Sportplaza Mercator een cultureel dilemma
opdrachtgever_ Sportfondsen Nederland NV en de Gemeente Amsterdam, Stadsdeel De Baarsjes ontwerp_ Venhoeven CS te Amsterdam (www.venhoevencs.nl) projectarchitect _ Ton Venhoeven projectteam_ Danny Esselman, Thomas Flotmann, Cécilia Gross, Richel Lubbers, Jos Willem van Oorschot, Erik de Vries, Manfred Wansink hoofdaannemer_ Van Wijnen Heerhugowaard BV adviseur constructies_ Pieters Bouwtechniek Amsterdam BV installateur_ Hellebrekers Technieken, Nunspeet bouwmanagement_ Draaijer & Partners bv bouwfysica_ Lichtveld Buis en Partners (LBP), Utrecht hoveniersbedrijf_ Copijn Utrecht realisatie_ 2004 - 2006
Een multicultureel sportcentrum en een ontmoetingplaats voor de 129 nationaliteiten in De Baarsjes, dat was de meervoudige opdracht die het stadsdeel medio 2001 formuleerde rondom een nieuw te bouwen badencomplex aan de Jan van Galenstraat, dat het Sportfondsenbad West en het Jan van Galenbad moest vervangen [1]. Beide hadden hun langste tijd gehad en daarbij kreeg De Baarsjes behoefte aan een publiek gebouw dat onder meer de integratie moest bevorderen in een wijk waar 55 procent van de bewoners allochtoon is. Het architectenbureau VenhoevenCS mocht uiteindelijk met deze opdracht aan de slag en kreeg daarmee de kans om een bescheiden bijdrage te leveren aan ‘de wereld volgens Venhoeven’. Een slapende reus Het resultaat is een begroeide, opvallend onopvallende ‘veste’ waar verschillende (etnische) groepen terecht kunnen voor onder meer lichaamtherapie, fitness, een duik in één van de (buiten)baden, een kop koffie in het barretje of een snelle hap in het inpandig fastfood-restaurant Kentucky Fried Chicken. Hoewel het tot ‘Sportplaza Mercator’ gedoopte gebouw zich vlak naast een drukke invalsweg bevindt, wordt de markante verschijning door weinig mensen meteen opgemerkt. Twee rijen bomen en een parallelweg maken dat de glazen puien aan de voorzijde niet direct weggeven dat het hier een drukbezocht multifunctioneel complex betreft. De KFC lijkt door de afwijkende gevelbekleding slechts een bescheiden gebouwtje wat zich in de rug gesteund weet door een met de seizoenen meekleurende rotsformatie.
Tekst: Mark van der Burgt Beeld: VenhoevenCS (tekeningen) & Luuk Kramer (foto’s)
1. Kirsten Hannema ‘Opvallend gecamoufleerd’ in Architectenweb Magazine [december 2006, pag.45] 2. Sportplaza Mercator in Detail (D), Technik [nr. 12, 2008, pag.12]
Situering Sportplaza Mercator aan de Jan van Galenstraat (Noordzijde)
De binnenruimtes van het complex zijn daarentegen verrassend licht en open. In tegenstelling tot wat de buitenkant suggereert, is het Sportplaza niet bang om zichzelf open te stellen voor haar bezoeker. Op enkele plaatsen keert de gevel zichzelf naar binnen en herinnert de bezoeker er zo nog even aan dat hij zich bevindt onder een deken van zorgvuldig samengestelde flora. Deze wisselend succesvolle ‘verticale tuin’, bedacht door de Franse wetenschapper Patric Blanc, bevat over een oppervlakte van 2.000 m2 circa 50 plantensoorten die zijn afgestemd op de vier windrichtingen [2]. 1
Aan de achterzijde van het Sportplaza bevindt zich de ligweide met de twee buitenbaden. Afwisselend beschut door bomen die stammen uit de tijd van vóór de realisatie van het complex is het daar bij zonnig weer blijkbaar goed toeven. De behoefte aan zo een plaats was al groot toen het Jan van Galenbad nog op deze plaats te vinden was, maar heeft daarna aan populariteit niets ingeboet. Al bij geringe temperatuurstijging zoeken omwonenden hun heil aan de waterrand. De ligweide zelf is omringd met een manshoge - niet verrassend - begroeide muur. Aan de zuidkant van deze muur bevindt zich Speeltuin Mercator, van waaruit verschillende sportieve activiteiten voor de buurt worden georganiseerd.
