Ρωμαϊκή Οικοδομική Τεχνολογία: Τα δομικά υλικά και οι τρόποι δόμησης

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Πολυτεχνική Σχολή, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Ρωμαϊκή Οικοδομική Τεχνολογία: Τα δομικά υλικά και οι τρόποι δόμησης

Ιστορικά δομικά συστήματα

Μιχάλης Κωνσταντίνου (ΑΕΜ: 8358) Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2019

Πρόλογος

Η εν λόγω εργασία εκπονήθηκε στα πλαίσια του μαθήματος «Ειδικά θέματα Ιστορίας» του τμήματος Αρχιτεκτονικής του Α.Π.Θ. και έχει ως κύριο θέμα μελέτης την οικοδομική τεχνολογία του ρωμαϊκού πολιτισμού. Μέσα από αυτήν ερευνούνται τόσο τα δομικά υλικά που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι, όσο και οι τρόποι δόμησης τους. Ως φοιτητής αρχιτεκτονικής επέλεξα να ασχοληθώ και να ερευνήσω την ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία, καθώς αποτελεί την βάση των περισσότερων σημερινών οικοδομικών τεχνολογιών. Σκοπός μου είναι μέσα από την εργασία να αποκτήσω γνώσεις, οι οποίες δεν θα μου είναι χρήσιμες μόνο ιστορικά, αλλά θα με βοηθήσουν και στην μετέπειτα πορεία μου ως αρχιτέκτονας μηχανικός. Για την συγγραφή του πονήματος βασίστηκα σε βιβλιογραφία την οποία αναζήτησα σε βιβλιοθήκες του Πανεπιστημίου. Στη συνέχεια, και για την καλύτερη κατανόηση των τρόπων δόμησης που αναλύονται έκρινα αναγκαίο την δημιουργία επεξηγηματικών σκίτσων. Η εργασία διαρθρώνεται σε τρία μέρη: Στο πρώτο μέρος γίνεται αναφορά στο ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο του ρωμαϊκού πολιτισμού, καθώς και στην ρωμαϊκή αρχιτεκτονική ειδικότερα, με σκοπό την κατανόηση του ρόλου που διαδραμάτισαν στην ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία και στην ανάγκη εξεύρεσης νέων υλικών και τρόπων δόμησης. Το δεύτερο μέρος, είναι αφιερωμένο στα δομικά υλικά της ρωμαϊκής οικοδομικής. Σε αυτό γίνεται αναφορά στα υλικά δόμησης που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι, στον τρόπο παραγωγής τους, καθώς και στην χρησιμότητα τους. Μέσα από το δεύτερο μέρος γίνεται κατανοητός ο ρόλος που διαδραμάτισαν τα υλικά αυτά στη δημιουργία των τρόπων δόμησης. Το τελευταίο μέρος εστιάζει στους τρόπος δόμησης του ρωμαϊκού πολιτισμού. Αφού γίνει αρχικά μία σύντομη αναφορά σε διάφορους τρόπους κατασκευής και επικάλυψης τοιχοποιιών και επικάλυψης δαπέδων, το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στους τρόπους κατασκευής τοιχοποιιών. Γίνεται περιγραφή των βασικότερων από αυτούς, παρουσιάζονται τα υλικά δόμησης τους, τα μεγέθη τους, καθώς και οι περιοχές στις οποίες γινόταν χρήση τους. Καθ’ όλη τη διάρκεια της εργασίας παρουσιάζονται εικόνες, φωτογραφίες και σκίτσα για καλύτερη και ευκολότερη κατανόηση.

-i-

Περιεχόμενα Σελίδα

ΜΈΡΟΣ Α’:

ΜΕΡΟΣ Β’:

ΜΕΡΟΣ Γ’:

ΕΙΓΑΓΩΓΗ: Περί του Ρωμαϊκού πολιτισμού

03

1.1. Ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο

03

1.2. Ρωμαϊκή Αρχιτεκτονική

07

Ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία: Τα δομικά υλικά

09

2.1. Πετρώματα, λίθοι και μάρμαρα

11

2.2. Πλίνθοι

13

2.3. Κονιάματα και χυτά μείγματα

15

2.4. Ξύλο και μέταλλα

17

Ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία: Οι τρόποι δόμησης

19

3.1. Opus quadratum και opus quasi-quadratum

23

3.2. Opus siliceum

25

3.3. Opus africanum

27

3.4. Opus incertum

29

3.5. Opus reticulatum και opus quasi-reticulatum

31

3.6. Opus latericium και opus testaceum

33

3.7. Opus spicatum

35

3.8. Opus mixtum

37

3.9. Opus craticium

39

3.10. Opus vittatum

41

3.11. Συγκεντρωτικός πίνακας

43

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

45

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

47

Βιβλιογραφία

47

Πηγές εικόνων

47 -01-

Εικ. 01: Δείγματα της καλλιτεχνικής δημιουργίας του ρωμαϊκού πολιτισμού.

-02-

ΜΕΡΟΣ Α’: ΕΙΓΑΓΩΓΗ: Περί του Ρωμαϊκού πολιτισμού

Ο Ρωμαϊκός πολιτισμός αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην Αρχαιότητα και τον Μεσαίωνα. Μπορεί να υποθεί ότι είναι ένας από τους σπουδαιότερους πολιτισμός που έδρασαν ποτέ, με τεράστια συμβολή στην γενική ιστορία της ανθρωπότητας. Οι Ρωμαίοι, ως καλλιτέχνες, αναζήτησαν τροφή σε ποικίλες τέχνες, έχοντας επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τους τομής της αστρολογίας, της αστρονομίας, της θρησκείας, της γλώσσας, της μηχανικής και της φιλοσοφίας. Βέβαια, το καλλιτεχνικό πνεύμα τους, εκφράστηκε με τον πιο ολοκληρωμένο τρόπο μέσω της αρχιτεκτονικής, μία τέχνη στην οποία μπόρεσαν να βρουν διέξοδο και να αξιοποιήσουν στο έπακρο τις ικανότητές τους για οργάνωση και σχεδιασμό. Άξια θαυμασμού είναι τα επιτεύγματά τους στην οικοδομική τεχνολογία με την χρήση ποικίλων υλικών και την επινόηση νέων τρόπων δόμησης.1

1.1 Ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο

Για να μπορέσουν όμως να ερευνηθούν τα οικοδομικά υλικά που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι Ρωμαίοι, καθώς και οι τρόποι δόμησης τους, είναι αναγκαίο να οριστεί το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο στο οποίο έδρασαν. Τα πρώτα δείγματα Ρωμαϊκού πολισμού γίνονται αντιληπτά στα μέσα του 8ου αιώνα, με την ίδρυση της πόλης της Ρώμης, στη σημερινή Ιταλία, να τοποθετείται στα 753 π.Κ.Ε. Χωρίς αμφιβολία μπορεί να ειπωθεί ότι ο πολιτισμός αυτός ζει μέχρι και τις μέρες μας. Αν πρέπει όμως, να οριστεί ένα συμβατικό τέλος του αρχαίου ρωμαϊκού πολιτισμού αυτό μπορεί να θεωρηθεί το 395 μ.Κ.Ε. με τη διαίρεση της τότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας σε δυτικό και ανατολικό τμήμα. Οι Ρωμαίοι όμως, δεν ήταν οι πρώτοι που έδρασαν στην Ιταλική χερσόνησο. Πριν από αυτούς, ο σπουδαιότερος και μεγαλύτερος πολιτισμός στην περιοχή της Ιταλίας υπήρξε ο Ετρουσκικός πολιτισμός. Οι Ετρούσκοι έφτασαν στο αποκορύφωμα της ακμής τους τον 8ο με 7ο αιώνα π.Κ.Ε., διοικώντας για ένα διάστημα ακόμα και τη Ρώμη, πριν ακολουθήσουν μία φθίνουσα πορεία μέχρι το 500 π.Κ.Ε. περίπου. Από την ίδρυσή της μέχρι και την παρακμή του Ετρουσκικού πολιτισμού, την πόλη της Ρώμης διοικούσαν οι απόγονοι του Ρωμύλου, ιδρυτή της πόλης. Με τη δύναμη της πόλης να γίνεται όλο και μεγαλύτερη, οι Ρωμαίοι επιβλήθηκαν των αποδυναμωμένων Ετρούσκων, και άρχισαν να επεκτείνονται και πέρα από την περιφέρεια του Λάτιου σε ολόκληρη την Ιταλική χερσόνησο. Στα τέλη του 3ου αιώνα π.Κ.Ε. έφτασαν να έχουν στην κατοχή τους περιοχές εκτός Ιταλίας, όπως αυτές της Σικελίας και κομμάτι των Βαλκανίων. Ένα αιώνα αργότερα, στα μέσα του 2ου αιώνα π.Κ.Ε. υπέταξαν περιοχές της Ισπανίας, της Βόρειας Αφρικής, το βασίλειο της Μακεδονίας και αργότερα το κράτος των Σελευκιδών στην Μικρά Ασία και την Συρία.

1

Honour – Fleming 1998, 162 -03-

(02)

(03)

Εικ 02, 03: Τα εδάφη κυριαρχίας των Ρωμαίων το 753 π.Κ.Ε. και το 117 μ.Κ.Ε. αντίστοιχα.

