Sylibinina i jej dzialanie hepatoprotekcyjne

PRACE POGL¥DOWE

Halina KOSTEK1,2 Jaros³aw SZPONAR1 Micha³ TCHÓRZ1 Magdalena MAJEWSKA1 Hanna LEWANDOWSKA-STANEK1

Sylibinina i jej dzia³anie hepatoprotekcyjne z punktu widzenia toksykologa Silibinin and its hepatoprotective action from the perspective of a toxicologist

Samodzielny Publiczny Szpital Wojewódzki im. Jana Bo¿ego w Lublinie Regionalny O rodek Toksykologii Klinicznej Ordynator: Dr n. med. Hanna Lewandowska-Stanek

1

Katedra i Zak³ad Anatomii Prawid³owej Cz³owieka Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Ryszard Maciejewski

2

Dodatkowe s³owa kluczowe: sylibinina hepatocyty amanityna Additional key words: silibinin hepatocytes amanitin

Adres do korespondencji: Dr n. med. Jaros³aw Szponar SPSzW im. Jana Bo¿ego w Lublinie Regionalny O rodek Toksykologii Klinicznej ul. Biernackiego 9, 20-089 Lublin tel.: 81 740-89-83 e-mail: szponar.jarek@gmail.com

Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 8

Sylibinina jest najaktywniejszym sk³adnikiem kompleksu flawonoidów - sylimaryny - zawartego w owocach ostropestu plamistego (Sylibum marianum). Jej mechanizm dzia³ania jest z³o¿ony i bardzo korzystny w ochronie hepatocytów. Z jednej strony zwi¹zek ten blokuje wnikanie ró¿nych toksyn (np. amanityny) do wnêtrza hepatocytów nie dopuszczaj¹c w ten sposób do mierci komórek z drugiej poprzez swe dzia³anie wewn¹trzkomórkowe zapobiega apoptozie. Chroni w¹trobê przed utleniaj¹cym dzia³aniem wolnych rodników tlenowych poprzez zwiêkszenie aktywno ci enzymów dysmutazy i peroksydazy oraz wzrost stê¿enia glutationu i aktywno ci peroksydazy glutationowej. Sylibinina wzmacnia i stabilizuje b³ony komórkowe, hamuje syntezê prostaglandyn zwi¹zanych z peroksydacj¹ lipidów, a tak¿e sprzyja regeneracji w¹troby poprzez stymulacjê syntezy bia³ka i wp³yw na wytwarzanie nowych hepatocytów. Szczególnie interesuj¹cym tematem z punktu widzenia toksykologa jest zastosowanie sylibininy w zatruciu muchomorem sromotnikowym, badania kliniczne prowadzone w tym kierunku s¹ bardzo zachêcaj¹ce. Inne korzystne zastosowanie sylibininy dotyczy marsko ci w¹troby na tle choroby alkoholowej. Wykazano istotn¹ redukcjê miertelno ci zale¿n¹ od przyczyn w¹trobowych w marsko ci poalkoholowej w¹troby oraz rzadsze wystêpowanie encefolopatii w przebiegu tej choroby u pacjentów leczonych sylibinin¹. Zastosowanie sylibininy wykracza poza choroby w¹troby i rozszerza siê w kierunku chorób nowotworowych a nawet cukrzycy typu 2. Interesuj¹ce, ¿e substancja pochodzenia ro linnego, wystêpuj¹ca w rodowisku naturalnym, ma tak silne, korzystne i wielokierunkowe dzia³anie. Nauka przyczyni³a siê do ulepszenia biodostêpno ci sylibininy dziêki czemu sta³a siê ona bardziej skuteczna.

