen birey kimliğinden Çerkes bireyi de azade değildir.

Post-modern dönemin parçalı ve melez birey kimliğinin bir getirisi vestiyerinde kimliklerin asılı olmasıdır zaten.

Akışkan dönemdeki Çerkes bireyi için Çerkes kimliği de giyilip çıkarılabilen, mekânla sınırlandırılabilen bir kimliğe dönüşmüştür. Bunun belki de en görünür olduğu yerler ise derneklerdir.

34

SAYI 02

Derneğe Giden Türk Yukarda anlattığımız değişim ve dönüşümleri Türkiye’de sadece Çerkesler yaşamamıştır. Süreç bakımından Çerkeslerin ayrıca bir özelliği yoktur.

Hatta dünyanın genelinde de küreselleşmenin ve ağ toplumunun etkisiyle bir benzerleşme olduğu ortadadır. Pek çok sebebi içinde barındıran bu süreç neticesinde geleneksel kimliği taşıma iddiasındaki bireyler işin doğası gereği vestiyer cemaatler kurmak zorunda kalmışlardır. Nefes almak için açılan alanlar bütüncül iddialarının aksine doğru bir yola evrimleşmiştir. Çerkes bireyi de temelinde modern dünyanın değişimi içerisinde geleneksel cemaatinin çok daha ötesinde birleşmeler, bütünleşmeler yaşamıştır. Şüphesiz kültürel, siyasi asimilasyonun etkileri, şehirleşmeye karşı cevap üretememiş cemaatin bireylerinde değişimleri de beraberinde getirmiştir. Bahsettiğim, sistematik asimilasyon olmasaydı dahi sonuçlarını göreceğimiz bir değişim.

Kendisi de bir Yahudi olan Walter Benjamin bir yazısında, Yahudiler için “sinagoga giden Alman” tanımını yapmaktadır. Soykırım öncesindeki Alman toplumuyla Yahudilerin nasıl bütünleştiğini gösteren bir tanımdır bu. Benjamin’in derdinin Yahudi kimliği değil, tek tipleştirici modern üretimin, kapitalizmin olduğunu ayrıca belirtmek gerekir. Sanayi devrimi neticesinde geleneksel cemaatlerin bir anda şehirlere adaptasyonu ile oluşan modern kimliktir Benjamin’in özel olarak bahsettiği. Günümüz şehirli Çerkes kimliği için ise provakatif bir önermede bulunarak “derneğe giden Türk” tanımı yapıyorum. Kastedilen Türklüğün etnik bir tarafı bulunmamaktadır. Aslında öyle bir Türklüktür ki etnik Türk’ü de yutmuş modern bir Türklüktür bu. Çerkes bireyi bu manada kimliğini vestiyerinde tutmakta ve kamudan soyutlanmış özel anlarında kimliğini giymektedir.

Netice Bu yazıdaki maksadım ne dernekleri, dernekçileri, enformel yapıları yermek

ne de kutsamak. Bunun öze karşı bir bozulma olduğundan bahisle düzeltilmesi gereken bir araz olduğunu da iddia etmiyorum. İçinde bulunduğumuz akışkan dönem bakımından Çerkes kimliğinin geldiği noktanın bu olduğunu ve Çerkes bireyinin de dönemin özelliklerini taşıdığını iddia ediyorum. Milliyetçi argümanlar ve bütüncül iddialara sahip kimlik önermeleri günümüzde çözülerek buharlaşmıştır. En katı kökten dinci bile köktenciliğini modern ve ötesi araçlarla sürdürmektedir. Cemaatin bireyden beklediği bağlılık anlamsız hale gelmiştir. Çerkesler için bu anlamsızlık, vestiyerin bulunmasıyla “aşılmış” gibi görünmektedir.

Bu durumu bir sorun olarak kabul ederek çözüm aramaya kalkışmak yeni nostaljik söylemler inşa etmekten başka bir şeye yaramayacaktır. Kaldı ki çözüm önerileri dahi doğrudan bahsini ettiğim gösterinin bir parçası olarak gündeme gelmek zorundadır.

Politika, verili olanı analiz ederek onun üzerinden çözümler üretmelidir. İzaha çalıştığım durumu yok saymanın veya düşman olarak kavramanın neticesi daha da daralan bir alanda formel ya da enformel cemaatini güçlendirmeye yarayacaktır. Kimlik olarak geriye döndürülmesi zaten imkânsız bir noktadayız. Dünyanın kimlik sorunları etrafında depreştiğini, “katı olan her şeyin buharlaştığını” göz önüne aldığımızda zaten ortada sürekli üzerimizde taşıdığımız herhangi bir kimlik de olmadığı ortaya çıkacaktır. Sandığımızdan fazla kimlikle, grupla, kişiyle dirsek dirseğeyiz.

Hal böyleyse işe inandığımız gerçek dışı söylemlerden kurtularak başlanmalıdır. Ne birey olarak ne de toplum olarak dünya üzerinde eşsiziz. Sorunlarımız Türkiye’de dahi çok fazla grupla, insanla ortak. Öznel sorunlarımızı “ötekiler” olmadan çözecek siyasi kudrete de sahip değiliz. İşe, gerek cemaatin içinde gerekse de dışında ortaklaşma noktaları yakalayarak, bizi koruduğuna inandığımız muskayı çıkararak başlayabiliriz.

XVI. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDA

ÇERKESYA KIYILARINDA OSMANLI VARLIĞI

Ç

erkes-Rus Savaşları boyunca Çerkesleri ilgilendiren her türlü hayati anlaşmada neden Osmanlı Devleti, Çerkesler adına karar verici olmuştur? Bu sorunun yanıtlanması, dönemin uluslararası ilişkilerini anlamanın ötesinde, Osmanlı devletinin XV. Yüzyıl’dan itibaren Çerkesya’daki varlığının ve Çerkesler ile olan ilişkilerinin tüm boyutlarıyla ele alınmasıyla mümkündür.

XV. Yüzyıl’ın son çeyreğinden başlayarak XIX. Yüzyıl’ın ikinci çeyreğine kadar Osmanlı Devleti’nin Kuzey Kafkasya kıyılarındaki klasik örgütlülüğü fiili olarak birkaç liman ve iskeleyle sınırlıydı. Evliya Çelebi XVII. Yüzyıl’ın ikinci yarısında bu limanların en önemlilerinden biri olan ve 1578 yılında kısa süreliğine de olsa eyalet yapılan Sohum’a gittiğinde Osmanlılara ait herhangi bir ize rastlamadığı gibi, son derece derme çatma bir yerle karşılaşmanın şaşkınlığını yaşamıştı. Bu sınırlı gibi görünen örgütlenmeye karşın Osmanlılar XX. Yüzyıl’ın sonuna kadar Çerkesya kıyılarından İstanbul’a “mal ve insan akışını” sağlamayı ve Çerkesler içerisinde hala nüfuz sahibi olabilmeyi nasıl başarmışlardı? Bu durumu anlayabilmek adına öncelikli olarak Osmanlı devletinin Çerkesya kıyılarına neden geldiği ve burada nasıl örgütlendiği sorusuna cevap bulmakla başlayalım:

Kafkasya Kıyılarında Osmanlı Örgütlülüğü XV. Yüzyıl’ın son çeyreğinde

Karadeniz kıyılarındaki Osmanlı yayılmacılığı tamamlanmış, Türk tarihçiliğinde yaygın olan bir betimlemeyle söylersek Karadeniz bir Osmanlı gölü haline gelmişti.

Pragmatik bir güç olarak Osmanlılar bir an önce Karadeniz’in kuzeyinde en ucuz ve etkin örgütlenme biçiminde karar kıldılar ki bu Kuzey Kafkasya’yı da içine almak üzere tüm kıyı boyunca, 1265 yılından beri Cenevizlilerin inşa ettiği örgütlülüğün devam ettirilmesinden başka bir şey değildi. “Daha önceleri Cenevizlilerin elinde bulunan kale ve iskele şehirleri, stratejik ve ekonomik önemi sahip Kefe, Suğdak, Taman (Tamatarcha), Kerç Boğazı ve özellikle Don Nehri ağzındaki Azak şehri kalesi (eski Tanais, sonraki Tana) alınarak bu merkezler, Karadeniz’deki Osmanlı hâkimiyetinin dayanak noktaları oldular. Kırım’ın iç kısmı tamamen Kırım hanlarına bırakıldı ve ancak sahil boyunca, yani Kefe sancağında, Osmanlı devlet nizamı tatbik edildi.

Buralara beyler (beyi), ağalar, kadılar, dizdarlar, iskele eminleri tayin ile yeniçeriler ve azaplar gönderilerek kalelerin muhafazası sağlandı.”1 İran ve Rusya’nın bölgede Osmanlılar için bir tehdit olarak belirmesine kadar Osmanlı’nın kuzey politikası sadece Karadeniz’in korunması ve kıyılarından zenginliğin Osmanlı başkentine akması prensibine dayanıyordu.

“Kırım’ı ve Dinyeper ile Astrahan arasındaki step kuşağını olduğu kadar Moskova dükalığını, Kazan’ı,

Akdes Nimet Kurat, Türkiye Ve İdil Boyu, Ankara 2011, s. 46.

Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi I. , İstanbul 2009, s. 337-338 3.

Fahrettin Kirzioğlu, Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi (1451-1590), Ankara 1976, s.6 1.

4.

2.

5.

Abidin İNCİ

Çerkezistanı ve Gürcistan’ı da kapsayan muazzam alanın besin ürünleri ve ham maddeleri, Kefe’den Osmanlı başkentine akıyordu. Büyük miktarda buğday, hayvani ürünler, tuzlanmış balık, bal ve bal mumu gibi temel besinler ile deri ve postlar ile köleler, kuzey ihracatının esasını oluşturuyordu.”2 XV. yüzyılın ikinci yarısının hemen başında, henüz Karadeniz’in Anadolu kıyıları bile ele geçirilememişken –Trabzon gibi önemli bir liman kenti alınmamışken– Karadeniz’in karşı kıyısına donanma yollayan Osmanlılar, Abhazya kıyılarındaki köle ticaretiyle ünlü Sohum’u 1451 gibi erken bir tarihte ele geçirdiler.3 1479 yılında ise Anapa, Kopa ve Taman Adası Osmanlıların eline geçti.4 Çerkes nüfusunun hâkim olduğu bu yerleşim birimleri Kefe sancağına bağlı klasik Osmanlı sisteminin inşa edildiği birer yönetim birimi haline getirildiler. Tüm kuzeyin kontrol edildiği önemli bir merkez olan Kefe ile ona bağlı Taman ve kuzeydeki Azak aynı zamanda Çerkesya’yı da kontrol ediyordu.5 Batı Çerkesleri ile sınır komşusu haline gelen Osmanlı Devleti’nin ticari sisteminin işleyebilmesi için Çerkes kıyılarında elde geçirdiği topraklar yeterliydi. Yine gayet pragmatik bir tutum sergileyerek, henüz stratejik bir önemde taşımadığından dolayı doğuya yönelip tüm Çerkesya’yı ele geçirmek gibi ekonomik getirisi olmayacak bir girişimi aklına bile getirmedi. “İnsan ve mal akışının sağlanması” dışında

Fahrettin Kirzioğlu, Age, s.72 Yücel Öztürk, Osmanlı Hakimiyetinde Kefe (1475-1600), Ankara 2000, s.103)

SAYI 02

35

Çerkesya’da bir amaç gütmeyen Osmanlı sisteminin inşa edildiği yerler Çerkesya kıyıları ile sınırlı kaldı.6 Osmanlıların asıl ilgilendiği şey, imparatorluğun ihtiyaç duyduğu nitelikli köle miktarının sorunsuz ve sistematik bir şekilde Çerkesya’dan Osmanlı pazarına akması idi.

Osmanlı - Çerkes Sınırının İnşası Taman Adasında olduğu gibi, kıyılarda yaşayan Çerkes nüfusundan ihtiyaç duyduğu kadarını tebaaya dönüştüren Osmanlılar, onlara vergi verme, kadı huzurunda yargılanma gibi kendi klasik sistemlerinin temel yükümlülüklerini dayattılar.

Kıyıların ötesindeki tüm Çerkesya ise “harbi” yani düşman bölgesi olarak kodlandı.7 Böylelikle Çerkeslerin yüzyıllar boyunca köle olarak Osmanlı pazarlarına taşınmasının hukuksal altyapısı da oluşturulmuş oldu.

Sınırlarını ve temel amacını bu şekilde özetleyebileceğimiz Osmanlı örgütlülüğü bazı özgün durumlarına rağmen, fiili olarak olabildiğince yüzyıla uygun tipik bir sınır boyu görünümü vermekteydi. Çerkes saldırılarına karşı Kuban nehrinin Azak’a döküldüğü yerden başlayarak eski Ceneviz kaleleri yeniden tahkim edilerek ihya edildi.8 İhtiyaca göre de bunlara yeni kaleler eklendi. Çerkes Vilayetine kadar uzanan bu kaleler, içlerindeki az sayıdaki askere karşın ateşli silahlarla donatılmış olmanın verdiği büyük avantajla9 bölgedeki Osmanlı varlığını teminat altına alarak, yüzyıl boyunca Çerkes saldırılarına karşı etkin birer tahkimat olarak kullanıldılar. Aynı zamanda bu kaleler, Çerkesya içlerine yapılan Osmanlı-Kırım akınlarında da güzergâh boyunca önemli lojistik üsler olarak işlev gördüler.