-04-

Τον 1ο αιώνα π.Κ.Ε η Ρώμη κυριαρχούσε στο μεγαλύτερο μέρος του τότε γνωστού κόσμου. Ταυτόχρονα όμως ο ανταγωνισμός μεταξύ των στρατηγών γινόταν ολοένα και μεγαλύτερος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να ξεσπάσουν εμφύλιοι πόλεμοι στα εδάφη της λεγόμενης τότε Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Τέλος στους πολέμους αυτούς ήρθε να δώσει ο στρατηγός Ιούλιος Καίσαρας, ο οποίος το 90 π.Κ.Ε. πήρε την εξουσία της Ρώμης και αυτοανακηρύχθηκε δικτάτορας. Παράλληλα, επιδρομές σε Γαλλία, Αγγλία και Αίγυπτο έκαναν ακόμα μεγαλύτερο το έδαφος της Δημοκρατίας. Συμβατικό έτος ίδρυσης της γνωστής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που κράτησε κάτι παραπάνω από τέσσερις αιώνες είναι το έτος 27 π.Κ.Ε. όταν τον έλεγχο της Ρώμης πήρε ο ανιψιός του Καίσαρα, Οκταβιανός Αύγουστος, μετά την δολοφονία του πρώτου. Τα χρόνια που ακολούθησαν ήταν χρόνια ειρήνης, της περίφημης Pax Romana, στα οποία ο ρωμαϊκός πολιτισμός γνώρισε την μεγαλύτερη άνθησή του και άφησε τα περισσότερα καλλιτεχνικά δημιουργήματά του. Μετά το 235 μ.Κ.Ε και για διάστημα περίπου εκατό χρόνων επικράτησε μια περίοδος παρακμής κυρίως λόγω στρατιωτικών, και πάλι, παραγόντων, την οποία εκμεταλλεύθηκαν διάφορα βαρβαρικά φύλα με μία πληθώρα εισβολών στην αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα τη συρρίκνωση των εδαφών της. Τελευταίος αυτοκράτορας της ενιαίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν o Θεοδόσιος Α’. Με το θάνατο του, το 395 μ.Κ.Ε. όρισε στη διαθήκη του τη διαίρεση της αυτοκρατορίας σε ανατολικό και δυτικό τμήμα, ως κληρονομιά στους γιους του Ονώριο και Αρκάδιο. Τα δύο τμήματα ακολούθησαν διαφορετικές πορείες με το δυτικό να συνεχίζει να υφίσταται βαρβαρικές εισβολές, μέχρι την οριστική κατάλυση του το 476 μ.Κ.Ε, και το ανατολικό να μετατρέπεται σε μία νέα, ακμάζουσα Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, τη σήμερα ονομαζόμενη Βυζαντινή, που επιβίωσε μέχρι την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 μ.Κ.Ε.

Εικ. 04: Χάρτης της Pax Romana, η οποία τοποθετείται χρονικά από τις αρχές του ………………………….

1ου αιώνα μ.Κ.Ε. μέχρι τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Κ.Ε.

-05-

(05)

Εικ. 05, 06: Το Πάνθεων στη Ρώμη αποτελεί το επιστέγασμα της ρωμαϊκής θολοδομίας.

(06)

-06-

1.2. Ρωμαϊκή αρχιτεκτονική

Η ρωμαϊκή δραστηριότητα στον αρχιτεκτονικό τομέα αποτελεί αναμφίβολα μία από τις σημαντικότερες συνιστώσες του ρωμαϊκού πολιτισμού και μπορεί να ειπωθεί με σιγουριά ότι έχει προσφέρει κατά καιρούς νέες αρχιτεκτονικές αξίες και έχει επηρεάσει σημαντικά την Ευρωπαϊκή τέχνη και αρχιτεκτονική από τον καιρό της εμφάνισής της μέχρι και σήμερα.2 Είναι σαφές ότι η τεράστια έκταση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με άπειρες αποικίες, αλλά και ο χρόνος ζωής της, από την ίδρυση της Ρώμης μέχρι και τη διαίρεση της επικράτειας σε ανατολικό και δυτικό μέρος, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην δημιουργία και στην ανάπτυξη της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής. Η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική αποτελεί συνδυασμό αρχιτεκτονικών στοιχείων από τους διάφορους λαούς που αποτελούσαν την αυτοκρατορία.3 Κάθε λαός, τον οποίο υπέταξαν οι Ρωμαίοι έφερε τα δικά του αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά, τα οποία συνένωσαν οι Ρωμαίοι δημιουργώντας μία δική τους αρχιτεκτονική, της οποίας σπουδαιότερη μπορεί να θεωρηθεί μόνο η ελληνική. Μέσα σε αυτό το μείγμα αρχιτεκτονικών στοιχείων, οι Ρωμαίοι δανείστηκαν και πρόσθεσαν περισσότερα στοιχεία από τους προκατόχους τους. Από τους Ετρούσκους πήραν στοιχεία που αφορούσαν την πολεοδομία, την τοιχοποιία και την τοξωτή αψίδα, ενώ από τους Έλληνες πήραν τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, κυρίως τον κορινθιακό, συνδυασμένο με ιωνικά στοιχεία, και αρχιτεκτονικούς τύπους όπως το θέατρο, την κατοικία με αίθριο και άλλα. Αναφορές στην επιρροή της ελληνικής αρχιτεκτονικής πάνω στη ρωμαϊκή γίνονται ήδη από τον 1ο αιώνα π.Κ.Ε., στα βιβλία του Βιτρούβιου. Παρ’ όλ’ αυτά οι Ρωμαίοι δανείστηκαν από τους Έλληνες μόνο τα στοιχεία εκείνα που ανταποκρίνονταν στις απαιτήσεις της εποχής τους. Μίας εποχής κατά την οποία, οι Ρωμαίοι είχαν την τάση δημιουργίας έργων μεγάλης κλίμακας που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των πολιτών και του κράτους, ενώ ταυτόχρονα εξέφραζαν το μεγαλείο της Ρώμης. Τα έργα αυτά είχαν ως σκοπό να εξυπηρετήσουν μεγάλο αριθμό ατόμων, για αυτό και τα ελληνικά ιδεώδη του μέτρου και της αρμονίας παραγκωνίστηκαν. Η ποιότητα ενός έργου επισκιάστηκε από την ποσότητα με μοναδικό σκοπό την δημιουργία κολοσσιαίων έργων χωρίς την κλασσική, ελληνική προσωπικότητα. 4 Τα ρωμαϊκά έργα μεγάλης κλίμακας περιλάμβαναν δρόμους, συστήματα αποχέτευσης, υδραγωγεία, γέφυρες, συγκροτήματα κατοικιών και πληθώρα δημόσιων κτιρίων, επισκιάζοντας τους ναούς και άλλους θρησκευτικούς χώρους, που κατείχαν ιδιαίτερη θέση στην ελληνική αρχιτεκτονική.5 Λόγο αυτής της στροφής, γεννήθηκε η ανάγκη για την εξέλιξη μίας μορφής στέγασης, η οποία παρόλο που δεν ήταν άγνωστη στον αρχιτεκτονικό κόσμο, δεν γνώριζε, μέχρι τότε, μεγάλη χρήση. Οι Ρωμαίοι, όμως, κατάφεραν να εξελίξουν την θολοδομία, φτάνοντας σε σημείο να κατασκευάζουν καμάρες, σταυροθόλια, κυλινδρικούς, σπειροειδείς και μοναστηριακούς θόλους. Η χρήση της θολοδομίας, των νέων δομικών υλικών και των τρόπων δόμησης είναι αυτά που συντέλεσαν, έτσι ώστε η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική να θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες που υπήρξαν ποτέ.

2

Μπούρας 1999, 336

3

Μπούρας 1999, 370

4

Μπούρας 1999, 370 - 371

5

Honour – Fleming 1998, 162 -07-

.

ΜΕΡΟΣ Β: Ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία: Τα δομικά υλικά

Κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους γινόταν ευρεία χρήση πολλών δομικών υλικών. Οι Ρωμαίοι, έχοντας δανειστεί αρχιτεκτονικά στοιχεία από τους Έλληνες και τους Ετρούσκους συνέχισαν να χρησιμοποιούν και τα βασικά δομικά υλικά που χρησιμοποιούσαν οι λαοί αυτοί. Στη συνέχεια, οι ίδιοι, προσέθεσαν νέα υλικά φθάνοντας στο σημείο να κατασκευάζουν οικοδομήματα μεγάλης κλίμακας, με ιδιαίτερα ρωμαϊκά γνωρίσματα τα οποία κατασκευάστηκαν με χρήση των, επίσης νέων, οικοδομικών τεχνικών που εφηύραν. Τα ρωμαϊκά δομικά υλικά μπορούν να διαχωριστούν σε δύο βασικές κατηγορίες· στα φυσικά και στα συνθετικά. Τα κύρια φυσικά υλικά ήταν τα πετρώματα, οι λίθοι, τα μάρμαρα, τα μέταλλα και το ξύλο, ενώ τα συνθετικά ήταν οι πλίνθοι και τα κονιάματα. Όλα τα υλικά ήταν διαθέσιμα σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο της αυτοκρατορίας και παρόλο που τα περισσότερα, κυρίως τα φυσικά, είχαν χρησιμοποιηθεί από προηγούμενους πολιτισμούς, οι Ρωμαίοι κατάφεραν να τα αξιοποιήσουν στο έπακρο τους, επιτρέποντας την ταχεία επέκταση της αυτοκρατορίας. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα διάφορα δομικά υλικά δεν χρησιμοποιήθηκαν τις ίδιες περιόδους. Έτσι, η κατανομή τους σε χρονικές περιόδους μπορεί να βοηθήσει στην ταξινόμηση τόσο των κτιρίων, όσο και των τρόπων δόμησης που θα αναφερθούν στη συνέχεια.6

6

Ulrich και Quenemoen 2014, 160 -09-

Eικ. 07: Η εξόρυξη των λίθων γινόταν με ειδικά εργαλεία τα ……………………………………………………………………….. οποία είχαν επίσης μεγάλη συμβολή στη ρωμαϊκή οικοδομική.

