ko p s t u k k e n
‘Praten als Brugman’. Wie kent die uitdrukking niet? Bedoeld wordt iemand die veel en met grote overtuigingskracht praat. De zegswijze gaat terug op Jan Brugman, een minderbroeder die in de vijftiende eeuw als volksprediker het hele land doorreisde om de mensen op te roepen tot een eenvoudig, christelijk leven.
Jan Brugman (ca. 1400-1473)
Brugman is waarschijnlijk in 1400 geboren in Kempen, ten Oosten van Venlo. Hij werd franciscaan in Gouda, en vervolgens in Mechelen gardiaan van de minderbroeders‘observanten’, die streefden naar strikte naleving van het armoede-ideaal van Franciscus en zich verzetten tegen de rijkdom van kloosters. In Mechelen schreef Brugman zijn eerste grote traktaat, De spiegel van onvolkomenheid, in feite een oproep tot strenge hervormingen binnen de orde. Brugman ontwikkelde zich al snel tot een toonaangevende figuur binnen de observantie beweging en eveneens tot begenadigd boeteprediker, in de tweede helft van zijn leven (na 1450) ook buiten de orde en in de volkstaal.
Beeld Antonius van Padua, minderbroedersklooster Megen.
Prediker De corruptie en onkuisheid van priesters, de onrechtvaardigheid van bestuurders en de spel- en drankzucht van leken waren hem een doorn in het oog. Om deze misstanden te bestrijden predikte hij soberheid, naastenliefde, boetedoening en navolging van de gekruisigde Christus. In de jaren tussen 1458 en 1463 moet hij tenminste tweeduizend kilometer hebben afgelegd. Tegelijk bleef hij ook zeer actief binnen de franciscaanse observantiebeweging. In 1454 werd Brugman lector in de theologie in het klooster van de minderbroeders-observanten in het Noord-Franse Sint-Omaars. Daar schreef hij het bekende werkje Het leven van Lidwina, over de Schiedamse mystica die hem fascineerde. In 1462 trad hij aan als vicaris van de Keulse observantenprovincie, maar na 1464 trok hij zich terug in het observantenklooster te Nijmegen om daar, in de laatste jaren van zijn leven, te schrijven aan zijn Devote oefeninghe (of Het Leven van Jezus), een eigen compilatie van in de volkstaal overgeleverde Jezusverhalen. Brugman overleed in 1473 in Nijmegen, waar hij begraven werd op het kerkhof van het klooster. Tijdens de verplaatsing van het klooster in 1487 werd zijn schedel onder het altaar van de nieuwe kerk geplaatst, maar met de plundering van het klooster in 1566 verdwenen de relieken van de heiligen en de schedel van de prediker, die ondanks het latere predicaat beatus nooit zalig werd verklaard.
Preken Wat bleef waren de verhalen over zijn charismatische optreden en de fraaie retoriek van zijn preken. Wetenschappelijk gezien is de overlevering van de preken echter een groot probleem: hoewel er twee mooie collecties zijn in Gent en Antwerpen, die vooral preken voor zusters bevatten, zijn veel van zijn preken gewoonweg niet overgeleverd. De wel overgeleverde preken zijn vaak fragmentarisch en het resultaat van sporadische optekening van de zijde van het publiek, waardoor ze nauwelijks nog iets verraden van de verbale en begeesterende kracht waarvan Brugman, al pratende, getuigd moet hebben. Krijn Pansters Deze rubriek wordt verzorgd door medewerkers van het Franciscaans Studiecentrum. Info: www.franciscaans-studiecentrum.nl.
4
Preekstoel met pater Brugman. Geringeloord en geglazuurd aardewerk. Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, Amsterdam. Keramiek, Rijnland ca. 1780.