Buna rağmen kaleler tek başlarına

Osmanlı topraklarına yapılan saldırılar karşısında caydırıcı olamadı. XVI. yüzyıl boyunca sınırın hemen ötesindeki Osmanlılar ile en iyi ilişkileri tesis etmiş olan Janeler dâhil olmak üzere, Osmanlılara en uzak Kabardeylere varıncaya kadar irili ufaklı birçok Çerkes beyi, zaman zaman kendi aralarında birleşerek, yeri geldiğinde Kazaklar ve diğer komşu halklarla geçici ittifaklar kurarak Osmanlı kale ve limanlarına yağma saldırıları düzenlemekten çekinmediler.10 (1542 de Janelerin Taman’a 1539’da Kabardeyler olması muhtemel Çerkeslerin yine Taman adasına ve yine 1569’da Jane Beyi’nin Azak’a yaptığı saldırılar bu tür saldırılara örnek teşkil eder.)

Saldırılar karşısında kalelerin yeterli olamayacağını anlayan Osmanlılar farklı stratejiler geliştirmek durumunda kaldılar. Taman ve Azak civarındaki düzlüklerde yaşayanlar başta olmak üzere, çeşitli Çerkes feodal beyleri kendi savaşçıları ve tebaaları ile birlikte sancak geliri gibi belirli gelirler karşılığında Osmanlı sistemine dahil edildiler.11 Bu Çerkes beylerinden bazıları Kırım yarımadasındaki Kefe merkezine dahi yerleştirildiler. 1565 yılında İstanbul’a gönderilen mektupta Azak civarında yaşayıp sancak tasarruf eden Çerkes beylerinin tam bir itaat içinde olduğu bildiriliyordu.12 Bu beylerinin temel görevi Çerkesya’dan gelecek saldırılara karşı Taman Adası gibi Osmanlı toprağı sayılan yerlerdeki reayayı ve Osmanlı tahkimatlarını korumaktı.13 Özellikle 1578’de başlayan İran savaşları sürecinde, büyük ölçüde Kırım ve Osmanlı birliklerinin zorunlu olarak bölgeden boşaltılarak İran’a sevk edilmeleri sebebiyle Osmanlı topraklarının korunmasında bu beyler hayati rol oynadılar. Bununla

Yücel Öztürk, Age, s.101 Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsü’l Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, Ankara 1998, s.172 8.

Yücel Öztürk, Age, s.108.

9.

Yücel Öztürk, Age, s. 179 10.

DAGM 3 Numaralı Mühimme Defteri, (966–968 / 1558-1560) Özet- Transkripsiyon ve İndeks, ANKARA 1993, s. 232-233.

6.

7.

36

SAYI 02

birlikte Çerkes içlerine yapılacak köle ve yağma akınlarında Kırım ordusuna rehberlik etmek, bölgedeki kalelerin onarılması ve yeni kalelerin inşa edilmesi gibi farklı işlerde de kullanıldılar.

Osmanlı Reayası Olarak Çerkesler XVI. yüzyıl Çerkesya’daki Osmanlı sistemine yakından bakıldığında, neredeyse tüm sınır boylarında olduğu gibi, kitaba uygun sabit ve düzenli bir işleyişinin olmadığı rahatça görülebilmekteydi. Taman Adası’nın ele geçirmesinden yarım asırdan fazla bir süre geçmesine rağmen, Osmanlı memurları hala 1539 tarihli Kefe defterine kayıtlı yoksul Çerkeslerden öşür ve cizye gibi düzenli vergileri tahsil edebilmenin uğraşını veriyorlardı. Memurların görüşüne göre bu anlamsız bir çabaydı. Çünkü Çerkesler “vahşi taifeler” olduklarından kendilerinden vergi talep edildiği zaman Osmanlı nüfuz alanını terk ederek “Çerkes Vilayeti”ne kaçıyorlardı.14 Adadaki reayanın çilesi Osmanlılara vergi vermekle bitmiyordu.

Osmanlılar ile birlikte Çerkes Beyleri de feodal hukukları gereği kendilerinden vergi talep ediyordu.

1565 yılında “Taman adasında sâkin olan Çerâkise tâ’ifesi âdet üzre” olan düzenli vergilerini Osmanlılara ödemişlerdi. Buna rağmen Çerkes Beylerinden ve atlılarından bazıları Taman’a gelip re‘âyânın davarlarını zorla çekip aldılar. Çerkes Beyleri, davarların iadesi için kendi feodal hukuklarını gerekçe göstererek, reaya sayılan Çerkeslerden Osmanlı devletine ödediklerinin dışında kendilerine de vergi mahiyetinde ayni olarak bir ödeme yapılmasını istediler. Osmanlı memurları buna

Özalp Gökbilgin, 1532- 1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığı’nın Siyasi Durumu. Ankara 1977, s. 24 Remmal Hoca, Tarih-i Sahib Giray Han, Ankara1973, sayfa 38 12.

DAGM 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/ 1573–1576) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, Ankara, 1994, s. 326 13.

Remmal Hoca, Agy. 14.

214 Sayılı Kefe Sancağı Tahrir Defteri 117b-118b. (Aktaran Fahrettin Kirzioğlu, Age, s. 72) 11.

engel olmak istedi ve Çerkes Beylerini bu konuda uyardı. Ancak feodal beyler, bu uyarıları hiç dinlemediler. Osmanlı devleti, Kefe Beyinden bunların yakalanıp suçu sabit olanların haklarından gelmesini istese de pratikte bu tür eylemlerin önü alınamıyordu.15 Yüzyılın son çeyreğine gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin Çerkesleri sabit bir şekilde iskân edebildiğini ve vergi tekelini eline aldığını söylemek güçtü.

1572 yılında Taman Adasındaki reaya veba hastalığını bahane ederek vergi vermeyi reddetti.16 Tebaaları ile Osmanlı hizmetine giren Çerkes beyleri de feodal ayrıcalıklarına rağmen standart bir reaya olarak kodlanmaktan ve bunun getirdiği yükümlülüklerinden bıkıyor, kendisinden veya tebaasından vergi talep edildiği zaman sistemle bağlarını koparıyor, bir anda isyancı durumuna düşüyorlardı. 1571’de Kefe’deki ümerâ-i Çerâkise ve sipahileri, veba yüzünden vergi vermemekte direnerek isyan etmişlerdi.17 Yine 1575 yılında Kefe beyine gönderilen hükümde Taman adasında olan Çerkes beylerinden ve sipahilerinden ahalinin çok zarar gördüğü ve Buzuk oğlu Mehmed isimli Çerkes Beyinin askerle gelip reayayı esir ettiği bildirmekle idi.18 Sistemin devamlılığı için isyan halinde olan veya “Çerkes içine” kaçanların yerine “yeni yurttaşların” gelmesi gerekiyordu ki bu da Çerkesya’dan Osmanlı tarafına doğru bir nüfus akışının devam etmesi ile mümkündü. Özellikle Janeler gibi sınırlara daha yakın kabilelere mensup -kuvvetle muhtemel olarak kendi topraklarında problem yaşayanirili ufaklı Çerkes beyleri Osmanlı

sistemine dâhil oluyordu. Tabii ki, Osmanlı hukukuna uyma, özellikle de vergi verme ön koşuluyla…

1571 yılında Jane ahalisinden bazı Çerkes beyleri kırk hane ile birlikte Taman ovasına göçmelerine müsaade edilmesini istiyorlardı.

Merkezden Kefe Beyine ve Taman kadısına verilen hükümde yerleştikleri yerde şeriata uydukları ve deftere göre vergi verdikleri sürece kendilerine müdahale edilmemesi ve saldırılmaması, saldıran olursa da merkeze bildirilmesi emrediliyordu.19 Osmanlı tarafına geçmek aynı zamanda Çerkes beylerine –pratikte ne kadar işlediği tartışmalı olsa da– düşman kabilelerin saldırılarına karşı Osmanlı korumacılığını sağlıyordu.

Kefe beylerbeyine ve diğer vilayet beyleri ile kadılarına verilen hükümde: Darülharb’de olan Çerkes taifesinden Koçaş oğlu Sevilce adında birisinin çocukları, akraba ve taallukatıyla İslam tarafından geçerken aman dilediğinden, kendisine, evlat ve taallukatına ve hayvanlarına zarar gelmemesi için Kazak ve Tatar beylerine karşı korunmaları isteniyordu.20 Taman Adasında görüldüğü üzere Osmanlıların topraklarında yeterli bir Çerkes nüfusunu barındırabilmek için ılımlı bir yaklaşım sergilediği söylenebilir. Buna karşın sistemin dışına çıkan ve isyan durumunda ısrar eden Çerkesler genellikle Kefe beyi marifetiyle cezalandırılıyordu.

Taman adasında meydana gelen bir asayiş probleminden genellikle Kefe Beyi haberdar ediliyor, Kefe beyi Azak ve Taman birliklerini organize ettiği gibi ihtiyaca göre Kırım Hanlığına bağlı kuvvetleri de harekete geçirebiliyordu.

DAGM 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/ 1573–1576) Özet-Transkripsiyon ve İndeks, Ankara, 1994, s. 564.

16.

DAGM 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979 / 1570–1572) Özet-Trans kripsiyon ve İndeks I, Ankara, 1996, s. 534-535.)

17.

BOA. Fon no: A.{DVNSMHM.d. Dosya no:12, Gömlek no:534 18.

BOA. Fon no: A.{DVNSMHM.d. Dosya no:24, Gömlek no:422 19.

BOA. Fon no: A.{DVNSMHM.d. Dosya no:10, Gömlek no: 83 15.

Cezalandırma yetkisi ve yöntemi söz konusu olduğunda ise bir standart olmadığı, duruma göre farklı pratiklerin ortaya konduğu söylenebilirdi. 1565 yılında adada kendi aralarında çatışarak asayişi bozan bazı Çerkesler mahkemeye çıkarılmak istendiğinde Çerkesya’daki akrabalarının yanına kaçmışlardı. Devlet bu kaçakları akrabalarından istemişti ancak akrabaları bunları teslim etmediği gibi, onlarla bir olarak hasımlarından intikam almak için tekrar Taman’a dönüp asayişi daha çok bozma eğilimine girmişlerdi. İstanbul’dan Kefe Beyine gönderilen emirnamede bu şekilde huzuru bozan kaçakların kadı huzuruna getirilip “emr-i şer” ne ise ona göre yargılanmaları istenmekteydi.21 Başka bir belgede ise Taman’da yine bir vergi meselesi yüzünden isyan halinde olan Çerkes beylerinin ikna edilememesi halinde “münasip görüldüğü üzere haklarından gelinmesi” istenmekte idi.22 Kasım 1576 tarihli belgede ise Taman Adası’ndaki Çerkesler bütün resmî işlerini kendi beyleriyle gördüklerinden bunlara müdahale olunmaması Kefe beyine ve kadısına emrediliyordu.23 Osmanlı Devleti’nin Çerkesya kıyılarındaki ekonomik örgütlülüğü ve sınırda Çerkesler ile ilişkileri genel hatları ile bu şekildeydi.

BOA. Fon no: A.{DVNSMHM.d. Dosya no:71, Gömlek no:100 DAGM 6. Mühimme Defteri I (972/ 1564-1565) Özet-Transkripsiyon ve İndeks I, Ankara, 1995, s. 440-441.

22.

DAGM 12. Mühimme defteri (978-979 / 1570–1572) Özet-Transkripsiyon ve İndeks I, Ankara–1996, s. 363-364 23.

BOA. Fon no: A.{DVNSMHM.d. Dosya no: 28, Gömlek no: 903 20.

21.

SAYI 02

37

KAZIM KAPBA’NIN ANISINA… Biz Kafkasyalılar ilginç insanlarız. Değer yargılarımız, kriterlerimiz deva bulmaz bir hastalık kapmış. Adam uyuşturucu kaçakçısıdır, hüküm giyip hapis yatar ama köy köy matah biriymiş gibi Abazalık adına dolaştırılır, bir Allah kulu da “Kendinizde misiniz siz?” diye sormaz.

B

iri çıkar kameraya açıkça der ki, “Kafkasyalılar olarak parça parça olmalıyız, ayrı ayrı dernekleşmeliyiz çünkü büyük devletler bu sayede politikalarını daha rahat yürütecekler.”

Koca salon da aval aval bakar, alkış tutar vesaire…

Biri çıkar “Abhazya, Rusya desteğiyle savaşı kazandı,” der, “Dedelerimiz büyük ölçüde dinî sebeplerle, gönül rızasıyla vatanlarından göç ettiler,” der, kalkar elinden ödüller verdiririz, thamade diye başımıza oturturuz. Ama hem 30 Eylül’de, hem 21 Mayıs’ta hamasetin de dibini buluruz.

Dünya milletleri Kral Arthur’dan Ulubatlı Hasan’a, Kürşad’a kadar tarihte hiç yaşamamış kurgu karakterleri milli kahraman seviyesinde bağrına basar, isimlerini çocuklarında yaşatır, arkalarından şiirler, kitaplar yazar, filmler çekerler. Biz de gerçekten yaşamış, dönemlerine damga vurmuş, büyük bedeller ödeyip vatan ve halkları için kan ve ter akıtmış şahsiyetleri neredeyse omuzlarına basa basa tarihe gömmeye çalışırız.