Eικ. 08: Το Κολοσσαίο στη Ρώμη κατασκευάστηκε αποκλειστικά με …………………………………………………………………… τη χρήση τραβερτίνη λίθου και λίθων από ηφαιστειογενή πετρώματα

-10-

2.1. Πετρώματα, λίθοι και μάρμαρα

Το πιο διαδεδομένο υλικό δόμησης των πρώτων ρωμαϊκών χρόνων ήταν οι λίθοι, οι οποίοι προέρχονταν από την επεξεργασία των πετρωμάτων. Τα πετρώματα χωρίζονταν ανάλογα με τη σκληρότητα τους, σε μαλακά, σε ημίσκληρα και σε σκληρά, ενώ παράλληλα χωρίζονταν και σε μικρότερες κατηγορίες ανάλογα με το χρώμα τους· στα κόκκινα, στα μαύρα και στα λευκά.7 Τα πετρώματα που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι ήταν αναρίθμητα, με πιο χαρακτηριστικά τον τραβερτίνη και τα ηφαιστειογενή πετρώματα.8 Οι λίθοι προέρχονταν από την κατεργασία πετρωμάτων, τα οποία εξορύσσονταν από λατομεία που κατασκευάζονταν ειδικά για την ανάγκη αυτή. Από τα μαλακά πετρώματα παράγονταν λίθοι εύκολα κατεργάσιμοι, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε εσωτερικούς χώρους ή ως φέρονταν στοιχεία. Η χρήση τους σε εξωτερικούς χώρους ήταν μηδαμινή καθώς, πιθανή βροχή ή έκθεσή τους στην υπερβολική ζέστη, προκαλούσε ρηγματώσεις. Αντίθετα, από τα σκληρά πετρώματα παράγονταν σκληροί λίθοι, οι οποίοι είχαν μεγάλη αντοχή στις καιρικές συνθήκες, αλλά δεν άντεχαν στην φωτιά.9 Για αυτούς τους λόγους, όσοι λίθοι προορίζονταν για κτίσιμο, έπρεπε να λατομούνται δύο χρόνια πριν, και συγκεκριμένα το καλοκαίρι, και να τοποθετούνται μέχρι το κτίσιμο σε υπαίθριο χώρο. Όσοι από αυτούς καταστρέφονταν από την κακοκαιρία τοποθετούνταν στα θεμέλια, ενώ οι υπόλοιποι χρησιμοποιούνταν κανονικά για το κτίσιμο.10 Τα βότσαλα της θάλασσας ή του ποταμού αποτελούσαν το ιδανικό υλικό για δόμηση λόγω του μεγέθους και της κανονικότητάς τους, αλλά η στρογγυλότητά τους σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν χωρίς κονίαμα.11 Γενικά, η ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, χαρακτηριζόταν από εκτεταμένη χρήση των λίθων. Οι λίθοι χρησιμοποιούνταν μόνο στην ευρύτερη περιοχή από την οποία εξάγονταν και για την κατασκευή τοιχοποιιών.12 Αντίθετα, όσα υλικά προορίζονταν για ευγενή και διακοσμημένα μέρη ή για επενδύσεις εισάγονταν από άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας. Τέτοια υλικά ήταν τα μάρμαρα, των οποίων η εισαγωγή ξεκίνησε τον 1o αιώνα π.Κ.Ε.13 και γνώρισαν μεγαλύτερη εφαρμογή στα χρόνια της αυτοκρατορίας. Τα μάρμαρα, ως υλικό επένδυσης, χρησιμοποιούνταν ως ένδειξη πλούτου και κύρους, καθώς με την επέκταση του Ρωμαϊκού πληθυσμού και στις νότιες ακτές της Μεσογείου η διακίνηση ακριβών υλικών δόμησης, όπως ο γρανίτης, ήταν ευκολότερη.14

7

Λέφας 1996, 133

8

Μπούρας 1999, 374

9

Λέφας 1996, 133

10

Λέφας 1996, 134

11

Adam 1994, 21

12

Adam 1994, 22

13

Ulrich και Quenemoen 2014, 166

14

Μπούρας 1999, 374 -11-

Εικ. 09: Είδη πλίνθων στη ρωμαϊκή οικοδομική

Εικ. 10: Απόθεση ομών πλίνθων στην περιοχή ξήρανσης.

Κλίβανος

Θάλαμος καύσης

-12-

Εικ. 11: Ψήσιμο σε καμίνι.

πλίνθων

2.2. Πλίνθοι

Η χρήση των πλίνθων, τόσο των ωμών, όσο και τον οπτών, άρχισε κατά τον 1ο αιώνα π.Κ.Ε. και ήταν αρκετά διαδεδομένη, κυρίως κατά την περίοδο της Αυτοκρατορίας, ενώ είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της χρήσης των λίθων. Υπήρχαν τριών ειδών πλίνθοι, ανάλογα με το πλάτος τους και συνήθως είχαν ορθογώνιο σχήμα. Τα ονόματά τους ήταν «λύδιον», με πλάτος ενάμισι ρωμαϊκό πόδα, «πεντάδωρον», με πλάτος πέντε παλάμες και «τετράδωρον» με πλάτος τέσσερις παλάμες. Τα δημόσια κτήρια κατασκευάζονταν με «πενταδώρους» και τα ιδιωτικά με «τετραδώρους».15 Πέρα από τις ορθογώνιες πλίνθους υπήρχαν και κυκλικές για την κατασκευή πεσσών σε λουτρά καθώς και ημίπλινθοι που βοηθούσαν στο δέσιμο των πλίνθων.16 Οι πλίνθοι κατασκευάζονταν από κόκκινη ή υπόλευκη κρητιδική γη ή από συνεκτικό χονδρόκοκκο χώμα και εμποτίζονταν με νερό. Λόγω της λείας υφής των υλικών αυτών, οι πλίνθοι είχαν μεγάλη αντοχή, δεν ήταν βαριές και τοποθετούνταν εύκολα σε στρώσεις.17 Όσον αφορά τις ωμές πλίνθους, σημαντικό ρόλο στην αντοχή τους, έπαιζε και η περίοδος κατασκευής τους, καθώς από αυτήν εξαρτιόταν το ποσοστό υγρασίας τους. Όσες φτιάχνονταν την άνοιξη ή το φθινόπωρο ξηραίνονταν ομορφότερα, ενώ όσες φτιάχνονταν το καλοκαίρι ήταν ελαττωματικές, καθώς ξηραίνονταν εξωτερικά ενώ παρέμεναν νωπές εσωτερικά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη μετέπειτα ρηγμάτωσή τους και το ευκολότερο σπάσιμο τους. Καταλληλότερες για χρήση ήταν όσες φτιάχνονταν δύο χρόνια πριν και απέβαλλαν πλήρως την υγρασία τους.18 Οι οπτές πλίνθοι εφευρέθηκαν όταν έγινε αντιληπτό ότι η ευπαθής κατάσταση των πλίνθων στο νερό εξαφανίζεται εντελώς όταν ψηθούν.19 Άρχισαν να χρησιμοποιούνται κατά την εποχή του αυτοκράτορα Αυγούστου.20 Για το ψήσιμό τους γινόταν χρήση μεγάλων καμινιών, τα οποία διέθεταν κυκλικό ή επιμήκης κεραμικό κλίβανο και θάλαμο καύσης. Οι πλίνθοι τοποθετούνταν στον κλίβανο, ενώ από τον θάλαμο καύσης γινόταν η τροφοδότηση της φωτιάς. Ο χρόνος καύσης ήταν αρκετά μεταβλητός, και εξαρτιόταν από το μέγεθος του κλιβάνου, την ένταση της φωτιάς και τις ατμοσφαιρικές συνθήκες.21 Για την κατασκευή των ορθογώνιων πλίνθων, οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν ένα ξύλινο πλαίσιο χωρίς βάση, το οποίο χώριζαν σε μικρότερα πλαίσια ίσου μεγέθους. Τα πλαίσια αυτά γέμιζαν και στη συνέχεια άδειαζαν είτε στην περιοχή ξήρανσης, είτε εντός του φούρνου.22

15

Λέφας 1996, 123

16

Μπούρας 1999, 375

17

Λέφας 1996, 121

18

Λέφας 1996, 121

19

Adam 1994, 104

20

Μπούρας 1999, 378

21

Adam 1994, 111

22

Adam 1994, 108 -13-

Εικ. 12: Απομεινάρια λουτρού στην Παλαιστίνη. ……………………………………………………………………………………… Αποτελούν το πρωιμότερο δείγμα χρήσης υδραυλικών κονιαμάτων

Εικ. 13: Κονίαμα λευκόφαιου χρώματος με ασβέστη, ποζολάνη, άμμο και χαλίκια.

Εικ. 14: Κονίαμα λευκόφαιου χρώματος με ασβέστη, ποζολάνη ,άμμος, χαλίκια και θρυμματισμένα κεραμικά.