Silibinin is the most active component of a complex of flavonoids silymarin contained in fruit milk thistle (Sylibum marianum). Its mechanism of action is complex and highly beneficial in protecting hepatocytes. On the one hand this compound blocks the penetration of various toxins (for example amanitin) into the hepatocytes not allowing in this way for the cell death and on the other hand, it prevents apoptosis through intracellular. It protects the liver from oxidative intracellular free radicals by increasing the activity of enzyme superoxide dismutase and peroxidase, as well as by increasing the concentration of glutathione and the activity of the peroxidase. Silibinin strengthens and stabilizes the cell membranes, inhibits the synthesis of prostaglandins associated with the lipid peroxidation and promotes regeneration of liver through the stimulation of protein synthesis and effect on the production of new hepatocytes. A particularly interesting topic from the perspective of a toxicologist is the application of silibinin in Amanita phalloides poisoning. Clinical trials conducted in this respect are very encouraging. The other beneficial application of silibinin is in therapy of the alcoholic liver cirrhosis. The evidence shows that the use of silymarin leads to a significant reduction in liverrelated mortality and even reduction in the number of patients with encephalopathy in the course of the disease.

Application of silibinin goes beyond liver disease and expands in the direction of cancer and even diabetes. What is interesting is the fact, that the substance of herbal origin occurring in the environment is so strong, favorable, beneficial and multidirectional. Science has contributed to improving the bioavailability of silibinin thus making it more effective.

Sylibinina jest najaktywniejszym sk³adnikiem kompleksu flawonoidów - sylimaryny - zawartego w owocach ostropestu plamistego (Sylibum marianum). Ro lina ta

nale¿¹ca do rodziny astrowatych pochodzi z regionu ródziemnomorskiego. Wygl¹dem przypomina oset i rozprzestrzeni³a siê w wielu rejonach wiata, tak¿e w Polsce. Wy541

stêpuje jako ro lina uprawna lecz tak¿e jako forma zdzicza³a spotykana jest w ogrodach oraz obszarach ruderalnych. Jest cenion¹ ro lin¹ lecznicz¹, jako surowiec zielarski wykorzystuje siê owoce zawieraj¹ce 2-3% sylimaryny. Sylimaryna jest standaryzowanym ekstraktem z nasion, w sk³ad którego wchodz¹ izomery: sylibinina (50-60%), izosylibinina (ok. 5%), sylichristyna (ok.20%) i sylidianina (15%). Z kolei sylibinina jest mieszanin¹ dwóch stereoizomerów sylibininy A i sylibininy B wystêpuj¹cych w zbli¿onych proporcjach [11,16].

Dzia³anie hepatoprotekcyjne sk³adników ostropestu plamistego znane jest od wieków. Ju¿ w I wieku naszej ery opisa³ je Pliniusz Starszy a nazwê ³aciñsk¹ Silybum nada³ tej ro linie grecki lekarz Dioscorides 100 lat p.n.e. Badania naukowe prowadzone in vitro oraz na zwierzêtach laboratoryjnych, a tak¿e doniesienia kliniczne potwierdzaj¹ wielowiekowe obserwacje i przyczyniaj¹ siê do wyja nienia mechanizmu dzia³ania flawonoidów, w tym sylibininy [2,10].

Jednym z bardzo korzystnych dzia³añ sylibininy jest ochrona hepatocytów przed dzia³aniem utleniaj¹cym wolnych rodników tlenowych poprzez zwiêkszenie w nich zawarto ci enzymów, dysmutazy i peroksydazy oraz wzrost stê¿enia glutationu i aktywno ci peroksydazy glutationowej [5,6]. Innym punktem dzia³ania jest wp³yw na b³ony komórkowe na poziomie których zwi¹zek ten blokuje wnikanie ró¿nych toksyn (np. amanityny) do wnêtrza hepatocytów nie dopuszczaj¹c w ten sposób do mierci komórek [8,12,23]. Sylibinina wzmacnia i stabilizuje b³ony komórek w¹trobowych, hamuje syntezê prostaglandyn zwi¹zanych z peroksydacj¹ lipidów, a tak¿e sprzyja regeneracji w¹troby poprzez stymulacjê syntezy bia³ka i wp³yw na wytwarzanie nowych hepatocytów [5,23].

Sylimaryna i inne flawonoidy dzia³aj¹ hamuj¹co na zale¿ny od glikoproteiny-P wyp³yw komórkowy, co mo¿e zmieniaæ wnikanie i dostêpno æ biologiczn¹ leków i toksyn bêd¹cych substratami glikoproteiny-P. Kolejnym mechanizmem dzia³ania jest hamuj¹cy wp³yw flawonoidów na enzymy cytochromu P450, co mo¿e zmieniaæ metabolizm leków zale¿nych od tej grupy enzymów [27].