Vaart der volkeren Het ingediende schetsontwerp van VenhoevenCS speelde duidelijk in op de zestal aandachtspunten die vooraf waren geuit door de projectcommissie en zette de vier andere geselecteerde architectenbureaus daarmee blijvend op achterstand (Arons en Gelauff Architects, CePeZed, Claus en Kaan Architecten en [het toen nog] Köther en Salman Architecten). De commissie verlangde namelijk van de plannen dat er uitspraken werden gedaan over de toekomstwaarde die het gebouw kon hebben, de verscheidenheid aan gebruikers, de aantrekkelijkheid van het gebouw voor deze zelfde gebruikers, de symboolfunctie die het zou kunnen vervullen (vanwege haar ligging), de kwaliteit van de buitenruimte en de duurzame insteek van materiaalgebruik en energiebeheer. Uit het jury-rapport blijkt al meteen een duidelijk voorkeur voor het plan van VenhoevenCS: “Venhoeven presenteert een ambitieus idee dat een spannende samenhang brengt in het diverse programma. Zijn plan heeft alles in zich om uit te groeien tot een goed ontwerp.” [3], aldus de jury, bestaande uit Erica Terpstra (vz.), Andries Geerse, Ton Schaap en Vera Yamovshtchinsky. De andere plannen zijn naar de mening van de jury onvoldoende uitgewerkt (A&G en K&S), bevatten een verkeerde focus (CePeZed) of hebben een te open karakter (C&K). [3]
Het nieuw te bouwen ‘badhuis’ heeft volgens VenhoevenCS de ambitie om een verbindend element te worden wat de integratie zal bevorderen en de openbare ruimte moet verbeteren [4]. Dat dit geen gemakkelijke taak is in een gevarieerde wijk als De Baarsjes is evident. Zo was er bij de opening van het gebouw al meteen een aanmerking uit conservatieve hoek: de Islamitische zwemvereniging De Waterlelie kon zich niet vinden in de grote glazen puien die het zwembad op enkele plaatsen scheidt van de buitenwereld en van andere ruimtes in het gebouw zelf. Columniste Ebru Umar ageerde tegen dit verwijt in Het Parool: “Het wachten was natuurlijk op de eerste moslimvrouw die een zwembad zonder inkijk wil (of
Exterieur van de achterzijde met het buitenbad en de ligweide. Rechts bevindt zich de Orteliuskade (oostzijde) en achter het complex de Jan van Galenstraat (noordzijde).
3. Erica Terpstra ‘Architectenselectie Combibad Advies Selectiecommissie’ [januari 2002, pag. 6] 4. Esther, Wouters - ‘Nieuw zwembad maakt cultuurverschil transparant’ in Nieuw Amsterdams Peil [september 2006] Bregje Lampe - ‘Zwemmen in een belevingspakket’ in Het Parool [maart 2007, pag. 12-13]
Interieur met zicht op het buitenbad aan de achterzijde.
Interieur van het instructiebassin met zicht op de granieten trappenpartij.
Interieur van het hoofdbad, met op de achtergrond de doorkijk naar de feestzaal. Rechts bevindt zich de Jan van Galenstraat (noord).
2
3
Exterieur van de hoofdentree aan de Jan van Galenstraat.
Interieur van de entree. De loopbrug verbindt de fitnessruimte met de kantoren en de vleugel van de feestzaal.
Zicht op de achterzijde vanaf de Orteliuskade.
Begane grond
1. 2. 3. 4. 5.
Entreehal Horeca-ruimte Entree feestzaal Kleedruimtes Douchepatio
6. 7. 8. 9. 10.
Peuter-/ kleuterbad Instructiebassin Doelgroepenbassin Wedstrijdbassin Therapiebassin
1e verdieping
11. 12. 13. 14. 15.
4
Buitenbassin Fastfood-restaurant Bergruimte Technische ruimte Feestzaal
16. 17. 18. 19.
Keuken Kantoor Fitnessruimte Zonnestudio/ stoomcabine
zegt te willen). What’s next? Een wijk waar vrouwen niet op straat mogen komen en ze niet dezelfde rechten hebben als mannen?” [5]. Opvallend is dat hier door de jury al voor was gewaarschuwd bij de inzending van Claus en Kaan Architecten [6]. Het laat zien dat een gebouw dat zich richt op verschillende groepen, ook conflicterende belangen blootlegt. Daarbij is de achtergrond van de ontwerper zelf moeilijk uit te vlakken. Het vergt (blijkbaar) veel van het inlevingsvermogen van de architect om te ontwerpen voor verschillende en, bovenal, exotische culturen. Hierbij komt ook het eeuwige dilemma van de architect naar voren: Moet hij zich opstellen als de hoeder van de toekomst, waarbij zijn ontwerpen de gebruikers sturen, aanleren, uitdagen, forceren of belonen? Of staat hij ten dienste van de gebruiker en zijn culturele antropologie en is het juist zijn taak om daar volledig kennis van te nemen, teneinde een project te realiseren wat past als een warme jas? En in hoeverre ben je als architect-ondernemer in staat economische, zakelijke en politieke afwegingen naar de achtergrond te laten verdwijnen? In het boek ‘The Wonderful World of VenhoevenCS Architects’ lijkt Ton Venhoeven het antwoord te geven door te stellen: “The capsules we live or drive in, aimed at a live in splendid isolation, prevent real encounters. (...) To make real connections between people, the development of nodes and micro networks is required. Only then, real encounters and