2 номер каз рус на сайт дана by MFAKAZAKHSTAN

МЫ

2 (51) 2015

550

ЌАЗАЌ ХАНДЫЄЫНА ЖЫЛ: Дипломатиялыќ аспект

550-ЛЕТИЕ КАЗАХСКОГО ХАНСТВА: Дипломатический аспект

Керей мен Жəнібек 1465 жылы алғашқы хандықты құрды, қазақтың мемлекеттілігінің тарихы сол кезден бастау алады. Ең маңыздысы, сол кезде оған негіз қаланды, біз бабаларымыздың ұлы істерінің жалғастырушыларымыз. Бүгінде біздің еліміз барлық таяу мемлекеттермен көпғасырлық достық жəне тату көршілестік дəстүрлерін сақтап отыр. Осы қарым-қатынасты əрдайым сақтағанымыз жөн. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев

Независимость - самая священная ценность для всех казахстанцев. Мечта наших предков осуществилось на наше счастье, в наше поколение. Беречь его наш долг. Керей и Жанибек в 1465 году создали первое ханство, и государственность казахов ведет историю с тех времен. Президент Республики Казахстан Нурсултан Назарбаев

РЕДАКЦИЯДАН

Құрметті оқырманымыз! Ағымдағы жылғы атаулы күндердің ішінде Қазақ хандығының мерейтойы ерекше болып табылады. Тарихи деректерге қарағанда, бұдан 550 жыл бұрын Жәнібек және Керей хандардың шексіз жазық далада жаңа мемлекет – Қазақ елін құрғаны бүкіл әлемге белгілі болды. Яғни, тарихи дамудың жаңа кезеңінде түп-тамыры атам заманнан келе жатқан қазақ мемлекеттілігі ресімделді. Содан бері біз қазақ хандықтарының дипломатиялық практикасында өңделген және ХХ ғасырдың аяғында мемлекеттік тәуелсіздік алған соң түбегейлі бектілген қазақ дипломатиясының есебін жүргіземіз. Қазақстан Республикасы Президентінің – Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың ықшам, бірақ бәрі сыятын сипаттамасы бойынша «Еуразияның бұрынғы және бүгінгі өркениетінің гүлшоғырын өзінің ерекше өрнегімен шебер өрген» оқиғаның өшпес маңыздылығын ескере отырып, барлық нөмірдің мазмұнында қазақ мемлекеттілігінің тарихы тақырыбы ойып орын алады. Бұл басылым құрылтайшысының мақсатты міндетіне – Қазақстанның ғаламдық қоғамдастықта танымал және әйгілі болуын кеңейтуге толық көлемде жауап береді. Сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған материалдар Қазақ мемлекетінің бай дипломатиялық практикасының болғаны, құрылтайлардың, хандардың, сұлтандар мен билердің субъектілігі туралы шебер баяндайды. Соғыс уақытындағы дипломатия әдістерімен қатар нақты жағдайлар мен шешілетін міндеттер ескеріле отырып, өзара іс-қимылдың әртүрлі нысандары, әдістері мен құралдары әзірленді және пайдаланылды. Оларға династияаралық некелер, дипломатиялық сыйлықтармен алмасу, мемлекетаралық қайшылықтарды пайдалану, одақтастар іздеу және табу, аманаттар беру, хан кеңестерінің рөлін көкейкесті мәселеге айналдыру жатады. Бір сөзбен айтқанда, бір ғасыр бұрын біздің ата-бабаларымыз дипломатиялық өлшеммен Дешті Қыпшақ аумағындағы басқару билігінің заңдалығына қол жеткізген, сыртқы қолсұғушылықтан өз аумақтарының тұтастығын қорғаған, күштері жеткенінше қазақ хандығының егемендігін сақтап қалған. Қазіргі кезде қазақстандықтар даңқты атабабаларымыздың қасиетті тәуелсіздігіміз үшін төккен тері мен ежелгі арман-өсиетін, егемендігіміздің баға жетпес қадірін жақсы біледі. Сондықтан Қазақстан Республикасының дипломатиялық қызмет өкілдері бес континенттің 65 елінде жас тәуелсіз мемлекет атынан лайықты түрде өкілдік етуде. Ал енді өткен ғасырдың оқиғасына қызыға көз жіберейік.

Дорогой читатель! Особняком среди памятных дат текущего года стоит юбилей Казахского ханства. Судя по историческим свидетельствам, 550 лет тому назад мир узнал о новом государственном образовании на бескрайних степных просторах – Қазақ елі, созданном ханами Жанибеком и Кереем. Так на новом витке исторического развития оформилась казахская государственность, истоки которой восходят к седой древности. С той же поры мы ведем отсчет казахской дипломатии как таковой, отшлифованной в дипломатической практике казахских ханств и окончательно утвердившейся после обретения государственной независимости в конце ХХ века. С учетом непреходящей значимости события, которое по сжатой, но емкой характеристике Президента Республики Казахстан – Лидера нации Н.А. Назарбаева, «искусно вплетено своим уникальным орнаментом в соцветье минувших и нынешних цивилизаций Евразии», красной нитью через содержание всего номера проходит тема истории казахской государственности. Это в полной мере отвечает целевой задаче учредителя издания – расширить узнаваемость и известность Казахстана в глобальном сообществе. Предлагаемые вашему вниманию материалы красноречиво говорят о наличии богатой дипломатической практики Казахского государства, субъектности курултаев, ханов, султанов и биев. Наряду с методами дипломатии военного времени, вырабатывались и использовались различные формы, методы и средства взаимодействия, исходя из конкретной обстановки и решаемых задач. Они включали заключение междинастийных браков, обмен дипломатическими дарами, использование межгосударственных противоречий, поиск и нахождение союзников, предоставление аманатов, актуализацию роли ханских советов. Одним словом, столетия назад наши предки дипломатическими мерами добились легитимности власти правителей на территории Дешт-и-Кыпчака, защитили неприкосновенность своей территории от внешних посягательств, по мере сил отстаивали суверенность ханства. В наши дни казахстанцы помнят заветы славных предков о дорогой цене, отданной за священную независимость, и посему работники дипломатической службы Республики Казахстан достойно представляют молодое независимое государство в 65 странах на пяти континентах. А теперь окинем пытливым взором события минувших веков.

ДИПЛОМАТИЯ М А ЖАРШЫСЫ ЗМҰНЫ

Меруерт ӘБУСЕЙІТОВА, ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығындағы халықаралық қатынастар мен дипломатиялық тәжірибе

Нурлан АТЫҒАЕВ, Қазақ хандығы еуразияның халықаралық қатынастар жүйесінде

Даулетбек РАЕВ, Төле бидің сыртқы саяси және елшілік қызметі

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, Қаздауысты Қазыбек бидің генералгубернатор И.И. Неплюевке жазған хаттары

Дарико МАЖИДЕНОВА, Абылай ханның дипломатиялық өнері

Александр ВАСИЛЬЕВ, XVIII ғ. басындағы Қазақ ханы Қайып Мұхаммедтің осман сұлтаны Ахмед IIIпен жазысқан хат-хабары (құжаттары)

Ғазиз ТЕЛЕБАЕВ, Түркі әлемі бейнесінің қалыптасуы

Гүлнәр МҰҚАНОВА, Қазақ дипломатиясы бағытының тарихи негіздері: Орталық Азия – Оңтүстік Шығыс Азия (Әдіснама, тәжірибе, дереккөздер)

Қазақстан әлемдік ориенталистикада

Түркі елінен – Қазақ Хандығына дейін

Әлемдік саясат эволюциясы тұрғысындағы дипломатиялық қызмет

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

СОДЕРЖАНИЕ Меруерт АБУСЕИТОВА, Международные отношения и дипломатическая практика в Казахском ханстве в XVI-XVIII веках Нурлан АТЫГАЕВ, Казахское ханство в системе международных отношений Евразии Даулетбек РАЕВ, Внешняя политика Толе би и его дипломатическая деятельность Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, О переписке голосистого Казыбек бия с генерал-губернатором Иваном Неплюевым Дарико МАЖИДЕНОВА, Дипломатическое искусство Абылай хана Александр ВАСИЛЬЕВ, Переписка казахского хана Каип Мухаммеда с османским султаном Ахмедом III в начале XVIII в. Газиз ТЕЛЕБАЕВ, Формирование тюркской картины мира Гульнар МУКАНОВА, Историческая обусловленность вектора казахской дипломатии: Центральная Азия – Юго-восточная Азия (Методология, практика, источники) Казахстан в мировой ориенталистике От тюркского эля к казахскому ханству Дипломатическая служба в контексте эволюции мировой политики

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Меруерт ӘБУСЕЙІТОВА, т.ғ.д., проф., ҚР ҒБА корреспондентмүшесі, Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты Меруерт АБУСЕИТОВА, д.и.н., проф., член-корр. НАН РК Институт востоковедения им. Р.Б. Сулейменова

ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Қазақ хандығындағы халықаралық қатынастар мен дипломатиялық тәжірибе Международные отношения и дипломатическая практика в Казахском ханстве в XVI-XVIII веках Географиялық тұрғыда Еуразияның орталығында орналасқан және басқа мәдениеттермен, діндермен белсенді түрде өзара байланысқа түскен Ұлы даланың тарихы сан алуан түрлі дереккөздер мен материалдарда сақталған. Дәл сол себепті қазақ халқының тарихы мен мәдениеті туралы мәліметтер мен материалдар оның жақын көршілерінде, сондай-ақ тағдыр қазақ даласы аумағымен өткізген және ұрпақтарына өзінің әсерлерімен бөліскен адамдардың еңбектерінде де жазылып қалған. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев бастамашы болған «Мәдени мұра» және «Халық тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламалары арқасында қазақстандық деректеметану және ақпараттық-тарихи қордың қазақ мемлекеттілігінің тарихын, Қазақстанның көршілес мемлекеттермен

История Великой Степи, географиче ски расположенной в центре Евразии и сопряженной с активным взаимодействием с другими культурами, религиями, была запечатлена в самых разнообразных источниках и материалах. Именно поэтому сведения и материалы по истории и культуре казахского народа были зафиксированы как среди его ближайших соседей, так и среди тех, кто волею судеб проходил через территории казахской степи и также оставлял для потомков свои впечатления. С помощью Го сударственных программ «Культурное наследие» и «Народ в потоке истории», инициированной Президентом РК Н.А.Назарбаевым, стало возможным пополнение и расширение казахстанской источниковедческой и информационно-исторической базы копиями

халықаралық қатынастарының тарихын объективті зерттеу үшін аса маңызды шетелдік қорлардан алынған айырықша артефактілермен және мұрағат материалдарымен толығуы мен ұлғаюына қол жеткізілді. Қ а з а қ б и л еу ш і л е р і н і ң д и п л ом ат и я л ы қ қатынастарының тарихы жөніндегі дереккөздер аса маңызды және әр алуан материалдар болып келеді. Олардың ішінде негізгі мазмұны әскери жорықтарды, мемлекеттердің сыртқы саяси мүдделерін сипаттауға арналған жазбаша шығыс дереккөздері бірінші орында тұр. Мәселен, Ескендір Мұңшының «Тарих-и аламара-йи Аббасиі», Хафиз Таныштың «Шараф-наме-йи шахиі», Сухайланың «Имамкули-хан-намесі» және т.б. осыларға жатады. Оларда хандар, мемлекет басшылары жасасқан шарттардың мәтіндері кездеседі. Осы дереккөздердегі мәліметтер кей кезде біржақты, мазмұны жағынан кейде аса сән-салтанатты болып келеді, оларға сын көзбен қараған жөн. Дереккөздердің ерекше санатын мұрағат материалдары: елшілік кітаптары, сыртқы саясат мұрағаттары, тарихи актілер, ресми хат алмасулар құрайды. Олар статистикалық деректерге бай, оқиғалар мен құбылыстарды жүйелеу үрдісі бар, хронологиялық кезеңдердің басталған уақыттары көрсетілген. Миниатюра түріндегі қолжазба ескерткіштері де мемлекетаралық қатынастардың тарихынан мәліметтер береді. Бұл миниатюраларда елшіліктердің қабылдаулары, алымдарды, сыйларды беру сәттері және т.б. бейнеленген. Хандардың грамоталары, жарлықтары, мөрлері, титулатуралы ақшалары белгілі бір ақпараттар береді. Теңіз жолдары ашылғанға дейін Қытай мен Еуропаның барлық сауда-экономикалық байланыстары Ұлы Жібек жолы арқылы іске асты. Қазақстан, шын мәнінде, байланыстырушы буын, Шығыс пен Батыс мәдениетінің өзара ықпалдасу және бірін-бірі байыту жолындағы көпір болды. ХІІ ғасырдан бастап Қытайдан Батысқа баратын барынша қызған бағдар Ұлы Жібек жолының аясына кірген Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жол болды. Қазіргі кезде Қазақстан аумағын да, Орталық Азияны да кесіп өткен Ұлы Жібек жолы трассаларын зерттеуге көп назар аударылуда. Оның үстіне, ХҮІ ғасырдың екінші жартысынан бастап бұл жол тіршілігі жаңа серпінге ие болды. XVIXVII ғасырлардың жазба деректерінен бұл кезде

уникальных артефактов и архивных материалов из зарубежных фондов, имеющих огромное значение для объективного исследования истории казахской государственности, истории международных отношений Казахстана с соседними государствами. Источники по истории дипломатических отношений казахских правителей представляют собой довольно значительный и многообразный материал. Среди них на первом месте – письменные восточные источники, основное содержание которых составляют описания военных походов, внешнеполитические интересы государств. Таковы, например, «Тарих-и аламара-йи Аббаси» Искандара Мунши, «Шараф-наме-йи шахи» Хафиза Таныша, «Имамкули-хан-наме» Сухайла и др. В них встречаются тексты договоров, заключавшихся ханами, правителями государств. Сведения в этих источниках порой тенденциозны, по содержанию они иногда парадны и помпезны, и к ним следует относиться критически. Особую категорию источников составляют архивные материалы: посольские книги, архивы внешней политики, исторические акты, официальная переписка. Они насыщены статистическими данными, имеют тенденцию к систематизации событий и явлений, содержат отправные хронологические моменты. Рукописные памятники в виде миниатюр также дают сведения по истории межгосударственных отношений. Это миниатюры с изображением приема посольств, принесения дани, даров и т.д. Определенную информацию несут в себе ханские грамоты, ярлыки, печати, монеты с титулатурой. До открытия морских путей все торговоэ ко н о м и ч е с к и е с в я з и К и т а я и Е в р о п ы осуществлялись по Великому Шелковому пути и Казахстан, по сути, был связующим звеном, мостом на пути взаимовлияния и взаимообогащения культур Востока и Запада. Начиная с XII века, наиболее оживленным маршрутом из Китая на Запад, был транзитный путь через Семиречье и Южный Казахстан, который входил в орбиту Великого Шелкового пути. Начиная со второй половины XVI в. этот путь получил новый импульс в развитии. Письменные источники XVI-XVIII вв. гласят, что через Казахстан были проложены торговые пути, связывавшие Китай, Индию и Среднюю Азию; здесь проезжали паломники, проходили военные отряды. Казахские

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

Қазақстан арқылы Қытай, Үндістан мен Орта Азияны жалғастырған сауда жолдары да; тәуап етушілер, әскери жасақтар жүріп өткені белгілі. Сауда Каспий теңізінде Астрахан мен Маңғышлақ арасындағы теңіз жолымен де, Каспий теңізінің солтүстік жағалауымен, Бұхара, Хиуа арқылы құрлықтағы жол арқылы да жүргізілді. Алайда шығыс авторларының қолда бар деректері сауда қатынастарының тұрақтылығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Шындығында, қазақтар мен көрші халықтар арасындағы сауда тіпті бүліншіліктер мен соғыстар кезінде де, соңғы жағдай оның дамуына қатты кедергі келтірсе де, үздіксіз жүрді. Түркияның адмиралы, «Мират ал-мамаликтің» авторы және Орта Азияда ХҮІ ғасырда өткен оқиғаларды сипаттаған өз заманының тарихшысы Сеид Али Раис, ол еңбегінде басқа елдермен сауда жасаған көпестердің істері туралы жазады. Сеид Али Раис Сырдария маңы қалалары және Сарайшық арқылы Бұхара мен Астраханды байланыстыратын «Ташкент» және «Түркістан» жолдары туралы баяндайды. Рузбиханның «Михман-наме-йи Бұхарасында» ХҮІ ғасырдың басында қазақтардың сыртқы сауда байланыстары, Түркістан, Сығанақ, Сайрам қалаларындағы жағдай және олардың көшпенділердің ғана емес, Орта Азияның отырықшы халқының саяси, экономикалық және мәдени өмірі туралы түпнұсқалық мәліметтер бар. Рузбиханың айтуынша, Сығанақ қаласы ХҮІ ғасырдың басында «Дешті Қыпшақтың айлағы» болды, онда Еділ бойынан, Мәуереннахрдан, Қашқардан, Хотаннан және Қытайдан тауарлар жеткізілетін. «Йассы қаласына (Яссы. – М. А.) тауарлар мен қымбат заттар әкелінеді және сол жерлерде сауда жүргізіледі, сол жер жүктерді шешу орны да, саяхатшыларды топ-тобымен елдерге жөнелту орны да болып табылады”[1]. Отырар, Йассы «Түркістан), Ташкент, Бұхара, Самарқандтан табылған көптеген теңгелер Орта Азия халықтарының саяси және сауда байланыстарының дамуын көрсетеді [2]. Ұлы Моғол Империясын қалыптастырушы, Темір ұрпағы Бабырдың естеліктерінде ХҮ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