Szczególnie interesuj¹cym tematem z punktu widzenia toksykologa jest zastosowanie sylibininy w zatruciu muchomorem sromotnikowym. Czynnikami wywo³uj¹cymi objawy zatrucia (zespo³u sromotnikowego) s¹ amatoksyny produkowane przez 3 rodzaje grzybów - Amanita, Galerina i Lepiota.

S¹ one cyklicznymi oktapeptydami uwalniaj¹cymi 3 g³ówne pochodne: alfa, beta i gamma-amanityny, które silnie hamuj¹ syntezê bia³ka w komórkach. Dzieje siê to przez blokadê polimeraz j¹drowych II i III, przy czym wysoce wra¿liwa na to dzia³anie jest polimeraza II, podczas gdy polimeraza III umiarkowanie. Wystarczy stê¿enie 5-10 ng/ml amanityny w tkance do zahamowania transkrypcji DNA na mRNA. Wykazano, ¿e alfaamanityna hamuje transkrypcjê genów mRNA, snRNA, tRNA i 5SrRNA [8,14,29].

W hepatocytach polimeraza II funkcjonuje w ilo ci ok. 40 000 kopii na komórkê.

Amatoksyny tworz¹ silny (lecz nie kowalent542

ny) kompleks z polimeraz¹ II. Dopóki istnieje zapas mRNA komórka mo¿e kontynuowaæ swe funkcje przez pewien czas, odpowiadaj¹cy okresowi utajenia przed wyst¹pieniem objawów zatrucia. Nowe badania wyja niaj¹ co dzieje siê po zablokowaniu transkrypcji. Nastêpuje uruchomienie zaprogramowanej mierci komórki (apoptozy) przez drogê wewn¹trz i zewn¹trzpochodn¹.

W aktywacji obu szlaków po rednicz¹ bia³ka p53, p63, p73. Rodzina p53 prowadzi do ekspresji receptorów mierci CD95, TNFR1, TRAILR1 i R2 na powierzchni komórki.

Amatoksyny aktywuj¹ kaspazy rozszczepiaj¹ce bia³ka p53, co prowadzi do zwiêkszenia depolaryzacji b³on mitochondrialnych i uruchomienia drogi wewn¹trzpochodnej [3,29].

Sylibinina dzia³a stymuluj¹co na polimerazê RNA, pobudza wewn¹trzkomórkow¹ tlanslacjê; zwiêksza syntezê rybosomalnego RNA czego skutkiem jest nasilenie syntezy bia³ek strukturalnych i czynno ciowych hepatocytów. Ostatnie badania wskazuj¹, ¿e sylibinina zmniejsza poziom apoptozy komórek w¹trobowych poprzez wp³yw na wewn¹trz i zewn¹trzpochodn¹ drogê aktywacji zaprogramowanej mierci komórek. Poprzez supresjê czynnika TNF-alfa indukowanego przez amanitynê zapobiega aktywacji czynnika j¹drowego NF-kappaB, kinazy c-Jun-N-koñcowej i w konsekwencji apoptozy [15]. Znane jest tak¿e silne dzia³anie przeciwzapalne sylibininy poprzez wp³yw na TNF- alfa, interleukinê-6, tlenek azotu czy te¿ antagonistów interleukiny-1 [2,28].