Bir yandan da edersek ya Ethem’i dert ederiz ya da onun astıklarını… Oysa tam da o sırada öz yurdumuzda, öz kanımız akıyordu toprağa. Biz o savaşçıları, on yıllarca düşmana değil nisyana kurban verdik. Çarlığın yıkılıp Sovyetlerin kuruluşuna tanıklık eden yıllarda, yüzlerce Kafkasyalı genç başlarında

38

SAYI 02

subaylarıyla Abhazya kıyılarına çıkartma yaparlar ve Gürcistan işgaline karşı Abhazya halkının direnişine omuz verirler. Ama bir değerli thamade/ ayhabı Sefer Berzeg olmasa bundan haberimiz olmayacaktı. Sanki bu gönüllü savaşçıların nesli kurumuş, arkalarında hiç değilse anılarını, akıbetlerini torunlarına anlatacak bir oğul, kız, yeğen, komşu, akraba, dost bırakmamışlar. Ne acı…

Kazım Kapba… Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin Başkomutanı… 1918-1921 yılları arasında 20 bin kişiyle hem Sovyet Kızıl Ordu’ya, hem Beyaz Çarlık Ordusu’na karşı savaşmış, İmam Şamil’in silah bırakmak zorunda kaldığı Çeçenistan topraklarında yedi yıldızlı Birleşik Kafkasya bayrağını göndere çekmiştir. Sovyet arşivlerinde adı odak noktasını teşkil eder. Elli iki delegenin ellisinin oylarıyla bu mertebeye ulaştığında benden beş yaş küçüktü, 28 yaşındaydı. 1890 yılında doğmuş, 21 Şubat 1980 günü vefat etmiştir. Kayalar Reşitbey köyünde kahveleri hemen geçince sağdaki haneden. Tesisatçı Kap İmdat amcanın amcası. Çok ciddiyim. Şaka değil.

Rahmetli Çeçen tarihçi Tarık Cemal Kutlu, Kafkasya Yazıları dergisinin 1999 tarihli bir sayısında Kazım Kapba’dan bahsedene kadar kendisinden haberim yoktu. Daha sonra ise hakkında bulabildiğim her bir satırı zihnime kazırcasına okudum. Özellikle de Mustafa Butbay’ın ve Birleşik Kafkasya idealinin bayraklaşmış ismi Sefer Berzeg’in kitaplarını…

Değerli büyüğümüz Kutlu, Kazım Kapba’dan “Kafkasya kökenli olup Türkiyeli araştırmacılarımızın pek rağbet etmedikleri, belki de üzerinde durmak istemedikleri veya araştırma zahmetini üstlenmedikleri bu müthiş adam” ve “Sovyet dokümanlarında Kazım Bey 1919-1920 yıllarında âdeta bir odak noktasını teşkil eder, adı herkesten daha çok anılır,” şeklinde bahseder.

Onun hasletlerine, keskinliğine sahip olamayanlar ya da açıkça tarihin Kafkasya’ya sunduğu en değerli fırsatlardan biri olan yılların Sovyet illüzyonuna kurban gitmesine alet olanlar Kap Kazım’ı maceraperestlikle itham edip andılar. Biz ise onu başkomutanı olduğu cumhuriyetimizin 100. kuruluş yıldönümünde efsanevi direnişi ve aşağıdaki sözleriyle anıyoruz: “En büyük idealim Kuzey Kafkasya’nın bağımsızlığına kavuştuğunu görmektir. Bağımsızlık, uygar bir milletin -hele o millet bu uğurda yüzyıllar boyu varını yoğunu ortaya koyarak mücadele etmişse- en doğal hakkıdır. Ben, bu kutsal idealin gerçekleşmesi için bütün varlığıyla çalışmak, gerekirse hayatını bile feda etmek arzu ve heyecanı ile dolu bir Kafkasyalıyım.”

Bir gün Kap İmdat amcanın kapısını çalıp kendisine işte böyle anılan Kazım Kapba hakkında konuşmak için geldiğimi söylediğimde, bir süre sessizce durdu ve suratıma baktı. Sonra “Sen nereden biliyorsun onu?” diye sordu. O an orada garip olan köyün geri kalanının, hatta diasporanın tamamına yakınının ismini bilmemesi değil, benim biliyor oluşumdu. Oysa büstü dikilecek, mezarı ziyaret edilecek, adı davasına ömür katacak biriydi. Dedim ya, ilginç insanlarız.

Kendisinden amcasının fotoğraflarını teslim aldım, keşke daha fazlası olsaydı.

Kazım Kapba, Kafkasya’nın özgürlüğü için bir asker olarak elde silah, at sırtında savaştı. Birleşik Kafkasya’nın bayrağı yükselsin diye. Yüzümüz yere bakmasın, Koşhable’de, Haybah’ta, Samaşki’de, Oçamçıra’da Kafkasyalının namusuna, canına kimse musallat olmasın diye.

Günümüzde artık gözden çıkarılacak tek bir cana dahi tahammülü olmayan bizlere, Kafkasyalılara miras kalan atı ve silahı değilse de; cesaretidir, cüretidir, baş eğmezliğidir, vatanseverliği ve davasına, bir denizden diğerine tüm Kafkasyalıların birliğine ve dayanışmasına olan inancıdır.

Murat ATRIŞBA SAYI 02

39

MÜZİKTEKİ DİJİTAL DÖNÜŞÜM VE ÇERKES MÜZİĞİ Dijitalleşmenin hayatın her alanında etkisini artırmasından müzik sektörü de nasibini aldı.

Spotify, iTunes, Deezer, TTnet, Fizy gibi pek çok dijital platformdan yapılan satışlar dünyada fiziki albüm satışlarını geride bıraktı ve bu platformlar artık birbirleriyle yarışır hâle geldi. Diğer yandan Youtube, Soundcloud gibi amatör ya da yarı profesyonel icracıların da yer alabildiği, dinleyicilerin ücret ödemek zorunda olmadığı alanlar da mevcut. Yaşanan dönüşümden, zaten geniş kitlelere hitap eden sanatçı ve müzik türlerinin daha da kazançlı çıktığı yadsınamaz bir gerçek.

Etnik müzikler açısından bakıldığında durum dezavantajlı gibi görünse de lisanslı albümlerin sayısı az sayılmaz.

Peki Çerkes müziği? Hâlen pek çok gıbze ve wored tam anlamıyla kayıt altına alınamamış ve özellikle diasporada lisanslı albümlerin sayısı son derece sınırlıyken Kafkasya ve diasporada Çerkes müziği bu dönüşümden nasıl etkileniyor. Profesyonellere ve ilgililere sorduk:

Gubj Müjdat Başaran Müziğin gün geçtikçe daha da dijital ortama taşındığı bir gerçek. Bu dijital dünyada yer bulabilmenin tek yolunun profesyonel lisanslı albümler olduğunu düşünmüyorum.

Lisanslı albümlerde harcanan emeğin ve ayrılan maddi kaynakların dönüşü maalesef oldukça zor. Derneklerin organizasyonlarında satılarak hem derneğe ek gelir getirecek hem de en azından albüm sahiplerinin masraflarını çıkaracak satış rakamlarına ulaşmak kolay değil.

Diğer yandan dijitalleşmeyi bize en uygun şekliyle pratize ederek fayda sağlayabiliriz. Spotify gibi, Fizy gibi dinleyicilerin ücret ödemesi, albüm sahiplerinin de birtakım prosedürleri yerine getirmesi gereken alanlar dışında pratik olarak bize daha uygun olan Youtube, Soundcloud benzeri platformlar hâlâ mevcut. Yeni besteleri, yorumları ya da düzenlemeleri en pratik olarak bu şekilde kitlelere ulaştırabiliriz. Tabii bunlar bir arşivcilik ruhuyla tüm egolardan sıyrılarak, eserlerin gerçek sahiplerinin isimlerine yer vermek kaydıyla yapılmalı.

Bizim müziklerimizi yaparken kaynağımız eskiden beri hep Kafkasya. Öyle de kalmalı. Afeşij Emin, İsmet Kaya, Kus-

40

SAYI 02

ha Doğan, Abidat Wumar gibi halk ozanlarımızın üretim noktasında yadsınamaz katkılarının yanında son dönemde sayıca az da olsa ortaya çıkan eserler var. Sürgün yolunda ve sonrasında bestelenenler, Sarıkamış, Çanakkale ağıtları ve bazı bölgesel eserler elbette çok kıymetli ama muhaceret üretim anlamında yeterli seviyede değil. Bugün olan daha çok düzenleme; beste çok az.

Yaşadığımız tüketim toplumunda müzikler de çabuk tüketiliyor. Eskiden Kafkasya’dan bize bir kasetin gelmesi uzun yıllar alırdı ve bizim için çok değerli olurdu o kasetler. Günümüzde çabuk ulaşılan müzikler çabuk da tüketiliyor. Bu gerçekle mücadelede bizim gibi halkların üretim hızı yeterli gelmeyebilir, yanına işin ehilleri tarafından yapılacak olan düzenlemeleri de koyabiliriz. Eski kasetlerin, plakların orijinallerini muhafaza ederek yeni yorumlarıyla, popüler sanatçılar kanalıyla gençlere sevdirebiliriz. İşin Kafkasya ayağında ise dijital ortamlarla desteklenen müzikal canlılığın gerek bizim beslenmemizin devamı gerekse üretimin ve yorumların sürekliliği açısından son derece önemli olduğunu düşünüyorum.

Gülcan ALTAN İlk başta görünen şu. Var olan şarkılara ulaşabilmek kolaylaştı. İlk Çerkesçe albümüm Gunef’in çalışmaları esnasında şarkılara ulaşmak çok güçtü. Kapısını aşındırmadığım kimse kalmamıştı. O zaman internet yoktu maalesef.

Albümü anavatan şarkılarından örnekler vererek tamamladık. Benim istediğim Anadolu’da söylenen şarkılara ulaşmaktı. Söylediğiniz gibi hâlâ bilinmeyen şarkılar var hafızalarda saklanan. Burada, üreten müzisyene ihtiyaç ortaya çıkıyor. Bu işi bilerek yapan üretimci ve tamamlayıcı müzisyenlerin şarkıları kayda alarak ve kaynak belirterek internet üzerinden yayımlaması Çerkes toplumunun müzikal hafızasını genişletir. Böylelikle bu şarkılara ulaşılabilir ve yaygınlaşabilir.

Tsey Emre KUYUMCU Müzikte dijitalleşme sürecinin tam olarak hangi aşamada olduğu konusuna pek vakıf değilim fakat dijital ortamlarda müzik pazarının yaygınlaşmasının ulaşılabilirliği çok daha kolay sağladığını düşünüyorum. Hep denir ya, eskiden Youtube mu vardı? Biz eski kasetlerden başa sara sara dinledik, öğrendik. Dinlemesi bile zahmetliydi.

Daha enstrümanımı ne şekilde kullanacağımı öğrenemeden eski Çerkes müziği kaset kayıtlarını dinleye dinleye müziklerimizi öğrenmeye başladım. Kasetlerin üzerinde sadece şu yazıyordu; “Çerkes müziği.” İçinde de yaklaşık doksan dakikalık, isimlerini bile bilemediğim bir sürü şarkı ve melodi dizisi. Hangisi wored, hangisi gıbze anlayamazdım bile. Kaynak kişi olmadan ezgilerin hangi bölgeye, hangi etnik boya ait olduğunu bilmeden ezberledim. Hâlen o kasetler kişisel arşivimde durur. Tabii birçoğu çürümüştür muhtemelen. Bunu bile bile dijital ortama aktarma yöntemlerini kullanamadım maalesef. Belki şu an o kasetleri dijital ortama aktarabilsem daha çok kişiye ulaştırabilirim içindekileri. Hatta benim ezberimde olan fakat nereye ait olduğunu bilemediğim o melodileri bilen bir kişiye sorup cevap alabilirim. Bu sefer de o bilen kişileri bulmak

için ayrı bir çaba gerekecek tabii. Dahası başka bilen kişilere sorduğumda da, bir öncekinin yanlış söylediğini iddia edecek belki de.

Ben albüm yapılması, satılması, dinlenmesinden ziyade yapılan müziğin kaynağını teşkil eden kayıtlara ulaşabilmeyi daha çok önemsiyorum. Maalesef ki bugün özellikle Türkiye Çerkes diasporasında hem çalıp hem söyleyen, dilini de bilen, akademik çalışmalar yapabilen hiç kimseye rastlamadım. Halk kültüründe kulaktan kulağa dolaşan ezgiler var. Ancak yeterli sayıda olduğunu söylemek mümkün değil. Üretim neredeyse artık hiç yok. Var olanı tükettik ya da daha başka nelerin olduğunu bilmiyoruz. Açıkçası bu hâldeyken fiziki bir albüm yapmak ve satışından beklenti ummak benim için nafile bir çaba. Yakın zamanda yapılan sayıca çok az albümleri dinliyoruz sıkça. Ama hiçbiri uzun yıllar sakladığım o kasetler gibi saklanmayacak.

Zihnime ve parmaklarıma dolanan o ezgiler hâlen en orijinalliğiyle çürümüş 90’lıklarımda saklı.

Stream sitelerin çoğalmasının Çerkes müziğini olumsuz etkileyeceğini kesinlikle düşünmüyorum. Aksine faydası olacaktır yukarıda da belirttiğim gibi. Asıl olumsuz etkileyen düğünlerimizde, kültürel etkinliklerimizde ve en çok arabalarımızda çalınan altyapısı bas ve synth temelli dijital beslemelerdir.

Toplumumuzun müziklerimizle ilişkisi yemekli gecelerde çatal kaşık sesleri arasında ağzının bir tarafı doluyken “O dolinin sesi çok geliyor,” “Doli nedir ki yaa,” diye söylenmek ve ardından cegu sırasında “Söyleyin ona doli çalmasın. Garmonu da körüklü çalsın,” gibi istekler yollamak düzeyinde genel olarak. Hâl böyleyken fiziki bir albüm yapmanın bir faydası olacağını düşünmüyorum. O çürümüş kasetlerim bana kalsın, yeterli şimdilik.

Nalçik’te dikkatimi çeken “Ored recordings” adında bir çalışma var, bazı dijital ortamlarda da yer almaya başladı.

Kaynak kişi olarak belirlenen müzisyenlerin farklı doğal ortamlarda canlı ve düzenlemesiz hücum kayıtlarını alıyorlar. 90’lık kasetlere doldurmayacaklar belki ama gelecekte bizlere dair kaybolmaması gereken izlere rastlanabilecek güzel bir çalışma...