купцы вели торговлю напрямую с Китаем. Летописец начала XVI века – Фазлаллах ибн Рузбихан в «Михман наме-йи Бухара», сообщает о дороге, соединившей Среднюю Азию и Китай, через Яссы в Туркестан. В воспоминаниях основателя Империи Великих Моголов, тимурида – Бабура, упоминаются караваны, возвращающиеся из Китая в конце XV века. Он рассказывает о караване с тысячей человек. Это говорит о мощной торговле с Китаем в эти годы. Китайский источник XVIII века «Сиюй цзун чжи» иллюстрирует товарообмен между странами на тот период: процветающее казахское скотоводческое хозяйство позволяло в изобилии приобрести китайские шелка и другие изделия. Сведения об уровне и статьях торговли содержат многочисленные документы, обнаруженные в Первом историческом архиве Китая. История казахского народа XV-XVII вв. развивалась в тесных и разносторонних контактах с народами Центральной Азии, пути их развития скрещивались и переплетались, военные конфликты перемежались периодами сотрудничества и дружбы, заключались династические браки. Интересный материал по истории торговли, торговых путей, экспедиций в степные края свидетельствует о том, что Казахстан является связующим звеном, мостом на пути взаимовлияния и взаимообогащения культур Востока и Запада. В XVIXVII вв. значительно расширяются политические и торговые связи Казахстана со среднеазиатскими ханствами, Индией, Афганистаном, Россией, происходит обмен торгово-дипломатическими по сольствами. Обмен по сольствами между Казахстаном и этими странами был, по существу, формой торговых сношений. Начало активной внешней политике правителей Казахского ханства было положено при Касымхане. Каждый из правителей, начиная с Керея и Джанибека, «завоевывал территории» и «делал их границами». Не исключено, что сама концепция «страны от и до» унаследована казахами от

ғасырдың соңындағы Қытайдан қайтып жатқан керуендер еске алынады. Ол мың адамнан тұратын керуендер туралы айтады. Осының өзі Қытаймен сауданың осы жылдары көлемді болғанын көрсетеді. ХҮІІІ ғасырдағы қытайдың «Сиюй цзун чжи» деректемесінде елдер арасындағы тауар алмасуды былайша сипаттайды: дәуірлеп тұрған қазақ мал шаруашылық иелері қытай жібегі мен басқа да бұйымдарын алуға мүмкіндігі мол болды. Сауданың деңгейі мен түр-түрі туралы мәліметтер Қытайдың алғашқы тарихи мұрағатынан табылған алуан түрлі құжаттар мазмұнында бар. ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ халқының тарихы Орталық Азия халықтарымен тығыз және жан-жақты байланыста дамыды, олардың даму жолдары түйісті және айқасты, әскери жанжалдар ынтымақтастық пен достық кезеңдерімен алмасып отырды, әулеттік некелер қиылды. Сауда, сауда жолдары, далалық аймақтарға экспедициялардың тарихы жөніндегі қызықты материалдар Қазақстанның байланыстырушы буын, Шығыс пен Батыс мәдениеттерінің өзара ықпалдасуы мен бірін-бірі байытуы жолындағы көпір болғанын көрсетеді. ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда Қазақстан Орта Азия хандықтарымен, Үндістанмен, Ауғанстанмен, Ре сеймен саяси және сауда байланыстарын біршама кеңейтеді. Қазақстан мен осы елдер арасында елшіліктер алмасу, шын мәнінде, сауда қатынастарының нысаны болды. Қазақ хандығы басқарушыларының сыртқы саясатының белсенді түрде басталуы Қасым хан кезінде іске асты. Керей мен Жәнібектен бастап әрбір билеуші «аумақтарды басып алды» және «оларды шекаралармен бөлді». «Елді басынан аяғына дейін» деген тұжырымдаманың өзін қазақтар моңғолдардан мұраға алуы мүмкін. Қазақ хандарының, шайбанилердің, аштариханилердің сыртқы саясатының негізгі мәні аумақтарын ұлғайту болды. Көшпенділердің өз жерлерінде жоқ немесе жеткіліксіз мөлшердегі шикізатқа мұқтаждығы, сауда жолдары, олардың түйісу тораптарына, сауда орталықтарына ие

традиции монголов. Основным содержанием внешней политики казахских ханов, шайбанидов, аштарханидов было расширение территорий. Потребность кочевников в сырье, отсутствующем или имеющемся в недостаточном количестве на собственной территории, стремление овладеть торговыми путями, узлами их скрещивания, центрами торговли и играть главную роль в международном обмене, стратегические соображения, а также желание с помощью войны и доходов от нее уменьшить внутренние социальные противоречия – все это поднимало роль войны в жизни кочевых обществ. Если в начале XVI в. шло соперничество за обладание присырдарьинских городов, то во второй половине XVI-XVII вв. имела место борьба, которая приобретала огромный размах, увенчивалась победой сильнейших и приводило к образованию п е р в ы х к ру п н ы х во е н н о – п ол и т и ч е с к и х объединений, своего рода «мировых» держав того времени. Об этом писали Хафиз Таныш, Искандар Мунши, Мухаммадийар бен Араб катаган и др. Одним из важных известных исторической науке договоров о мире и сотрудничестве в деле отражения внешней агрессии и улаживания внутренних политических конфликтов является договор, заключенный в 1598- 1599 гг. казахскими ханами и аштарханидами. Договор этот был согласован и утвержден после войны, в которой каждая из противоборствовавших сторон пытались расширить сферу своего влияния в присырдарьинских городах. Ведя упорную борьбу с шайбанидами, казахские ханы старались укрепить господствующее положение казахов в этом регионе. Наиболее полный текст мирного договора казахских ханов и аштарханидов, заключенного в 1599 г., помещен в «Тарих-и аламара-йи Аббаси». После длительных переговоров с участием представителей Казахского ханства и аштарханидов удалось согласовать текст мирного договора при непосредственном участии суфийского ордена Накшбандийа.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

болуға және халықаралық алмасуда басты рөл атқаруға ұмтылыстары, сондай-ақ соғыстың және одан түсетін пайданың арқасында ішкі әлеуметтік қайшылықтарды азайту – бұлардың барлығы көшпелі қоғам өмірінде соғыстың рөлін биіктетті. Егер ХҮІ ғасырдың басында Сырдария маңындағы қалаларды иеленуге бәсекелестік жүріп жатса, енді XVI ғасырдың екінші жартысы мен XVII ғасырда құлашы кең, күштілер жеңіске жеткен және алғашқы ірі әскери-саяси бірлестіктердің пайда болуына сол кезең үшін «алпауыт» державалардың құрылуына әкелген күрес жүріп жатты. Бұл туралы Хафиз Таныш, Ескендір Мұңшы, Мұхаммадияр бен Араб қатаған және т.б. жазды. Сыртқы басқыншылықты тойтару және ішкі саяси жанжалдарды басу ісінде ейбітшілік пен ынтымақтастық туралы тарих ғылымына белгілі маңызды шарттардың бірі 1598-1599 жылдары қазақ хандары мен аштарханилер жасасқан шарттар болып табылады. Осы шарт Сырдария маңы қалаларындағы өз ықпалдарының аясын кеңейтуге тырысқан қарсы тұрушы тараптардың әрқайсысы соғыстан кейін келісілді және бекітілді. Шайбанилерге қарсы қажырлы күрес жүргізе отырып, қазақ хандары осы өңірде қазақтардың үстем жағдайын нығайтуға тырысты. Қазақ хандары мен аштарханилердің 1599 жылы жасаған бітім шартының неғұрлым толық мәтіні «Тарих-и аламара-йи Аббасиде» берілген. Қазақ хандары мен аштарханилердің өкілдері қатысқан ұзақ келіссөздерден кейін бітім шартының мәтінін Накшбандий сопылық орденінің тікелей қатысуымен келісу мүмкін болды. Шарттың талаптары бұлжытпай орындалуға тиіс болды. Шарт жасасқан кезде салттық іс-қимылдар қоса атқарылып, Алла алдында ант беріледі және

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Условия договоров должны были соблюдаться неукоснительно. Их заключение сопровождалось ритуальными действиями, клятвами перед Аллахом и символизировало создание священного союза. Успехи внешней политики Казахского ханства, достигнутые главным образом благодаря военной силе, казахские правители стремились закрепить с помощью дипломатических актов-договоров. Заключению договора предшествовали переговоры, во время которых согласовывался текст документа. Документы по соглашению должны были регулировать отношения между партнерами, включая определенные гарантии, и имели силу только при наличии свидетелей, благодаря чему они и обретали правовой характер. Во многих соглашениях термин «союз» сочетается со словом «клятва». Дело, видимо, в том, что подписываемое двумя правителями соглашение одновременно являлось и клятвой. Заключение династических браков служило целям государственной политики, направленной на укрепление дружественных связей между ханствами, и потому подобным бракам уделялось большое внимание, поскольку они часто сопровождали заключение договора. В и с то р и и с а м о го Ка з а хс ко го ха н с т ва засвидетельствован примечательный факт активного участия ханши как во внутренней, так и во внешней политике страны. Этой ханшей была, к примеру, Султан-Нигар-ханым. Из источников выясняется, что она была посредницей в улучшении взаимоотношений между могулами и казахским ханом Тахиром и дружелюбно уладила напряженную обстановку . В настоящее время уделяет ся большо е внимание изучению трасс Великого Шелкового

қасиетті одақ құрылғанын білдірді. Қазақ хандығының сыртқы с аяс атт ағы табыстарына негізінен әскери күштер арқылы қол жетті, қазақ билеушілері дипломатиялық акт-шарттар арқылы нығайтуға тырысты. Шарт жасардың алдында келіссөздер жүргізілді, сол кезде құжаттың мәтіні келісілді. Келісім жөніндегі құжаттар серіктестер арасындағы қатынастарды реттеуге тиіс болды, оның белгілі бір кепілдіктері бар және куәлардың қатысуымен ғана өз күшінде болып, соның арқасында ғана ол құқықтық сипатқа ие болады. Көпшілік келісімдерде «одақ» термині «ант» сөзімен тіркеседі. Іс, әрине, мынада, екі билеуші қол қойған келісім ант беру болып табылады. Қиылған әулеттік некелер хандықтар арасында достық байланыстарды нығайтуға бағытталған мемлекеттік саясаттың мақсаттарына қызмет етті. Сондықтан мұндай некелерге аса көп назар аударылды. Өйткені олар әдетте шарт жасаумен қоса жүретін. Қазақ хандығының өзінің тарихында елдің ішкі және сыртқы саясатына ханшаның белсенді түрде қатысқан тамаша фактісі көрсетілген. Бұл ханша Сұлтан-Нигар ханым болатын. Деректер оның моғолдар мен қазақ ханы Тахир арасындағы қарым-қатынасты жақсартуда бітімші болды және шиеленіскен жағдайды достық негізде реттеді [3]. ХҮІ ғасырда Солтүстік Үндістанда Ұлы Моғол империясы пайда болғаны белгілі. Бұл кезеңде мәдени қатынастар мен Орта Азияның Ұлы Моғол империясымен қатынастарының көптеген дәстүрлері болған еді. Орта Азия үнді мәдениетінің жетістіктерін, көрші елдерге, оның ішінде Қазақстанға таралған көптеген мәдение құндылықтарды жеткізуде ерекше рөл атқарды. ХҮІ ғасырдың басынан бастап Солтүстік Үндістаннан шыққан үнді көпестері сауданы солтүстікке: Ауғанстанға, Иранға, Орта Азия мен Қазақстанға тарата бастады. Қазақстанның Үндістанмен ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы өзара қатынастарының осы уақытқа дейін зерттелмеген жаңа аспектілері қызығушылық туғызады. Қазақүнді саудасының ерекшелігі ортаазиялық, үнді және ауған көпестерінің делдалдығымен жүрді. Қазақтар негізінен Орта Азия арқылы Үндістанға айдап апарған малдарын сатты. Керуен жолдары бағыттарымен жеткізілген тауарлардың ішінде жылқылар аталады. Жылқылардың көпшілігі Үндістанға Бұхарадан айдап жеткізілді, қазақы жылқылардың тұқымы ерекше бағаланды. Қазақ көпестерінің Үндістанға 40 мыңға дейін жылқы айдап жеткізгені туралы құжаттамалық деректер бар [4]. Қашықтық пен қазіргі кезде бізге үйреншікті коммуникацияның жоқтығына қарамастан, Қазақ хандығы мен Қытай арасында сауда-экономикалық байланыстардан басқа аса тығыз дипломатикалық қатынастар да болғанын атап өтудің маңызы зор. Қазақ хандарының ордаларында кеңселер болды,

пути, пересекавшего и территорию Казахстана и Центральной Азии. Тем более, что начиная со второй половины XVI в. этот путь получил новый импульс жизни. Из письменных источников XVI-XVII вв. известно, что в это время через Казахстан также проходили торговые пути, связывавшие Китай, Индию и Среднюю Азию; здесь проезжали паломники, проходили военные отряды. Торговля велась как морским путем через Каспийское море между Астраханью и Мангышлаком, так и сухопутным – через северное побережье Каспийского моря, Бухару, Хиву. Однако сведения об уровне и статьях этой торговли в восточных источниках отсутствуют. Тем не менее имеющиеся свидетельства восточных авторов позволяют говорить о регулярности торговых отношений. И действительно, торговля между казахами и соседними народами шла беспрерывно, даже во время смут и войн, хотя последнее обстоятельство сильно препятствовало ее развитию. Сеид Али Раис, турецкий адмирал, автор “Мират ал-мамалик” и современник описываемых событий в Средней Азии XVI в., в своем труде описывает деятельность купцов, ведших торговлю с другими странами. Сеид Али Раис сообщает о “Ташкентской” и “Туркестанских” дорогах, которые через присырдарьинские города и Сарайчик связывали Бухару и Астрахань. В “Михман-намейи Бухара” Рузбихана имеются оригинальные сведения о внешнеторговых связях казахов в начале XVI в., о состоянии городов Туркестана, Сыгнака, Сайрама и их роли в политической, экономической и культурной жизни не только кочевников, но и оседлого населения Средней Азии. По словам Рузбихана, город Сыгнак в начале XVI в. оставался “гаванью Дешт-и Кыпчака”, куда прибывали товары из Поволжья, Мавераннахра, Кашгара, Хотана и Китая. “В город Йассы (Яссы. – М. А.) привозят товары и драгоценные изделия, и там происходит торг, и он [город], является местом развязывания грузов купцов и местом отправления толп путешественников по странам” . Многочисленные находки монет из Отрара, Йассы (Туркестан), Ташкента, Бухары, Самарканда указывают на развитие политических и торговых связей народов Средней Азии . Как известно, в XVI в. в Северной Индии возникает империя Великих Моголов. В этот период существовали большие традиции культурного общения и контактов Средней Азии с империей Великих Моголов. Средняя Азия сыграла особую роль в продвижении достижений индийской культуры, многие культурные ценности которой распространились и в соседние страны, в том числе в Казахстан. С начала XVI в. индийские купцы из Северной Индии стали распространять торговлю на север: в Афганистан, Иран, Среднюю Азию и Казахстан. Немаловажный интерес представляет новый аспект взаимоотношений Казахстана с

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ олардан дипломатиялық, әлеуметтік-экономикалық сипаттағы құжаттар шықты. Қазақстан мен Қытайдың дипломатиялық қатынастарының тарихы жөніндегі деректер едәуір маңызды және сан алуан материалдар болып табылады. Олардың арасында қытай саяхатшыларының жазба деректері; хронологиялық және статистикалық деректерге бай қазақ және қытай билеушілерінің ресми хат алмасуларының, жасасқан шарттар мәтіндерінің мұрағаттық материалдары бар. Бұлар елшіліктердегі қабылдауларды, сый тартуды, тауар алмасуларды және т.б. бейнелейтін картиналар, миниатюралар. Жолдаулар, хаттар, «жүзік» мөр басылған құжаттар, хабарламалар және т.б. белгілі бір ақпараттар береді. Қазақ-қытай қатынастарының дамуында елшілер, уәкілдер маңызды рөл атқарды. Елшілерді және дипломатиялық сипаттағы жолдауларды үнемі алмасу, билеушілер арасындағы мерзімді кездесулер елдердің арасындағы мемлекетаралық қатынастардың қалыпты болғанын көрсетеді. Қазақ хандарының уәкілдері «елшілер» дала билеушілерінің сенімді тұлғалары болып табылды. Оларға Қазақ хандығы достық қатынастарды ұстанатын көрші елдердің билеушілеріне, билеушілердің өкілдеріне мәлімдемелерді немесе бұйрықтарды жазбаша немесе ауызша түрде жеткізуді тапсыратын. Мұрағат құжаттары көрсеткендей, әр уәкіл өзі жіберілген елді, оның дәстүрлерін, мәдениетін, жолдарын білуге тиіс болған. Олар сол өзі жіберілген елдің тілін білетін0 немесе оған аудармашы қосып берілетін. Бейжіңдегі Қытайдың алғашқы тарихи мұрағаты әлемнің ең бай және айырықша қорларының бірі болып табылады. Онда он миллионнан аса тарихи құжаттар сақталған. Мұрағат қорында жұмыс істеген кезде біз айырықша материалдармен таныстық. Қазақстан тарихына олардың тікелей қатысы бар. Құжаттарда Цин империясының көршілес елдермен 1741-1828 жылдардағы қарым-қатынастарының тарихы туралы деректер сақталған. «Халық тарих толқынында» бағдарламасының шеңберінде біз 17183 аса құжаттар таптық. Мұрағат деректері ХҮІІІ ғасырдың ортасы мен ХІХ ғасырдың басында қазақ-қытай қарымқатынастарының тығыз болғанын көрсетеді. Екі ел арасында «жібекті атқа ауыстыру» саудасы жүрді. Бұл факт тарихқа қазақ-циндік қарым-қатынастарының тарихында Ұлы Жібек жолындағы ең жарқын және маңызды мән ретінде кіруі керек. Қазақ хандары мен сұлтандары Абылай хан, Әбілпейіз сұлтан және басқалардың көрші м ем елекет бас шыла рын а жібе рген р е сми хаттардан, дипломатиялық байланыстар туралы, сауда-экономикалық, мәдени қатынастар туралы мәліметтерден тұрады. Барлық осындай жаңа мұрағат құжаттары, ескерткіштер мен артефактілер қазақ билеушілерінің кеңсесі, дипломатиялық хат алмасу және елшілермен алмасу болғанын айғақтайды. Б ұ л ке з е ң д е Қ а з а қ ха н д ы ғ ы м е н Ц и н