We wczesnej fazie zatrucia dzia³anie sylibininy ma zbawienny wp³yw na dalszy jego przebieg poprzez blokadê bia³ka transportowego OATP1B3 i zahamowanie wnikania amanityn do hepatytów [29]. Dziêki tym w³a ciwo ciom lek ten staje siê najwa¿niejszym elementem terapii zespo³u sromotnikowego obok N-acetylocysteiny oraz intensywnej terapii objawowej. Jej niska toksyczno æ w stosowanej dawce 5 mg/kg we wlewie i.v. przez godzinê, a nastêpnie wlew ci¹g³y 20 mg/kg m.c./dobê przez kolejne 3 dni [3,11,14,29] czyni j¹ bardziej atrakcyjnym preparatem w porównaniu z niepozbawionymi dzia³añ niepo¿¹danych penicylinami, sterydami czy cefalosporynami. Toksyczno æ sylibininy jest tak niska, ¿e w niektórych badaniach obserwowano mniej objawów ubocznych w grupie leczonej tym zwi¹zkiem w porównaniu z grup¹ leczon¹ placebo [11]. Wystêpuj¹ce sporadycznie objawy niepo¿¹dane to ³agodne dolegliwo ci ¿o³¹dkowo-jelitowe, stawowe, wi¹d lub pokrzywka na skórze [14].

Inne przyk³ady zastosowania sylibininy w toksykologii s¹ na etapie badañ na zwierzêtach i dotycz¹ zatrucia ochratoksyn¹, mikrocystyn¹, czterochlorkiem wêgla, acetaminofenem, praseodymium, galaktozamin¹ [2,10,11].

Istniej¹ przekonywuj¹ce dane kliniczne na temat korzystnego zastosowania sylibininy w marsko ci w¹troby na tle choroby alkoholowej. Korzy ci polega³y na poprawie parametrów laboratoryjnych, tzn. poprawie czasu protrombinowego, zmniejszeniu poziomu transaminaz, a tak¿e poprawie obrazu histologicznego w¹troby. Wykazano równie¿ istotn¹ redukcjê miertelno ci zale¿nej Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 8

od przyczyn w¹trobowych w marsko ci poalkoholowej w¹troby oraz rzadsze wystêpowanie encefolopatii w przebiegu tej choroby u pacjentów leczonych sylibinin¹ [20,21].

Prawdopodobnie korzy ci z terapii sylibinin¹ bêd¹ odnosiæ pacjenci z niealkoholowym st³uszczeniowym zapaleniem w¹troby (NASH) tak¿e w wyniku uszkodzenia polekowego (np. pacjenci leczeni przez wiele lat pochodnymi fenotiazyny czy butyrofenonu z przyczyn psychiatrycznych).

Prowadzone s¹ badania dotycz¹ce korzystnego wp³ywu sylimaryny na przebieg infekcji wirusem HCV. Wykazano na hodowlach komórkowych hamowanie wnikania i replikacji wirusa, zmniejszenie poziomu RNA wirusa, jak równie¿ dzia³anie antyoksydacyjne i antyproliferacyjne sylibininy w stosunku do komórek T i zmniejszenie produkcji cytokin prozapalnych oraz hamowanie transkrypcji zale¿nej od czynnika NFkappaB prowadz¹cej do apoptozy [1,19, 25,26].

Zastosowanie sylibininy wykracza poza choroby w¹troby i rozszerza siê w kierunku chorób nowotworowych. Udowodniono ju¿ jej dzia³anie przeciwnowotworowe w przypadku komórek gruczolakoraka prostaty [18], estrogenozale¿nego i niezale¿nego raka sutka, ludzkiego raka jelita grubego [7] oraz raka p³uc [22]. Dzia³anie to prawdopodobnie opiera siê na regulacji uwalniania i funkcjonowania cytokin, wp³ywie na syntezê DNA i czynników wzrostu, zahamowaniu proliferacji i indukcji apoptozy w komórkach nowotworowych [4,15,28]. Istotne znaczenie mo¿e mieæ tak¿e dzia³anie cytoprotekcyjne sylibininy redukuj¹ce dzia³ania niepo¿¹dane cytostatyków [13].

Prowadzono równie¿ badania nad skuteczno ci¹ sylibininy w terapii cukrzycy typu 2, wykorzystuj¹c dzia³anie antyoksydacyjne zwi¹zku. Jak wiadomo stres oksydacyjny odgrywa wa¿n¹ rolê w patogenezie tego typu cukrzycy z czego wynika przydatno æ flawonoidów w jej leczeniu. Podawano Silymarin w dawce 200 mg 3 x dz przez 4 miesi¹ce, co spowodowa³o obni¿enie poziomu HbA1c, poziomu glukozy na czczo, cholesterolu ca³kowitego, trójglicerydów i poprawê profilu glikemii [9].