SAYI 02

41

Tkhıgho Hakan SERT

dil hakimiyeti bir o kadar iyi olan kişi sayısı çok az.

Çerkes müziği gerek diaspora gerek Kafkasya’da insanımızın hayatının her evresinde her anında yer almakta. Çerkesler tüm duygu ve düşüncelerini müzik ve şarkılarla ifade etti hep. Yazılı bir tarihimiz olmasa da yaşanılan her olay voredijler ile nesillere aktarıldı, Kafkasya’da voredijlerin hemen hemen hepsinin kayıt altına alındığını söyleyebiliriz. Fakat bunlar en ilkel ve sade hâli ile kayıt altına alındığı için günümüzde aktif olarak dinlenebilirliği zor. Bu voredijleri Kafkasya’da güncelleştiren, aranje edip insanların dinlemesini sağlayan birkaç grup var.

Ayrıca şöyle bir durum da söz konusu, Çerkes müziğinin içinde olduğu eski besteciler tarafından doldurulan çok derin bir havuz vardı ama artık bu havuz tükendi. Yeni sanatçılar üretmekten ziyade havuzdakiler düzenlenerek piyasaya sürülmekte ve çok azı başarı elde etmekte. Bu havuzun bir benzeri ama hacmen daha küçüğü diasporada da mevcut. Büyük kısmı diasporadaki müzisyenlerin Kafkasya’daki müzikleri ellerinin gittiği kadarı ile çalması sonucu yorumlanmış eserlerden teşkil mahalli olarak adlandırılan şarkıların ve müziklerin çoğu kayıt altında olsa da söz konusu kayıtlar amatör çalışmalar ile sınırlı ve bunun sebebi müzikal bilgi eksikliğinin yanı sıra stüdyo kayıt masrafları gibi ekonomik etkenler.

Diasporada birçok dernek bünyesinde müzik grupları kurulmaya başladı, bu gruplara başta ekipman temini noktasında olmak üzere destek vermeliyiz. Ne kadar kaliteli enstrüman olursa müzisyenin hissiyatı da artar ve ortaya çıkan müzikler aynı oranda güzelleşir. Ayrıca müzikal bilgi olarak da bu gruplara destek şart, birçok eserin notası var, bu notaların üzerinden aranje derleme yapılırsa daha doğru ve bozulmamış müzikler elde edebiliriz.

Met Engin METİN Dijital platformlar sanatçılar için geniş dinleyici kitlesine ulaşabilmenin en kolay yolu, sık konser veren kişi veya gruplar için bir kartvizit diyebiliriz artık. Kartvizit diyoruz çünkü dinlenme sayıları yüz binler, milyonlara ulaşmadığı sürece bu platformların maddi bir karşılığı olmuyor. Çerkes müzikleri temelinde düşünürsek diasporada konser veren gruplarımızın sayısı son derece az, zaman zaman bazı gruplar ortaya çıksa da sürdürülebilirliği mümkün olmuyor. Dolayısıyla albümlerimizde bizim bu platformları kullanmamızın sebebi sadece dinleyiciye ulaşabilmek.

Albümlerimizi daha çok gönüllülük esasıyla, kendi müziğimizi kayıt altına almak için herhangi bir maddi karşılık beklemeden yapıyoruz. Kazandığımızı da teknik ekipman ya da enstrümana harcıyoruz. Son albümümüz çıktıktan yaklaşık bir ay sonra, dijital platformlardan kazancımız bir dolar bile değildi. Kafkasya’da ise konserler daha yaygın olduğundan, bu platformlardan çok kazanamasalar da daha çok dinleyiciye ulaşabildikleri için durum onlar için avantajlı olabiliyor.

Son yıllarda çok başarılı albümlere imza atıldı Türkiye’de. Buna rağmen ulaşılan kitle çok az, sebebi ise bana göre insanımızın diasporada yapılan müzikleri Kafkasya’dakilere göre değersiz görmesi. Diasporadaki eserler daha özenli, bilimsel ve özgünlüğünü bozmadan aranje edilerek işin ustaları tarafından kayıt altına alınırsa güzel sonuçlar elde edilebilir. Tabii bu konuda halkımıza büyük rol düşüyor, çok iyi satan bir albüm ardından daha iyi ikinci, üçüncü albümlere zemin hazırlar. Biraz da bu düşünce ile yaklaşılmalı ve bu konuya gerçekten büyük emek harcayan müzisyen arkadaşlara sponsorluk gibi satış konusunda yardım veya reklam gibi destekler verilmeli. Müzik/şarkı ne kadar kaliteli ve orijinaline uygun kayda geçerse o kadar çok kitleye hitap eder. Bu bağlamda enstrüman seçimi ve seslendiren kişi de çok önemli.

Maalesef diasporada sesi çok güzel olup aynı zamanda

42

SAYI 02

sının ilk Abhazca albümünü yapmış olmama rağmen birkaç dernek hariç gerekli ilgiyi görmüş değilim. Dernekler sahip çıkıp etkinliklerinde yer vermiş olsalardı albüm tüm soydaşlarımıza ulaşmış olurdu. Ancak dijitalde de çok fazla Çerkes müziği olduğunu sanmıyorum. Abhazya’da da bir çok albüm yapılıyor ancak dijitalde bir tek benim albümüm var. Bu platformlardan insana ulaşmak güzel. Yine de nasıl yıllar sonra plaklar aranır olduysa ilerde CD’lere de tekrar rağbet olacak diye düşünüyorum.

Hasan Nadir DÖRTKAS (Emef) Konu oldukça derinlikli ve üzerine konuşulacak çok şey var.

Burada bizi etkileyen, müziğin dijital ya da analog olması değil, toplumun müziğe verdiği değer. Etnik müzik dünyada kabul görmüş ve herkes tarafından dinlenen bir müzik. Bizim, müziğimizi icra ederken amaçladığımız şey de Çerkes müziğini evrenselleştirmek.

Müzik emekçileri için müziğin dijital ya da analog olmasının bir faydası yok. Çünkü yapımcılar işi tekelleştirmişler, müziğin asıl sahibini koruyan kollayan bir durum yok. Özellikle etnik müzik icra edenler albümlerden maddi bir kazanç elde edemiyorlar. Sizin de değindiğiniz gibi popüler sanatçılar, kendini ispat edebilmiş olanlar bu işin kaymağını yiyorlar. Bu iş maddi bir beklentiyle yapılacak bir iş değil.

Tsveyipha Tülin SARIBAY Dijital platformlar müziğe kolay ulaşma açısından avantajlı olsa da fiziki albümün de elle tutulur, yıllarca saklanabilir ve sanatçısından imzalı ise hatırası ve manevi değeri olması nedeniyle ayrı bir yeri var. Albüm yapımının maliyetli olması ve sponsor bulma, dağıtım, ulaştırma sorunları nedeniyle müziklerimiz kayıt altına alınamıyor. Ben şahsen bunu tek başıma omuzlayıp Türkiye’nin hatta tüm dünya Abhaz diaspora-

Çerkes müziği açısından ele alırsak, kendi adımıza biz albümümüzü yaparken kâr amacı gütmedik ki sektörün gerçekleri de buna müsaade etmiyor. Günümüz tüketim toplumunda insanlar maalesef popüler olanı seviyorlar. Bizim amacımız kültüre bir miras bırakabilmek. Evet, henüz ortaya çıkmamış woredler var ya da aksine yıllardır dinlenilen herkesin bildiği ezgiler. Bir amacımız da bu tabuyu yıkıp yeni bir şeyler ortaya çıkarmaktı. Bu yüzden ticari bir kaygı gütmeden yeni bestelerden ve sözlerden oluşan bir albüm hazırladık.

SAYI 02

43

21 Mayıs 1864 ÇERKES SOYKIRIMI

Peki Kont Yevdokimov, sizce Batı Kafkasya’nın fethi için şu anda (Kasım 1863) nasıl bir yol izlenmesi gerekiyor?

Kont Yevdokimov: Batı Kafkasların fethi ile ilgili plan açısından şimdi de kıyı şeridini temizlemeliyiz.

Kafkasya’yı ele geçirmek konusundaki ısrarınızın sebebi nedir, Sayın Petro? Çar I. Petro: Rusya’nın çıkarları için İstanbul’a ve Hindistan’a mümkün olabildiği kadar yaklaşmak lazımdır.

Buraları elinde tutan Dünya’ya hükmeder. Bunun için de ne gerekiyorsa onu yapmalıyız.

Derdiniz ne General? Tam olarak ne yapmak istiyorsunuz?

Rus General Tsitsianov: Kanım kazanda gibi kaynıyor, asilerin kanıyla topraklarınızı sulamak arzusuyla bütün organlarım sarsılıyor... Size diyorum ki; benim süngü, gülle ve kan nehri metodumla topraklarınızda akan nehirlerin suyu bulanık akmayacak, ailelerinizin kanıyla boyanmış olarak kıpkırmızı akacak.

Dağlılar teslim olmayınca nasıl bir yöntem izlediniz Michael?

Grandük Michael: Dağlılar teslim olmuyor diye biz görevimizi yarıda bırakamazdık. Yarısının temizlenebilmesi için öbür yarısının yok edilmesi gerekiyordu.

Rusya’nın Karadeniz hâkimiyeti için ne gerekiyordu da bu kadar gaddarlaşabildiniz Baryatinski?

44

SAYI 02

Prens Baryatinski (Çar Naibi): Karadeniz’in kıyılarını bir Rus denizi ve toprağı haline getirmek için dağlıları kıyıdan temizlemek zorundaydık. Dağlı Çerkeslere ulaşabilmemize engel olan Kuban ötesi halkların da tümüyle yerlerinden kaldırılması gerekiyordu.

Milyutin, Rusya’nın Kafkasya’da tam olarak gayesi nedir? Bunun için nasıl bir stratejiniz var?

Kafkasya Orduları Kurmay Başkanı Milyutin: Dağlıları, zorla ve bizim istediğimiz yerlere göndermeliyiz.

Gerekiyorsa Don yöresine sürmeliyiz.

Bizim esas gayemiz Kafkas dağlarının eteklerindeki bölgelere Rusları yerleştirmektir. Ancak bunu şimdiden dağlılara hissettirmemeliyiz.

Benyukov siz dağlılara karşı savaşa katıldınız. Sizce Kont Yevdokimov’un temel gayesi neydi?

M. İ. Benyukov: Batı Kafkasya’nın iskânı ile ilgili resmî projenin uygulanmasından sorumlu Kont Yevdokimov, Kuban bölgesiyle pek ilgilenmiyordu. Çok pahalıya mal olan savaşı bitirebilmek için bütün dağlıların denizin karşı tarafına kovulması onun hedefiydi.

Kuban ötesinde kalanların da tehlikeli olma ihtimaline karşın, sayılarının azaltılması ve yaşam şartlarından yoksun kılınmaları için her çareye başvurmaktı.

Sulujiyen, siz savaşı bir tarihçi olarak gözlemlediniz. Neler yaşandı savaş esnasında?

Rus Tarihçi Sulujiyen: Dağlılar teslim olmuyor diye biz davamızdan vazgeçemezdik. Silahlarını alabilmek için yarısının kırılması gerekti. Kanlı savaşta birçok kabile tümüyle yok oldu. Ayrıca, çoğu anne, bize vermemek için kendi çocuklarını öldürüyordu.

Bir tarihçi olarak sizin tespitleriniz bizim için oldukça önemli sayın Zaharyan. Çerkesler Rusları neden sevmiyor sizce?

Rus Tarihçi Zaharyan: Çerkesler bizi sevmezler. Biz onları özgür çayırlarından çıkardık. Avullarını yıktık. Birçok kabile tümüyle yok edildi.

1864 öncesinde Kafkasya’da yaşananlar için neler söylemek istersiniz Sayın Felisin?

Rus Tarihçi Y. D. Felisin: Bu, gerçek ve acımasız bir savaştı. Yüzlerce Çerkes köyü ateşe verildi. Ekin ve bahçelerini imha için atlara çiğnettik, sonuçta bir harabeye dönüştü.

Lev Tolstoy, Kafkasya’nın işgali sürecinde siz de orduda görevliydiniz. Neler gözlemlediniz?

Kont Lev Tolstoy: Köylere gece karanlığında dalıvermek adet haline gelmişti.

Gece karanlığının örtüsü altında Rus askerlerinin, evlere ikişer üçer girmesini

izleyen dehşet sahneleri öylesineydi ki, bunları hiçbir rapor görevlisi aktarmaya cesaret edemezdi.

Kafkasya’da neler yaşandı Rayevski?

Muhaliflerden N. N. Rayevski: Bizim Kafkasya’da yaptıklarımız, İspanyolların Amerika topraklarında yürüttükleri savaşların olumsuzluklarının aynısıydı.

Dilerim ki, Yüce Tanrı Rus tarihinde kan izlerini bırakmasın.

Jan Karol, Rusya’nın Kafkasya’yı “fethini” değerlendirmenizi istesek, neler söylemek istersiniz?

Jan Karol: Rusya’nın Kafkasya’yı fethi, çağımızın barbarlık tarihinin en feci tablosunu oluşturur. Kafkas dağlılarının direnişini kırabilmek için altmış yıllık askeri terör ve kıyım gerekti.

Sayın Y. Abramov siz Çerkeslerin yaşadıklarına yakından tanıklık ettiniz ve “Kafkas Dağlıları” adında bir kitap kaleme aldınız. Çerkes sürgünü esnasında tam olarak neler yaşandı?

Y. Abramov: O zamanlar dağlıların başına gelenleri anlatmaya sözcüklerin gücü yetmez. Binlercesi yollarda, binlercesi açlık ve sefaletten öldüler.