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ Индией в XVI-XVIII вв., который до настоящего времени не исследовался. Особенностью казахскоиндийской торговли было то, что она велась при посредничестве среднеазиатских, индийских и афганских купцов. Казахи в основном торговали скотом, который перегонялся через Среднюю Азию в Индию. Среди товаров, провозившихся по направлениям караванного пути, отмечаются лошади. Значительное количество лошадей пригонялось в Индию из Бухары, особенно ценились лошади казахской породы. Есть документальные данные о том, что казахские купцы перегоняли в Индию до 40 тыс. лошадей . Важно отметить, что, несмотря на расстояния и отсутствие привычных для нашего времени коммуникаций, между Казахским ханством и Китаем были не только торгово – экономические связи, но и очень тесные дипломатические отношения. В ставках казахских ханов имелись канцелярии, из которых исходили документы, дипломатического, социально-экономического характера. Источники по истории дипломатических отношений Казахстана и Китая представляют собой довольно значительный и многообразный материал. Среди них письменные источники китайских путешественников; архивные материалы официальных переписок, текстов договоров казахских и китайских правителей, насыщенные хронологическими, статистическими данными. Это картины, миниатюры с изображением приема посольств, принесения даров, обмена товарами и т. д. Определенную информацию несут в себе послания, письма, документы с печатью «под перстнем», донесения и т. п. В развитии казахско-китайских отношений важную роль играли послы, посланники. Регулярный обмен послами и посланиями дипломатического характера, периодиче ские вст речи между правителями свидетельствует о нормальных межгосударственных отношениях между странами. Посланцы казахских ханов «илчи», являлись доверенными лицами степных правителей. Им поручали передавать сообщения или распоряжения, в письменном или в устном виде, соседним правителям, наместникам, с которыми Казахское ханство поддерживало дружественные отношения. Как свидетельствуют архивные документы, каждый посланец должен был знать страну, в которую его направляли, ее обычаи, культуру, дороги. Он также владел языком страны, в которую его посылали, или его сопровождал переводчик. Первый Исторический архив Китая в Пекине представляет собой один из богатейших и уникальных фондов мира, где хранятся свыше десяти миллионов исторических документов. Во время работы в фондах архива, мы ознакомились с уникальными материалами. Они имели непосредственное отношение к истории Казахстана. В них сохранились сведения об истории взаимоотношений Цинской империи с соседними государствами в 1741-1828

Карта маньчжурского посла Туличе. XVIII в. Британская библиотека Лондон, Великобритания

Казахстан на европейской карте XVIII в. Британская библиотека Лондон, Великобритания

империясының арасындағы дипломатиялық және сауда қатынастары қарқынды даму деңгейіне жетті. Бұған өз себептері болды. ХҮІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы сияқты Көшпелі қоғам үшін экономиканың негізі мал шаруашылығы болды. Басқа елдерге қатысты бұл маңызды мәселе болды. Нақ осыған байланысты «жібекті жылқыға ауыстыру» тақырыбымен жәрмеңкелер ашылды. Алдымен Үрімшіде (1757 жылдан 1765 жылға дейін), одан соң (1765 жылдан бастап ) Құлжа мен Тарбағатайда ашылды. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында жазылған «Сиюй цзун чжи» еңбегінде қазақтар туралы, олардың басқарған Абылай туралы деректер бар: «Қазақтар ... олардың ханының аты – Абылай. Қол астындағылар оны Абылай би деп атайды. Олардың жері кең, [бар] адамдарының саны және малдары көп. Дәулетті адамдарда 10 мыңнан жылқы мен сиыр бар, ал қойы сансыз көп. Тіпті кедейлердің өздерінде жүздеген жылқы мен сиыр, бірнеше мың қой бар, олар молшылықта тұрады (сөзбе-сөз айтқанда: не ішем, не кием деп бас қатырмайды). Ұл 16 жасқа келгенде, оған енші (бөлек шыққан кезде ұлға берілетін нәрсенің бөлігі) беріп, өз бетінше өмір сүру үшін бөлек шығарады. Мерекелерде жылқы, сиыр, түйе және қой етінен тағамдар жасалады. Ағаштан жасалған табақ, аяқ және қасықтарды қолданады. Дәулеттіректері қалайы және жез ыдыстарды қолданады. Қытай фарфорын, шайын, түрлі-түсті маталарын, алтын зерлі қымбат және тығыз жібегін

гг. В рамках программы «Народ в потоке истории» нами было приобретено более 17 183 документов. Архивные данные свидетельствуют, что в середине ХVIII – начала XIX века казахскокитайские взаимоотношения были тесными. Между двумя странами шла торговля «шелк в обмен на коня». Этот факт должен войти в историю как самое яркое и важное содержание в истории казахскоцинских взаимоотношений на Великом Шелковом пути. Они содержат официальные письма казахских ханов и султанов Абылай-хана, Абулфейз-султана и других, направленные правителям соседних государств, сведения о дипломатических связях, о торгово-экономических, культурных отношениях. Все эти новые архивные документы, памятники и артефакты свидетельствуют о существовании у казахских правителей канцелярии, дипломатической переписки и обмена послами. В этот период торговые и дипломатические отношения между Казахским ханством и Цинской империей достигли бурного роста. На это были свои причины. Для кочевого общества, как Казахское ханство ХVIII века, главной опорой экономики было скотоводство. В отношениях с другими странами, это было важным вопросом. Именно поэтому были открыты ярмарки под названием «шелк в обмен на коней». Сначала в Урумчи (с 1757 года по 1765 год), затем (с 1765 года) в Кульдже и Тарбагатае. В «Сиюй цзун чжи», написанном во второй половине ХVIII века есть сведения о казахах,

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ бағалайды». Чуньюань Циши-идің бұл деректері ол кезде қазақтардың мал шаруашылығы өркендеп тұрғанын көрсетеді. Екінші жағынан, Қытаймен сауда қатынастары қазақтардың қытай жібегін және басқа бұйымдарын молынан алуларына мүмкіндік берді. Шығыстану археологиялық экспедициялар жұмысының нәтижесінде ҚХР-да дипломатиялық: қазақ-қытай, қазақ-орыс, қазақ-қырғыз, қазақ-қоқан, қазақ-ойрат қатынастары туралы құжаттар табылды. Сонымен қатар Бейжіңге Боғда Еженханға келген қазақ хандарының елшілері, олардың грамоталармен марапатталулары, қазақ-қытай саудасы, қазақтардың тұрмысы, дәстүрлері туралы құжаттар да бар. Атап айтқанда, қазақ билеушілерінің хат-хабарлары табылды. Абылай ханның Цин императорына «жүзікпен» мөрдің баспа-таңбасын қойып, дәрі жіберуді сұраған хаты (1766 жыл) бар. Әбілпейіз сұлтанның Іле билеушісіне елші жіберу турал хаты, шағатай тілінде «Әбілпейіз сұлтан» деген мөрі бар. Болат хан мен Әбілпейіз сұлтанның торғауыттарды қайтару туралы Іле билеушісіне хаты. Ойрат тілінде «Болат Мұхаммед Баһадүр хан», «Әбілпейіз сұлтан» деген мөрдің баспа-таңбасы бар. 1755-1762 жылдардағы құжаттардан толық мәліметтер алуға болады: Қазақ хандығы мен Цин империясының арасындағы өзара қуатты сауда қатынастары туралы; Абылай, Әбілпейіз, Қабанбай сияқты қазақ билеушілері және император Цяньлунь мен оның шенеуніктерінің батыс шекара маңы облыстарында жүргізілген саудадағы рөлі туралы; Цин империясының саудаға қажетті тауарларын ұйымдастыру және тасымалдау, саудадағы баға қалыптастыру саясаты туралы мәліметтер жатады. Париж кітапханалары мен мұрағаттарының қорларындағы жұмыс кезінде алғаш рет «Қазақтар сыйға жылқы тартады» айырықша картинасы табылды, ол Париждегі Шығыс халықтарының көркем мұралары сақталатын Гимэ шығыс өнері мұражайында тұр [5]. Бұл үш жылқы түрінде сый тарту дипломатиялық салтанатын бейнелеген бүгінгі күні сақталған 1757 жылы салынған жалғыз картина. Үш қазақ уәкілі мен үш жылқы бейнеленген картина қазақтардың қытай императоры Цяньлунға одақ пен достық белгісі ретінде сый тарту фактісін бейнелейді. Картинаның авторы Джузеппе Кастильони – Цяньлун императордың сарай суретшісі, ол тарихи-этнографиялық заттарды салған. Картина сол кезде тұрмыста қолданылған, мәселен, киім, тұрмыс құралдары туралы түсінік береді. Киімді зерттеген кезде оның тігілген матасы, сондай-ақ бай символикалардың маңызы зор екеніне көз жеткіземіз. Бұл ретте археологиялық заттардың аздығына қарамастан, біз Қазақстанда ХҮІ –ХҮІІІ ғасырларда қандай маталар қолданыста болғанын елестете аламыз. Картинаның талдауы осы картинада бейнеленген тарихи оқиғалар Қазақстанда Абылай хан және

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ которыми правил Абылай: «Казахи ... имя их хана – Абылай. Подчиненные его зовут – Абылай би. Земля у них широкая, [наличествуют] большая численность людей и много скота. У зажиточных имеется по 10 тысяч лошадей и коров, а овец – не счесть. Даже у бедных имеется по несколько сотен лошадей и коров, несколько тысяч овец, они живут в достатке (дословно: не ломают голову над тем, что пить, что носить). Когда сыну исполняется 16 лет, выдают ему енши (часть имущества, которая выдается сыновьям при отделении), и предоставляют жить по-своему. На празднествах готовят блюда из конины, говядины, верблюжьего и бараньего мяса. Пользуются деревянными блюдцами, чашами и ложками. Те, кто побогаче, пользуются оловянной и медной посудой. Ценят китайские фарфор, чай, разноцветные ткани, дорогой и плотный шелк с золотыми узорами». Эти сведения Чуньюань Циши-и показывают, что в то время казахское скотоводческое хозяйство процветало. С другой стороны, торговые отношения с Китаем дали возможность казахам в изобилии приобрести китайские шелка и другие изделия. В р е з ул ьт а т е р а б о т ы В о с т о ко в е д н ы х археографических экспедиций в КНР были обнаружены документы о дипломатических отношениях: казахско-китайских, казахскороссийских, казахско-киргизских, казахскококандских, казахско-ойратских. Также о послах казахских ханов, приезжавших в Пекин к Богда Еженхану, о награждении их грамотами; о казахскокитайской торговле, документы о быте, традициях казахов. В частности обнаружена переписка казахских правителей. Письмо Абылай хана Цинскому императору, с просьбой выслать лекарства с оттиском печати «под перстнем» (1766 год). Письмо Абулфеиз султана Илийскому правителю об отправке посла, имеет печать «Абулфейз султан» на чагатайском языке. Письмо Болат хана и Абулфеиз султана Илийскому правителю о возвращении торгоутов. Имеет оттиск печати «Булат Мухаммед Бахадур хан», «Абулфейз султан» на ойратском языке. В документах 1755-1762 гг., можно получить подробные сведения: о мощных торговых взаимоотношениях между Казахским ханством и Цинской империей; о роли казахских правителей как Абылай, Абильфеиз, Кабанбай и императора Цяньлуня и его сановников в торговле на западных приграничных областях; об организации и доставке необходимых торговле товаров Цинской империей; о политике ценообразования в торговле. Во время работы в фондах библиотек и музеев Парижа впервые выявлена уникальная картина «Казахи преподносят дары лошадьми», хранящаяся в знаменитом Музее во сточного искусства Гимэ в Париже, где хранятся художественные реликвии народов Востока . Это единственная на сегодняшний день картина 1757 г., представляющая

Қытайда император Цяньлун билеген дәуірге жататынын көрсетті. ХҮІІІ ғасырдың басында Орта Азиядағы халықаралық қатынастар жүйесі елеулі өзгерістерге ұшырады. Өңірде ХҮІІІ ғасырдың ортасына дейін ірі және ықпалды мемлекет Жоңғар хандығы болды. Орта Азиядағы халықаралық қатынастарға Цин империясы мен Ресей ерекше ықпал ете бастады. Мәселен, сол кезде құрылған Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыс кәдімгі саяси-дипломатиялық байланыстар шеңберінде іске асты. Оның дәлелі «Достық пен одақ белгісі ретінде» деген жазуы бар айырықша картина болып табылады. Осы дипломатиялық акт қытайдың «Циньдин чжуньгээр фанлюэ» жазба ескерткішінде де кездеседі. Қытайдың Алғашқы тарихи мұрағатындағы құжаттар қазақ-цин дипломатиялық, сауда қатынастары болғанын растайды. Абылай ханның рсеми хаттарының бірқатары өте қызықты, ал сарыны – аса сенімді. Олар қазақ халқының құжаттамалық байлығы болып есептелуге әбден құқылы. Қашықтыққа қарамастан, Қазақ хандығы мен Қытай жеткілікті дәрежеде тығыз қатынастар жасағанын ескерген маңызды. Осылайша, ХҮІ-ХҮІІІ ғасырларда халықаралық қатынастар мен дипломатиялық тәжірибенің қалыпт асуы Қазақ хандығының дамуында маңызды кезең болды. Жазба дереккөздерді, грамоталарды, мөрлерді, титулатуралы тиын ақшалар Қазақ хандығының көршілес елдермен дипломатиялық қатынастардың тарихын қалпына келтіруге, келісімдерді, халықаралық келісімдерді, келіссөздерді, елшіліктерді, әулеттік некелерді зерттеуге мүмкіндік берді. Бұлардың бәрі – билеушілердің сыртқы саясатында кездескен халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешудің белгілі бір құралдары мен тәсілдері еді.

дипломатический церемониал подношения даров в виде трех лошадей. Картина с изображением трех казахских посланников и трех лошадей отображает факт передачи казахами даров китайскому императору Цяньлуну как знак союза и дружбы. Автор картины итальянский художник Джузеппе Кастильони - придворный художник императора Цяньлуна, который запечатлел историко-этнографические предметы. Картина дает представление о бытовавшей тогда, к примеру, одежде, предметах быта. При изучении одежды немаловажное значение имеет ткань, из которой она сшита, а также богатейшая символика. Несмотря на скудность археологических находок в этом плане мы все же можем представить себе, какого рода ткани были в употреблении в Казахстане в XVI-XVIII веках. Анализ картины показал, что исторические события, представленные в этой картине, относятся к эпохе правления Абылай-хана в Казахстане и императора Цяньлуня в Китае. В начале XVIII века система международных отношений в Средней Азии претерпевает значительные изменения. Крупным и влиятельным государством в регионе до половины XVIII века было Джунгарское ханство. Особое влияние на международные отношения в Средней Азии начинают оказывать Цинская империя и Россия. По существу, связи, которые сложились в то время между Китаем и Казахстаном, были в рамках обычных политико-дипломатических контактов. И свидетельством является уникальная картина, на которой стоит подпись: «Как знак союза и дружбы». Этот дипломатический акт подтверждается в письменном китайском памятнике «Циньдин чжуньгээр фанлюэ». Документы из Первого исторического архива Китая подтверждают, что существовали казахскоцинские дипломатические, торговые отношения. Ряд официальных писем от Абылай-хана весьма интересны, а тон – очень доверителен. Они по праву считаются документальным богатством казахского народа. Важно отметить, несмотря на расстояния, Казахское ханство и Китай поддерживали достаточно тесные отношения. Таким образом, формирование международных отношений и дипломатиче ской практики в XVI-XVIII вв. было важным этапом в развитии Казахского ханства. Анализ различных категорий письменных источников, грамот, печатей, монет с титулатурой позволил восстановить историю дипломатических отношений Казахского ханства с соседними государствами, исследовать д о го в о р ы , м е ж д у н а р од н ы е с о гл а ш е н и я , переговоры, посольства, династические браки – все те определенные средства и приемы мирного разрешения международных споров, которые имелись во внешней политике правителей.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Нұрлан АТЫҒАЕВ, ҚР БҒМ Тарих және этнология институтының директорының орынбасары, т.ғ.к. Нурлан АТЫГАЕВ, Заведующий Отделом древней и средневековой истории Казахстана Института истории и этнологии МОН РК, к.и.н.