Fascynuj¹ce jest to, ¿e substancja pochodzenia ro linnego, wystêpuj¹ca w rodowisku naturalnym, mo¿e mieæ tak silne, korzystne i wielokierunkowe dzia³anie. Nauka przyczyni³a siê do ulepszenia biodostêpno ci sylibininy, która w formie suchego ekstraktu ro linnego jest s³abo rozpuszczalna i mniej skuteczna.

Suchy ekstrakt z ostropestu plamistego ³¹czono w roztworze z beta-cyklodekstryn¹ przez co sylimaryna traci³a sw¹ krystaliczn¹ strukturê i formowa³a s³abe wi¹zanie z no nikiem. To prowadzi³o do dwukrotnego wzrostu powierzchni aktywnej w porównaniu z suchym wyci¹giem. Badania na szczurach wykaza³y 6,6-krotny wzrost biodostêpno ci tej postaci leku [24].

Poprawê w³a ciwo ci farmakologicznych sylibininy mo¿na uzyskaæ poprzez jej glikozylacjê. Substancja ta w postaci galaktozydu, glukozydu, laktozydu czy maltozydu by³a lepiej rozpuszczalna w wodzie, a tak¿e wykazywa³a silniejsze dzia³anie hepatoprotekcyjne (wiêksz¹ efektywno æ w preH. Kostek i wsp.

wencji liporeoksydacji b³on mitochondrialnych komórek w¹troby szczurów, wiêkszy efekt cytoprotekcyjny w erytrocytach szczura oraz w pierwotnych kulturach hepatocytów). Glikozylacja sylibininy istotnie redukowa³a toksyczny efekt obserwowany podczas przed³u¿aj¹cej siê inkubacji w pierwotnych kulturach hepatocytów [12].

Znaczn¹ poprawê biodostêpno ci uzyskano tworz¹c kompleks sylimaryny i fosfatydylocholiny (lecytyny) o nazwie Silipide (nazwa handlowa Siliphos firmy Indena).

Po³¹czenie to, jako tzw. fitosom ³atwiej przechodzi ze rodowiska hydrofilnego przez lipidowe b³ony komórkowe do cytoplazmy a st¹d do krwi [11].

Z³e wch³anianie flawonoidu zale¿y od dwóch g³ównych czynników. Po pierwsze s¹ one wielopier cieniowymi cz¹steczkami zbyt du¿ymi by podlegaæ adsorpcji na zasadzie zwyk³ej dyfuzji; nie s¹ tak¿e wch³aniane przez transport aktywny. Drugim czynnikiem jest problem z przechodzeniem przez lipidowe b³ony komórkowe enterocytów wynikaj¹cy ze z³ej rozpuszczalno ci w t³uszczach. Badania kliniczne wskazuj¹ na 4,6 razy wiêksz¹ biodostêpno æ sylibininy w postaci fitosomu w stosunku do zwyk³ego ekstraktu. Tê biodostêpno æ mo¿na jeszcze podwoiæ stosuj¹c miêkkie kapsu³ki ¿elowe w porównaniu z twardymi [11].

Wiêksza biodostêpno æ mierzona na podstawie stê¿eñ sylibininy w osoczu i ¿ó³ci skutkowa³a tak¿e wiêkszym efektem terapeutycznym. W przypadku alkoholowej choroby w¹troby warto ci transaminaz szybciej ulega³y normalizacji przy u¿yciu preparatu Siliphos ni¿ tej samej dawki sylibininy w zwyk³ym ekstrakcie. Wykazano tak¿e, ¿e efekt kliniczny jest wspó³proporcjonalny do dawki leku [11].

Kompleks sylibininy z lecytyn¹ zapewnia znaczn¹ ochronê w¹troby i ulepszon¹ biodostêpno æ przy stosowaniu doustnym.

Lecytyna sama w sobie jest nie tylko no nikiem ale bioaktywnym sk³adnikiem pokarmowym z udokumentowan¹ skuteczno ci¹ w leczeniu chorób w¹troby, takich jak st³uszczenie poalkoholowe, uszkodzenie polekowe czy zapalenia [11].