Kıyılar ölü ve ölmek üzere olan insan doluydu. Annesinin soğumuş cesedinde süt arayan yavrular, donup öldüğü halde çocuğunu kucağından bırakmayan analar ve sırf ısınmak için sıkışarak yattıkları yerde birlikte donarak ölen gruplar Karadeniz sahilinde olağan manzaralardı.

Savaş esnasında General Zass’ın misafirleri arasındaydınız Sayın Dekabrist Lorer, nasıl geçti ziyaretiniz, neler gördünüz?

mizde dayanılmaz, iğrenç bir kokuyla sarsıldım. Zass gülerek, yatağın altında kafaların konduğu sandıkların bulunduğunu söyleyerek şaşkınlığımızı giderdi ve camlaşmış gözleriyle korkunç şekilde bize bakan birkaç kafanın bulunduğu kocaman bir sandığı çekip çıkardı. “Onları neden burada tutuyorsunuz?” diye sordum.

“Onları kaynatıyorum, temizliyorum ve anatomi çalışmaları için Berlin’deki profesör dostlarıma gönderiyorum,” diye karşılık verdi.

Fonvill siz sürgüne tanıklık eden gazeteciler arasındaydınız, neler yaşandı tam olarak?

Fransız Gazeteci A. Fonvill: Gemicilerin gözü doymuyordu. 50-60 kişilik gemiye 200-300 kişi alıyorlardı. Biraz su ve ekmekle yola çıkmışlardı. Beş altı günü aşınca bunlar tükeniyor ve açlıktan salgın hastalıklara yakalanıyorlar, yolda ölüyorlar ve denize atılıyorlardı. 600 kişiyle çıkan gemiden ancak 370 kişi sağ çıkabilmişti.

Samsun ve Trabzon’a ulaşabilen Çerkes sürgünlerinin durumu nedir Albay?

Polonyalı Albay Teophil Lapinsky: Göçmenlerin sorunu felakete dönüşüyor. Açlık ve hastalık had safhada.

Trabzon’ gelen 100.000 kişi 70.000 kişiye indi. Samsun’a 70.000 kişi indi. Günlük ölü sayısı 500 kişidir.

Trabzon’da bu sayı 400 kişidir. Gerede Kampı’nda 300 kişi, Akçakale ve Sarıdere’de günlük ölüm 120-150 kişi arasındadır. İtalyan Dr. Barozzi’nin raporlarında şu ibareler dikkat çekicidir: “İnsanlar uzun süre bitkiler, bitki

kökleri ve ekmek kırıntılarıyla hayatta kalmaya çalışıyorlar.”

Berje, sizin gözlemleriniz nedir Çerkes Sürgününe dair? Çerkesler nasıl etkilendiler sizce bu süreçten?

Rus Araştırmacı A. P. Berje: “Novorovski koyunda 17.000 kadar dağlının toplandığı kıyıda gördüklerimi unutamam. Onların bu durumunu görenler Hıristiyan da olsa, Müslüman da olsa, Ateist de olsa dayanamaz, çökerdi. Kışın soğuğunda, karda evsiz, yiyeceksiz ve doğru dürüst giyeceksiz bu insanlar tifo, tifüs ve çiçek hastalığının pençesindeydiler. Anasız kalmış çocuklar ölmüş annelerinin göğsünde süt arıyorlardı. Rus tarihinin yüz karası olan bu acılı sayfa Çerkes tarihi açısından büyük zararlara yol açtı. Sürgün, sosyal, ekonomik ve kültürel gelişmelerinin tarihini ve politik bir birlik olma sürecini uzun yıllar kesintiye uğrattı.” Çerkeslerin topraklarında son durum nedir Sayın Lord? İngiliz Elçi Lord Napiyer: Çerkeslerden boşaltılan yerlere derhal Slavlar veya başka Hıristiyanlar yerleştiriliyorlar.

Siz 1867 yılında Abhazya’da bulundunuz Sayın Konsolos, Abhazya ne durumdaydı o tarihte? İngiliz Konsolos Gifford Palgrave: Evet, 17 Nisan 1867 günü tüm Abhazya’yı dolaştım. Rus olmamaktan başka bir suçu olmayan Abhaz halkının böylesine yok edildiğine ve ülkenin tahrip edildiğine tanık olmak çok acı verici.

Dekabrist Lorer: Zass, karargâhının yakınında, özel olarak yapılmış küçük bir tepenin üzerine, mızraklara geçirilmiş, sakalları rüzgârda uçuşan Çerkes kafaları dizmişti. Bu iğrenç tabloyu seyretmek üzüntü vericiydi. Bir gün Zass, davetlisi bir hanımın ricası üzerine düşman kafalarını kaldırmayı kabul etti. Biz de o sırada misafiriydik.

Generalin çalışma odasına girdiğiSAYI 02

45

HAGAUJ’A DAİR Janset DEMİRCAN

Tembolat Thaşloko ile Hagauj’un nasıl ortaya çıktığını, neler yaptığını ve yeni projelerini konuştuk.

Dans ve müzik bugün hâlâ kültürün önemli parçaları...

Hagauj’u anlatmaya başlarken grup kelimesine vurgu yapmak istiyorum. Bana göre grup metodu bugünlerde pek işe yaramıyor. Grup kelimesi bana çok eski bir şeymiş gibi geliyor ve bizi canlılıktan alıkoyuyor. Eski Sovyet Sistemi gibi. Eskiden tüm Çerkes halkı büyük bir müzik grubunun içindeydi, bu yüzden biz şu anda yaptığımız işe grup yerine proje demeyi tercih ediyoruz. Belki de ileride eğer başarılı olabilirsek buna eser, yapım diyeceğiz. Fakat şu an bundan çok uzağız.

Bugünlerde ben - Thashloko (Kerefov) Te m b u l a t , Appesh Beabars, Hatsukov Bashir ve Apazhev Aslan bir proje içerisindeyiz.

Timur Kodzokov da gitar ve mandolin çalıyordu ama son kaydettiğimiz albümde yalnızca birkaç parçada yer alabildi. Hayat şartları yüzünden projeden emekli oldu.

Ben hiçbir zaman Çerkes müziğine başlamadım veya son vermedim, benim için büyük dedelerimin şarkı söylediğini duymak veya görmek büyük bir şanstı. Özellikle şarkılara vurgu yapmak istedim çünkü dans ve müzik bugün hâlâ kültürün önemli parçalarını oluşturuyor. Fakat Adige dilinde geleneksel formunda söylenen şarkılar maalesef giderek azalıyor.

Bu işin en zor yanı enerjinizi ve boş zamanınızı bu işe vermeye istekli olmak.

Beş yıl önce Tzrym Ruslan gibi iyi bilinen Thamatelerin olduğu bir kutlama sofrasına davet edildim. Dumanish Awladin bize şarkı söylememizi önerdi ve bunun üzerine Hajiretlerin ağıdını (Hajirether yi ğıbze) söyledik ve Juw yaptık.

46

SAYI 02

Daha sonra Thamateler bize, “Neden bir araya gelip eski şarkıları söylemiyorsunuz, sahne için değil yalnızca birikim açısından?” dediler. Bu fikir bizim de hoşumuza gitti ve ardından iki yıl süren bir toplanma sürecimiz oldu. Daha sonra bu fikir kafamda daha da berraklaştı, yani bunu daha çok insan duymalıydı. Kendim şıçepşıne ve kamıl çalıyordum. Betal Bekanov da kamıl çalıyordu. Birlikte kamıl ve şıçepşıne çalmaya başladık. Fakat bu işin en zor yanı enerjinizi ve boş zamanınızı bu işe vermeye istekli olmak.

Birinci grup bunun üstesinden gelemedi. Aynı şekilde ikincisi de. Bu konuda da kimseyi suçlayamazsınız çünkü aileniz için para kazanacak vakit bulamamak oldukça zor bir durum.

Yirminci yüzyıl şarkılarının Sovyet bilimciler tarafından göz ardı edilmiş olmasına rağmen bu şarkılardaki dil modern Çerkes gençliğine ve dinamiğine, anlam açısından daha yakın... Üçüncü adım, ben ona yalnızlık diyorum. İşte tam böyle bir zamanda Bulat Khalilov ve Timur Kodzokov -The Ored Recordings grubu ile tanıştım. Söylediğim şarkıları kayıt altına aldılar ve birlikte söylediğimiz bir albüm piyasaya sürdüler. Bunu Band Camp Ored Recordings sayfasından bulabilirsiniz. Ve böylece beraber adına “Hagauj” dediğimiz yeni bir projeye başlamış olduk. Hagauj Muhammed yirminci yüzyılın başında, İngiliz bir kayıt şirketi tarafından kaydedilen ilk Ceguago (джэгуак1о). Hayalim eski şarkıları düzenlemekti ama çok eski çağlardakileri değil, daha çok yirminci yüzyıldan itibaren söylenenleri. Bunun nedeni yirminci yüzyıl şarkılarının Sovyet bilimciler tarafından göz ardı edilmiş olmasına rağmen bu şarkılardaki dilin modern Çerkes gençliğine ve dinamiğine, anlam açısından daha yakın olmasıydı. Sonunda üç albümden ilkini gerçekleştirdik, şu an iTunes’da yayında. Fakat bunun öncesinde bununla ilgili olarak birçok çalışma yaptık ve çeşitli ilişkiler yürüttük. Suriye Çerkeslerinin şarkıları için, Suriye’den vokalist olarak Appesh Beabars’ı davet ettik, daha sonra akordeoncu Hatsuk Bashir, kendisi aynı zamanda juw da yapar, ve yine Suriye’den iyi bir akordeoncu olan Sosnak Muhammed bize katıldılar. Lakin daha önce de dediğim gibi albüm yapma aşamasına gelene kadar çok az kişi kalmıştık. İşte bu yüzden ben buna grup değil de proje demeyi tercih ediyorum. Bir grup durağan yapısından dolayı başarısız olabilir ama bizim projemizde herkes projenin bir parçasını oluşturabilir. Ana fikir fedakârlık ve yoğun çalışma. Hepsi bu.

Temel fikir, kültürü dünyaya en iyi anlamda sunabilmek.

olarak eski kayıtları baz alan Çerkes müziği endüstrisi yaratmaktı.

Kabardey radyosunda canlı yayın yaptık. Bu, yönetmen Teuvazhukova Maryana’nın bize bir çeşit jesti idi ve neredeyse herkes orada çalıştı. Özellikle Ored Recordings grubu, Bulat Khalilov ve Timur Kodzokov burada çok şey yaptılar. Bu radyo yayını, bizim çok iyi bir müzik yapımcısı olan Aslan Apazhev ile tanıştığımız yerdi. Soz@rec stüdyolarında kaydettiğimiz albümümüzde onun imzası vardı. İlk canlı konserimizi beş ya da altı Kabardey köyünde yaptık. Katılım ücretsizdi ve gerçekten harikaydı. Daha sonra radyo yayını için hazırdık. Katıldığımız ilk festival Adige topraklarının merkezi Maykop’ta yapılan Nart Pşınatle Festivali oldu. Bunun ardından Kuzey Rusya ve Litvanya’da festivallere katıldık. Belarus ve başka birkaç yerde daha canlı konserler verdik. Canlı kayıt bölümlerinde Ored Recordings markasıyla çalıştık fakat bu albümde multitrack kayıt yapmayı tercih ettik. Bu bizim açımızdan harika bir deneyimdi çünkü bu albümden önce sadece canlı performans sergileyen müzisyenlerdik. Eskilerin dediği gibi; eskiyi övün ama altını seçin... şaka; yeniyi seçin :) Yani canlı kayıt, ölü kayıttır. Temel fikir kültürü dünyaya en iyi anlamda sunabilmek. Çalışmalarımızı da canlı performanslar ve iTunes, Spotify, Google Play ve Band Camp’teki online çalışmalar olarak ayırmaya başladık.

Kabardey Radyosu ve Kabardey-Balkar Devlet Üniversitesi bize destek verdi, özellikle Thamade Altud Yuriy Kambulatovich. Fakat bizim ana hedefimiz, bizi kuşatan tatsız anaakımlardan farklı olarak eski kayıtları baz alan Çerkes müziği endüstrisi yaratmaktı. Yani şunu söylemek istiyorum; müzisyen veya şarkıcı olarak yetenekli her Çerkesin, diğer kültürlerin yaptığı gibi, Çerkes müziğini tüm dünyada tanınır hale getirmek için bir fırsatı var.

Çaldığımız enstrümanları yirminci yüzyılın renklerini yansıtacak şekilde seçtik.

Türkiye ziyaretimize gelince, Kayseri’de bir konser verdik ve bu bizim çok hoşumuza gitti. Türkiye’deki Çerkesler ulus devlet modelinden daha özgürler. Rusya hükümeti bizim düşünce yapımızı aldı ve onu devletin yapılarına ve departmanlarına hapsetti. Bu yüzden sonraki nesiller gelenekleri sürdüremediler. Ama Türkiye’deki Çerkesler bu anlamda daha özgürler, bizim yapamadığımızı yapabilirler.

Sonuçta kültürlerini devletten maddi kaynak almadan yaşayıp organize ettiler. Bu yüzden kültürel açıdan esas olanı yaratmak zorundaydılar. Bu daha çok Adigelere ait, daha otantik, daha ebedi. Yarın belki Türkiye değil, Rusya değil başka bir ülke olabilir. Yani kültürümüz, yaşadığımız her krallıkla birlikte ölmeyecek. Zamandan bağımsız ve insan türünün kökenine daha sıkı bağlarla bağlı. Gökyüzünün altındaki her yerdeki iletişimimizin gelişmesi, kültür, iş, evlilikler hepsi bizi süper bir etno yapacak, Antarktika’da bile yaşıyor olsak. Bu bizim geleceğimiz. Şarkılar ise kendini tanımlamanın büyük bir parçası ve bu bizi farklı kılıyor. Bu bizim bu dünyaya ve insanlığa hediyemiz.