Қазақ хандығы еуразияның халықаралық қатынастар жүйесінде Казахское ханство в системе международных отношений Евразии ХҮ ғасыр мен ХҮІІІ ғасырдың басында Қазақстан аумағында орналасқан Қазақ хандығы егемен ел болатын және халықаралық құқықтық өрісте басқа мемлекеттер таныған субъект ретінде іс-әрекет етеді. Осы тезис орта ғасырдың соңындағы тарихи жазба дереккөздердің материалдарымен айғақталады, бұл құжаттарда орта ғасырдың соңындағы Еуразияның бірқатар мемлекеттерімен оның халықаралық қатынастары туралы мәліметтер бар. Атап айтқанда, Қазақ хандығының ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Мәскеу (Орыс) мемлекетімен дипломатиялық байланыстары туралы сан алуан мұрағаттық деректер кездеседі. Өкінішке орай, қазіргі уақытқа қазақ-орыс қатынастары туралы ең ерте құжаттар бізге жеткен жоқ, бірақ олардың болғандығын орыс мұрағаттарының тізімдемелері растайды. Мәселен, ХҮІ ғасырдағы Патша мұрағатының тізімдемесінде мынадай жазба бар: «38-жәшік. Ал онда Қасым патша кезіндегі қазақ және Иваке патша кезіндегі

Казахско е ханство, суще ствовавшее на территории Казахстана в XV - начале XVIII века, было суверенным государством и выступало на международно-правовом поле как признанный другими государствами субъект. Данный тезис подтверждается материалами позднесредневековых исторических письменных источников, в которых содержатся сведения об его международных отношениях с рядом государств позднесредневековой Евразии. В частности, имеются многочисленные архивные данные о дипломатических контактах Казахского ханства с Московским (Русским) государством в XVI-XVIII века. К сожалению, до наших дней не дошли самые ранние документы о казахско-русских отношениях, однако об их существовании свидетельствуют описи русских архивов. Так, например, в описи Царского архива XVI века имеется запись: «Ящик 38-й. А в нем книги и списки казатцкие при Касым царе и тюменские

Түменнің кітаптары мен тізімдері» [1, 339-б.; 2, 23-б.; 3, 78-б.]. 1614 жылғы Елшілік Бұйрығы мұрағатының тізімдемесінде «Шемахей, // және Сібір мен Қазақ Ордасының ескі және әртүрлі жылдардағы дәптерлері» бір бумаға салынған деп көрсетілген [2, 107-б.]. Қазақ хандығы мен Мәскеу мемлекеті арасында ХҮІ ғасырдың екінші жартысында дипломатиялық қарым-қатынастар болғанын көрсететін мұрағат құжаттары сақталған. Мысалы, 1578 жылы өзінің грамотасында ноғай мырзасы Орыс (Урус) орыс патшасы Иван ІҮ Васильевич Грозныйды: «Ал сен, Ақназар ханмен дос бола отырып, әр жылы Бұхара ханзада елшіні және Азимов ханзада елшіні жібересің», – деп айыптайды [4, 170-б.]. Бұған жауабында Иван ІҮ былай жазды: «Ал бұрынғы жылдары ноғай мырзалары біздің жалақыны алмайтын болған соң, Қырым ханымен бірігіп біздің жерімізге соғысқалы келді, ал осы кезде Ақназар хан бізге өзінің елшілерін жіберді. Біз де өзіміздің қызметтегі бір татарымызды қазақтың Ақназар ханына жібердік» [4, 171-б.]. Осындай байланыстардың болғанын растай отырып, қазақтар ноғайларға былай дейді: «... ханымыз біздің Ақназар патша және ұлы князьбен ...» [4, 156-б.]. ХҮІ ғасырдың соңында Тәуекел хан мен Федор І, ХҮІІ ғасырдың соңында Тәуке хан мен Петр І билеген кезеңдегі қазақ-орыс дипломатиялық қатынастары туралы айғақтайтын мұрағат құжаттары да бар. Бұл материалдар осы қатынастардың дамуына екі мемлекеттің де билеушілері бастама жасағанын көрсетеді. Мысалы, 1595 жылғы орыстың бір құжатында (грамотасында) былай жазылған: «Мәртебелі патша және бүкіл Русьтің ұлы князі Федор Ивановичтің жарлығы бойынша боярлар мәртебелі патша және бүкіл Русьтің ұлы князі Федор Ивановичтің тілмашы Вельямин Степовқа мемлекет ісі мен қызмет үшін жалақы беріп Қазақ ордасына екі жылға жіберілсін...» [4, 196-б.]. Бұл туралы ХҮІІ ғасырдың соңы мен ХҮІІІ басындағы құжаттар да көрсетеді. Ф. Скибин мен М. Трошиннің Қазақ хандығында болғандығы жөніндегі (1694-1696 жж.) мақалалық тізімінде мынандай мәлімет бар: «...Біз де оған, Тәуке ханға, тілмаш арқылы біздің ұлы патшамыздың, оның жарқын ұлы мәртебесінің жарлығы бойынша біз Тобылдан оған, Тәуке ханға, келіссөз жүргізуге жіберілгенімізді айттық» [4, 412-б.]. Басқа бір құжатта: «716 жылғы 14 қазанда ұлы мәртебелінің жарлығы бойынша және Сібір губернаторы Тобыл князі Матвей Петрович Гагариннің жарлығы бойынша бояр ұлы Микита Белоусов жолдасымен Тобылдан Қазақ ордасының билеушісі Қайып ханға барсын...» [5, 275-б.]. До стық қатынастардың орнауына қазақ билеушілері де қызығушылық танытты. 1716 жылы қазақ ханы Тәукенің ұлы Қайыптың уәкілдері Сібір губернаторының қызметіндегі татарларға мынаны айтты: «...ол, Қайып хан, мәртебелі ұлықпен мәңгі бейбіт болуды қалайды...» [5, 274-б.].

при Иваке царе» [1, с. 339; 2, с. 23; 3, с. 78]. В описи архива Посольского Приказа 1614 года указано, что в одной из связок находились «тетрати Шемахейские, // и Сибирские и Казацкие Орды, старые и розных годов…» [2, с. 107]. Сохранились архивные документы, указывающие на существование дипломатических взаимоотношений между Казахским ханством и Московским государством во второй половине XVI века. Так, например, в 1578 г. в своей грамоте ногайский мирза Урус (Орыс) упрекал русского царя Ивана IV Васильевича Грозного: «А ты, с таким Акназаром царем в дружбе будучи, на всякой год послы деи посылаешь з бохарским царевым послом и с Азимовым царевым послом» [4, с. 170]. В ответ на это Иван IV писал: «А в прежних летех, как нагайские мирзы от нашего жалованья поотстали были и сложась с крымским царем воевать приходили на нашю землю, а в то время Акназар царь присылал к нам своих послов. И мы однова послали были своих служилых татар к Акназару царю казацкому» [4, с. 171]. Подтверждая существование данных контактов казахи говорили ногайцам: «… де царь наш Акакназар с царем и великим князем в миру …» [4, с. 156]. Имеются также архивные документы с в и д е т е л ь с т ву ю щ и е о к а з а хс ко - р у с с к и х дипломатических отношениях в период правлений Тауекель-хана и Фёдор I в конце XVI века, Таукехана и Петра I в конце XVII века. Эти материалы показывают, что развитие этих отношений инициировалось правителями обоих государств. Так, например, в одном русском документе (грамоте) за 1595 год говорится: «По государеву цареву и великого князя Федора Ивановича всеа Русии указу бояре приговорили переводчику Вельямину Степанову дать государева царева и великого князя Федора Ивановича всеа Русии жалованья для государева дела и для службы послать в Казатцкую Орду на два года...» [4, с. 196]. Об этом же свидетельствуют и документы конца XVIIначала XVIII века. В статейнем списке пребывания Ф. Скибина и М. Трошина в Казахском ханстве (1694-1696 гг.) имеется следующее сообщение: «... И мы ему, Тевки хану, говорили чрез толмач, что по указу великих государей наших, их царского пресветлого величества, присланы мы из Тобольска к нему, Тевки хану, в послах с выговором» [4, с. 412]. В другом документе сообщается: «716 октября 14 дня, по указу великого государя и по приказу губернатора Сибири князя Матвея Петровича Гагарина тобольскому сыну боярскому Миките Белоусову с товарыщем ехать из Тобольска Казачью орды ко владельцу Хаип-хану...» [5, с. 275]. Заинтере сованно сть в установлении дружественных отношений проявляли и казахские правители. В 1716 году посланники казахского хана Каипа, сына Тауке, говорили служилым татарам Сибирского губернатора следующее: «…он, Хаип-

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Факсимиле текста послания ногайского мирзы Уруса (Орыса) к русскому царю Ивану IV Васильевичу Грозному с просьбой не вступать в контакт с Хакк-Назарханом / «История Казахстана в русских источниках. Том I. Посольские материалы Русского государства (XVI-XVII вв.). Составление, транскрипция скорописи, специальное редактирование текстов, вступительная статья, комментарии, составление словников указателей А. Исина. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 704 с. + 16 с. вкл.

Факсимиле текста послания Абу-л-Хаир-хана к русской императрице Анне Иоанновне / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

Қазақ хандығы билеушілерінің Орыс мемлекетімен дипломатиялық байланыстарының негізгі мақсаты тату көрші қатынасын орнату және дамыту болды. Осыны Тәуке хан орыс патшасы Иван ІҮ Алексеевичке 1692 жылғы хатында жақсы көрсетті. Ол былай жазды: «біздің аталарымыз бен әкелерімізден соң сіздің мемлекеттеріңіздің адамдары бізге келді, ал біздің адамдар сіздерге барды, біздің арамызда әлі де көп жылдар талай жақсы істер жасалады, бүгінгі күні тазалансын және біз бен сіздің арамызда мүсәпір жандар жүрсін, толсын деп жолдар төселді, ал бізге бұл жақсы атақ» [6, 84-б.]. Бірақ дипломатиялық өкілдіктер алдына бұдан да нақтырақ, өмірлік, негізінен сауданы дамыту немесе әскери одақ құруға бағытталған міндеттер қойылатын. Мысалы, Хақ Назар ханның ХҮІ ғасырдың екінші жартысында Мәскеуге жіберген елшілігінің негізгі міндеті, жоғарыда келтірілген мәліметтерде көрсетілгендей, орыс мемлекетінің қолдауына немесе ең болмаса Қазақ хандығының Ноғай ордасына қарсы күресінде бейтараптығына кепілдік беруіне келісім алу болды. Ал 1595 жылы қазақ елшілігінің міндеттері Тәуекел ханның немерелес ағайыны Ораз-Мұхаммед сұлтанды орыс тұтқынынан босату және Мәскеу билеушілерінен отпен ататын қару («отты қарумен соғыс») алу еді [4, 192-б.] .

хан, с царским величеством желает быть в вечном миру…» [5, с. 274]. Основной целью дипломатических контактов правителей Казахского ханства с Русским государством были установление и развитие добрососедских отношений. Это очень хорошо отразил Тауке-хан в своем письме к русскому царью Ивану V Алексеевичу от 1692 года. Он пишет: «после дедов и отцов наших ваших государств люди к нам приезжали, а наши – к вам, и всяко бы доброе дело промеж нами по-прежнему совершалось многия лета, дороги залегли, чтоб ныне очистились и промеж нами ваши и наши убогие люди ездили и полнились, а нам бы была добрая слава» [6, с. 84]. Однако перед дипломатическими миссиями ставились и более конкретные, практические задачи, в основном направленные на развитие торговли или создание военного союза. Так, по-видимому, основной задачей посольств отправленных ХаккНазар-ханом в Москву во второй половине XVI века, как видно из вышеприведенных сведений, было получение поддержки русского государства или хотя бы гарантии его нейтралитета в борьбе Казахского ханства с Ногайской Ордой. А задачами казахского посольства 1595 года были освобождение из русского плена племянника Тауекель-хана Ораз-

Сауранның қазақ билеушісі Абылай ханмен қатынастарының мақсатына қатысты Тобыл воеводасы И.Куракин 1616 жылы былай деп жазды: «Ал Сауранның билеушісі Қазақ ордасының ханы Абылай ханмен сауда туралы және қалмақтар туралы сөйлестік, ... патшаға сол сәтте және одан соң да сауда туралы және қалмақтар туралы өзі жазып жібереді, ол қам жейді және жақсылық тілейді саған, мәртебелі ұлыққа, саудагерлерді әртүрлі тауарлармен Тобылға және Сібірдің басқа да қалаларына жібереді. Ал сенің мемлекетіңнің саудагерлерін өзінің және қол астындағы басқа қалаларға еш кедергісіз кіргізеді және шығарады және өзінің қалаларында оларға еш жәбірлемесін деп, барлығынан қорғауға бұйырды. Ал қалмақтарға сенің мемлекетіңнің адамдарымен бір қатарда тұруға, және олардың сенің мемлекетіңнің жерінде көшіп жүруге және сенің мемлекетіңді және оның адамдарын жәбірлемеуге бұйырды» [4, 262-263-бб.]. Қазақ хандығы мен Мәскеу (Орыс) мемлекетінің дипломатиялық байланыстарының болу фактісі өте маңызды. Ол орыс басшыларының қазақ хандарын өздеріне тең серіктес ретінде қарастырғанын көрсетеді [7]. Патша сарайының және елшілік қызметінің дипломатиялық келіссөздер деңгейін қатаң қадағалағаны белгілі. Мысалы, 1532 жылы олар Үндістандағы Ұлы Моғол империясының негізін қалаған Захир ад-Дин Бабырдың елшілерімен (жалған болуы мүмкін) тең дипломатиялық қатынастар орнатудан бас тартты. Бас тартуды былайша түсіндіреді: «Үндістан еліндегі оның (Захир ад-Дин Бабур – Н.А.) патша немесе урядник екені белгісіз және ұлы мәртебелінің дәрежесі кемімес еді, егер ол өз жерінде урядник болса...» [8, 65-66-бб.]. Қазіргі Ресей зерттеушісі, ортағасырлық құқық тарихының маманы Р.Ю.Почекаев ХҮІ-ХҮІІ ғасырларда қазақ және орыс мемлекеттерінің билеушілер алмасқан грамоталардың (шарт грамоталары – шартнамалар) өз қалауын еркін білдіре алатын өзіндік құқық субъектілер арасында жасасқан халықаралық-құқықтық сипаттағы актілер мәртебесін алғанын атап өтеді [9, 6-б.]. Қазақ хандығы басқа да мемлекеттермен дипломатиялық қарым-қатынастар орнатты. Орыстың мұрағаттық құжаттарында қазақ билеушілерінің Қырым хандығымен өзара дипломатиялық қарым-қатынастар жасағаны туралы айтуға мүмкіндік беретін деректер бар. 1523 жылдың жазында Қырым ханы Сағдат Керей Мәскеудің ұлы князі Василий ІІІ Ивановичке былай деп жазды: «Сұлтан Сүлеймен шаһ – менің осындай ағам бар. Сол сияқты Астрахан ханы Үсейін де менің ағам. Ал Қазандағы Сайып Керей де менің ағам. Басқа жағымдағы қазақ ханы да менің ағам ...» [4, 64-б.]. Қазақ әскерінің 1569 жылы Хақ Назар басшылығымен ноғайлар мен Астраханға жасаған

Мухаммед-султана и получение у московских правителей огнестрельного оружия («огненного боя») [4, с. 192] . Относительно целей контактов с казахским правителем Саурана Аблай-ханом тобольской воевода И. Куракин писал в 1616 году следующее: «А с савранским бы Казацкие Орды с царем Аблаханом о торговле и о колмакех ссылатись, ... послать к царю тотчас и вперед бы к нему о торговле и о калмакех от себя писать, чтоб он радел и добра хотел тебе, великому государю, торговых людей со всякими товары к нам в Тоболеск и в ыные сибирские городы отпускал. А твоих государевых торговых людей к себе и в ыные городы, которые под ним, пущал и назад отпускал безо всякого задержанья, и обид им никаких в своих городех чинити не велел, и ото всего их оберегал А на колмацких бы людей стояти ему с твоими государевыми людьми заодно, чтоб им на на твоей государеве земле кочевать и обид твоим государевым и его людем чинить не давати» [4, с. 262-263]. Факт существования дипломатических связей Казахского ханства и Московского (Русского) государства очень важен. Он свидетельствует о том, что русские правители рассматривали казахских ханов как равных партнеров [7]. Известно, что царский двор и посольская служба очень строго следили за уровнем дипломатических переговоров. Так, например, в 1532 году ими было отказано в установлении равноправных дипломатических отношений послам (возможно, самозваным) Захир ад-Дина Бабура, основателя империи Великих Моголов в Индии. Отказ был мотивирован тем, что «неведомо, как он (Захир ад-Дин Бабур – Н.А.) на Индейском государстве, государь ли урядник, и великому бы государю в том низости не было, будет он тоя земли урядник…» [8, с. 65-66]. Современный российский исследователь, специалист по истории средневекового права Р.Ю. Почекаев отмечает, что грамоты (шертные грамоты – шарт-нама), которыми обменивались в XVI-XVII веках правители казахского и русского государств, имели статус актов международноправового характера, которые заключались между самостоятельными субъектами права, обладавшей свободой волеизъявления [9, с. 6]. Казахское ханство имело дипломатические отношения и с другими государствами. В русских архивных документах, содержатся сведения позволяющие нам говорить о существовании дипломатических взаимоотношений казахских правителей с Крымским ханством. Летом 1523 года крымский правитель Саадет-Гирей писал великому московскому князю Василию III Ивановичу: «И как салтан Сюлеман шаг – таков у меня брат есть. Также и асстороканской Усеин царь то мне брат же. А и в Казани Саип Гирей царь и то мне родной брат. И с ыную сторону казатцкой царь то мне брат же …» [4, с. 64]. Поход казахских войск под руководством

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

Абу-л-Хаир-хан / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Анна Иоанновна / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

жорығын Ноғай ордасындағы орыс елшісі Мальцев қазақ және Қырым хандарының келісіп шыққан кампаниясы ретінде қарастырған. Өзінің Мәскеуге грамотасында былай жазады: «Қазақ ордалары Ақназар хан, Шығай ханзада да, Селім ханзада да Қырым ханының көп ханзадаларымен келісіп бізге келді» [4, 151-152-б.]. Қазақ-Қырым қатынастарына іріткі келтіру үшін Ноғай мырзасы Дінахмет (Тинехмат) Қырым ханына Хақ Назар (Ақназар, Окназар) Ноғай ордасын басып алған соң Қырымды да шаппақшы – «Олар Қырымға да келмекші» [4, 166-б.]. Қазақ хандығы мен Осман империясы арасында өзара қарым-қатынастар болды деуге мүмкіндік беретін тарихи материалдар да сақталған. А.И.Исиннің пікірінше, қазақтар және Қазақ хандығы туралы алғашқы деректер Стамбулға ХҮІ ғасырдың 20 жылдары Қазан үшін күрестің басталуына байланысты түсе бастады [10, 31б.]. 1551 жылдың Ноғай ордасындағы орыс елшісі П.Тургенев Мәскеуге Осман империясы елшісінің ноғайларға келуін хабардар ете отырып, өз грамотасында түрік сұлтаны жолдауының мәтінін келтірген, ол кезде Сүлеймен сұлтан еді. Мәскеу мемлекетіне қарсы мұсылман мемлекеттерінің коалициясын құруға және Қазанға қолдау көрсетуге ұмтылған түрік басшысы Ноғай мырзасы Исмаилға былай жазды: «Ал Қазан да қазір соғысып жатыр.