W leczeniu ciê¿kich zatruæ substancjami hepatotoksycznymi, g³ównie zatrucia muchomorem sromotnikowym, jest u¿ywany roztwór do iniekcji do¿ylnych, w którym sylibinina wystêpuje w postaci sylibino-C2',3-dwuwodoro-bursztynianu soli dwusodowej (preparat Legalon SIL produkowany przez firmê Madaus). Wyniki badañ klinicznych z zastosowaniem tego preparatu w

Przegl¹d Lekarski 2012 / 69 / 8

zespole sromotnikowym s¹ bardzo zachêcaj¹ce. Istniej¹ doniesienia o prze¿yciu chorych na etapie pi¹czki w¹trobowej dziêki tej formie sylibininy i jej dzia³aniu wewn¹trzkomórkowemu, a nie tylko blokowaniu transportu amanityn do wnêtrza hepatocytów [3,8,29].

Prowadzone na terenie USA badanie kliniczne (NCT00915681) z udzia³em firmy Madaus [17], potwierdza dekady obserwacji klinicznych, ¿e sylibinina poprawia prze¿ywalno æ zatrucia muchomorem sromotnikowym, co prawdopodobnie zaowocuje uznaniem jej za odtrutkê. Interesuj¹ce by³oby zastosowanie tego preparatu w uszkodzeniach w¹troby w przebiegu innych zatruæ, np. w pó nej fazie zatrucia paracetamolem jako profilaktykê encefalopatii, a byæ mo¿e przeszczepu w¹troby. Mechanizmy dzia³ania sylibininy pozwalaj¹ wi¹zaæ du¿e nadzieje z jej przydatno ci¹ w toksykologii i innych dziedzinach medycyny.

Pi miennictwo 1. Ahmed-Belkacem A., Ahnou N., Barbotte L. et al.: Silibinin and related compounds are direct inhibitors of hepatitis C virus RNA-dependent RNA polymerase. Gastroenterology 2010, 138, 1112.

2. Al-Anati L., Essid E., Reinehr R., Petzinger E.: Silibinin protects OTA-mediated TNF-alpha release from perfused rat livers and isolated rat Kupffer cells.

Mol. Nutr. Food Res. 2009, 53, 460.

3. Au A.Y., Hasenwinkel J.M., Frondoza C.G.: Silybin inhibits interleukin-1ß-induced production of pro-inflammatory mediators in canine hepatocyte cultures.

J. Vet. Pharmacol. Ther. 2011, 34, 120.

4. Bhatia N., Zhao J., Wolf D.M., Agarwal R.: Inhibition of human carcinoma cell growth and DNA synthesis by silibinin, an active constituent of milk thistle: comparison with silymarin. Cancer Lett. 1999, 147, 77.

5. Dehmlow C., Murawski N., de Groot H.: Scavenging of reactive oxygen species and inhibition of arachidonic acid metabolism by silibinin in human cells.

Life Sci. 1996, 58, 1591.

6. Fehér J., Lengyel G., Blázovics A.: Oxidative stress in the liver and biliary tract diseases. Scand. J. Gastroenterol. Suppl. 1998, 228, 38.

7. Hogan F.S., Krishnegowda N.K., Mikhailova M., Kahlenberg M.S.: Flavonoid, silibinin, inhibits proliferation and promotes cell-cycle arrest of human colon cancer. J. Surg. Res. 2007, 143, 58.

8. Hruby K., Csomos G., Fuhrmann M., Thaler H.: Chemotherapy of Amanita phalloides poisoning with intravenous silibinin. Hum. Toxicol. 1983, 2,183.

9. Huseini HF., Larijani B., Heshmat R. et al.: The efficacy of Silybum marianum (L.) Gaertn. (silymarin) in the treatment of type II diabetes: a randomized, double-blind, placebo-controlled, clinical trial.

Phytother. Res. 2006, 20, 1036.

10. Jayaraj R., Deb U., Bhaskar AS. et al.: Hepatoprotective efficacy of certain flavonoids against microcystin induced toxicity in mice. Environ. Toxicol.