Εικ. 15: Κονίαμα με ρόδινη χροιά με ασβέστη, ποζολάνη, κεραμιδόσκονη, άμμο, χαλίκια και θρυμματισμένα κεραμικά

-14-

2.3. Κονιάματα και χυτά μείγματα

Βασική αντίθεση των Ρωμαίων με τους Έλληνες προκατόχους τους, οι οποίοι δομούσαν εν ξηρώ, ήταν η χρήση κονιαμάτων και χυτών μειγμάτων. Τα κονιάματα πρωτοεμφανίστηκαν στα τέλη του 3ου με αρχές 2ου αιώνα π.Κ.Ε. και διακρίνονταν σε ασβεστοκονιάματα και σε υδραυλικά κονιάματα, ενώ η χρήση τους ήταν πολύ διαδεδομένη σε ολόκληρη τη Ρωμαϊκή επικράτεια. Ταυτόχρονα διαδεδομένη ήταν και η χρήση των χυτών μιγμάτων καθώς η γρήγορη και εύκολη εφαρμογή τους βοηθούσε στην ταχεία ανέγερση των κρατικών έργων. Παράλληλα είχαν μεγάλη αντοχή σε πυρκαγιές και δεν χρειαζόταν κάποιο είδος εξειδίκευσης για την εφαρμογή τους. Μοναδικό αλλά σημαντικό μειονέκτημα τους ήταν η μέτρια εξωτερική εμφάνιση, για αυτό και επενδύονταν για καλύτερο αποτέλεσμα των εξωτερικών τοιχοποιιών. Τα κονιάματα είχαν ως βάση τον ασβέστη και αναμιγνύονταν είτε με άμμο, είτε με ηφαιστειακή τέφρα τύπου θηραϊκής γης (ποζολάνη) και χρησιμοποιούνταν ή ως συνδετικά, για να δέσουν την τοιχοποιία και να καλύψουν τα κενά ανάμεσα στα άλλα οικοδομικά υλικά ή ως επιχρίσματα. Στα μείγματα ασβέστη-άμμου και ασβέστη –ποζολάνης πρόσθεταν πολλές φορές και άλλα αδρανή υλικά σε μικρότερες ποσότητες, όπως χαλίκια και θρυμματισμένα κεραμικά με αποτέλεσμα την δημιουργία κονιαμάτων σε διάφορες αποχρώσεις.23 Ήδη από τους πρώτους αιώνες μ.Κ.Ε. παρατηρούνται πιο σύνθετα κονιάματα με την ανάμειξη του ασβέστη, τόσο με άμμο, όσο και ποζολάνη, και την προσθήκη κεραμιδόσκονης. Ο ασβέστης προερχόταν συνήθως από καμένο λευκό πέτρωμα, ασβέστη ή τραβερτίνη, και μπορούσε να είναι είτε σκληρός και κατάλληλος για το δέσιμο των υλικών, είτε μαλακός και κατάλληλος για επιχρίσματα.24 Η καύση του ασβέστη γινόταν σε ιδικούς κλίβανους, παρόμοιους με τους κλίβανους στους οποίους γινόταν το ψήσιμο των πλίνθων. Η άμμος διακρινόταν σε ορυκτή άμμο, άμμο θαλάσσης, άμμο από ποτάμι και σε άμμο προερχόμενη από μέρη με χαλίκια. Η ορυκτή άμμος θεωρείτο η καταλληλότερη για δομικές κατασκευές λόγο της ιδιότητας της να στεγνώνει γρήγορα και διαχωριζόταν σε μαύρη, υπόλευκη, κόκκινη και σε λιγνίτη σε σκόνη.25 Οι αναλογίες ασβέστη – άμμου και η ποιότητα του κονιάματος μπορούσαν να διαφέρουν ανάλογα με το είδος της άμμου. Η ηφαιστειακή τέφρα τύπου θηραϊκής γης ήταν ένα φυσικό είδος κονίας. Με την ανάμειξη της με τον ασβέστη και μικρότερες πέτρες μπορούσε να δημιουργηθεί ένα πολύ ισχυρό κονίαμα, το οποίο είχε τη δυνατότητα να στεγνώνει και μέσα στο νερό.26 Για αυτό το λόγο, η χρήση της γινόταν κυρίως σε υδραυλικά κονιάματα για δεξαμενές νερού και λουτρά.

23

Ulrich και Quenemoen 2014, 172

24

Λέφας 1996, 125

25

Λέφας 1996, 123-125

26

Λέφας 1996, 127 -15-

(16)

(17)

Εικ. 16, 17: Χρήσεις του ξύλου στη ρωμαϊκή οικοδομική.

-16-

2.4. Ξύλο και μέταλλο

Πέραν των προαναφερόμενων υλικών δόμησης, το ξύλο και το μέταλλο, ήταν αρκετά χρήσιμα για την ρωμαϊκή οικοδομική. Τα υλικά αυτά, πλαισίωναν τα υπόλοιπα δομικά υλικά, και μαζί τους δημιουργούσαν ιδιαίτερα οικοδομήματα για τα οποία γίνεται λόγος μέχρι σήμερα. Σε όλη τη διάρκεια ζωής του ρωμαϊκού πολιτισμού, γινόταν ευρεία χρήση τόσο σκληρών, όσο και μαλακών ξύλων27 με τη μεγαλύτερη εφαρμογή τους να γίνεται σε επίπεδες στεγάσεις.28 Παράλληλα χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή τοιχοποιιών, στην κατασκευή ορισμένων μορφών θεμελίωσης και στην δημιουργία ξυλοτύπων.29 Οι συνδέσεις μεταξύ των διάφορων ξύλων γίνονταν με διάφορους τρόπους. Τα ξύλα, τα οποία θεωρούνταν κατάλληλα για χρήση, υλοτομούνταν το φθινόπωρο30 και τα πιο συχνά σε χρήση ήταν η δρυς, η φτελιά, η λεύκα, το κυπαρίσσι, το πεύκο και το έλατο. Λόγω των ανόμοιων ιδιοτήτων και αντοχών τους, κάθε ένα ήταν κατάλληλο για διαφορετική χρήση.31 Ποικιλία αρχιτεκτονικών χρήσεων γνώριζαν τα μέταλλα. Μεταλλικοί σφιγκτήρες και πείροι χρησιμοποιούνταν για τη σύνδεση και την προσάρτηση της λίθινης επένδυσης των τοιχοποιιών, ενώ χάλκινα και σιδερένια καρφιά χρησιμοποιούνταν για τη σύνδεση των ξύλινων δαπέδων σε δοκούς. Παράλληλα, τα κεραμίδια και οι πόρτες για στέγες υψηλών προδιαγραφών μπορούσαν να κατασκευαστούν από χαλκό. Οι κλειδαριές και οι σχάρες που κάλυπταν τα ανοίγματα μπορούσαν να κατασκευαστούν από διάφορα μέταλλα, όπως ο μόλυβδος, ο χαλκός και ο σίδηρος. Επιπρόσθετα, χρησιμοποιούνταν χάλκινοι φούρνοι για την θέρμανση των νερών σε λουτρά, και σωλήνες από μόλυβδο για την μεταφορά νερού.32

Εικ. 18: Συνδέσεις ξύλων στη ρωμαϊκή οικοδομική.

27

Ulrich και Quenemoen 2014, 168

28

Μπούρας 1999, 375

29

Ulrich και Quenemoen 2014, 169

30

Λέφας 1996, 149

31

Λέφας 1996, 125

32

Ulrich και Quenemoen 2014, 174 -17-

(21)

ΜΕΡΟΣ Γ’: Ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία: Οι τρόποι δόμησης

Όπως στην περίπτωση των δομικών υλικών, έτσι και στον τρόπο δόμησής τους, παρατηρείται πληθώρα τρόπων και συνδυασμών. Οι τρόποι δόμησης, γνωστοί και ως «opus», διέφεραν σε κάθε χρονική περίοδο και με την πάροδο του χρόνου γνώρισαν σημαντική βελτίωση. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι στον όρο «opus» περιλαμβάνονται τόσο τρόποι κατασκευής και επικάλυψης των τοιχοποιιών, όσο και τρόποι επικάλυψης των δαπέδων. Σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας, και κατά τη διάρκεια των χρόνων ζωής της, δημιουργήθηκαν, χρησιμοποιήθηκαν και εξελίχθηκαν αναρίθμητα opus και παραλλαγές τους. Έτσι, για την καλύτερη κατανόηση τους, θα ήταν χρήσιμο να γίνει αρχικά ένας διαχωρισμός των σημαντικότερων από αυτούς, σύμφωνα με τον τρόπο που χρησιμοποιούνταν:

Τρόποι κατασκευής τοιχοποιιών: α. opus quadratum και opus quasi-quadratum β. opus siliceum γ. opus africanum δ. opus incertum ε. opus reticulatum και opus quasi-reticulatum στ. opus latericium και opus testaceum ζ. opus vittatum η. opus mixtum θ. opus spicatum ι. opus craticium

Τρόποι επικάλυψης – επένδυσης τοιχοποιιών: α. opus signinum

Τρόποι επικάλυψης δαπέδων: α. opus signinum β. opus spicatum γ. opus tessellatum δ. opus sectile