Развалины восточной крепостной стены ставки Абу-л-Хаир-хана на территории городища Жанкент. Фотогграфия Е. Хорош / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

Хакк-Назара 1569 году на ногайцев и Астрахань русский посол в Ногайской Орде С. Мальцев рассматривал как кампанию, согласованную казахами с крымским ханом. В своей грамоте в Москву он писал: «Казатцкие Орды Акназар царь да Шигай царевич да Челым царевич со многими царевичи по крымского царя думе безвестно на нас пришел» [4, с. 151-152]. Чтобы внести в казахскокрымские отношения разлад ногайский мирза Тинехмат (Дин-Ахмед) писал крымскому хану, что Хакк-Назар (Акназар, Окназар) намерен после захвата Ногайской Орды напасть и на Крым – «Да хочет деи и на Крым приходити» [4, с. 166]. Сохранились также исторические материалы, дающие возможно сть предположить о существовании взаимоотношений между Казахским ханством и Османской империей. По мнению А.И. Исина, первые известия о казахах и Казахском ханстве стали поступать в Стамбул еще в 20-годы XVI века в связи с началом борьбы за Казань [10, 31 б. ]. Летом 1551 года русский посол в Ногайской Орде П. Тургенев, сообщая в Москву о приезде к ногаям посла из Османской империи, приводил в своей грамоте текст послания турецкого султана, которым тогда был Сулейман Великолепный. Пытаясь создать против Московского государства коалицию мусульманских государств и оказать поддержку Казани, турецкий правитель писал

Ал біздің дініміз мұсылман діні ғой. Бізде барлық мұсылмандар құлшылық еттік, біз бір боламыз. Сіздер Қырымға менің ханым билеуші болғанын білесіздер, мен қалай бұйырсам, солай болады. Астраханнан маған Патшадан сұрау үшін жіберді. Мен сол патшаны Астраханға жіберемін... Қазақтар да маған Патшадан сұрау үшін жіберді. Қырымға бір жақтан Патшаны жіберемін» [11, 266-267-бб.]. ХІХ ғасырдағы Ресей тарихшысы Г.Перетяткович құжаттың соңғы үзіндісін басқаша берген. Зерттеуші былай жазады: «Қырғыз-қайсақтар да менен патшаны сұрайды, мен оны оларға Қырымнан жіберуді ойладым» [12, 96-97-бб.]. Мәліметтер мәтінінің еркіндігіне қарамастан («қырғыз-қайсақ» термині ХҮІ ғасырдың ортасында пайда болған деген жалған пікір қалыптасады), құжаттарда «козак» деп қазақтар туралы жөн айтқан. Орыстың мұрағаттық құжаттарында сол кезең қазақтары «казактар» деп аталады» [4, 404, 405-бб. және басқалар]. Бұл жерде мәселе орыстың казак-христиандары туралы емес екені Түрік сұлтанының сөзінен көрінеді: «Бізде барлық мұсылмандар құлшылық еттік...». Осман билеушісі Қазақ хандығындағы тақтардың бірігу үдерісіне ықпал ете алмас еді, ол орыстар алдында өз қуатын көрсеткісі келген тәрізді. ХҮІІ ғасырдың соңында Түркістанда орыс елшілері Ф.Скибин мен М.Трошинді қарсы алған Тәуке хан былай деді: «Түрік сұлтаны немесе қызылбастардың шаһы одан, Тәуке ханнан, несімен жоғары? Ол сияқты ғана» [4, 413-б.]. Бұл сөздер оған Осман империясы және Сефевидтер мемлекеті туралы мәліметтер келіп түсіп тұрғанын көрсетеді, олар өз елшілерінен алынса керек. Жақында Қазақ хандығы мен Осман империясы билеушілерінің арасында ХҮІІІ ғасырдың басында дипломатиялық хат-хабарлар алмасқанын нақты көрсететін құжат анықталды. Осман империясының Мұрағатында қазақ ханының (мәтінде есімі көрсетілмеген, бастырушылардың пікірінше, Қайып хан) 1711 жылдан соң түрік сұлтаны Ахмет ІІІ сұлтанға жазған хаты сақталған. Онда қазақ ханы Мәскеуге Қазақ хандығының 1501 жыл мен 1722 жыл аралығында Иран және Оңтүстік Кавказ аумағында болған Сефевид (Қызылбас) мемлекетімен дипломатиялық қатынастары туралы ақпараттар бар. Орыстың мұрағаттық құжаттарынан Мәскеу мемлекетіндегі Тәуекел ханның елшісі ҚұлМұхаммед 1594 жылы Мәскеуге Сефевидтің елшісі шах Аббас І келгендігі туралы мәлімет алды. Қазақ елшісі Сефевид елшілерімен байланыс орнату үшін белсенді түрде ұмтылыс жасады. Өз мақсатын Құл-Мұхаммед біршама анық түсіндірді: «бізге қызылбастармен бару керек және қызылбастармен Бұхараға қарсы тұрса екен» [13, 4; 4, 193-б.]. Оған шаһ Аббас І кездесе алды. Кездесу Сефевид елшілері үшін де тиімді болды. 1590 жылы Осман империясымен мемлекет үшін аса ауыр бейбіт келісім жасаған Аббас шаһ І алдағы уақытта

ногайскому мирзе Исмаилу: «А Казань дей как ныне воюет. А ведь дей наша ж вера бусурманская. И мы дей смолились все бусурмане, и станем от нево боронитца за один. Ведь дей ведаете, что ныне на Крыме мой посажен царь, как ему велю, так делает. Из Астрахани присылали жо ко мне Царя просит. И яз часа того посылаю Царя на Астрахан… Да и козаки ко мне присылали же Царя просит. И яз ись Крыма однолично Царя посылаю» [11, с. 266-267]. Несколько иначе последний отрывок документа передан российским историком XIX в. Г. Перетятковичем. У исследователя он выглядит так: «… Киргиз-кайсаки также просят у меня царя, и я намерен им послать его из Крыму» [12, с. 9697]. Несмотря на вольность передачи сведений (создается ложное представление, что термин «киргиз-кайсак» существовал уже в середине XVI в.), очевидно, он был совершенно прав, когда под упоминаемыми в документе «козаками» видел казахов. В русских архивных документах этого периода казахи часто фигурируют как «казаки» [4, с. 404, 405 и др.]. То, что здесь речь идет не о русских казаках-христианах видно из слов турецкого султана: «И мы дей смолились все бусурмане …». Османский правитель вряд ли мог влиять на процесс интронизации в Казахском ханстве, по-видимому, он хотел продемонстрировать перед русскими свое могущество. Принимая в конце XVII века в Туркестане русских послов Ф. Скибина и М. Трошина, Тауке-хан говорил: «Турской де салтан или кизылбашской шах чем его, Тевки хана, выше? Таковы ж, что и он» [4, с. 413]. Эти слова указывают на то, что ему поступала информация об Османской империи и Сефевидском государстве, возможно, она была получена от собственных послов. Не так давно выявлен документ, конкретно указывающий на существование дипломатической переписки между правителями Казахского ханства и Османской империи в начале XVIII века. В Архиве Османской империи сохранилось письмо казахского хана (имя в тексте отсутствует, по мнению издателей Каип-хан) к турецкому султану Ахмеду III, которое, предположительно, написано после 1711 г. В нем казахский правитель предлагает создать военный союз против Москвы [6, с. 93]. Имеется информация о дипломатических от н о ш е н и я х Ка з а хс ко го ха н с т ва т а к же с Сефевидским (Кызылбашским) государством, которое существовало в период между 1501 г. по 1722 г. на территории Ирана и Южного Кавказа. Из русских архивным документов известно, что в 1594 году Кул-Мухаммед, посол Тауекель-хана в Московском государстве, получил известие о прибытии в Москву послов Сефевида шаха Аббаса I. Казахский посол предпринял активные попытки установить контакт с сефевидскими послами. Свою цель Кул-Мухаммед объяснял довольно ясно: «нам с кизылбаским сослатца и стоять бы с кизылбаским

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Текст послания Тауке-хана к турецкому султану Ахмеду ІІІ / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

Султан Ахмед ІІІ / Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 годов. Сборник исторических документов в 2-х томах / Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев, составитель и ответственный редактор И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 с. + вкл. 44 с. Т. 1. Письма казахских правителей. 1675-1780 гг.

болатын соғыста өзіне одақтас іздеді. Соның нәтижесінде қазақ даласына Құл-Мұхаммедпен және орыс елшілерімен «шаһ адамы ДервишМахмет» аттанды. Сондай-ақ Құл-Мұхаммед өзінің сенімді адамын Севефидтің шаһына жіберді. О с ы ке л і с с ө з д е р д і ң н ә т и ж е с і т а р и х и құжаттардың беттеріне түскен жоқ, біз олардың немен аяқталғанын білмейміз. Дервиш Мұхаммед (Дервиш Мағмет, Дервиш Мәмет) Тәуекел ханмен кездесті. Сефевид елшісі өз отанына қазақ хандығы аумағы арқылы қайтуды жоспарлады, бірақ бұған қазақ ханының рұқсатын алмады. Қайткенде де ол Мәскеуге қайтуға мәжбүр болды [13, 3-14-бб.; 4, 209-б.]. Осыған орай, біздің пікірімізше, маңызды фактіні атап көрсетуіміз қажет. Қазақ хандығы билеушілері мен С е февид мемлекетінің әміршілерінің Шейбаниларға қарсы әскери жорығы уақыттары бойынша сәйкес келеді. Тәуекел хан жорыққа дайындалып, Мәуереннахрда өз билігін орнатуды

на бухарсково» [13, с. 4; 4, с. 193]. Ему удалось встретиться с послами шаха Аббаса I. Встреча была выгодна и для Сефевидских послов. Заключив в 1590 году очень тяжелый для государства мирный договор с Османской империей, Аббас-шах I искал себе союзников в предстоящей войне. В результате этого в казахскую степь вместе с Кул-Мухаммедом и русскими послами отправился «шахов человек Дервиш-Магмет». Также и КулМухаммед послал своего доверенного человека к сефевидскому шаху. Результаты этих переговоров не попали на страницы исторических документов, и мы не знаем, чем они завершились. Известно, что Дервиш-Мухаммед (Дервиш-Магмет, Дервиш-Мамет) встретился с Тауекель-ханом. Сефевидский посол планировал вернуться на родину через территорию Казахского ханства, однако не получил на это разрешения казахского хана. В конце концов, он вынужден был возвращаться в Москву [13, с. 3-14; 4, с. 209].

көздеген кезде, Хорасанда Шейбанилерге қарсы осындай кампанияны шаһ Аббас І де бастап кетті. 1598-1599 жылдары арасында қазақ әміршілері Қазақ хандығы құрамына Түркістанды, сондай-ақ Ташкент пен Ферғананы қосты [14, 83-90-бб; 15, 110-б.], Сефевидтер барлық Хорасан қалаларын: Нишапур, Мешхед, Герат и Мервті өз билігіне қаратты [16, 63-б.; 17, 181-б.; 18, 56-б.]. Олардың іс-қимылдары келісілген болуы мүмкін. Қазақ хандығы мен Сефевид мемлекетінің ХҮІІ ғасырдың екінші жартысындағы дипломатиялық қ ат ы н а с т а р ы ту р а л ы д е р е кт е р б а р . И р а н кітапханасының қолжазбалар қорында Сефевид шаһының қазақ әміршісі Жәңгір ханның ұлы Тәуке ханға (мәтінде Таваккул) жазған бірнеше хатының мәтіні бар қолжазбалар табылды. Хижраның 1072 жылы (жаңа жыл санауы бойынша 1661-1662 жж.) Аббас ІІ шаһтың Тәуке ханға жіберген хатын шығыстанушы К.Кари тапты. Ол оны қазақ тіліне аударды және «Жұлдыз» журналында жариялады [19, 180-182-бб.]. Тағы да басқа осындай бірнеше хаттар бар. Иранның көрнекті зерттеушісі Ирадж Афшардың көрсетуінше, олар 1101 х.ж. (16891690 ж.ж.с.ж.), 1104 х.ж. (1692-1693 ж.ж.с.ж.), 1105 х.ж. (1693-1694 ж.ж.с.ж.) жазылған. Оларда Тәуке ханнан басқа Тұрсын хан, Болат сұлтан [20, . ‫ ص‬34-б.] есімдері аталады, олар орыс дереккөздеріне сәйкес Тәуке ханның ұлдары [4, 404-б.]. Ирантанушы ф.ғ.к. Г.А. Қамбарбекова Мұхаммед Тахир Қазнауидың мәліметтеріне назар аударады, ол өзінің «Аббас-наме» шығармасында Исфаханға Түркістан уәлайатынан Аббас ІІ шаһқа қазақ елшілері келгені туралы жазады. Елшіні тиісінше қабылдап, лайықты сыйлармен отанына қайтарады. Зерттеушінің пікірінше, бұлар қазақ ханы Жәңгір мен оның ұлы Тәукенің елшілері болатын [21, 10-б.]. Осы материалдар Тәуке ханның Аббас-шах II (1641-1666), Сефи II Сүлеймен (16661694) және, мүмкін, Сұлтан Хусейн (1694-1722) сияқты Сефевид әміршілерімен ұзақ уақыт (ХҮІІ ғасырдың 60 жылдарынан бастап 90 жылдары) бойы қатынас жасағанын көрсетеді. Соңғы жылдары Қазақ хандығы мен Үндістандағы Ұлы Моғол империясының дипломатиялық қатынастары болғандығы туралы болжам жасауға мүмкіндік беретін тарихи материалдар анықталды. Таяуда ғана үнді кітапханаларының бірінен Г.А. Қамбарбекова қызықты хат тапты, оның пікірінше, хатты 1717-1718 жылдары Қоқан билеушісі Әбдірахман хан қазақ ханы Тәукеге жіберген [22]. Біздің пікірімізше, Тәуке мен Әбдірахман әртүрлі уақытта әмірлік еткен. Тойқоңыр Құлтабаевтың мәлімдеуінше, Тәуке хан 1715 жылғы қыркүйекте тірі болған жоқ [5, 269-б.], ал Әбдірахман Қоқанда 1722 жылдан бастап қана әмірлік етті [18, 236-б.]. Екіншіден, өзбектің минг тайпасынан шыққан Қоқан әміршілері ХҮІІІ ғасырдың соңына дейін Шыңғыс тұқымы ғана иеленетін «хан» атағын алмайтын. Қоқанның бірінші ханы болып 1798-1809 жылдары

В связи с этим, нужно отметить немаловажный, на наш взгляд, факт. Военные походы правителей Казахского ханства и правителей Сефевидского государства против Шибанидов совпадали по времени. В тот самый момент, когда Тауекель-хан предпринял поход и попытался установить свою власть в Мавара’-н-нахре, аналогичную кампанию против Шибанидов развернул в Хорасане Аббас-шах І. В 1598-1599 годы, когда казахские правители включили в состав Казахского ханства города Туркестана, а также Ташкент и Фергану [14, с. 83-90; 15, с. 110], Сефевиды установили свою власть почти над всеми городами Хорасана – Нишапуром, Мешхедом, Гератом и Мервом [16, с. 63; 17, с. 181; 18, с. 56]. Возможно, их действия были согласованы. Имеются данные о дипломатических отношениях Казахского ханства и Сефевидского государства во второй половине XVII века. В рукописных фондах библиотек Ирана выявлены рукописи, в которых содержатся тексты нескольких писем Сефевидских шахов к казахскому правителю Тауке-хану (в тексте Таваккул), сыну Жангир-хана. Направленное в 1072 году хиджры (1661-62 годы н.л.) Аббас-шахом II письмо к Тауке-хану было выявлено востоковедом К. Кари. Он перевел его на казахский язык и опубликовал в журнале «Жұлдыз» [19, 180-182 бб.]. Имеются еще несколько таких писем. Они, как указывает крупнейший иранский исследователь Ирадж Афшар, датируются 1101 г.х. (1689-90 годы н.л.), 1104 г.х. (1692-93 годы н.л.), 1105 г.х. (1693-94 годы н.л.). В них кроме Тауке-хана упоминаются имена Турсун-хана, Фулад-султана (Болат-султана) [20, . ‫ ص‬34], которые согласно русским источникам были сыновьями Тауке-хана [4, с. 404]. Иранист, к.ф.н. Г.А. Камбарбекова обращает внимание на сведение Мухаммед Тахира Казвини, который в своем сочинении «Аббас-наме» писал о прибытии в Исфахан из Туркестанского вилайета казахского посла к Аббас-шаху II. Послу был оказан соответствующий прием, с достойными подарками он был отправлен на родину. По мнению исследователя, это были послы казахского хана Жангира и его сына Тауке [21, 10 б.]. Данные материалы свидетельствуют о существовании долговременных контактов (с 60-х гг. по 90-е гг. XVII в.) Тауке-хана с такими Сефевидскими правителями как Аббас-шах II (1641-1666), Сефи II Сулейман (1666-1694) и, возможно, Султан Хусейн (1694-1722). В последние годы выявлены исторические м ат е р и а л ы , п о з в о л я ю щ и е п р е д п о л ож и т ь существование дипломатических контактов Казахского ханства и империи Великих Моголов в Индии. Не так давно в одной из индийских библиотек Г.А. Камбарбековой обнаружено интересное письмо, которое по ее мнению, было направлено около 17171718 года Кокандским правителем Абдурахим-

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Текст послания правителя Сефевидского (Кызылбашского) государства Аббас-шаха ІІ к Тауке-хану // Маджму’һа-йи намаһа-йи аhд-и Сефеви, л. 240 / Библиотека Парламента (Маджлиса) ИРИ, №66631

Текст сообщения «Мин Шилу» о посольствах казахского хана Джанибека и Шибанида Абу-л-Хаира в Минский Китай / Н. Кенжеахмет. Керей мен Жәнібек хандар Мин Шилу (Мин патшалығының нақты хроникалық жазбалары) деректемелерінде / 2015 жылдың 17-18 наурызында Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына арналған Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтында өткен «Қазақ хандығы – Мәңгілік ел идеясы: тарихи тағдыры мен тағылымы» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция матеиалдары. – Шымкент, 2015. – 508 б.

билеген Нарбота бидің (Нарбота бек) ұлы Әлім би (Әлім бек) болды. Оны заңдастыру үшін арнайы аңыз ойластырылды [23, 11, 14-б.]. Үшіншіден, кейбір деректерде ХҮІ ғасырдың соңында Қазақ хандығын билеген Тәуекел (‫ )لکوت‬Шығайұлы Тәуке (‫)هکوات‬, ал ХҮІІ ғасырдың соңы мен ХҮІІІ ғасырдың басында әмірлік еткен Тәуке Жәңгірұлы Тәуекел хан деп аталады. Шах-Махмуд Чурастың «Тарих» шығармасында Тәуекел хан Шығайұлы Тәуке деп аталған [24, 176-б.]. Орыс мұрағатының бір құжатында Тәуке Жәңгірұлы мөрінің таңбасы сақталған. Онда оның толық аты Тәуекел Мұхаммед батыр хан («Тавакул Маамет Баатур хан») деп берілген [4, 401-б.]. Сол сияқты Сефевид Аббас шаһ ІІ 1072 жылы (1661-1662) жазылған хатында Тәуке хан «Жәңгір ханның ұлы Тәуекел хан» деп аталады [26, .‫ ص‬240-б.; 19, 180-182-бб.]. Екеуі де Тәуекел (арабтың Тауакқұл) аталған болуы мүмкін, қазақ ғалымы Ш.Ш. Уәлиханов Тәуекел ханның немерелес ағайыны ОразМұхаммед сұлтанды тегін «қырғыз бен қалмақ ханы Тәукенің» туысы деген жоқ [25, 164-б.].