Çaldığımız enstrümanları yirminci yüzyılın renklerini yansıtacak şekilde seçtik; gitar, mandolin, apapışıne, İrlanda flütü, keman, akordiyon, kamıl, viyola, phaçıç, şıçepşıne, kemençe ve diğerleri... Bir de gayda getirttik ve onunla başladık. Çerkes müziği için çok enteresan bulduk fakat bu şimdilik sadece denemek içindi, ileride bununla birçok çalışmamız olacak. Bu Çerkeslere ait olmayan diğer enstrümanlar için de geçerli. Onları Çerkes sesi yapmak istiyoruz, tıpkı atalarımızın Alman akordeonu ile yaptığı gibi. Akordeon tabiri caizse “kabadayı” bir müzik aleti, üstesinden gelmek çok zor. İlk albümde akordeon yer aldı ama diğer albümlerde kullanmayı düşünmüyoruz. Bizim için sürpriz olarak, ses yapımcımız ve akordeoncumuz gitar çalarak albüme yeni bir ses kattı, Amerika tarzında.

Birçok insan Kelt müziği ve Çerkes müziği arasında benzerlikler olduğundan bahseder.

Anadolu Çerkeslerinin eski şarkılarını yeniden düzenlemek istiyorum.

Ne yazık ki başka grup veya sanatçılarla proje yapmıyoruz. Ama Türkiye’de bir projeye başlamak istiyorum.

Bu proje Anadolu Çerkeslerinin eski şarkılarını yeniden düzenlemek üzerine. Çünkü duyduğum eski kayıtlar ve orada gördüğüm Thamadeler harikaydı. Çerkesler Anadolu’da yaşadığı bir yüzyıl boyunca gelenekselliğe dayalı yeni sesler ürettiler. Türkiyeli birçok gençle tanıştım ve onlardan gençlerin sadece Kafkasya’daki müziklerin Çerkes kültürüne ait geleneksel müzikler olduğunu düşündüklerini duydum. Bu doğru değil, onlardan müzikteki ve danstaki kendilerine ait tarzı korumalarını istedim.

Proje yalnızca Çerkes müzikleriyle ilgili ama herkesin kendi üslubu var. Mesela, Aslan Apazhev ve Bashir Hatsukov elektronik müzik icra ediyorlar. Bashir aynı zamanda bateri de çalıyor ve bateriyi Çerkes müziğinde kullanmak hiç de kolay olmadı ama bunun üzerinde çalıştık. Bana gelince; Kelt müziğini çok severim ve birçok insan Kelt müziği ve Çerkes müziği arasında benzerlikler olduğundan bahseder. Kelt müziğini dinlemeyi, İrlanda flütü ve keman öğrenmeyi çok seviyorum. Bence Keltler, potansiyelimizi kullanırsak, yaratmaya çalıştığımız bir kültür modeli.

Ana hedefimiz, bizi kuşatan tatsız anaakımlardan farklı SAYI 02

47

I

TARTISIYORUZ Hazırlayan: Kuban KURAL

MÜMTAZ ŞAHSİYET

NEJAT BAYKUŞ

Merhabalar. Mızağe’nin yeni sayısında farklı bir gündem ile karşınızdayız. Bu sayıda değerli konuklarım ile Çerkes Diasporası – Rusya İlişkilerini ve tabii ki 21 Mayıs’ı gündem edeceğiz. Aslında iki konumuz da birbirini tamamlayan ve destekleyen konular. Yalnız, başlamadan önce belirtmek istiyorum, biz 21 Mayıs’ı Çerkes Soykırımı’nın güncel boyutlarıyla, yani yapılan etkinlikler ve etkileri üzerinden değerlendirmeye çalışacağız. Önce Rusya – Diaspora ilişkileriyle başlayalım isterseniz.

Çerkes diasporasının Rusya ile ilgili problemleri gündeme getirirken bazı adlandırmalar üzerinde anlaşması gerektiğini de belirtmemiz gerekiyor bence. Örneğin 21 Mayıs bizim için ne anlama geliyor. Soykırım diyebiliyor muyuz? Ya da Rusya’nın Kafkasya’daki pozisyonunu işgalci olarak ifade edebiliyor muyuz?

Ki bence işgalcidir. Ancak diaspora kurumlarının birçoğu bu gerçeği görmekten hâlâ uzaklar. Belli gerçeklikleri görmezden gelerek Rusya ile ilişki kurmak ise Rusya’nın dümen suyunda bir diaspora mesajı veriyor hâliyle.

Rusya ile Çerkes Diasporasının ilişkileri nasıl olmalı sizce Raşit Bey?

MÜMTAZ ŞAHSİYET

RAŞİT YAVAŞ Öncelikle bazı tespitlerde bulunmamız gerekli sanıyorum. Rusya devlet olarak totaliterliğin zirvelerinde gezinen bir devlet. Gelenek olarak da böyle. Bakıyorsunuz, Çarlık Rusya’sı emperyal bir güç ve totaliter bir devletti. Sovyetler hakeza öyle.

1990’lı yıllarda Sovyetlerin yıkılmasıyla kısmen bir rahatlama yaşansa da Yeltsin dönemi sonrası Putin ile birlikte totaliterlik dozu iyice artmış bir devlet ile karşı karşıyayız. Bütün totaliter devletlerde olduğu gibi Rusya’da da birçok kısıtlamalar var, özellikle siyasi taleplere karşı. Kafkasya’daki soydaşlarımız ile karşılaştırdığımızda diaspora olarak belli rahatlıklarımızın olduğu bir gerçek. Örneğin, Ruslan vakasında olduğu gibi Çerkesçe dua eden kimse ceza almıyor burada. Ya da eylem yapan kimse içeri alınmadı şimdiye kadar.

Bu sebeple diasporadaki örgütler olarak bizlerin Rusya ile tarihî sorunlarımızı (21 Mayıs gibi) ve güncel problemlerimizi gündeme getirmemiz gerekiyor. Ki bunun yolu da eylemlilikten geçiyor.

48

SAYI 02

Sinef senin bu konudaki görüşlerini merak ediyorum açıkçası. Yanılmıyorsam, bir önceki tartışmamızda sen buna benzer bir konuyu önermiştin tartışmak için..

SİNEF KAYAN Evet, bu konunun önemli olduğunu düşünüyorum kendi adıma. Rusya ile tarihsel olarak kapanmamış bir hesabımız olduğu kanaatini ben de taşıyorum. Rusya’nın devlet olarak Kafkasya’yı hâlen kolonisi olarak gördüğünü de düşünüyorum, uygulamaları da bunu gösteriyor. Bu anlamda Nejat Bey haklı, Rusya’yı Kafkasya’da sömürgeci bir devlet olarak kabul etmemiz gerekiyor. Üstelik bu sadece Rusya’nın tarihsel misyonu ile alakalı da değil.

Bugün bile ciddi baskı metotları ve manipülasyon araçları ile Kafkasya’yı yönetiyor Rusya. Diaspora Çerkeslerinin sivil ve muhalif bir siyasi çizgide Rusya ile sonuna kadar mücadele etmeleri gerektiğini düşünüyorum kısaca. Bu mücadelenin nasıl, hangi araçlarla ve...

...kimleri yanımıza alarak gerçekleştirileceği ise konunun esası kadar önemli. İlkeli ve tutarlı bir mücadele pratiği geliştirmediğimiz takdir- de araçsallaşan bir diaspora ile karşı karşıya kalacağımıza şüphe yok. Bir de tabii, Rusya ile Rus halkını ve sivil toplumunu ayırmamız gerekiyor kesinlikle. Rus halkı ve Rusya’da bulunan sivil toplum örgütleri (sivil olanlar) bizim doğal müttefiklerimiz olmalı.

Rusya devleti ise hem tarihsel hem güncel - siyasi - hasmımız.

MURAT ÖZHAN Arkadaşlar biraz sonra cepheye gidecek gibi konuşuyorlar ancak hiç akıllarına gelmiyor herhâlde, Kafkasya şu anda Rusya’nın egemenliği altında ve orada kardeşlerimiz hayatta kalma mücadelesi veriyorlar. Burada geçmiş yıllarda yapıldığı gibi eylemliliklerin sergilenmesi onları ciddi şekilde sıkıntıya sokuyor. Bu sebeple mücadele, hasımlık, kavga gibi kavramlar yerine diplomasi kavramını kullanmayı tercih ediyorum kendi adıma. Rusya devleti ile diplomatik ilişkilerimizi Çerkes kurumları olarak geliştirmemiz birçok konuda önümüzü açacaktır. Kaffed’in bu konuda gerek Rusya Konsolosluğu gerekse DÇB gibi sivil toplum örgütleriyle geliştirdiği ilişkiler önemlidir. Kafkasya ve diaspora arasında ilişkilerin kurulması sonuçta Rusya’nın onayına bağlı. Dönüş meselesi, Kafkasya’ya yapılan ziyaretler, orada okuyan öğrencilerimiz… bunların hepsi diplomasi ile elde edilmiş kazanımlarımız. Bunları yok sayamayız herhâlde.

...aparatı, başka bir şey değil.

NEJAT BAYKUŞ Sürekli DÇB konusunu konuşmak çok sıkıcı oluyor bana sorarsanız. Zaten konumuz diaspora Rusya ilişkileri. Kâğıt üzerinde olan bir yapıyı gündem edip atışmanın bir anlamı yok. Rusya ile hangi konularda ilişki kuracağımızı, muhalif bir noktadan mı yoksa Murat Bey’in dediği gibi diplomatik bir perspektiften mi ilişki kuracağımızı konuşalım.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Ben de tam bunu rica edecektim.

SİNEF KAYAN RAŞİT YAVAŞ Yine geldik DÇB’ye. Murat Bey, DÇB’yi hâlâ sivil toplum örgütü olarak görüyor musunuz gerçekten siz? Bir de Kaffed, DÇB’nin en büyük bileşeni değil mi? DÇB ile nasıl ilişki geliştiriyorsunuz çok merak ediyorum, sonuçta DÇB zaten siz değil misiniz? DÇB’nin nasıl bir katkısı oldu Çerkeslere son yıllarda? Örneğin Suriye’de savaştan kaçarak Kafkasya’ya yerleşmek isteyen Çerkesler için ne yaptı DÇB? Daha bir sürü şey sayabilirim ancak en sıcak gündem bu olduğu için bunu söylüyorum.

MURAT ÖZHAN DÇB siz isteseniz de istemeseniz de Çerkeslerin ön büyük çatı örgütü Raşit Bey. Kaffed DÇB içerisinde ciddi bir mücadele yürütüyor ve merkezi Rusya’da bulunan bir yapıda bu mücadeleyi yürütmek oldukça zor. Suriyeli Çerkesler meselesi hepimizin içinde bir yara ve maalesef DÇB’yi bu konuda harekete geçirmeyi başaramadık.

Diplomasi devletler arasında kurulan ilişki biçimidir arkadaşlar. Devleti olmayan diasporik Çerkeslerin “temsilcisi” olduğunu iddia edenlerin diplomatlığa soyunması çok trajikomik bana kalırsa. Sivil Toplum örgütleri, eğer sadece araştırma amaçlı kurulmadılarsa (ki bahsettiğimiz diaspora örgütlerinin hiçbiri böyle kuruluşlar değildir) tabiatları gereği muhaliftirler. Bizim durumumuzda bir toplum için ise muhaliflik, olması gerekendir.

Sürekli sorunlarımızdan bahsediyoruz ya hani, haklarımızdan falan; dünyanın hiçbir yerinde hiçbir hak ulufe dağıtıcısı tarafından verilmez. Hak dediğiniz bir mücadele sonucunda alınır. Bu şekilde alındığı takdirde de kıymeti bilinir. Mücadele dediğimiz şey toplumu siyasallaştırmayı hedefleyen bir perspektif sunar bize. Mücadele deyince savaş ya da çatışmayı anlayanlar ise egemenin dilini kullananlardır. Burada Murat Bey’in biraz önce dediği “cepheye gidecek gibi konuşuyorlar” cümlesi tam da Rusya’nın istediği manipülasyona alet olmaktır. Çerkes Diasporası hiç mücadele etmesin, politize olmasın, tarihsel haksızlıkları siyaseten gündeme getirmesin, güncel sorunlarının sebepleri üzerine kafa yormasın vs. Bunları dünyada Rusya Devletinden fazla isteyen yok, bir de Murat Bey gibi düşünenler var tabii. Tekrar ediyorum, mücadele deyince karşılık olarak “savaş mı istiyorsunuz” demek egemenin, yani Rusya’nın ağzıyla konuşmaktır. Bunu bilinçli veya bilinçsiz yapmanızın bir anlamı da olmaz. Çerkes diasporasının siyasallaşmasının önündeki en büyük söylemsel bariyer “savaş çığırtkanlığı” gibi ithamlarla sivil bir siyasi mücadelenin boğulması tehlikesidir.

RAŞİT YAVAŞ Ne zaman harekete geçecek ya da geçireceksiniz peki? Nasıl bir STK ki bu, bir türlü harekete geçmiyor? Bir de sürekli Rusya’da olması sorun diyorsunuz. O zaman niye merkezi hâlâ Rusya’da?

Sinef geçen tartışmada söylemişti sanırım; Rusya’da bulunan tek STK de DÇB değil, onlar nasıl çalışıyor da siz çalışamıyorsunuz? Ben cevaplayayım isterseniz. Çünkü DÇB bir devlet...

MÜMTAZ ŞAHSİYET Yine sertleşiyor tartışma…

SAYI 02

49

SİNEF KAYAN Daha bitirmedim… Evet, Kafkasya şu anda Rusya’nın egemenliği altında. Peki, ne yapacağız?