-19-

Σε μεμονωμένες περιόδους και περιοχές γινόταν χρήση και άλλων τρόπων δόμησης, οι οποίοι δεν είχαν αρκετή απήχηση. Ορισμένοι από αυτούς είναι το opus albarium, το opus figlinum, το opus intestinum, το opus musivum, το opus tectorium και το opus vermiculatum.33 Εστιάζοντας αποκλειστικά στους τρόπους κατασκευής των τοιχοποιιών, μπορεί να γίνει διαχωρισμός τους σε δύο υποκατηγορίες· σε ολόσωμες κατασκευές και σε κατασκευές με χυτούς πυρήνες. Οι ολόσωμες κατασκευές ήταν αρκετά διαδεδομένες κατά τα πρώτα χρόνια της οικοδομικής δραστηριότητας του ρωμαϊκού πολιτισμού. Για την κατασκευή τους, και σε όλο το πάχος της τοιχοποιίας, γινόταν χρήση λίθων, των οποίων η σύνδεση γινόταν με την χρήση κονιάματος. Ανάλογα με το μέγεθος και τον τρόπο τοποθέτησης των λίθων, η κάθε τεχνική έφερε και διαφορετική ονομασία. Οι κατασκευές με χυτό πυρήνα, ή διαφορετικά, opus caementicium, αποτελούσαν μία πιο εξελιγμένη τεχνική κατασκευής των τοιχοποιιών, σύμφωνα με την οποία, συνθετικό σκυρόδεμα ή λιθόδεμα χυνόταν ανάμεσα σε ξυλοτύπους, οι οποίοι αργότερα αφαιρούνταν. Με την πάροδο των χρόνων, την εξέλιξη της τεχνολογίας και για λόγους αντοχής και εμφάνισης, ο χυτός πυρήνας άρχισε σταδιακά να επενδύεται με πλίνθους ή λίθους και η χρήση ξυλοτύπων πολλές φορές δεν ήταν απαραίτητη.34 Παράλληλα, μία τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, μπορούσε πολλές φορές να επενδυθεί ακόμα περισσότερο είτε με κονίαμα, είτε με μάρμαρα. Όπως στην περίπτωση των ολόσωμων κατασκευών έτσι και οι τεχνικές κατασκευής τοιχοποιιών με χυτό πυρήνα, ανάλογα με τον τρόπο σύνθεσης των πλίνθων ή των λίθων που επένδυαν των πυρήνα, είχαν διαφορετικό όνομα. Στη συνέχεια της εργασίας, και για λόγους έκτασης, θα γίνει περιγραφή μόνο στους σημαντικότερους τρόπους κατασκευής των τοιχοποιιών. Οι υπόλοιποι τρόποι δόμησης που αναφέρθηκαν θα παρουσιαστούν σε συγκεντρωτικό πίνακα, στο τέλος της ενότητας.

33

Ulrich και Quenemoen 2014, 492-193

34

Μπούρας 1999, 378 -21-

Εικ. 19: Opus quadratum, Νιμ, Γαλλία

Εικ. 20: Opus quadratum, Νότια Γαλλία

Εικ. 21: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus quadratum.

-22-

3.1. Opus quadratum και opus quasi-quadratum

Η τεχνική opus quadratum αποτελεί την απαρχή των ρωμαϊκών τρόπων δόμησης. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 6ο αιώνα π.Κ.Ε.35 και επρόκειτο για τον πιο διαδεδομένο τρόπο δόμησης ολόσωμης κατασκευής κατά τα πρώιμα χρόνια του ρωμαϊκού πολιτισμού, ενώ παράλληλα μπορεί να εντοπιστεί και σε ρωμαϊκά μνημεία που χρονικά τοποθετούνται στην Ετρουσκική κατοχή της πόλης36. Σύμφωνα με την τεχνική αυτή, οι τοιχοποιίες κατασκευάζονταν με ορθογώνιους λαξευτούς λίθους, οι οποίοι τοποθετούνταν σε οριζόντια διάταξη, είτε με ισόδομο (quadratum), είτε με ψευδισόδομο (quasi-quadratum) σύστημα.37 Ισόδομο ήταν το σύστημα στο οποίο όλοι οι δόμοι είχαν το ίδιο ύψος, ενώ ψευδισόδομο ήταν το σύστημα, στο οποίο οι δόμοι διαφοροποιούνταν.38 Πριν από τους Ρωμαίους, οι αρχαίοι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που έκαναν χρήση του opus quadratum, τοποθετώντας λαξευμένους λίθους, τον ένα πάνω από των άλλο, με εναλλαγές των πλευρών τους.39 Με αυτό τον τρόπο οι τοιχοποιίες είχαν την καλύτερη δυνατή σταθερότητα και ήταν ευχάριστες οπτικά, με αποκλειστικά οριζόντιες και κάθετες γραμμές. Η βασική διαφορά του ρωμαϊκού opus quadratum είναι η χρήση κονιάματος. Μετά την ανακάλυψη του κονιάματος, στα τέλη του 3ου αιώνα, οι Ρωμαίοι, θέλοντας να διαφοροποιηθούν από τους αρχαίους Έλληνες έκαναν χρήση του τόσο ως συνδετικό υλικό, ανάμεσα στους λίθους, όσο και ως επικάλυψη των τοιχοποιιών. Σκοπός της επικάλυψης ήταν να αποκρύψει πέτρες των οποίων η εμφάνιση ήταν μέτρια.40 Το opus quadratum θεωρείται ένα από τα ανθεκτικότερα ρωμαϊκά συστήματα δόμησης καθώς οι λίθοι ήταν συμπαγείς και στερεοί με αποτέλεσμα να μην απορροφούν την υγρασία από το κονίαμα. Παράλληλα, οι λίθοι, αφού είχαν λαξευτοί και διαμορφωθεί έτσι ώστε να είναι επίπεδοι από όλες τις πλευρές, δεν επέτρεπαν την διαρροή του κονιάματος. Έτσι, οι λίθοι ήταν συνδεδεμένοι σε όλο το πάχος της τοιχοποιίας αυξάνοντας τη διάρκεια ζωής της.41 Η χρήση του, όπως και των υπόλοιπων τρόπων δόμησης, που αποσκοπούσαν στην κατασκευή ολόσωμων τοιχοποιιών, περιορίστηκε μετά την ανακάλυψη των πλίνθων. Παρ' όλα αυτά τοιχοποιίες του είδους αυτού συνέχισαν να κατασκευάζονται και πολύ αργότερα, κυρίως σε πολυτελές κατασκευές, όπως ήταν οι ναοί και τα δημόσια κτήρια. Πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι ναοί της Παλμύρας και το ωδείου του Ηρώδη του Αττικού.42

35

Ulrich και Quenemoen 2014, 161

36

Adam 1994, 198

37

Μπούρας 1999, 376

38

Λέφας 1996, 137

39

Λέφας 1996, 149

40

Adam 1994, 198

41

Λέφας 1996, 137

42

Μπούρας 1999, 376 -23-

Εικ 22: Opus siliceum, Λάτιο, Ιταλία

Εικ. 23: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus siliceum.

-24-

3.2. Opus siliceum

Γνωστό ως κυκλώπεια τείχη43, το opus siliceum ήταν τρόπος δόμησης ολόσωμης κατασκευής, ο οποίος χρησιμοποιούταν συνήθως σε οχυρωματικά έργα. Γνώρισε μεγάλη χρήση, από τον 6o μέχρι τον 2o αιώνα π.Κ.Ε., σε περιοχές οι οποίες δεν διέθεταν μαλακά πετρώματα και έτσι η χρήση της τεχνικής opus quadratum ήταν δύσκολη.44 Πρώτοι χρήστες του, πολύ πριν από τους Ρωμαίους, ήταν οι Μυκηναίοι. Βέβαια είναι σαφές ότι δεν υπάρχει καμία σχέση μεταξύ των ρωμαϊκών τοιχοποιιών που χτίστηκαν λίγους αιώνες π.Κ.Ε. και των μυκηναϊκών έργων που τοποθετούνται περίπου το 1500-1200 π.Κ.Ε. Αυτό που μπορεί ίσως να ειπωθεί είναι ότι οι Ρωμαίοι, έχοντας την ίδια επιθυμία με τους Μυκηναίους, για αντιμετώπιση οποιουδήποτε επιτιθέμενου, άρχισαν να χρησιμοποιούν την τεχνική και για την κατασκευή τωv δικών τους οχυρώσεων.45 Σύμφωνα με αυτή, πολυγωνικοί λίθοι μεγάλων διαστάσεων τοποθετούνταν ο ένας πάνω στον άλλο, δημιουργώντας έτσι βαριές και εντυπωσιακές τοιχοποιίες. Κατά την περίοδο στην οποία κατασκευάζονταν τοιχοποιίες με την τεχνική opus siliceum υπήρχαν δύο σημαντικές παραλλαγές της. Σύμφωνα με την πρώτη, , οι Ρωμαίοι αδιαφορούσαν για την ομοιόμορφη λάξευση και τοποθέτηση των λίθων, καθώς μετά την ανακάλυψη του κονιάματος είχαν την δυνατότητα επένδυσης της τοιχοποιίας με αυτό. Η γενική κατηγορία στην οποία ανήκαν τέτοιου είδους τοιχοποιίες αποκαλείται «rustico». Σε ορισμένα παραδείγματα παρατηρείται επένδυση μόνο των εξωτερικών τοιχοποιιών, με την επιφάνεια των εσωτερικών να παραμένει τραχία. Αντίθετα με την πρώτη παραλλαγή , και σύμφωνα με την δεύτερη, οι λίθοι λαξεύονταν σε ορθογώνια τεμάχια και τοποθετούνταν σε ισόδομο σύστημα. Η παραλλαγή αυτή χρησιμοποιήθηκε σε παραθαλάσσιες περιοχές και σε εκείνες που βρίσκονταν υπό την Ετρουσκική και την Ελληνική επιρροή.46 Τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα τοιχοποιιών opus siliceum βρίσκονται στις οχυρώσεις των Ακροπόλεων Arpino, Alatri, Norba και Terracina. Παρ' όλα αυτά χρήση του δεν γινόταν μόνο στην αμυντική αρχιτεκτονική, αλλά μπορεί να βρεθεί και σε άλλα σημαντικό κτίρια ή σε δημόσια έργα. Το πιο διάσημο παράδειγμα είναι ο Ναός της Φορτούνα στην Παλεστρίνα και η αρχαία οδός Via Flacca.47

43

Μπούρας 1999, 376

44

Ulrich και Quenemoen 2014, 163

45

Adam 1994, 192

46

Adam 1994, 192

47

Adam 1994, 192 -25-

Εικ. 24: Opus africaum, Ντούγκα, Τυνησία

Εικ. 25: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus africanum.