ханом казахскому хану Тауке [22]. По нашему мнению, данная атрибуция отправителя и адресата письма не точна. Во-первых, Тауке и Абдурахим правили в разное время. Из сообщения Тойгунура Култабаева известно, что Тауке-хана в сентябре 1715 года не было уже в живых [5, с. 269], а Абдурахим начал править в Коканде только в 1722 году [18, с. 236]. Во-вторых, правители Коканда, выходцы из узбекского племени минг, до конца XVIII века не носили титул «хан», который могли носить только чингизиды. Первым Кокандским ханом стал сын Нарбута-бия (Нарбута-бек) Алим-бий (Алим-бек), правивиший в 1798-1809 гг. Для легитимизации этого была придумана специальная легенда [23, с. 11, 14]. В третьих, в некоторых источниках правивший в Казахском ханстве в конце XVI века Тауекель (‫ )لکوت‬Шигайулы фигурирует как Тауке (‫)هکوات‬, а Тауке Жангирулы, правивший в ханстве в конце XVII – в начале XVIII века, называется Тауекель-ханом. Например, в сочинении «Тарих» Шах-Махмуда Чураса Тауекель-хан Шигайулы

ХҮІ ғасырдың соңында Үндістанда Әбдірахым хан атымен Байрам ханның ұлы Түрікмен белгілі болды. Ол Ұлы Моғол империясының билеушісі Ұлы Ақбар кезінде жоғары лауазым атқарды, 1583 жылы Гуджараттағы бүлікті басқаны үшін «хан» атағы берілді [27]. Сондықтан біз бұл хатты ХҮІ ғасырдың соңында Тәуекел ханға осы Әбдірахым хан жіберген деп ойлаймыз. Бұл ретте хаттың нақты Үндістан кітапханасынан табылуы түсінікті болады. Г.А. Қамбарбекованың мәлімдеуінше, ол Үндістаннан 1715-1716 жылдары Тәуке ханға жіберілген тағы бір хатты тапқан. Зерттеуші бұл Бабыр ұрпағы Жаһангердің Тәуке ханға жауап хаты деп ұйғарады [28, 7 б.]. Бұл жағдайда зерттеуші осы хаттың мерзімін дұрыс анықтамаған. Баһадүр шаһтың ұлы Жаһангер шаһ ретінде таққа отырған сұлтан Муиз ад-Дин Мухаммед-мырза 1712 жылғы ақпанда Ұлы Моғол империясының билеушісі жарияланғаны белгілі. 1713 жылғы ақпанда ол өлтірілген болатын [29]. Сондықтан бұл хаттың жіберілген уақыты 1712-1713 жылдар деген жөн. Қазақ хандығы мен Ұлы Моғол империясының дипломатиялық қатынастарының мақсаты ортақ жау – Орта Азияның өзбек билеушілеріне қарсы іс-қимылды келісу болуы ықтимал. Шығыста қазақ хандары Қытай басшыларымен дипломатиялық байланыстар орнатты. Мысалы, Бонн университетінің қытайтанушысы Н.Кенжеахмет «Мин Шилу» еңбегінде ХҮ ғасырда Мин дәуіріндегі Қытайда Керей хан мен Әбу Саидтың (Жәнібек ханның) елшіліктері болғаны туралы деректер бар. Оның материалдарынша, Қазақ хандығынан елшілер Қытайға 1537 жылға дейін келіп тұрған [30, 104-113бб.]. Бұл деректер тағы да зерттеуді қажет еткенмен, ХҮ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ-қытай өзара қарымқатынастарының болу ықтималдығы өте жоғары. Яғни, отандық қытайтанушы Б.Еженханұлы «Шуюй чжоу зи лу» қытай дереккөзінің мәліметі бойынша 1532 жылы Мин дәуіріндегі Қытайға Эцзиче елінен Қожа Пиле дегеннің келгені туралы дерекке назар аударады. Сұрау кезінде Қожа Пиле Қасым хан мекендеген жердің Самарқаннан солтүстікке қарай тауда екенін айтқан. Оның айтуынша, бұдан бұрын осы Эцзиче елінен Қытай билеушісіне Тұрсын деген елші келген. Б.Еженханұлы қытайдың «Эцзиче» терминін «Өзбек» деп қалпына келтіреді, осыдан Мин дәуіріндегі Қытайдың өзбектермен, қазақтар солардың бөлігі болатын, өзара қарым-қатынастары туралы болжам айтуға болады . Қазақ хандарының ХҮІІІ ғасырдағы Циндік Қытайға елшіліктері туралы көптеген құжаттар және сол кезде салынған осы елшіліктерді қарсы алу туралы көркем суреттер «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері» жинағында жарияланған [31]. Осы құжаттардың ішінде Абылай ханның бірінші хаты қытай императоры Цянлунге хаты қызығушылық туғызады, онда мынадай дерек бар:

назван Тауке [24, с. 176]. В одном из документов русского архива сохранился оттиск печати Тауке Жангирулы. В нем его полное имя передано как Тауекель-Мухаммед-батыр-хан («Тавакул Маамет Баатур хан») [4, с. 401]. Также в письме Сефевида Аббас-шаха II, написанном в 1072 г.х. (1661-62), Тауке-хан назван «Таваккул-хан, сын Джахангирхана» [26, .‫ ص‬240; 19, 180-182 бб.]. Вероятно, обоих звали Тауекель (от араб. Таваккул), не случайно казахский ученый Ч.Ч. Валиханов назвал Ораз-Мухаммед-султана, племянника Тауекеля, племянником «киргизского и калмыцкого хана Тауке» [25, с. 164]. Под именем Абдурахим-хан в конце XVI века в Индии был известен сын Байрам хана Туркмена. Он занимал высокую должность при правителе империи Великих моголов Акбаре Великом, в 1583 году за подавление мятежа в Гуджаратте был удостоин титула «хан» [27]. Поэтому мы предполагает, что данное письмо было направлено в конце XVI века Тауекель-хану этим Абдурахим-ханом. В этом случае объясняется обнаружение письма именно в фонде библиотеки Индии. По сообщению Г.А. Камбарбековой, ею в Индии обнаружено еще одно письмо адресованное Таукехану в 1715-1716 гг. Исследователь предполагает, что это ответное письмо Бабурида Джахандара на письмо Тауке-хана [28, 7 б. ]. В таком случае данное письмо исследователем не точно датировано. Известно, что сын Бахадур-шаха I Султан Муиз ад-Дин Мухаммед-мирза, коронованный как Джахандар шах, был провозглашен правителем империи Великих моголов в феврале 1712 года. В феврале 1713 года он уже был убит [29]. Поэтому время написания данного письма следует датировать 1712-1713 годами. Целью дипломатических контактов Казахского ханства и империи Великих Моголов, вероятно, было согласование действий против общего врага – узбекских правителей Средней Азии. На во стоке казахские ханы установили дипломатические связи с правителями Китая. Так, синолог Н. Кенжеахмет из Боннского университета указывает, что в источнике «Мин Шилу» имеются данные о посольствах Керей-хана и Абу Саида (Жанибек-хана) в Минский Китай в XV веке. Приходили, по его материалам, послы из Казахского ханства в Китай вплоть до 1537 г. [30, 104-113 бб.] Хотя эти сведения требуют дополнительного исследования, вероятность существования казахскокитайских взаимоотношений в XV-XVII века очень высока. Так, отечественный специалистсинолог Б. Еженханулы обращает внимание на известие китайского источника «Шуюй чжоу зи лу» о том, что в 1532 году в Минский Китай прибыл из страны Эцзиче некий Кожа Пиле. При опросе Кожа Пиле сказал, что эта местность, где жил Касым-хан, находится в горах севернее

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Казахско-русские отношения в XVI-XVIII веках (Сборник документов и материалов). – Алма-Ата, 1961. – 740 с.

Страница рукописи «Тарих-и Рашиди» Мирза Мухаммад Хайдара Дуглата с сообщением об образовании Казахского ханства / Общественная библиотека г. Исфахан, №11384

«Менің ата-бабам Есім хан мен Жәңгір ханнан бері, сіздерден бізге хабар-ошақ келіп көрмеген...)». Зерттеуші Б.Еженханұлының пайымдауынша, бұл Есім хан билеген кезеңге дейін де қазақ-қытай қатынастары болғандығы туралы қосымша түрде дәлелдейді. [32, 85-б.]. Қазақ-қытай өзара қарымқатынастарының мақсаты тату көршілік қатынастар орнату және оларды дамыту болды. Жазба деректерде Қазақ хандығы мен ХҮІХҮІІ ғасырларды Шығыс Түркістанда орналасқан Моғол мемлекеті арасында елшілік алмасу туралы ақпараттар бар. Мысалы, Шах-Махмуд Чурасаның «Тарих» еңбегінде қазақ ханы Жәңгірдің (Жаһангер) елшісі Жүніс қожаның моғол ханы Абдаллахқа келгені туралы мәлімдейді. Жүніс қожамен бірге қазақ ханының ұлы сұлтан Тәуке де келді. Осы дереккөздің көрсетуінше, қазақ хандығына басшысы Қошқар бек болып моғол елшілігі де жіберілді. Моғолстанға қазақтың тағы бір елшілігін Жәңгір ханның басқа баласы Апақ сұлтан басқарды [24, 226-б.], осындай елшіліктердің мақсаты өзбек пен қалмаққа қарсы бағытталған қазақ-моғол одағын құру болды. Ресей мұрағатында ойрат-қалмақтарға жіберілген қазақ елшілігі туралы деректер бар. Мысалы, 1618 жылы атаман И.Савельев өзінің қалмақ тайшысы Далай баһадүрге барғандығы туралы есебінде: «Сол кезде оған Қазақ ордасынан да елшілер келді...» деп мәлімдейді. Оның айтуынша, қазақ елшілері өздерінің тұтқын руластарын сатып алу үшін келген [4, 272-б,]. 1625 жылы қалмақтың Талай тайшысына жіберілген жаңа шоқындырылған Якунько Буголаков: «... қыста Бұхарадан Тұрсын ханнан Қазақ Ордасының Есім ханынан өзара бір-

Самарканда. По его словом, ранее из этой страны Эцзиче к правителю Китая приходил посол по имени Турсын. Б. Еженханулы китайский термин «Эцзиче» реконстрируется как «Узбек», из чего высказывается предположение о взаимоотношениях Минского Китая с узбеками, частью которых были и казахи . Многочисленные документы о посольствах казахских правителей в XVIII веке Цинский Китай и некоторые созданные в то время художественные изображения приема этих посольств опубликованы в сборнике «Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері» [31]. Среди этих документов представляет особый интерес первое письмо Абылай-хана к китайскому императору Цянлуну, где содержится следующее сообщение: «Со времен моих предков Есим хана и Жангир хана от вас не приходили известия («Менің ата-бабам Есім хан мен Жәңгір ханнан бері, сіздерден бізге хабарошақ келіп көрмеген...)». Это, по предположению исследователя Б. Еженханулы, может косвенно свидетельствовать о существовании казахскокитайских отношений еще до периода правления Есим-хана [32, 85 б.]. Целью казахско-китайских взаимоотношений были устновление и развитие добрососедских отношений. В письменных источниках имеется информация об обмене посольствами между Казахским ханством и Могульским государством, существовавшем в Восточном Туркестане в XVI-XVII вв. Так, например, в сочинении «Тарих» Шах-Махмуд Чураса сообщается о приезде Йунус-ходжи, посла правителя Казахского ханства Жангира (Жахангира), к могульскому хану Абдаллаху. Вместе с Йунусходжой приехал сын казахского хана султан Тауке.

бірімен және Талай тайшымен арасында бейбітшілік туралы елшілер келді» деп көрсетеді [4, 288-б]. Қазақ хандығы Батыс Моңғолияда халхамоңғолдар құрған Алтын хан (Алтан хан) мемлекетімен де дипломатиялық қатынастар жүргізді. Бұл туралы орыс мұрағаттарының құжаттары көрсетеді. 1616 жылы орыс елшілері атаман В. Тюменец пен онбасы И. Петров Мәскеуге жазған грамотасында халха-моңғолдарда қазақ елшілерін кездестіргені туралы жазған [4, 270] . Қазақ-халха қатынастарының негізгі мақсаты қалмақтарға қарсы бірге жасалатын іс-қимылды келісу болуы мүмкін. В.А.Моисеевтің пікірінше, ХҮІІ ғасырдың басында олардың қалмақтарға бір уақытта жорыққа шығуы жай сәйкестік деуге болмайды, қазақтар мен хотойгойт (халха) тайпаларының қалмақтарға қарсы одағы болуы мүмкін [33, 27-б.]. Осы пікірмен А.И. Исин де келіседі [4, 534-б.]. Томскінің воеводасы И.Шаховскийдің мәліметінде осы жайтты растайды: «Алтын хан Қазақ ордасымен бірікті... [4, 281-б.]. Қазақ пен халха-монғолдардың қалмаққа қарсы жорығы туралы келісу ықтималдығын басқа да құжаттар көрсетеді. 1620 жылдың қыркүйегінде Тобыл воеводасы М.Годунов орыс патшасы Михаил Федоровичке былай деп жазды: «...олар соғысып жатыр, Алтын хан мен Қазақ ордасы қалмақ тайшысымен» [4, 274-б.]. Бір айдан соң Үпі воеводасы О.Прончищев мәлімдейді: «...қалмақ тайшысы Қазақ ордасының Есім ханынан үлкен қысым көріп жатыр, оның көп адамдарын жойды, ал Алтын хан, мәртебелім, оның көп адамдарын өлтірді...» [4, 275-б.]. Қазақ хандығы мен Орта Азияның Шейбанилер және Аштарханилер мемлекеттерінің осындай дипломатиялық қарым-қатынастары туралы деректер ХҮІ-ХҮІІІ ғасырлардағы мұсылман т арихшыларының еңбектерінде ке зде с еді. Мәселен, М.Х.Әбусейітова Хафиз Таныштың Шейбани ұрпағы Абдаллах ханға бірнеше қазақ елшіліктері келгендігі туралы айтылған «Шарафнаме-йи шахи» деректеріне назар аударады. Ол қазақтардың Аштарханилармен ХҮІ ғасырдың соңында дипломатиялық байланыстары туралы дереккөздердің мәліметтерін келтіреді [15, 121, 122, 132-бб.]. Абу-л-Гази өзінің шығармасында Есім ханның Хорезмнің Шейбаниларына көп қазақтар келді деген сөзін келтіреді [34, 189-б.]. Қазақ хандығы Ноғай ордасымен және Сібір хандығымен дипломатиялық қатынастар жасады, алайда осы байланыстар туралы үзінді деректер ғана бар. Мысалы, 1595 жылы Тәуекел ханның елшісі Құлмұхамед Мәскеуде тұтқында отырған Ораз-Мұхаммед сұлтан туралы былай дейді: «Бүгін сіздің ағаңыз Тәуекел сұлтан Қазақ ордасының ханы болды ... ноғайлармен бейбіт, Тинехматовтардың балаларымен де Урусовтармен де – еш жаулығы жоқ» [4, 191-б.]. 1616 жылы ноғай биі Иштерек Астрахан воеводасына былай деп жазды: «Алатаулық қазақ

В Казахское ханство, по этому источнику, было отправлено ответное могульское посольство во главе с Кочкар-беком. Еще одно казахское посольство в Могульское государство возглавлял Апак-султан, другой сын Жангир-хана [24, с. 226]. По-видимому, целью данных посольств было создание казахскогомогульского союза направленного против узбеков и калмак. В архиве России сохранились документы, в которых содержатся сведения о казахских посольствах к ойратам-калмакам. Так, например, 1618 году атаман И. Савельев в своем отчете о поездке к калмыцкому тайше Далай-Богатырю сообщал: «Да в ту же пору были у него послы Казачьи Орды …». По его словам, казахские послы приехали выкупать своих пленных сородичей [4, с. 272]. В 1625 году посланый к калмакскому Талай-тайше новокрешенный Якунько Буголаков свидетельствовал: «… зимою приходили из Бухар от Турсун царя да ис Казачьи Орды от Ишима царя послы о миру и меж себя с Талай тайшею шертовали, что быть меж ими миру» [4, с. 288]. Казахское ханство имело дипломатические отношения и с государством Алтын-ханов (Алтанханов), созданным в Западной Монголии халхамонголами. Об этом свидетельствуют материалы русских архивных документов. В 1616 году русские послы атаман В. Тюменец и десятник И. Петров сообщали в своей грамоте в Москву, что застали у халха-монголов казахских послов [4, с. 270] . Вероятно, основная цель этих казахско-халхских контактов заключалась в согласовании совместных действии против калмаков. В.А. Моисеевым было высказано мнение, что одновременность походов их войск на калмаков в начале XVII века нельзя объяснить простым совпадением, возможно существовал союз казахов и хотойгойтских (халхских) племен направленный против калмаков [33, с. 27]. Солидарен с ним в этом и А.И. Исин [4, с. 534]. В донесении томского воеводы И. Шаховского имеется подтверждающее это следующее сообщение: «А слажился де Алтын царь с Казадцкою землею…» [4, с. 281]. На возможную согласованность походов казахов и халха-монголов против калмаков указывают и другие документы. В сентябре 1620 года тобольский воевода М. Годунов писал русскому царю Михаилу Федоровичу: «…воюют де их, колмацких тайшей, Алтын царь да Казачья Орда» [4, с. 274]. Месяц спустя уже уфимский воевода О. Прончищев сообщал: «… колматцким тайчам учинилась теснота великая от Казачьи Орды от Ишима царя, побил де у них многих людей, а Олтына де, государь, царя люди побили у них многих людей...» [4, с. 275]. Данные о дипломатических взаимоотношениях Казахского ханства и среднеазиатских государств Шибанидов и Аштарханидов содержатся в трудах мусульманских историков XVI-XVIII веков. Так, например, М.Х. Абусеитова обращает внимание на