Bu durumu kabul edip Rusya’dan ulufe mi talep edeceğiz? Bunu mu öneriyorsunuz? Diplomasi dediğiniz şey ile hiçbir kazanım elde edilmemiştir, kusura bakmayın. Diplomasi dediğiniz ilişki biçiminin sonu; 450. yıl kutlamaları adı altında tarihimizin çarpıtılmasına sesini çıkaramamaktır, Soçi muhalefetini yıllarca görmezden gelmek, sonunda ise dostlar alışverişte görsün diye ortaya çıkmaktır. Ya da daha güncele geleyim. Mecbur kalınca yarım ağızla 1864’e soykırım demek, iki yıl sonra ise dediğini unutup sadece sürgün deyip muhatabı flulaştırmaktır. Konsolosluk önünden uzak durmak için anma yapacak görünmez kıyı aramaktır. Ya da diplomasinin sonu, başkanı anavatanına giremeyen bir örgüt ve buna ses çıkarmayan bir kitle demektir. Daha saymayacağım…

Rusya gibi sizi soykırıma uğratmış bir devletin zaten tanıması gereken hakları kazanım olarak sunmak ise acizliğin en üst perdesidir herhâlde. Vatanım dediğiniz coğrafyada oturum izni almak konusunda dahi çıkardığı zorluklar ortada. “Dönemeyenlerin dönüşü” ve Kafkasya’da okuyan öğrenciler konusu ise ayrı ve uzun bir tartışma gerektiriyor.

MURAY ÖZHAN Peki senin önerin ne Sinef? Çemkirmeden anlatabilirsen sevinirim.

yapılan eylemler esnasında yaşamıştık benzer bir durumu. Rusya’nın İstanbul Konsolosu ile bir görüşmemiz olmuştu hatırlarsanız ve taleplerimizi iletmiştik. Ardından ise eylemlerimize devam etmiştik.

NEJAT BAYKUŞ Evet, hatta görüşme notlarını yayınlamıştınız yanlış hatırlamıyorsam Raşit Bey. Bence de bu yöntem oldukça faydalı olabilir. Yani hem mücadele hem diplomasi birlikte yürütüldüğü takdirde belli kazanımlar elde edilebilir.

SİNEF KAYAN Kaffed değil, diğer cenahtan, yani Çerfed’den bir kurum yöneticisi, bu dediğiniz görüşmeden bir süre sonra televizyona çıkıp “Bizim sorunumuz Çarlık Rusya’sı ile; mevcut RF ile bir derdimiz yok,” şeklinde özetlenebilecek cümleler sarf etmişti. Bakın arkadaşlar, sizin elinizde yeterli bir toplumsal desteğiniz yoksa oturduğunuz masa (ki siz buna diplomasi masası diyorsunuz) sizi ehlileştirir. Yani kazanım sağlayan, masanın diğer yanındakidir. Siz ise bir süre sonra onun işine yaramayacak cümleleri kurmaktan imtina eder hâle gelirsiniz. Bakın, 50.000 Çerkes ve Çerkes dostunu başka hiçbir devlet ya da egemen yapıdan destek almadan, kendi çabanız ile konsolosluk çevresine yığın 21 Mayıs’ta ve bunu dünyanın gündemine taşımayı başarın, o zaman şimdi randevu almak için çaba harcadığınız konsolosluk odacıları değil, Rusya’nın bakanları düşer peşinize sizinle görüşmek için. Bugün talep dediğiniz şeyler de yürüttüğünüz siyasi bir mücadele sonunda kazandığınız haklar olur.

SİNEF KAYAN Öncelikle çemkirmek gibi hakaretamiz ve cinsiyetçi sayılabilecek bir kelimeyi sarf etmek, en hafif ifadeyle, yakışmıyor Murat Bey. Hâlâ “Önerin ne?” diyebiliyorsanız dergi çıktıktan sonra sakin kafayla dediklerimi okumanızı öneriyorum. Ama okumanızı! Öyle, iki satırlık spotlar üzerinden manipülasyon yapmanızı değil. Oldukça açık söylediklerim.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Ya da Rusya’nın Bakanları yerine FSB çalışanları düşer peşimize… Daha fazla uzatmadan 21 Mayıs etkinlikleri gündemimize geçelim isterseniz.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Biraz sakinleşsek arkadaşlar. Özellikle Sinef senden rica ediyorum. Bu sayının agresifi sensin, kusura bakma. Biraz daha sakin bir tartışma formatına geçebilirsek çok memnun olacağım.

SİNEF KAYAN FSB çalışanlarının takibini, tehdidini ya da sınır dışı edilme ihtimalini göze almayanlar zaten mücadeleden falan bahsetmesin mümkünse…

RAŞİT YAVAŞ Bu sayının değil, her sayının agresifi Sinef. Bunu sadece olumsuz anlamda kullanmıyorum tabii.

Birçok noktada enerjik ve aktif olmak iyidir. Diplomasi – mücadele ikileminde ise bir orta yol olduğu kanaatindeyim. Bir taraftan mücadele edip bir taraftan diplomatik yollar zorlanabilir. Daha önce her ayın 21’inde...

50

SAYI 02

MÜMTAZ ŞAHSİYET Sinef, latife yapıyorum, biraz sakin olsan artık.

Hatta biraz mola verelim isterseniz; daha sonra devam ederiz 21 Mayıs etkinliklerini konuşmaya.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Kısa bir aranın ardından, kaldığımız yerden 21 Mayıs etkinlikleri konusuna başlayalım isterseniz.

Yalnız alanımızın kısıtlı olduğunu hatırlatmak zorundayım.

MURAT ÖZHAN Nasıl bir söylem değiştirmişiz? Diasporanın en tutarlı örgütüdür Kaffed.

RAŞİT YAVAŞ

NEJAT BAYKUŞ 21 Mayıs Çerkesler için en önemli tarih ve bunu en uygun şekilde gündeme getirmek bizim için hayati öneme sahip. Yıllar içerisindeki sürece baktığımızda önce dernek binalarında başlayan anmaların daha sonra Kefken’e ve bir süre sonra da Konsolosluk önlerine taşındığını görüyoruz. Bu gidişat Çerkesler için olumlu bir sürece işaret ediyor kanaatimce. Bence olması gereken İstanbul, Ankara ve Antalya’da, civardaki kurumlarında desteği ile konsolosluk önlerinde eylemler organize edilmesidir. Ayrıca dernek olan her il ve ilçede anma etkinlikleri gerçekleştirilmelidir.

Hani Soçi Olimpiyatları öncesi, diasporada siyasi zemin altınızdan kayarken bir anda Çerkes Soykırımı demiştiniz ya, ondan bahsediyorum.

Hatta konsolosluk önünde eylem bile yapmıştınız, diasporanın peşinden giderek. Birkaç yıl sonra da söylemi yumuşatıp, Kefken’e taşımıştınız hani.

MURAT ÖZHAN Bu üslupla tartışılmaz ama Mümtaz Şahsiyet. Lütfen müdahale eder misiniz?

RAŞİT YAVAŞ 21 Mayıs protestolarının yeri Konsolosluk önleridir arkadaşlar. Protesto diyorum dikkatinizi çekerim, anma değil. 21 Mayıs’ı anmakla kendi kendimize propaganda yapmaktan öteye geçemeyiz, kusura bakmayın. Tarihsel haksızlıkları gündeme getireceğimiz ve muhatabına hesap soracağımız bu günü anma etkinliklerine ya da turistik gezilere indirgemek tam anlamıyla aymazlık olur. Zaten seyrine girmiş 21 Mayıs Çerkes Soykırımı etkinliklerine söylem ve eylem olarak müdahale edilmesi ve sürgün, göç gibi kavramlarla sulandırılmasını tarih affetmeyecektir.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Gerçekten, sürekli Kaffed konuşmasak da 21 Mayıs etkinliklerine gelsek artık.

NEJAT BAYKUŞ MURAT ÖZHAN Sürekli Kaffed ve etkinliklerine bir atıf seziyorum konuşmalarda. Bu da Kaffed’in ne kadar doğru işler yaptığını gösteriyor aslında. 21 Mayıs’ı kitlesel olarak derneklerde anmaya başlayan Kaffed’di arkadaşlar. Ayrıca bu önemli günü kamusallaştırıp Kefken’e taşıyan da Kaffed. Ardından Beşiktaş’ta ülke gündemine oturtan da. Ayrıca Kaffed Soykırım kelimesini kullanan ilk yapıdır, hatırlatırım. Son yıllarda ise Kafkasya’daki soydaşlarımız ile bütünleşmek adına “21 Mayıs’ta denizin iki yakasındayız” organizasyonuna başlamış durumdayız. Bu sene de Kefken’de yapılacak anmadan sonra Nalçik’teki etkinliklere katılarak dosta düşmana mesaj verecektir Kaffed. Bu etkinlikleri 21 Mayıs Turizmi gibi adlandırmalarla gündeme getirmek ise hazımsızlıktan başka bir şey değildir.

RAŞİT YAVAŞ İki yılda bir değişen söyleminizi nasıl açıklarsınız Murat Bey?

Bence bu sorular cevaplanmazsa üzerinizde kalır Murat Bey. Gerçekten bir söylem değişikliği olduğunu düşünmüyor musunuz siz Kaffed’in tutumunda?

MURAY ÖZHAN Hayır, kesinlikle bir tutarsızlık yok. Biz hâlâ soykırım diyoruz. Evet, Nalçik’teki etkinliklerde soykırım dememeye özen gösteriyoruz. Bunun sebebi de oradaki soydaşlarımızı tehlikeye atmaktan çekinmemiz. Yoksa yıllardır olduğumuz yerdeyiz.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Sinef, Senin 21 Mayıs etkinlikleri ile ilgili görüşlerin nedir?

SAYI 02

51

SİNEF KAYAN

SİNEF KAYAN

Kahve arasından önce agresif olduğumu söylemiştiniz ya hani, ikinci oturum başladığından beri sabrediyorum ancak gerçekten katlanmak zor bazı söylenenlere. İsterseniz sükûnetimi de korumaya çalışarak önce konuşulanlara kendi cevaplarımı vereyim sonra olması gereken ile ilgili fikirlerimi aktarayım.

May21 ve NoSochi2014 organizasyonları Gürcistan’daki sürece dâhil olmamıştır Murat Bey. Gürcistan parlamentosundaki organizasyonlar ve soykırımın tanınması mevzusu ABD’deki CCI ile Çerfed kadrolarının çabaları sonucunda gerçekleşmiştir. May21 ve NoSochi2014 İnisiyatifi bu sürecin dışındadır.

Benim fikrim ise soykırım siyasetinin hedefi parlamentolar (hiçbiri) olmamalıdır şeklinde. Ya bilmiyorsunuz ya da bilerek yanıltıyorsunuz kamuoyunu. Sizin gibi eski bir Kaffed yöneticisinin bu süreçleri bilmemesi tek kelimeyle ayıp. Bile bile yapıyorsanız, uygun kelimeyi burada telaffuz etmek istemiyorum.

MÜMTAZ ŞAHSİYET Gayet iyi olur, sükûnet iyidir Sinef. :)

MÜMTAZ ŞAHSİYET Biraz sakinleşerek 21 Mayıs’ta nasıl etkinlikler yapılmalı konusuna gelelim isterseniz?

SİNEF KAYAN Sakin olabileceğimi söylemedim, sadece sıralamayı söyledim Mümtaz Şahsiyet. :) Neyse, daha fazla uzatmadan konuya gireyim ben. Öncelikle bazı yanlış bilgileri ya da çarpıtmaları düzeltmem lazım. 21 Mayıs etkinliklerini Kefken’e taşıyan Kaffed değildir. Kefken’de ilk kitlesel etkinliği İstanbul’daki derneklerin gençlik komisyonları organize etmiştir. Ardından Kaffed, tabiri caizse gençlerin emeğini yok sayarak bu işi biz başlattık demeye başlamıştır. O günlerin şahitleri bu süreci çok iyi bilir. Ayrıca hakkını yememek lazım, İstanbul’da ilk kamusal etkinliği de Demokratik Çerkes Platformu gerçekleştirmiştir. Ardından ise yanılmıyorsam 2009 yılında İstanbul Rusya Konsolosluğu önünde ilk kamusal eylemi (anmayı değil, dikkatinizi çekerim) Kafkasya Forumu gerçekleştirmiştir. 2014 yılına kadar da 21 Mayıs eylemleri Kafkasya Forumu’nun öncülüğünü yaptığı May21 İnisiyatifi tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu süreç içerisinde hem Türkiye’de hem dünyada hiç olmadığı kadar gündem olmuştur Çerkes Meselesi. CNN’den, BBC’ye, Aljezeraa’ya kadar haber olabildiği, haklarında belgesellerin çekildiği tek dönem bu dönemdir Çerkeslerin. Beşiktaş’taki organizasyon ise Taksim’de gerçekleştirilen protestoları etkisizleştirmek için planlanmıştır. Bu esnada şehir dışından gelip her iki etkinliğe de katılmak isteyenlerin İstanbul girişinde bekletildikleri trajikomik Kaffed manipülasyonlarına maruz kalmıştır kitleler. Sonraki yıllarda ise Kaffed’in yaptığı önce Kartal’da garip bir anma, sonrasında ise Samsun’da (ne alakaysa) bir etkinlikten ibarettir. Yapılanların temel amacının kitleleri manipüle ederek muhataptan uzaklaştırmak olduğunu düşünüyorum. Bu süreçte mecburi söylem ve eylem sapmaları da yaşamıştır Kaffed. Özellikle NoSochi2014 ve May21 inisiyatifinin kurduğu 21 Mayıs gündemli hegemonik söylemin etkisiyle Soçi Olimpiyatları öncesi bir kez Ankara’da bulunan Rusya Konsolosluğu önünde eylem yapmıştır. Bu eylemde de Kaffed yönetiminden çok, o dönemki Ankara Çerkes Derneği yöneticilerinin etkisi vardır. Kısaca bu şekilde çarpıtmaları düzeltebiliriz. Bu söylediklerime inanmayanlar internette kısa bir tarama yapabilirler.