-26-

3.3 Opus africanum

Το opus africanum αποτελούσε παραλλαγή της ελληνιστικής αιγυπτιάζουσας τοιχοποιίας και όπως υποδηλώνει το όνομα του, ανάγει τις ρίζες του στη Βόρεια Αφρική. Όπως και οι προηγούμενες τεχνικές που αναφέρθηκαν, αποτελούσε τρόπο δόμησης ολόσωμης κατασκευής. Τοιχοποιίες κατασκευασμένες με την τεχνική opus africanum, εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην Ιταλία στα τέλη του 4ου αιώνα π.Κ.Ε. και χαρακτηρίζονταν από εναλλασσόμενους κάθετους και οριζόντιους λαξευτούς λίθους. Οι λίθοι δημιουργούσαν κατακόρυφους πυλώνες, οι οποίοι αποτελούσαν τα στοιχεία στήριξης της τοιχοποιίας και συνδέονταν μεταξύ τους με μικρότερους οριζόντιους λίθους. Πρόκειται για τεχνική στην οποία γινόταν χρήση, τόσο πλαισίου, όσο και πλήρωσης και αποτελεί των πρόγονο της τεχνικής craticium, στην οποία θα γίνει αναφορά αργότερα.48 Ανάλογα με την περίοδο και τον τρόπο κατασκευής του έργου στον οποία γινόταν χρήση του opus craticium, οι λίθοι μπορούσαν να τοποθετηθούν, είτε εν ξηρό, είτε με τη χρήση κονιάματος.

Opus africanum εντοπίζονται σήμερα και στη Σικελία, στην Πομπηία και στις ακτές της Νότιας Ιταλίας49 με τις διαστάσεις των λίθων στους πυλώνες να ποικίλλουν και να διαφέρουν τόσο από αυτές των λίθων στη Βόρεια Αφρική, όσο και μεταξύ τους. Το πλάτος των λίθων κυμαινόταν από 20 έως 40 εκατοστά και το μήκος τους από 70 έως 120 εκατοστά. Αξίζει να σημειωθεί ότι σε ορισμένα μνημεία παρατηρείται απουσία των συνδετικών λίθων ανάμεσα στους πυλώνες και οι τοιχοποιίες αποτελούνται μόνο από πυλώνες.50

48

Adam 1994, 233

49

Adam 1994, 233

50

Adam 1994, 234 -27-

Εικ. 26: Opus incertum, Λάτιο, Ιταλία

Εικ. 27: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus incertum.

-28-

3.4. Opus incertum

Η τεχνική opus incertum ήταν μια μορφή opus caementicium, της οποίας η εμφάνιση χρονολογείται τον 3ο αιώνα π.Κ.Ε.51 Η τεχνική αποτέλεσε την απαρχή της δημιουργίας τοιχοποιιών με χυτό πυρήνα και σύμφωνα με αυτή λίθοι ενσωματώνονταν εκατέρωθεν των δύο πλευρών ενός χυτού πυρήνα. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένους, ο χυτός πυρήνας προερχόταν από την ανάμειξη ασβέστη με άμμο ή ποζολάνη και οπλιζόταν με διαφόρων ειδών αδρανή υλικά για πιο ανθεκτικό αποτέλεσμα. Για την κατασκευή μίας τοιχοποιίας με την τεχνική opus incertum, ήταν απαραίτητη η χρήση εξωτερικού ξυλοτύπου. Ο ξυλότυπος ήταν αναγκαίος καθώς οι λίθοι που χρησιμοποιούνταν για την κατασκευή των τοιχοποιιών που θα ενσωματώνονταν στον χυτό πυρήνα ήταν μικρού μεγέθους. Παράλληλα, όσον αφορά τους λίθους, ήταν αλάξευτοι στις μεγάλες πλευρές τους, είχαν ακανόνιστο, πολυγωνικό σχήμα και ήταν τυχαία τοποθετημένοι. Σε αρκετές κατασκευές, όπως στην Πομπηία, εντοπίζονται χυτοί πυρήνες, των οποίων οι δύο όψεις, ντύνονταν με διαφορετικού τύπου πέτρα. Έτσι, έχουμε περιπτώσεις όπου η μια παρειά της τοιχοποιίας διαμορφώνεται με μεγαλύτερους λίθους από την άλλη και μικρότερα συμπληρωματικά λιθάρια.52 Παραδείγματα έργων στα οποία γίνεται χρήση της τεχνικής opus insertum αποτελούν η ακρόπολη της Αρδέας, τα τείχη του Cori, τα τείχη της Φόρμιας και τα τείχη της Τερασίνας.53

51

Adam 1994, 250

52

Μπούρας 1999, 378

53

Adam 1994, 251 -29-

Εικ. 28: Opus reticulatum, Ρώμη, Ιταλία

Εικ. 29: Opus quasi-reticulatum, Ιερουσαλήμ, Ισραήλ

Εικ. 30: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus reticulatum.

-30-

3.5. Opus reticulatum και opus quasi-reticulatum

Η μετάβαση από το opus incertum στο opus reticulatum, φαίνεται να έλαβε χώρα στο τελευταίο τέταρτο του 2ου αιώνα π.Κ.Ε.54 και οφειλόταν στην οικονομική και κοινωνική εξέλιξη του ρωμαϊκού κόσμου, με τη δημιουργία και την εξέλιξη νέων τεχνικών.55 H πρόσοψη του βάθρου των τεσσάρων Ρεπουμπλικανών ναών και οι δύο από τους τρεις ναούς του Ηρακλή, στην Όστια, αποτελούν τα πρώτα δείγματα opus reticulatum.56 Το opus reticulatum ήταν ο πιο ιδανικός τρόπος κατασκευής μίας τοιχοποιίας με χυτό πυρήνα την εποχή του Βιτρούβιου, και σύμφωνα με αυτόν, οι παρειές του χυτού πυρήνα επενδυόταν με μικρούς λίθους κυβικού ή πυραμιδοειδούς σχήματος, τοποθετημένους σε γωνιά περίπου 45 μοιρών, με τρόπο έτσι ώστε οι αρμοί που σχηματίζονταν να δίνουν την αίσθηση δικτυώματος.57 Οι λίθοι προέρχονταν συνήθως από ηφαιστειογενή πετρώματα, ήταν τετράγωνοι, περίπου 10 εκατοστά και είχαν 20 με 25 εκατοστά πάχος. Σε περιπτώσεις στις οποίες οι αρμοί δεν σχημάτιζαν ομοιόμορφο δικτύωμα γινόταν χρήση του όρου quasi-reticulatum.58 Ο συγκεκριμένος τρόπος δόμησης μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένας από τους πιο όμορφος τρόπος που ανέπτυξαν οι Ρωμαίοι και για αυτό το λόγο δεν επιχριόταν και ήταν αρκετά διαδεδομένο για αρκετά μεγάλο διάστημα. Παρ' όλα αυτά, το σύστημα ήταν επιρρεπές σε ρηγματώσεις, καθώς όλοι του οι αρμοί ήταν παράλληλα αρμοί εδράσεως και ώσεως, και δεν διαπλέκονταν μεταξύ τους. Για αυτό το λόγο οι τοιχοποιίες έπρεπε να ήταν φτιαγμένες με πολύ μικρούς λίθους, για να έχουν όσο το δυνατόν περισσότερο ασβέστη και άμμο, για να αντέχουν στο χρόνο.59 Παράλληλα, με τη χρήση της τεχνικής opus reticulatum, δημιουργήθηκε το πρόβλημα για τη στήριξη των προεξεχουσών γωνιών που προέκυπταν από τους λίθους περιμετρικά των τοιχοποιιών. Το πρόβλημα επιλύθηκε με την υιοθέτηση κουφωμάτων από τούβλα που τοποθετούνταν με τρόπο, ώστε να σχηματίζουν οδοντώσεις, προσαρμόζοντας καλύτερα το δικτύωμα.60

54

Adam 1994, 254

55

Adam 1994, 259

56

Adam 1994, 254

57

Adam 1994, 257

58

Μπούρας 1999, 378

59

Λέφας 1996, 135

60

Adam 1994, 257 -31-

-31-

Εικ. 31: Opus testaceum, Ρώμη, Ιταλία

Εικ. 32: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus latericium και opus testaceum.