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ ханы Есім маған елші жіберді...» [4, 261-б.]. Қазақ хандығының Сібірдің түркілік билеушілерімен қатынастары болғанын Сібір шегіне Ораз-Мұхаммед сұлтанның өзінің баруы көрсете алады. Деректердің аз болуына байланысты бұл тақырыпты бұдан да тереңірек ашу мүмкін болмай отыр. Тарихи дереккөздерде қолданылған терминология бұлардың нақты дипломатиялық қатынастар болғанын растайды. Жоғарыда келтірілген орыс дереккөздерінде қазақ дипломаттарына қатысты «елші» («посол») термині қолданылғанын көрдік. Шығыстық мұсылман дереккөздерінде оларға қатысты «илчи» (‫ )یچلیا‬сөзі пайдаланылған [6, 87; 35-б., 321, 489-б.], ол түркі тілінде де елші (қазақ тілінде «елші») дипломатиялық қызметкер ұғымын білдіреді. Орыс мемлекетінің Жошыдан соң қалыптасқан мемлекеттермен өзара қарымқатынасы жөніндегі кейбір мұрағат құжаттарында «Үлкен елші» және «жаушы» лауазымдары ажыратылады. Алшағыр мырзаның Мәскеу князі Василий Ивановичке 1508 жылғы жолдаған хатында: «Сенің атаңнан және менің атамнан бір үлкен елші, ал басқа жаушы келді және сол екі адамның жолымен бұрынғыша елшілер – бір үлкен елші, ал екіншісі жаушы келді. Үлкен елші – Баубек, ал жаушы – Лағымберді. Баяғыдай елшіні де, жаушыны да ескі дәптерлерге қарап, қалай қарсы алуды сен білерсің...», - дейді [4, 48-б.]. «Үлкен елші» сөзі 1509 жылы Қырым ханы Меңгілі Керейдің Мәскеу мемлекетінің князі Василий ІІІ Ивановичке жолдауында да аталады [4, 50-б., №39 сілтеме]. Қазақ хандығының осы саяси құрылым сияқты, Жошы Ұлысының мемлекеттік дәстүрлерінің мұрагері болғанын ескере отырып, дипломатиялық лауазымдарды осылайша саралау қазақ мемлекетіне тән екенін болжауға болады. Қазақ хандығының дипломатиялық қызметі жүйесінің жұмысы туралы басқа да бірнеше деректерге көңіл аударған жөн. Өкінішке орай, мұндай материалдардың азы ғана белгілі, бірақ олар осы бағытта бұдан әрі ізденуге негіз бола алады. Мәселен, орыс дереккөздерінде қазақ мемлекетіндегі шетелдік елшілерді күту туралы қызықты ақпараттар бар. Қазақ хандығында Андрей Неприпасовтың елшілігі құрамында болған Тобылдың қызметкері татар Теуш Мерген 1693 жылы былай мәлімдейді: «Елшілікке дейін Андрейге азық берілген жоқ, ал елшіліктен кейін (ханның ресми қабылдауынан соң) оған, Андрейге, 4 адамға бязем ақшасы бағамымен күніне бір горштан азық берілді» [4, 404-б.]. Түркістанда 1694-1696 жылдар арасында Тәуке ханға елші ретінде барған Ф.Скибин мен М.Трошин былай мәлімдеді: «Елшілік (рәсімі) өткен соң ол, Тәуке хан, Андрей Неприпасовпен бір киіз үйге жайғастырды, келген күннен бастап бізге қой және екі пұт бидай берілді, ал одан басқа ештеңе берілмеді... Ал оған, Тәуке ханға, Бұқара

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ сведения «Шараф-наме-йи шахи» Хафиза Таныша, где говорится о нескольких казахских посольствах к Шибаниду Абдаллах-хану. Она же приводит данные источников о дипломатических контактах казахов с Аштарханидами в конце XVI века [15, с. 121, 122, 132]. Абу-л-Гази в своем сочинении приводит слова Есим-хана, что от казахов много людей ходило к Шибанидам Хорезма [34, 189 б.]. Казахское ханство имело дипломатические отношения с Ногайской Ордой и Сибирским ханством, однако относительно этих контактов имеются фрагментарные сведения. Например, в 1595 году посол казахского хана Тауекеля КулМухаммед говорил Ораз-Мухаммед-султану, который находился в плену в Москве, следующее: «Ныне, дядя твои Тевкель царевич царь учинился на Казатцкой Орде ... и с ногаи со шти браты в миру, и с Тинехматовыми детьми да с Урусовыми – ни так ни сяк» [4, с. 191]. В 1616 году ногайский бий Иштерек писал астраханским воеводам: «… Алатувыев царь казачей Ишим посла ко мне прислал….» [4, с. 261]. Показателем существования контактов Казахского ханства с тюркскими правителями Сибири может послужить само появление казахского султана ОразМухаммеда в пределах Сибири. Малочисленность сведений не позволяет раскрыть данную тему более подробно. Применяемая в исторических источниках терминология подтверждает, что это были именно дипломатические отношения. Как мы видели, в процитированных выше русских источниках в отношении казахских дипломатов используется термин «посол». В восточных же мусульманских источниках в их отношении применяется термин «илчи» (‫[ )یچلیا‬6, с. 87; 35, с. 321, 489], который на тюркском языке также означает посла (каз. яз. - елші), дипломатического работника. В некоторых архивных документах по взаимоотношениям русского государства с постджучидскими государствами различаются такие должности как «Болшой посол» и «гонец». В послании мирзы Алшагыра к московскому князю Василию Ивановичу от 1508 года говорится: «А от твоего деда и от моего деда один болшой посол, а другой гонец хаживал, и сею дорогою тех дву человек по прежней пошлине послал есми – одного болшой посол, а другое гонец. Болшой посол Баубек, а гонец Лагимбердей. По прежнему и посла и гонца, посмотрев в старые дефтери, как почтишь, ты ведаешь …» [4, с. 48]. «Болшой посол» упоминается в послании от 1509 года крымского хана МенглиГирея к правителю Московского государства князю Василию ІІІ Ивановичу [4, с. 50, сноска №39]. Учитывая, что Казахское ханство, как и эти политические образования, было наследником го сударственных т радиций Улус а Джучи, можно предположить, что такое ранжирование дипломатических должностей могло существовать и в казахском государстве. Следует обратить внимание еще на некоторые

қалаларынан оларды билеушілерден өкілдер келеді, сол өкілдерге оның, Тәуке ханның бұйрығы бойынша мол азық беріледі, оларды ардақтап қарсы алады...» [4, 415, 417-бб.]. 1696 жылы орыс елшісі В.Кобяков өзінің тәуке ханға барғандағы жайын баяндай отырып, былай дейді: «... Олар оған, Тәуке ханға, азық туралы сұрап бас иді. Тәуке хан оларға 4 адамға күніне сегіз тиыннан азық беруге жарлық етті» [4, 426-б]. Бұл деректер шетелдік елшілерді күту әдетте қабылдаушы жақ, осы жағдайда Қазақ хандығы тарапы есебінен қамтамасыз етілгені туралы ұйғарым жасауға мүмкіндік береді. Елшілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін олар сапарға шыққан кезде арнаулы грамоталар – жарлықтар берілді. В.Кобяковтың өзі: «Өткен 206 жылғы шілденің 20 күні оны, Васканы жолдасымен, Тәуке хан жасырын Бұқараға жіберді және оған жолда жүретін жарлық берді» [4, 428-429-бб.]. Мұндай жарлық сонау Шыңғыс хан заманынан бері қолданылып келеді. Елшінің мәртебесі биік болды және оған ешкім тиіспеу керек деген қағиданы ол ресми түрде пайдаланды. Бірақ бұл заң жиі бұзылатын. Әсіресе, осындай жағдайларға қазақ елшілері біртұтас Қазақ хандығының соңғы кезеңінде жиі ұшырай бастады. «Қай кезден бері өкілді (елшіні) қарақшы ретінде ұстаушы еді? Ал қазір бұл үйреншікті нәрсе» – деп наразы болды Тәуке хан орыс воеводасына 1693 жылғы жолдаған хатында [6, 87-б.]. Осылайша, тарихи дереккөздердегі мәліметтер Қазақ хандығының халықаралық қатынастардың толық құқықты субъектісі болғанын және бірқатар көрші мемлекеттермен дипломатиялық қатынас жасағанын көрсетеді. Жалпы алғанда, қазақ этносының осы ортағасырлық мемлекетімен халықаралық қатынастардың тарихы әлі де зерттеуді қажет ететінін атап өту керек. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 1. Императордың Ғылым академиясының Ресей империясының кітапханалары мен мұрағаттарынан жинаған актілер. 1 т. 1294-1598. Бас. ред. А. Ширинский-Шихматов. – СПб., 1836. –546 –б.. 2. ХҮІ ғ. Патша мұрағатының және 1614 жылғы Елшілік бұйрығы мұрағатының тізбесі. Ред.-б. О. Шмидт. – Москва, 1960. – 194-б. 3. Басин В.Я. XVI - XVIII ғғ. Ресей және қазақ хандықтары. (Ресей империясының сыртқы саясаты жүйесіндегі Қазақстан).– Алматы, 1971, 276-б. 4. Қазақстан тарихы орыс дереккөздерінде. I том. Орыс мемлекетінің елшілік материалдары (XVIXVII ғғ.). Құрған, тез жазу транскрипциясы, мәтінді арнайы түзеген, кіріспе мақала, түсіндірмелер, сөздік, көрсеткіш құрған А. Исина. – Алматы: ДайкПресс, 2005. – 704-б. + 16-б. қоса. 5. Қазақстан тарихы орыс дереккөздерінде. 2-том. XVI –XVIII ғ. бірінші үштен бір бөлігіндегі Қазақстан халықтары туралы орысжылнамалары мен

сведения источников о функционировании системы дипломатической службы Казахского ханства. К сожалению, таких материалов пока известно очень мало, но они могут послужить основой для дальнейших поисков в данном направлении. Например, в русских источниках имеется интересная информация о содержании иностранных послов в казахском государстве. В 1693 году тобольский служилый татарин Теуш-мерген, побывавший в Казахском ханстве в составе посольства Андрея Неприпасова, сообщал: «А до посольства де корму Андрею не давано, а после посольства (аудиенции у хана – авт.) давано ему, Андерю, корму 4-м человекам по грошу в день, а против денег бяземи» [4, с. 404]. Ф. Скибин и М. Трошин, побывавшие в качестве послов в Туркестане у Тауке-хана в 1694-1696 годах, докладывали: «И после посольства приказал он, Тевки хан поставить нас с Андреем Неприпасовым в одной юрте, и дано было нам корму баран да два пуда пшеницы с приезду нашего, а болши того корму ничего не давано... А которые посланцы приходят к нему, Тевки хану, из бухарских городов от тамошних владельцов, и тем посланцом, по его Тевки ханову, приказу, дают корм доволно, имеют их в чести ...» [4, с. 415, 417]. В 1696 году русский посол В. Кобяков, рассказывая о своем пребывании у Тауке-хана, говорил: «… И они де ему, Тевки хану, били челом о корму. И Тевки хан приказал им давать четырем человеком по осми копеек на день» [4, с. 426]. Эти сведения дают возможность предположить, что содержание иноземных послов обычно обеспечивалось за счет принимающей стороны, в данном случае – Казахского ханства. Для обеспечения безопасности послов при их перемещениях им выдавались специальные грамоты – ярлыки. Тот же В. Кобяков сообщает: «И в прошлом де в 206 году, июля в 20 день, отпустил его, Васку с товарыщи, Тевки хан тайно в Бухары и дал проезжие ерлыки» [4, с. 428-429]. Такое практиковалась еще со времен Чингиз-хана. Статус посла был высок и формально он пользовался неприкосновенностью, однако нередко это нарушалось. Особенно такие случаи часто стали происходить с казахскими послами уже к последнему периоду существования единого Казахского ханства. «С каких это пор было, чтобы посланца (илчи) задерживали как разбойника (карақчи). А сейчас это в порядке вещей» – негодовал в 1693 году Тауке-хан в своем послании к русскому воеводе [6, с. 87]. Таким образом, содержащие ся в исторических источниках сведения показывают, что Казахское ханство было полноправным субъектом международных отношений и имело дипломатические отношения с рядом соседних государств. В целом следует отметить, что история международных отношений этого средневекового государства казахского этноса еще ждет своего исследования.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ ресми материалдары. Құрған, транскрипция, мәтінді арнайы түзеген, кіріспе мақала И.В.Ерофеева. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 448-б. + 8-б. қоса. 6. 1675-1821 жылдар арасындағы қазақ билеуші жақсыларының эпистолярлық мұрасы. 2 томдық тарихи құжаттар жинағы / Жоба, кіріспенің, хандардың өмірбаянының, ,ылыми түсіндірмелердің авторы, құрастырушы және жауапты редакторы И.В. Ерофеева. Алматы: «АБДИ-Компании», 2014. – 696 б. + 44 б қоса. Т. 1. 1675-1780 жж. Қазақ билеушілерінің хаттары . 7. Атығаев Н.А. Қазақ хандығы: дереккөздер терминологиясы мемлекет тарихының көрінісі. / http://edu.e-history.kz/kz/publications/view/272 8. Орыс жылнамаларының толық жинағы Т. 13. Патриарх немесе Никоновс жылнамалары [3-басылым.]. – М., 1965. – 532 б. 9. Почекаев Р.Ю. Анна патшайымның жарлығы және Әбілқайыр ханның 1731 жылғы ант беруі: ежелгі дәстүрлер мен жаңа империялық заңнамалар. Отан тарихы-Отечественная история. 2014, №3 (67). 10. А. Исин. Қазақ хандығы мен Осман патшалығы саяси байланыстарының басы // Абай. 1999. №4, 29-36-бб. 11. Ежелгі Ресей вивлиофикасының жалғасы. VIII ғ.. – СПб., 1793. – 336-б. 12. Перетяткович Г.И. XV-XVI ғасырлардағы Еділ бойы (аймақ және оны отарлау тарихы). – Москва, 1877. – 331 б. 13. XVI-XVIII ғасырлардағы қазақ-орыс қатынастары (Құжаттар мен материалдар жинағы). – АЛМАТЫ, 1961. – 740 б. 14. Әбусейітова М.Х. XVI ғасырдың екінші жартысындағы қазақ хандығы. Алматы: Ғылым, 1985. – 104 с. 15. Әбусейітова М.Х. XV-XVII ғғ. Қазақстан және Орталық Азия: тарих, саясат, дипломатиясы. – Алматы, 1998. – 268-б. 16. Рахмани А.А. «Тарих-и аламара-йиАббаси» Әзербайжан тарихының дереккөзі ретінде. – Баку: ҚСРО ҒА баспасы, I960. – 192 б. 17. Иран тарихы. Жауапты редактор: профессор М. Иванов. – М., МГУ баспасы, 1977. – 488 б. 18. Өзбекстан тарихы. III т. (XVI –XIX ғасырдың бірінші жартысы). – Ташкент: ҚР ҒА «ФАН» баспасы, 1993. – 476 б. 19. Қуанышбек Қари. Иран шахының Тәуке ханға хаты // Жұлдыз. №3. 2006. – 180-182 бб. 20. ‫راشفا جریا‬. ‫یوفص یضایب‬: ‫یراگن همان بادا‬ ‫– هراوقق( رگید یاهنیمزرس نارس هب یوفض نایهاشدداپ‬ ‫ )هیارا – هزادنا‬/ ‫ناتسراهب همان‬. ‫مهن و متشه لاس‬، 87-1386. ‫مهدراهچ و مهدزیسرتفد‬. ‫ص‬. 21. Қамбарбекова Ғ.Ә. Сефевидтер тұсындағы дипломатиялық хат алмасулар / Юдин оқулары: «Қазақстан және шығыс елдері тарихы мен бүгіні». 30 наурыз 2012 ж. – Алматы, 2012. – 5-13 бб.