Kaffed’in söylem değişikleri de web sitelerinde mevcut zaten.

MURAT ÖZHAN 21 Mayıs’ı Gürcistan’a taşıyıp eli kanlı Gürcistan hükümetine Çerkes Soykırımını tanıtan da o çok övdüğün gruplardı, bunu niye söylemiyorsun.

52

SAYI 02

NEJAT BAYKUŞ Bence en azından 21 mayıslarda ortak bir noktada buluşup birlik olabilmeliyiz. Belli kavramlar üzerinde anlaştıktan sonra bunun çok da zor olmadığını düşünüyorum. Örneğin biraz önce Murat Bey’in de dediği gibi, eğer Kaffed de soykırım diyorsa Çerfed ile pekâlâ ortak etkinlik yapabilir. Düşünsenize Taksim’de veya Beşiktaş’ta iki federasyonun güçlerini birleştirip organizasyon yapabildiğini. Ne kadar etkili olurdu. En güçlü şekilde sesimizi duyurabilirdik. Biraz kişisel veya örgütsel hırslarımızın dışına çıkabilsek aslında bu hiç de zor bir şey değil.

RAŞİT YAVAŞ Bu hepimizin temennisi açıkçası. Hatta biz gerek ÇDP olarak gerekse de Çerfed olarak yaptığımız neredeyse her etkinliğe Kaffed dahil bütün grupları çağırıyoruz. Ancak özellikle Kaffed cenahından şimdiye kadar bir destek ya da yanıt alabilmiş değiliz.

NEJAT BAYKUŞ Yok, ben birbirlerinin etkinliklerine destek versinler demiyorum; birlikte organize etsinler diyorum Raşit Bey.

RAŞİT YAVAŞ Bu da gerçekleşebilir tabii, yeter ki karşı tarafta bir samimiyet görelim. Bizim görüşümüz gayet net. 21 Mayıs’ta eylemlilikten yanayız ve bu eylemliliğin mekânının da Rusya Konsoloslukları olması gerektiğini düşünüyoruz. Bu senede yine muhatabın karşısında olacağız. Hazırlıklarımıza şimdiden başladık. Bu vesileyle de tüm halkımızı eylemimize davet etmiş olayım.

MURAY ÖZHAN Türkiye Çerkes Diasporası’nın en büyük çatı örgütü olarak Kaffed’in 21 Mayıs hakkındaki tutumu da gayet net. Biz de bu sene hem Kefken’de hem de Nalçik’te olacağız. Yani denizin iki yakasında.

RAŞİT YAVAŞ Niye meydanlardan kaçıyorsunuz, anlamıyorum ki…

21 Mayıs Çerkes Soykırımı Çerkesler için bir hatırlamadır aslında.

Kendi gerçekliği ile yüzleşmektir. Bu yüzleşme süreci, küreselleşen dünyada Çerkes kimliğini şekillendirecek en kritik semboldür. Bu sebeple 21 Mayıs eylemlerinin ilk hedefi Çerkeslere ulaşabilmektir.

Soykırımı Çerkeslere anlatmak ve onları alanlarda bir araya getirmek olmalıdır eylemlerin birincil amacı. Bu sebeple siyasallaşmanın da yolunu açacak olan eylemliliğin adresi Rusya Konsoloslukları, yani muhatabın karşısıdır. Ayrıca Konsolosluk olmayan bölgelerde de kurumlar aracılığıyla soykırım temalı yürüyüşler yapılabilir.

Bunların da yerele derdimizi anlatmak adına çok önemli olduğunu düşünüyorum. Türkiye ve Dünya kamuoyuna Çerkes Soykırımını anlatabilmek de oldukça önemlidir ki bu konuda yeterli çaba sarf edilip yaratıcı fikirler üretildiği takdirde, yaşadığımız çağ bize büyük imkânlar sunmaktadır. Dünyada Çerkeslerin yaşadığı bölgelerle irtibata geçerek ortak söylem ve eylem birliği ulus ötesi alanda da sağlanmalıdır. Kendini yetiştirmiş gençleri sürece katarak, yaratıcı görseller ve iletişim kanalları ile ulus ötesi bir perspektif sunarak derdimizi dünyaya anlatabiliriz. Dünyanın vicdan sahibi insanlarından ciddi destek alacağımızı düşünüyorum bu şekilde. Unutmamamız gereken başka bir nokta da Rusya’nın vicdanına seslenebilmek olmalıdır. Her ne kadar baskı altında olsalar, iletişim kanalları kısıtlı ve büyük bir kısımı sürgünde olsa da Rusya’nın vicdanlı entelektüellerine ulaşmanın mümkün olduğu kanaatini taşıyorum.

Son olarak da Çerkes Soykırım siyaseti ulus devletlerin pazarlık masasına meze edilmemelidir. . Parlamentolara başvurmak ya da eylemler için başka ülkelerin kamu otoritelerinden destek almak bizi aparatlaştıracaktır. Küçük bütçeler ve yetişmiş kadrolarla yukarıda saydığım her şey gerçekleştirilebilir. Ancak mevcut kurumların ötesinde bir örgütlenme pratiği gerektiriyor bu. Bu pratiği inşa edecek olanın da ancak büyüklerine ve mevcut kurumlara mesafeli yaklaşan gençler olabileceğini düşünüyorum.

MÜMTAZ ŞAHSİYET

MURAY ÖZHAN Bir şeyden kaçtığımız falan yok Raşit Bey, sürekli sataşmasanız da daha verimli tartışsak. Bugün için en uygun eylem şeklinin bu olduğunu düşünüyoruz ve bunu yapıyoruz. Üstelik bağlı derneklerimizin hepsinde de ayrıca anmalar gerçekleştiri-

Bize ayrılan alanı epeyce aştık aslında bu sayıda.

Ancak ben oldukça verimli bir tartışma yürüttüğümüzü sanıyorum. Umarım bu sene 21 Mayıs’ta farklı mecralarda olsalar da bütün kurumlarımızın faaliyetleri istedikleri amaca ulaşır.

Bir sonraki sayıda yeni bir konu ile karşınızda olacağız. Görüşmek üzere…

lecek.

SİNEF KAYAN 21 Mayıs’ı ne şekilde anladığımıza karar verdiğimizde belki geniş kitlelerden, etkili ve fonksiyonel eylemlilikten bahsedebileceğiz sanırım. Birlik demiyorum, dikkatinizi çekerim geniş kitleler diyorum. Gereksiz birlik beraberlik nutuklarının bize bir faydası olduğu kanaatinde de değilim.

“Bu bölümdeki karakterler yazarın kurgusudur.”

SAYI 02

53

ATAERKİL YÖNLERİYLE ÇERKES TOPLUMU Janset DEMİRCAN

V

eysel Bozkurt iki farklı aile türünden bahseder; anaerkil aile ve ataerkil aile. Güç ve otoritenin anne tarafından kullanıldığı ailelere anaerkil, güç ve otoritenin babada yani erkekte olduğu aile sistemine de ataerkil aile tanımlamasını yapar. Aileden yola çıkarak benzer bir tanımlamayı toplum için de yapmak pekâlâ mümkündür. İlk çağlarda kadının doğurganlığı sebebiyle kutsal sayıldığı, bu nedenle toplum yapısının anaerkil özellikler taşıdığı söylenir. Fakat bu dönemlerde kadın, ağırlığı olan fakat baskıcı ya da otoriter olmayan bir konumdadır. Ayrıca üretimin ortaklaşa gerçekleştirilmesi, mülkiyetin de ortak olması, klan içi demokrasiyi zorunlu kılmıştır. Engels de erkeklerin babalık kavramının farkına vardıktan sonra kadına ve doğan çocuğa sahip çıkmaya başladığını; böylelikle erkeklerin hâkimiyeti ele aldığını savunarak ataerkilliğin ortaya çıkışını betimlemeye çalışır. Ataerkilliğin birçok farklı tanımı yapılmıştır. Genel itibariyle ataerkil toplumu, gücün ve otoritenin erkeğin elinde olduğu, soyun babadan geçtiği, özel mülkiyetin erkeğin hakimiyetinde olduğu ve yine toplum temsilinin erkekte olduğu bir toplum yapısı olarak tanımlamak mümkündür.

Bütün aile efradı da kendisine karşı hürmetkâr olur ve tam bir bağlılık gösterir. Onun her emri itaatsiz yapılır.”

Svetlana Kuşu da Adige Pşıne’yi konu alan belgeselinde şöyle anlatır: “İlginç olan mızıkayı ilk çalanın kadınlar olmasıdır.

Nedeni, önceden mızıkaların çocuklara oyuncak olarak ya da kadınlara hediye olsun diye alınmış olmasıdır. Bu nedenle erkekler yıllarca mızıkaya tepeden baktılar. Ancak mızıkanın tiz sesi hepsini alt etti. Kadınların orta yerde mızıka çalmaları geleneklere uymadığından, evde pencereler açık durumda düğünlere eşlik ederlerdi.” Tabi bu anlatılanlar, mızıkanın yeni yeni ortaya çıkmaya başladığı zamanlar, yani 19. yüzyılın başlarında gerçekleşen hadiselerdir. Sonra sonra kadınlar meydanlarda mızıka çalmaya başlamışlardır. Bunlar dışında, Şıçepşıne ya da Abaza dilinde Aphırtza denen müzik aleti ve Kamil de yine yalnızca erkekler tarafından çalınabilen müzik aletleridir. Bu müzik aletlerinin kadınlar tarafından çalınması hoş karşılanmazdı.

Yine Svetlana Kuşu’nun “Haçeş Şarkıları” isimli belgeselinde, Haçeşlerde büyük bir hürmetle misafir ağırlandığını anlatır. Lakin sözü edilmese de, kahramanlık ve yiğitlik şarkılarının söylendiği Haçeşlerde belgesel boyunca kadınlara hiç yer verilmemiştir.

Birçok kaynak ve anlatı Çerkes toplumunun geçmişten beri anaerkil özellikler taşıdığını iddia eder. Kadının ayrıcalıklı bir konumu olduğundan, toplumda özel bir ilgi ve saygıya layık olduğundan ve sözü geçtiğinden bahsedilir. Buna kanıt olarak da bilhassa mitolojik bir karakter olarak Setenay Guaşe gösterilir. Hâlbuki yukarıda kısaca tanımı yapılan ataerkil toplum modeline daha fazla örnek göstermek mümkündür.

Mitolojik bir manzumede ise şu sözler geçer: • Oğlum, gönlümün gözbebeği/ Bulunduğun Nart Xase’de ne oldu, anlat bana.

• Annemiz Setenay/ Kadınlar Xase ile ilgili soru sorar mı?/ Xase kadın milletinden tavsiye alır mı?/ Kadın milletine danışanlar gerçek Nart değillerdir.”

Elbette ki birtakım gelenekler Çerkes toplumunda kadının, diğer toplumlarla karşılaştırıldığında daha ayrıcalıklı bir konuma sahip olduğunu ve kadınlara hürmet edildiğini gösterir. Misal, bir atlının bir kadına rast geldiğinde hürmeten atından inerek ona evine kadar eşlik etmeyi teklif etmesi, kadınların ağır işlerde ve ziraat işlerinde çalıştırılmaması gibi. Fakat bu örnekler de kadının korunmaya muhtaç olduğunu ve kamusal alanda üretime dâhil olmadığını gösterir. Ayrıca kadına karşı bu yaklaşımlara feminist kuramcılar pozitif ayrımcılık adını verir.

Bu ifadelerin her ne kadar Çerkes toplumunun anaerkillikten ataerkilliğe geçişinin göstergesi olduğu söylense de Sosruko’nun doğumundan önceki birçok hikâyede de Setenay’ın bilgeliğinden çok güzelliğiyle ön planda olduğunu söylemek mümkündür. Oysa soyun anneden geldiğine dair bir ifadeye rastlandığı söylenemez ki, bu bir toplumun anaerkil bir yapıya sahip olmasının en büyük kanıtıdır.

Geleneklere baktığımızda da ataerkilliği yansıtan birçok örnek vermek mümkündür. Bu yazıdaki amaç gelenekleri veya geleneklerin ve toplumun ataerkil olmasını sorgulamaktan ziyade, geleneklerin yanlış yorumlanmasını ve gerçekte olanla dille ifade edilen arasındaki çelişkileri sorgulamaktır.

Baj, Çerkes toplumunda yeri çok önemli olan aileyi anlatırken, babanın aile reisi olduğunu söyler ve babadan şu şekilde bahseder: “Aile reisi olan baba, aile fertlerine karşı vakur ve şefkatli bir amir, terbiyeci vaziyetini daima muhafaza eder.

1

Bozkurt, V. (2014) Değişen Dünyada Sosyoloji, Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.

3

Engels, F. (2003) Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, Eriş Yayınları.

2

Sayılgan, Ö.B ve Erdem, K.B (2012) Ataerkil ve Anaerkil Toplumun Tarihsel Savaşımının “Avatar” Filmi Bağlamında İncelenmesi. İstanbul Arel Üniversitesi İletişim Fakültesi İletişim Çalışmaları Dergisi. 1(1), 99-120.

4

Baj, J. (1995) Çerkesler, Ankara: Ayyıldız Yayınları.

5

https://www.youtube.com/watch?v=nzmhWqli8JE&t=1221s&ab_ channel=guashehuray Erişim Tarihi: 20 Mart 2018

54

SAYI 02

Hikmet CERRAH