-32-

3.6. Opus latericium και opus testaceum

Το opus latrericium και το opus testaceum σηματοδότησαν την μετάβαση από την κατασκευή τοιχοποιιών με τη χρήση λίθων, στην κατασκευή τοιχοποιιών με τη χρήση πλίνθων. Κτίρια ορόσημα της μετάβασης αυτής αποτελούν το Πάνθεων και ο τάφος του Ανδριανού.61 Με τον όρο opus latericium χαρακτηρίζονταν οι τοιχοποιίες, οι οποίες ήταν κατασκευασμένες από ωμές πλίνθους και με τον όρο opus testaceum, οι τοιχοποιίες που ήταν κατασκευασμένες από οπτές πλίνθους.62 Η κατασκευή τοιχοποιιών με τη χρήση πλίνθων, πρωτοεμφανίστηκε το δεύτερο μισό του 1ου αιώνα π.Κ.Ε.63 και ήταν ο πιο κοινός τρόπος κατασκευής των τοιχοποιιών κατά την περίοδο της Αυτοκρατορίας, κατά την οποία εγκαταλείφθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά η εξόρυξη και η χρήση των λίθων.64 Για την κατασκευή τέτοιου είδους τοιχοποιίας ο χυτός πυρήνας επενδυόταν με πλίνθους, είτε ψημένες, είτε ωμές, των οποίων η κατασκευή τυποποιήθηκε με την πάροδο των χρόνων. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένους, τα είδη των πλίνθων ήταν τρία και χωρίζονταν ανάλογα με το πλάτος τους. Επιπρόσθετα, οι πλίνθοι μπορούσαν, πέραν του αρχικού τους μεγέθους, να χρησιμοποιηθούν και σε μικρότερα κομμάτια. Με αυτό τον τρόπο μπορούσαν να προσαρμοστούν στις ανάγκες των κτιρίων ενώ είχαν και την ιδιαιτερότητα της καλής πρόσφυσης στο κονίαμα της πλήρωσης. Οι πλίνθοι και οι υποδιαιρέσεις τους, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε τοίχους, κουφώματα, καμάρες και μεταλλικές επιφάνειες, θόλους, δάπεδα, ακόμα και σε εγκαταστάσεις θέρμανσης.65 Λύδιον

Τετράδωρον

Πεντάδωρον

Εικ. 33: Οι πλίνθοι και οι ………… υποδιαιρέσεις τους.

61

Adam 1994, 291

62

Μπούρας 1999, 378

63

Ulrich και Quenemoen 2014, 167

64

Adam 1994, 291-292

65

Adam 1994, 293-294 -33-

Εικ. 34: Opus spicatum, Ρώμη, Ιταλία

Εικ. 35: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus spicatum.

-34-

3.7. Opus spicatum

Η τεχνική του opus spicatum εμφανίστηκε αμέσως μετά τις τεχνικές opus latericium και opus testaceum και για την κατασκευή μίας τοιχοποιίας με την τεχνική αυτή, μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν είτε λίθοι, είτε πλίνθοι. Οι χρήση των λίθων γινόταν μόνο στις περιοχές, στις οποίες οι λίθοι χωρίζονταν φυσικά σε μικρά πεπλατυσμένα κομμάτια ή σε περιοχές με επίπεδες πέτρες, που προέρχονταν από κοιλάδες ποταμών. Χαρακτηριστικό της τεχνικής ήταν το γεγονός ότι οι λίθοι ή οι πλίνθοι, από τους οποίους κατασκευαζόταν δεν ήταν τοποθετημένοι σε οριζόντια διάταξη, αλλά σε σειρές υπό γωνία περίπου 45 μοιρών, με κάθε σειρά σε εναλλάξ κατεύθυνση κλίσης, σχηματίζοντας ‘’ψαροκόκκαλο’’. Στις περισσότερες περιπτώσεις για την σύνδεση των δομικών υλικών γινόταν χρήση κονιάματος αργίλου. Η τεχνική του opus spicatum χρησιμοποιήθηκε ιδιαίτερα σε έργα τα οποία είχαν άμεση επαφή με το έδαφος, για αυτό μπορεί να εντοπιστεί κυρίως σε θεμέλια, σε στρώσεις κάτω από τα πατώματα ή σε δρόμους ενώ μπορούσε να χρησιμοποιηθεί μερικές φορές και στον πυρήνα των αμυντικών τοίχων. Η χρήση της τεχνικής για την επένδυση του χυτού πυρήνα των τοιχοποιιών ήταν πολύ σπάνια με αποτέλεσμα το μοναδικό μνημείο, το οποίο σώζεται μέχρι σήμερα και εμφανίζει στην όψη του opus spicatum να είναι το «Σπίτι του Θησέα» στην κεντρική Γαλλία.66

Εικ. 36: Τοιχοποιία στο «Σπίτι του Θησέα»

66

Adam 1994, 288-289 -35-

Εικ. 37: Opus mixtum incertum, Βρέστη, Γαλλία

Εικ. 38: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus mixtum reticulatum.

-36-

3.8. Opus mixtum

Με την εμφάνιση των πλίνθων τον 1ο αιώνα π.Κ.Ε. άρχισαν να κατασκευάζονται και μικτές τοιχοποιίες, στις οποίες γινόταν χρήση τόσο λίθων, όσο και πλίνθων. Αυτός ο τρόπος δόμησης, ο οποίος παρουσιάζεται με πολλές διαφορετικές παραλλαγές, ονομάζεται opus mixtum. Για την κατασκευή μίας τοιχοποιίας, μικροί λίθοι τοποθετούνταν με τη χρήση κονιάματος ανάμεσα σε οριζόντιες σειρές πλίνθων.67 Το πλάτος των σειρών, η αλλιώς των ιμαντώσεων, από πλίνθους, σε πολλές περιπτώσεις ήταν διαφορετικό και μπορούσε να κυμαίνεται από δύο στρώσεις έως και μεγαλύτερο από ένα μέτρο.68 Συνήθως ο όρος opus mixtum συνοδεύεται από δεύτερο όρο, ο οποίος χαρακτηρίζει τον τρόπο με τον οποίο δομούνταν οι λίθοι ανάμεσα στις ιμαντώσεις. Οι πιο διαδεδομένες μορφές του opus mixtum ήταν το opus mixtum incertum, το opus mixtum reticulatum και to opus mixtum vittatum. Όσο αφορά το opus mixtum incertum, τα επίπεδα μεταξύ των σειρών - ιμαντώσεων από πλίνθους, γέμιζαν με λίθους μικρού μεγέθους, σε τυχαίες θέσεις, όπως ακριβώς γινόταν στην κατασκευή μία τοιχοποιίας με την τεχνική opus incertum. Σύμφωνα με την τεχνική opus mixtum reticulatum, τα επίπεδα μεταξύ των ιμαντώσεων, καλύπτονταν με την τεχνική κατασκευής του opus reticulatum, δηλαδή με μικρούς λίθους κυβικού ή πυραμιδοειδούς σχήματος, τοποθετημένους σε γωνιά περίπου 45 μοιρών. Στην περίπτωση του opus mixtum vittatum οι τοιχοποιίες κατασκευάζονταν με τη χρήση πλίνθων και λίθων σε οριζόντιες σειρές. Οι σειρές εναλλάσσονταν μεταξύ τους και όσες αντιστοιχούσαν στο ίδιο υλικό είχαν το ίδιο πλάτος.

Εικ. 39: Opus mixtum vittatum, Όστια, Ιταλία

67

Μπούρας 1999, 378

68

Adam 1994, 280 -37-

Εικ. 40: Opus craticium, Ερκουλάνεουμ, Ιταλία

Εικ. 41: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus craticium.

-38-

3.9. Opus craticium

Μία ξεχωριστή τεχνική δημιουργίας τοιχοποιίας, από την οποία δεν προκύπτει ούτε ολόσωμη κατασκευή, αλλά ούτε και τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, είναι η τεχνική opus craticium. Σκοπός της τεχνικής ήταν η δημιουργία ενός ξύλινου σκελετού, ο οποίος στη συνέχεια γέμιζε από ακανόνιστους λίθους και κονίαμα. Με αυτό τον τρόπο μία τοιχοποιία μπορούσε να έχει πάχος λιγότερο από είκοσι εκατοστά, σε αντίθεση με μία ολόσωμη τοιχοποιία ή μία τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, οι οποίες ξεπερνούσαν σε πάχος τα σαράντα με πενήντα εκατοστά.69 Η τοιχοποιία στη συνέχεια καλυπτόταν με επίστρωση γύψου.70 Παρόλο που για την κατασκευή μίας τοιχοποιίας δεν γίνεται χρήση πλίνθων, και παρόλο που τα κονιάματα εμφανίστηκαν στα τέλη του 3ου με αρχές 2ου αιώνα π.Κ.Ε, η τεχνική opus craticium χρονολογείται τον 1ο αιώνα π.Κ.Ε. Η τεχνική αποσκοπούσε κυρίως στην κατασκευή μικρής κλίμακας κτιρίων και κατοικιών. Στις περισσότερες περιπτώσεις χρησιμοποιούταν για την κατασκευή των εξωτερικών όψεων των ορόφων, των πατωμάτων και των εσωτερικών τοιχοποιιών που χώριζαν τα δωμάτια, Για την κατασκευή των εξωτερικών τοιχοποιιών του ισογείου, πιο συνηθισμένη ήταν η χρήση διαφορετικών τεχνικών, χωρίς την χρήση ξύλου. Κυριότερος λόγος ήταν η ευπάθεια του ξύλου στο έδαφος.71 Από όλες τις ρωμαϊκές τεχνικές δόμησης, η τεχνική opus craticium, είναι αυτή που έχει αφήσει τον ελάχιστο αριθμό υπολειμμάτων, κυρίως λόγω της μη ανθεκτικότητας του ξύλου. Τα μοναδικά ρωμαϊκά παραδείγματα που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα βρίσκονται στην Πομπηία και στο Ερκουλάνεουμ. 72

Δοκοί Πλήρωση από λίθους

Ανώφλι ανοιγμάτων Άνοιγμα

Κατώφλι ανοιγμάτων Άνοιγμα πόρτας

Επικάλυψη κονιάματος Συνδετικά ξύλα

Πεσσοί

Ξύλο έδρασης πεσσών

Εικ. 42: Δομικά στοιχεία τοιχοποιίας opus craticium.

69

Adam 1994, 237

70

Ulrich και Quenemoen 2014, 167

71

Adam 1994, 237

72

Adam 1994, 236 -39-

Εικ. 43: Opus vittatum, Ερκουλάνεουμ, Ιταλία

Εικ. 44: Σχεδιαστική αναπαράσταση τοιχοποιίας opus vittatum.