events can help to change one’s otherwise frozen perspective.” [7]. Die insteek komt duidelijk naar voren als je je beweegt door het Sportplaza. Overal bevinden zich doorkijkjes en openingen naar andere plekken in het gebouw, waardoor de verschillende gebruikersgroepen telkenmale worden getrakteerd op uitzicht op de ander. Dat het hier vooralsnog blijft bij visuele relaties zwakt het hierboven geciteerde statement wel wat af. De bar en de entreeruimte lijken de enige plaatsen te zijn waar iedereen fysiek samenkomt en er échte ontmoetingen plaats hebben tussen de verschillende groepen. De beperkte afmetingen van de bar lijken een ‘real connection’ in de hand te werken, maar dragen het gevaar in zich dat men deze plaats mijdt of bij mooi weer uitwijkt naar het terras. Hoewel laatstgenoemde verplaatsing geen probleem lijkt, wordt de kwaliteit van het buitenterras bedreigd door het voortdurende lawaai dat van de Jan van Galenstraat komt; één van de drukke invalswegen naar de binnenstad. Loopt VenhoevenCS daarmee vooruit op een gebiedsontwikkeling die nog staat te gebeuren of heeft het Programma van Eisen hier verlammend gewerkt? In tegenstelling tot het bestuur van De Waterlelie, hadden omwonenden vooraf wél duidelijk aangegeven alleen akkoord te gaan met de nieuwbouw van het complex als het groen van het Rembrandtpark zoveel mogelijk behouden zou blijven [8]. VenhoevenCS kwam met zijn inzending aan deze wens tegemoet door over het hele project een groene deken te leggen en de zwembadruimtes verdiept in het maaiveld aan te brengen. De huid geeft daardoor weinig tot niets weg van de functies die in het gebouw zijn opgenomen. Enkel door de openingen die ontstaan als de gevel zich optrekt krijgt men een idee van wat er zich binnen afspeelt. Opmerkelijk is het feit dat de gevel zich wel als een landschap om het interieur vouwt, maar op weinig plaatsen ook als zodanig is te benaderen. Het exterieur ontpopt zich daarmee als camouflage; als iets wat iets anders suggereert te zijn [9]. Het lijkt daarmee een wel erg letterlijke tegemoetkoming aan de buurtbewoners. Het ‘groen’ waar de omwonenden blijkbaar zo veel waarde aan hechten bevindt zich in feite alleen maar op en om het gebouw van VenhoevenCS. Direct achter het Sportplaza ligt zich de werf van het stadsdeel, evenals een speeltuin met betonnen voetbalveldjes. De wens van de omwonenden betrof dus niet zozeer het behoud van groen, maar eerder een verzoek tot aanleg ervan. Wat daarbij opvalt is dat er in het Programma van Eisen van het badencomplex geen overdekte parkeerplaatsen zijn opgenomen. Alhoewel dit wellicht uit kostenbesparing is voortgekomen, zou de impact voor de omgeving aanzienlijk zijn geweest. De camouflage van het gebouw zou in dat geval benut worden om de échte storende elementen uit het straatbeeld te laten verdwijnen. De weg zou vrij zijn om de door Ton Venhoeven zo nagestreefde ‘knopen’ te creëren, in én om het gebouw: waar omwonenden elkaar ontmoeten en waar het effect van het Sportplaza in de omgeving kan na-ijlen als een steen die in een strakke vijver wordt geworpen. De ‘golven’ lijken nu stuk te slaan op de nabije verkeersader en op de vele geparkeerde auto’s rondom het complex.
5. Ebru Umar - ‘Halalzwembad, dat is pas rein’, Het Parool [augustus 2006] 6. Erica Terpstra ‘Architectenselectie Combibad Advies Selectiecommissie’ [januari 2002, pag. 4]
7. Ton Venhoeven - ‘Micro networks and events’ in ‘The Wonderful World of VenhoevenCS Architects’, Episode Publishers [Rotterdam, 2009, pag. 115]
8. Acram - ‘Stadsgezichten: Sportplaza Mercator’ in Het Parool [juli 2009]
9. ‘VenhoevenCS, Sportplaza Mercator’ in ‘Jaarboek Architectuur in Nederland 2006/07’, NAi Publishers [Rotterdam, 2007, pag. 138-145]
Vermenging Of het VenhoevenCS is gelukt om een gebouw te realiseren dat alle zes de geformuleerde aandachtspunten van het stadsdeel invult valt te bezien. Of dit ook het streven moest zijn is daarbij een nog belangrijkere vraag. Hoewel Sportplaza Mercator een bijzonder en uitdagend gebouw is dat zowel omstanders als gebruikers intrigeert, lijkt het effect op de wijk paradoxaal genoeg teniet te worden gedaan door diezelfde omgeving: de drukke en lawaaierige Jan van Galenstraat en de vele parkeerplaatsen rondom het Sportplaza lijken eventuele spontane ‘events’ [7] in de kiem te smoren. De bezoeker wordt hierdoor onbewust gestimuleerd om zo snel mogelijk het complex binnen te gaan en te blijven. Maar ook de ligweide aan de achterzijde (waar je geen hinder ondervindt van onze ‘heilige koe’) suggereert niet uit te zijn op een relatie met de gebeurtenissen in de omgeving. Alles lijkt het directe resultaat van de initiële wens om het gebouw eigenlijk niet te willen zien. Waarschijnlijk was De Baarsjes er meer bij gebaat als VenhoevenCS niet naar ze had geluisterd. 5