2007, 22, 472.

11. Kidd P., Head K.: A review of the bioavailability and clinical efficacy of milk thistle phytosome: a silybin-

phosphatidylcholine complex (Siliphos). Altern. Med. Rev. 2005, 10, 193.

12. Kosina P., Kren V., Gebhardt R. et al.: Antioxidant properties of silybin glycosides. Phytother. Res. 2002, 16 Suppl 1, S33.

13. Kozaczka A., Kamiñska-Budziñska G., Machalski M., cieszka M.: Leki cytoprotekcyjne w chemioterapii nowotworów. Wspó³cz. Onkol. 2001, 5, 62.

14. £ukasik-G³êbocka M., Popio³ek A., Nawrocka K.: Wybrane aspekty zatruæ muchomorem sromotnikowym - na podstawie przypadków leczonych w Oddziale Toksykologii w Poznaniu w 2010 roku.

Przegl. Lek. 2011, 68, 444.

15. Manna S.K., Mukhopadhyay A., Van N.T., Aggarwal B.B.: Silimarin suppresses TNF-induced activation of NF-kappa B, c-Jun N-terminal kinase, and apoptosis. J. Immunol. 1999, 163, 6800.

16. Mazerant-Leszkowska A.: Ma³a ksiêga zió³. Instytut Wydawniczy Zwi¹zków Zawodowych, Warszawa, 1990.

17. Mitchell T. (Principal Investigator): Prevention and Treatment of Amatoxin Induced Hepatic Failure With Intravenous Silibinin (Legalon® SIL): An Open Multicenter Clinical Trial. http://clinicaltrials.gov/ct2/show/ NCT00915681.

18. Mokhtari M.J., Motamed N., Shokrgozar M.A.: Evaluation of silibinin on the viability, migration and adhesion of the human prostate adenocarcinoma (PC-3) cell line. Cell Biol. Int. 2008, 32, 888.

19. Polyak S.J., Morishma C., Shuhart M.C. et al.: Inhibition of T-cell inflammatory cytokines, hepatocyte NF-kappaB signaling, and HCV infection by standardized silymarin. Gastroenterol.2007, 132, 1925.

20. Saller R., Brignoli R., Melzer J., Meier R.: An updated systematic review with meta-analysis for the clinical evidence of silymarin. Forsch. Komplementmed. 2008, 15, 9.

21. Saller R., Meier R., Brignoli R.: The use of silymarin in the treatment of liver diseases. Drugs 2001, 61, 2035.

22. Sharma G., Singh R.P., Chan D.C., Agarwal R.: Silibinin induces growth inhibition and apoptotic cell death in human lung carcinoma cells. Anticancer Res. 2003, 23, 2649.

23. Valenzuela A., Garrido A.: Biochemical bases of the pharmacological action of the flavonoid silymarin and of its structural isomer silibinin. Biol. Res. 1994, 27, 105.

24. Voinovich D., Perissutti B., Grassi M. et al.: Solid state mechanochemical activation of Silybum marianum dry extract with betacyclodextrins: Characterization and bioavailability of the coground system. J. Pharm. Sci. 2009, 98, 4119.

25. Wagoner J., Morishima C., Graf T.N. et al.: Differential in vitro effects of intravenous versus oral formulations of silibinin on the HCV life cycle and inflammation. PLoS One 2011, 6, e16464.

26. Wagoner J., Negash A., Kane O.J. et al.: Multiple effects of silymarin on the hepatitis C virus lifecycle.

Hepatology 2010, 51, 1912.

27. Zhou S., Lim L.Y., Chowbay B.: Herbal modulation of P-glycoprotein. Drug Metab. Rev. 2004, 36, 57.

28. Zi X., Mukhtar H., Agarwal R.: Novel cancer chemopreventive effects of a flavonoid antioxidant silimarin: inhibition of mRNA expression o fan endogenous tumor promoter TNF alpha. Biochem. Biophys. Res. Commun.1997, 239, 334.

29. Zilker T.H.: Prognosis and treatment of amatoxin poisoning. Clin. Toxicol. 2009, 47, 467 (abstract).

543