-40-

3.10. Opus vittatum

Το opus vittatum είναι ουσιαστικά η χρήση του opus quadratum σε συνδυασμό με χυτό πυρήνα. Σύμφωνα με αυτό, λίθοι, κυρίως πωρόλιθοι, με ορθογώνιο σχήμα και ίσου ύψους, τοποθετούνταν σε οριζόντια στρώματα, εκατέρωθεν του χυτού πυρήνα, είτε με ισόδομο, είτε με ψευδισόδομο σύστημα. Παρόλο που η χρήση της τεχνικής ήταν αρκετά απλή, η εμφάνιση της χρονολογείται αργότερα από τους υπόλοιπους τρόπος δόμησης. Κατά τον 1o αιώνα π.Κ.Ε., και τη συστηματική χρήση της θηραϊκής γης ως πρώτου δομικού υλικού, η χρήση του πωρόλιθου γινόταν μόνο στις εξωτερικές γωνιές ενός τοίχου. Η πρώτη καθολική χρήση του opus vittatum έγινε σε έργα οχύρωσης, την εποχή του Αυτοκράτορα Αυγούστου, στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Κ.Ε.73 Πέραν των οχυρώσεων, αυτός ο τρόπος δόμησης μπορούσε να προσαρμοστεί σε οποιαδήποτε μορφή και σε οποιοδήποτε οικοδομικό σχήμα χάρη στις μειωμένες διαστάσεις του. Το ύψος των λίθων ήταν κατά μέσο όρο δέκα με δώδεκα εκατοστά, για τα μικρά τεμάχια, και δέκα με είκοσι εκατοστά για τα μεγάλα τεμάχια. Όσον αφορά τους αρμούς ανάμεσα στους λίθους, ήταν συνήθως ένα με δύο εκατοστά. Παρ' όλα αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις ο αρμός μπορούσε να διαφέρει, αλλά πάντα ήταν επαρκής για να μπορεί να τοποθετηθεί το κονίαμα, με τη χρήση λεπτής σπάτουλας.74 Άξιο αναφοράς, είναι το γεγονός ότι σε αρκετές περιπτώσεις, όπως σε πολλά τμήματα του Τείχους του Αδριανού, οι λίθοι δεν είχαν οριζόντια διάταξη, αλλά ακολουθούσαν την κλίση του εδάφους.75

Εικ. 45: Όψη του τοίχους του Αδριανού, στην οποία φαίνονται οι δώμες του opus vittatum να ακολουθούν την κλίση του εδάφους.

73

Adam 1994, 267

74

Adam 1994, 267

75

Adam 1994, 277 -41-

3.11. Συγκεντρωτικός πίνακας

Opus africanum

Ολόσωμη τοιχοποιία κατασκευασμένη από πέτρινους πεσσούς και πλήρωση από λίθους.

Opus albarium

Τεχνική επικάλυψης των τοιχοποιιών με γύψο.

Opus craticium

Τοιχοποιία κατασκευασμένη από ξύλινα πλαίσια και πλήρωση από μικρούς λίθους.

Opus figlinum

Επένδυση τοιχοποιιών με λεπτά, σχηματοποιημένα πλακίδια.

Opus incertum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με αλάξευτες μικρές λίθους.

Opus intestinum

Ξυλουργική εσωτερικών χώρων.

Opus latericium

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με ωμές πλίνθους.

Opus mixtum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με πλίνθους και λίθους.

Opus musivum

Μωσαϊκό σε δάπεδο ή τοίχο.

Opus quadratum

Ολόσωμη τοιχοποιία από λαξευμένους λίθους σε ορθογώνιο σχήμα.

Opus reticulatum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με λίθους, οι οποίες σχηματίζανε δικτυωτό πλέγμα.

Opus sectile

Επένδυση δαπέδων ή τοιχοποιιών με κομμένο τοποθετημένο έτσι ώστε να σχηματίζει μοτίβο.

Opus signinum

Δάπεδο, κατασκευασμένο από τσιμέντο και θρυμματισμένο κεραμίδι

Opus siliceum

Ολόσωμη τοιχοποιία κατασκευασμένη από πολυγωνικές λίθους, μεγάλους μεγέθους.

Opus spicatum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, κατασκευασμένη από πλίνθους, τοποθετημένους έτσι ώστε να σχηματίσουν ‘’ψαροκόκκαλο’’.

Opus tectorium

Το ακατέργαστο επίστρωμα γύψου που χρησιμοποιείται για την κάλυψη τοιχοποιιών.

Opus tessellatum

Μωσαϊκό δάπεδο κατασκευασμένο από μικρά τετράγωνα κομμάτια.

Opus testaceum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με οπτές πλίνθους.

Opus vermiculatum

Μωσαϊκό δάπεδο κατασκευασμένο από μικρά τετράγωνα κομμάτια, τοποθετημένα σε καμπύλες γραμμές.

Opus vittatum

Τοιχοποιία με χυτό πυρήνα, επενδυμένη με αλάξευτους λίθους.

-43-

μάρμαρο,

Επίλογος

Μελετώντας τόσο τα δομικά υλικά, όσο και τους τρόπος δόμησης του ρωμαϊκού πολιτισμού, γίνεται αντιληπτό ότι η ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία αποτελεί τη βάση του σημερινού τρόπου δόμησης. Τα ρωμαϊκά opus έχουν επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό τον σημερινή οικοδομική με αποτέλεσμα, διάφορες παραλλαγές τους και εξελιγμένες μορφές τους, να γίνονται σήμερα αντιληπτές σε διάφορα αρχιτεκτονικά έργα. Παράλληλα, τα κονιάματα που χρησιμοποιούνται σήμερα, οφείλουν την ύπαρξη τους στους Ρωμαίους ενώ το οπλισμένο σκυρόδεμα, αποτελεί εξελιγμένη μορφή των ρωμανικών χυτών μειγμάτων. Μέσα από την παρούσα εργασία, διαπίστωσα ότι παράλληλα με των ρωμαϊκό πολιτισμό, η ρωμαϊκή οικοδομική τεχνολογία ζει μέχρι σήμερα. Είμαι ευγνώμων που μέσα από το μάθημα μου δόθηκε η ευκαιρία να μελετήσω και να κατανοήσω την ρωμαϊκή τεχνολογία και θεωρώ πως μέσα από αυτό απέκτησα σημαντικές γνώσεις οι οποίες θα μου φανούν αρκετά χρήσιμες στην μετέπειτα πορεία μου ως αρχιτέκτονας μηχανικός.

-45-

Παραρτήματα

Βιβλιογραφία

Adam 1994: J.P. Adam, Roman Building: Materials and Techniques, London 1994 Honour και Fleming 1998: Η. Honour και J. Fleming, Ιστορία της τέχνης (μετάφραση Α. Παππάς), Αθήνα 1998 Ulrich και Quenemoen 2014: R. B. Ulrich και C. K. Quenemoen: A Companion to Roman architecture, Νιού Τζέρσι, 2014 Λέφας 1996: Π. Λέφας, Βιτρούβιου, Περί Αρχιτεκτονικής: Βιβλία I-V, Αθήνα 1996 Λάββας 2008: Γ. Π. Λάββας, Επίτομη Ιστορία της Αρχιτεκτονικής, Θεσσαλονίκη, 2008 Μπούρας 1999: Χ. Μπούρας, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. Πρώτος τόμος, Αθήνα 1999

Πηγές εικόνων

Εικ. 01:

Λάββας 2008, σελ. 100

Εικ. 02, 03:

http://www.ict.griffith.edu.au/wiseman/Roman/19Maps.html

Εικ.04:

https://lorenasromanempire.weebly.com/the-pax-romana.html

Εικ. 05: http://www.artandarchitecture.org.uk/images/full/267e03b5a8095f90aea357ea601e78799c 728a24.html

Εικ. 06:

Adam 1994, σελ. 383

Εικ. 07:

Adam 1994, σελ. 25

Εικ. 08:

https://www.realmofhistory.com/2016/08/06/8-facts-about-the-colosseum/

Εικ. 09, 19, 20, 22, 40: Αρακαδάκη, Μ., 2018-2019, Διάλεξη ‘’Η οικοδομική τέχνη από τα ελληνιστικά στα μεταβυζαντινά χρόνια’’

-47-

Εικ. 10:

Adam 1994, σελ. 109

Εικ. 11:

Adam 1994, σελ. 110

Εικ. 12:

http://travel-israel.info/tour/caesarea

Εικ. 13, 14, 15: http://galeriuspalace.culture.gr/apokatastasi/epistimoniki-tekmiriosi/oikodomikes-tehnikes-kai-ylikadomis/

Εικ. 16, 17, 21, 23, 25, 27, 30, 32, 35, 38, 41, 42, 44:

Προσωπικό αρχείο

Εικ. 18:

Adam 1994, σελ. 188

Εικ. 24:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_africanum

Εικ. 26:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_incertum

Εικ. 28:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_reticulatum

Εικ. 29:

https://www.flickr.com/photos/ian-w-scott/27287629236

Εικ. 31:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_latericium

Εικ. 33:

Adam 1994, σελ. 294

Εικ. 34:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_spicatum

Εικ. 36:

Adam 1994, σελ. 289

Εικ. 37:

https://en.wikipedia.org/wiki/Opus_mixtum

Εικ. 39:

http://www.ostia-antica.org/dict/topics/glossary.htm

Εικ. 43: https://www.tripadvisor.com.ph/LocationPhotoDirectLink-g187507-d609611-i88648508Tower_of_Hercules_Torre_de_Hercules-La_Coruna_Province_of_A_Coruna_Galicia.html

Εικ. 45:

Adam 1994, σελ. 276

-49-