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ 22. http://rus.azattyq.org/content/istoricheskiyedokumenty-tauke-khan/25120968.html /29.09.2013 23. Бейсембиев Т.К. «Тарих-и шахрухи» тарихи дереккөз ретінде.– Алматы: Ғылым, 1987. – 200 б. 24. Шах-Махмуд ибн Мирза ФазилЧурас. Хроника. Сыни мәтін, аударма, түсіндірмелер, зерттеулер мен көрсеткіштер О.Ф. Акимушкиндікі. – Москва, 1976. – 362 б. 25. Уәлиханов Ш.Ш. Қырғыздар туралы жазбалар/ Уәлиханов Ш.Ш. 5 томдық шығармалар жинағы. II т. – Алматы, 1985. – 416 б., 21 қ., 88 ил. 26. ‫ یوفص دهع یاه همان هعومجم‬- Маджму’һа-йи намаһа-йи аhд-и Сефеви, л. 240 / ИИР Мәжілісінің кітапханасы, №66631, фотокөшірме №02-0018700023, аудармасын жасаған т.ғ.к. З.А. Жандосова. 27. Айдогдыев М. Ұлт мақтанышы. Байрам хан Түрікменнің 500 жылдық мерейтойына / Бейтарап Түркіменстан газеті. 09.06.2000. http://ashga. sitecity.ru/ltext_1609133433. phtml?p_ident=ltext_ 1609133433.p_2303003233 28. Қамбарбекова Ғ. Тарихқа қатысты тың деректер әлі де көп / Айқын-апта. №32 (2664), 19 ақпан, 2015 Бейсенбі. – 7 б. 29. Жаһангер Шах / http://dic.academic.ru/dic.nsf/ ruwiki/1784555 30. Н. Кенжеахмет. Керей мен Жәнібек хандар Мин Шилу (Мин патшалығының нақты хроникалық жазбалары) деректемелерінде / 2015 жылдың 17-18 наурызында Қазақ хандығының 550 жылдық мерейтойына арналған Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық институтында өткен «Қазақ хандығы – Мәңгілік ел идеясы: тарихи тағдыры мен тағылымы» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция матеиалдары. – Шымкент, 2015. – 508 б. 31. Қ а з а қ с т а н т а р и х ы т у р а л ы қ ы т а й деректемелері. II том. Сұңғытай С., Еженханұлы Б. Тарихи-мәдени жәдігерлер. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 80 бет + 132 бет. 32. Б. Еженханұлы. Қазақ елі туралы алғашқы қазақ ұғымдары / «Қазақстан және Шығыс Түркістан Ұлы Жібек жолындағы шығыс және батыс өркениеттерінің өзара қарым-қатынасы жүйесінде». К.Т. Талиповты еске алуға арналған халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. междунар. (Қазақстан, Алматы қ., 2010 жылғы 26 қараша.) / Жау. ред.: А.К. Момынов, Р.У. Кәрімова. – Алматы: Мир, 2012. – 496 б. 33. Моисеев В.А. Жоңғар хандығы және қазақтар. (XVII-XVIII ғғ.). – Алматы, 1991. – 238 б. 34. Әбілғазы. Түрік шежіресі. Көне түрік тілінен аударған Б. Әбілқасымов. – Алматы, 1991. – 208 б. 35. ‫ لیعامسا هاش یارا ملاع‬/ ‫و حیحصت و همدقم اب‬ ‫ مود پاچ – بحاص رظتنم رغصا قیلعت‬/ ‫ – نرهت‬1384 ‫ص‬.703

Дәулетбек РАЕВ, философия ғылымдарының докторы, профессор, Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ, халықаралық қатынастар факультетінің деканы Даулетбек РАЕВ, декан факультета международных отношений и мировых языков КазУМОиМЯ имени Абылайхана, профессор, доктор философских наук

Төле бидің сыртқы саяси және елшілік қызметі Внешняя политика Толе би и его дипломатическая деятельность Қолда бар мәліметтерге қарағанда, Әлібекұлы Төле би (1663-1756) – қазақтың Тәуке, Болат, Әбілмәмбет, Жолбарыс, Абылай хандары тұсында мемлекет басқару ісіне араласқан, дипломатиялық қызмет атқарған аса ірі мемлекет және қоғам қайраткері, ойшыл дана, Әз Тәуке хан құрған «билер кеңесінің» мүшесі, атақты шешен, «Жеті жарғы» деп аталатын заңдар кодексін шығаруға зор үлес қосқан ел ағасы. Бұл кезең Қазақ пен Жоңғар хандықтарының арасы шиеленісіп тұрған уақыт болатын. Сол бір (1723 ж.) «Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» атанған шапқыншылық заманда халыққа ұйытқы, ұйымдастырушы бола білген. Сандай-ақ, 1743 жылы Ұлы жүз ханы Жолбарыс қайтыс болған соң, оның орнына 6 жыл бойы

По имеющимся данным, Алибекулы Толеби (1663-1756) – крупнейший государственный и обще ственный деятель, выполнявший дипломатическую работу, мыслитель-мудрец, член созданного Әз Тәуке ханом «Совета биев», известный оратор, лидер нации, внесший большой вклад в создание кодекса законов «Жеті жарғы», принимал активное участие в управлении государством в период правления казахских ханов Тауке, Болата, Абилмамбета, Жолбарыса, Абылая. Это было время ухудшения отношений между Казахским и Джунгарским ханствами. Во время джунгарского вторжения (1723 г.), получившего название «Актабан шубырынды, алкакол сулама», был одним из организаторов народного сопротивления. В 1743

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ 1749 жылға дейін Ташкенттегі билікті өз қолына алады. Қазақ елінің бауырлас, көршілес елдермен татулығын жақтаған, елімізде халықтар достығын қалыптастыруға өзіндік үлес қосқан көреген мәмлегер болғаны тарихтан белгілі. Төле бидің қоғамдық-саяси, халықаралық деңгейдегі дипломатиялық қызметі Тәукенің (1718 ж.) қайтыс болып, орнына Болат хан келіп, қазақ-қалмақ қатынасының күрделенген тұсында, әсіресе 1723 жылғы жоңғар шапқыншылығынан кейін айқынырақ көзге түседі. Тәуке хан өлімінен кейін Қазақ хандығы ыдырап, мемлекетте дағдарыс басталды. Бір орталыққа бағынған билік жүйесінің болмауы сыртқы жаулардың алдында дәрменсіздікке әкелді. Қазақ хандығының ыдырау және жоңғарлардың басқыншылық соғыстары кезеңінде Төле би басшыға тән қасиетін таныта білді. Ол жоңғар қонтайшысына алым салық төлей отырып, Абылай ханмен, Барақ сұлтанмен, Шақшақ Жәнібек батырмен, сондай ақ Қоқан хандығымен байланысын үзбейді. Міне, осы тұста Төле би мемлекет қайраткері, өңір басшысы-биі ретінде шапқыншылыққа тойтарыс берумен бірге олармен дипломатиялық келіссөз жүргізуге де мүдделі болды. Қазақ елінің тыныштығын ойлаған Төле көрші мемлекеттермен көрегендікпен өз жұртына тиімді елшілік қарым-қатынас жасай білген. Қазақ мемлекетінің қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын, халқының еркіндігін сақтауды, жаугершілікте дұшпан қолында қалған қалалар мен жерлерді қайтаруды басты мұрат тұтқан қазақтың төбе билерімен бірге Төленің патшалық Ресейге, Жоңғар қалмақтарына хат жазып, елші жібергені тарихта белгілі.Ең алдымен, Төле бидің Ұлы жүз бен Ресейарасында байланыс орнатып, дамытуға көп еңбек етіп,Ресей мен Қазақ хандығы арасындағы қарым қатынасты қалыптастыруға күш салғандығын айтуға болады.Мысалы, Төле би Ресей мемлекетімен жақындасуды ойлап, Ұлы жүзді де өз қамқорлығына алуды сұрап, бір топ сұлтан-билермен бірге 1733(кей деректерде 1734)жылы император АннаИвановнаға ресми хат жолдаған. Мұндағы көзделгені Ресейге жақындау арқылы Төле бидің қазақ елінің экономикасын дамытуда Ресеймен сауда қатынастарын жасауды қарастыру мақсаты. Тарихи мәліметтер бойынша, Ташкентте Төле бимен кездесуге келген Ресей елшісі Матвей Арапов: «Төле би біздің жаққа өте бейім де ықыласты көрінді және Кіші жүз сияқты патша ағзамының қоластында болғысы келетінін айтты», – деп жазады. Бұл Төле бидің қазақ-орыс арасындағы дипломатиялық қарым-қатынасты орнату саясатындағы бітімге негіз болатын алғышарттың бір көрінісі деуге болады. Осындай мәмле-бітімнің дәлелі ретінде 1748 жылы орыс сауда керуені тоналғанда, бұған кінәлі Қойгелді батырды билер алқасына шақыртып, оған бұл шығынды жұрт көзінше төлеттірген фактіні келтіруге болады. Қойгелді батырға тоналған орыс

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ г., после кончины хана Старшего жуза Жолбарыса, в течение 6-ти лет до 1749 г. был правителем Ташкента. Из истории того времени известно был сторонником сохранения мира между братскими соседними странами, внес огромный вклад в развитие дружбы между народами. Общественно-политическая, дипломатическая деятельность на международном уровне особенно ярко проявилась после смерти Тауке хана и прихода на его место Болат хана, в период обострения казахско-калмыцких отношений, особенно после джунгарского нашествия 1723 г. После смерти Тауке хана Казахское ханство распалось, наступил политический кризис. В условиях отсутствия центральной власти дало знать о себе ослабление перед внешними врагами. Во время распада Казахского ханства и Джунгарского нашествия Толе би смог проявить качества, присущие правителю. Продолжая выплачивать дань джунгарскому п р а в и т е л ю , о н од н о в р е м е н н о п р од ол ж а л поддерживать отношения с Абылай ханом, султаном Бараком, и батыром Шакшак Жанибеком и с Кокандскими правителями. В этот период Толе би в качестве правителя и бия был заинтересован в организации сопротивления захватчикам и проводил дипломатические переговоры. Заботясь о будущем государства, Толе би проводил с соседними странами выгодную для своего народа политику. Известно, что он ставил главной целью освобождение захваченных городов и обеспечение дальнейшей безопасности Казахского ханства. В этих целях он отправил посольские делегации в Россию и Джунгарским калмыкам. Сначала он установил отношения между Старшим жузом и Российской империей и обеспечил дальнейшее ее развитие. В 1733 г. (по некоторым данным 1734 г) он совместно с султанами и биями отправил письмо императрице Анне Иоановне. Еще одной целью данного мероприятия являлось и установление торгово-экономических отношений с Россией. Русский дипломат Матвей Арапов в Ташкенте после переговоров с Толе би сказал: «Толе би очень влиятельный политик, и он как и младший жуз, заинтересован в сближении с нами, и в подданстве нашему Величеству». Это можно считать как первый шаг к сближению с Россией, и установлением дипломатических переговоров. И в качестве доказательства этому можно привести события 1748 года, когда после разграбления торгового каравана, признанный виновным в этом батыр Койгельди был вызван в совет биев и его прилюдно обязали возместить причиненный ущерб. Совет биев вынес суровый приговор Койгельды батыру, обязав его выплатить две тысячи лошадей. Целью такого столь высокого и сурового наказания являлось не допущение ухудшения двухсторонних отношений и демонстрация приверженности подписанным договорам. В 1749 году Толе би отправил делегацию во главе со своим племянником

сауда керуенінің өтеуіне екі мың жылқы төлеуге жарлық шығарады. Мұндағы мақсаты еларалық келісімге қиянат жасамауды, мемлекет арасындағы өзара қатынсқа нұқсан келтірмеуді, елдің елдігін бұзбауды, әлі келгенше халықтың тыныш жағдайын, тұтастығын қуаттауды көздеген превинтивтік дипломатиясы. Төле бидің бұл секілді еларалық сипаттағы билігінен оның мемлекеттік деңгейдегі дипломатиялық стратегиясы танылады. Қазақорыс дипломатиясының тағы бір қырын айтсақ, Төле би1749 жылы немере інісі Айтбай бастаған елшілікгі Орынбор губернаторы И.И.Неплюевке жібере отырып, ол Ресей қоластына өтуге дайын екендігін мәлімдеген. Неплюев 1749 жылғы 26 қыркүйектегі жауап хатында Ресейге қосылуға деген ниетін кұптай отырып, екі ел арасындағы сауда байланыстарын дамытуды қолға алуды ұсынған. Бұл сол тарихи кезеңде шарасыздан жасалған қадам болатын. Ол – жоңғар шапқыншылығынан шаршаған халықтың жағдайын жақсартуды бірінші кезекке қойғандипломатиялық саясат. Енді қазақ-жоңғар қатынасындағы Төле бидің елшілік қызметіне тоқталатын болсақ, оны еңалдымен, жоңғар шапқыншылығы кезіндегі Аб ы л а й д ы ң т ұ т қ ы н ғ а а л ы н у о қ и ғ а с ы м е н байланыстыруға болады. 1742 ж. Абылай тұтқиылдан шабуыл жасаған жоңғарлардың қолына тұтқынға түседі. Сол кездегі ойрат басқыншыларына қарсы күрестің ең белсенді ұйымдастырушыларының біріне айналған Абылайдың жау қолына түсуі қазақ қоғамында абыржушылық туғызып, Абылайды босатып алу үлкен саяси мәселеге айналады. Тарихи мәліметтер бойынша, Абылайды тұтқыннан босатуда Төле би белсенділік танытқан. Тарихи жырларда қазақ билеушілерінің атынан Әбілқайыр хан мен Төле бидің Орынбор әкімшілігінен Абылайды тұтқыннан босатуға өтініш жасағандығы айтылады. Бұл деректің шындық екенін осы кезеңде Орынбор губернаторы И.Ш.Неплюев пен Әбілқайырдың өзара жазысқан хаттары да дәлелдей түседі. Қазақтың үш жүзінен Толе би бастап 90 адам елші барып,келіссөз жүргізіп, 1743 жылы 5 қыркүйекте Абылайды тұтқыннан шығарып алады. Бұл жөнінде Неплюевтің сыртқы істер коллегиясына жазған хатында қазақтар мен қалмақтар бітімге келіп, бірігіп кете ме деген қауіп те білдірген. Осының өзі Төле бидің ішкі және сыртқы саясатта айқын бағыт ұстанғандығын білдіреді. Тіпті, Абылай жоңғарлардың қолына түсіп қалған кезде Төле би оны тұтқынан босануына ықпал еткен фактордың бір қырында шежіреші ауыл қариялары Жолан мен Абылай қалмақ қоңтайшысы Қалден Цереннің тұтқынында бірге болғанын айтатын деген де сөз бар.Құрамына 90 адам енген Төле би бастаған қазақ елшілігінің Жоңғарияға барып Абылай ханды қалмақтан азат етуін – дипломатиялық үлкен жеңістердің бірі деп айтуға негіз бар. Тағы бір тарихи деректерде Қалдан Церен Ұлы Жүз қазақтарына тиісуге желеу іздеп, жіберген

Айтбаем оренбургскому губернатору И.И.Неплюеву с заверениями о готовности принятия российского подданства. В ответном письме И.И.Неплюев 26 сентября 1749 года выразил свою признательность и заинтересованность в дальнейшем усилении двухсторонних торговых отношений. Для Толе би это было вынужденной мерой ради обеспечения безопасности страны и защиты населения от бесконечных набегов джунгар. Что касается дипломатической деятельности Толе би в рамках казахско-джунгарских отношений, она проявилась во время инцидента, связанного с пленением Абылай хана в 1742 году. В результате устроенной засады Абылай попал в плен к Джунгарским правителям, которые этим преследовали цель морального ослабления и падения духа казахского ханства. Понимая это, Толе би проявил свои лидерсткие качества и был инициатором вызваления его из плена. В изречении степных импровизаторов сохранились данные о том, что Абулхаир хан совместно с Толе би были в Оренбурге с целью прошения у российской администрации помощи по о свобождению хана. Письменным источником данного факта является переписка Абулхаир хана с оренбургским губернатором Неплюевым. В 1743 года представители всех трех жузов собрали дипломатическую миссию в количестве 90 человек и прибыли для ведения переговоров об освобождении Абылая. Описывая данный инцидент, губернатор Неплюев в письме к коллегии

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ елшісі арқылы сәлем жолдайды. Қазанғап ақынның жырында Төле биге қалмақ елшісінің келгендігі төмендегідей айтылады: «Мынау сәлем Қалденнен,Төле деген Жанысқа. Қонысын салсын алысқа,салмаса егер алысқа, басың кетер тәніңнен, азулымен алыспа?!Я, болмаса қамданып,даярлансын ұрысқа!Қоймаймын мойын бұрысқа!....». Әрине саны басым қалмақтармен шайқасу зор қауіп екенін білген Төле би Ұлы жүздің барлық жақсыларын шақырып ақылдасады. Орта Жүз бен Кіші Жүз елі көмекке келе алмайды. Сондықтан да Төле би қалмақтармен бітімге келуді ойластырады. Осы кезде Қалден Церен Ұлы Жүз қазақтарына шапқыншылық жасап, елді тонап кетеді. Шапқыншылықта Төле бидің ұлы – Қожабек қалмақтарға тұтқынға түсіп, айдауға кетеді. Төле би отырған Ақ Орда жау қолында қалады. Жағдайды ақылға салған Төле би Бұхара жақтан қаруланып келе жатқан Қойкелді бастаған бес мың жасақтан үлкен үміт күтеді. Көп ұзамай қалмақ қоңтайшысы Төле биге елші жіберіп: «қазақ халқы өтірікші халықсың, күшің келсе, қастық қылудан тайынбайсың, күшің келмесе, көшіп-қонудан аянбайсың. Достық етіп тұру себебі үшін бір жақын, жанашыр адамыңды жібер не, жақсы көрген балаңды жібер», – деп талап етеді. Себебі Қалден Церен өзінің марионет әкімі Баршахан арқылы Төле бидің болашағынан үміт күтіп отырған сөзге шешен, ақылды, қарулы Жолан атты ұлын кепілдікке алуды көздейді. Осыған байланысты Төле би көп күн ойлана келіп, өзінің ұлына арнаған шешендік толғауындаоның ақпейіл жұмсақ баласы болғанын, оны ойласа жүрегі қақ айрылып, қабырғасы қайысатындығын ескерте отырып, алайда халқының қалмақтан қысым көріп, жанына пышақ ұрып, оның азабын өзі шегіп отырғанын, ұлы бармаса жаңадан тыншығып жұрт болған елінің тыныштық көрмейтінін айта келіп, Жоланның кепілдікке келісуін өтінішпен баяндап ақ батасын бергендігі айтылады.Төле бидің батасын алған Жолан қалмақ еліне жол тартады. Қазанғап жырында Қалден хан еліне Жоланның екі рет кепілдікке: бірінде жеті жыл, екіншісінде он төрт жыл болғандығы айтылады. Демек Төле бидің ұлы Жолан қалмақта кепілдікте болғаны ақиқат. Қалмақ кепілдігінен ол өзінің ақылдылығымен, шешендігімен құтылады.Күнненкүнге күшейіп келе жатқан қазақ мемлекетімен келіссөз жүргізгенде қалмақтар Жоланды кепілдікте ұстай отырып, Төле биге өздерінің ықпалды саясатын жүргізгісі келген. Бірақ та уақытша бейбіт бітімді жақтаған Төле би еш уақытта баласы Жоланды қазақ елінің мемлекеттік және халықтық мүддесінен жоғары қойған емес. Бірақ та Жолан қалмақ ханы Қалден Церенді өзінің ақылды ісәрекетімен жеңіп кетеді. Олай болса, Төле би өзінің ұлы Жоланды халық мүддесін өз мүддесінен жоғары қоя отырып, қазақ елінің тыныштығын қамтамасыз ету мақсатында кепілдікке жіберген. Бұл Төле дананың превинтивтік

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ министерства иностранных дел выразил опасения по поводу мирных переговоров и высказал опасения возможному сближению двух государств. Согласно историческим документам, Галдан Церен, ища повод придраться к казахам Старшего жуза, через посла передает привет. Визит калмыцкого посла к Толе би акын Казангап описывает в стихотворной форме следующим образом: «Привет от Галдана Толе из рода Жаныс. Пусть он свое местоприбывание держит подальше от нас, в противном случае твоя голова будет отделена от тела, с сильным не тягайся?! Или пусть готовится к войне! Времени тебе на обдумывание не даю!...». Толе би, осознавая численное превосходство калмыков и видя в этом опасность, созывает знать Старшего жуза на совет. Представители знати Среднего и Младшего жузов не смогли прийти на помощь. Поэтому Толе би подумывает о заключении мира дипломатическими средствами. В этот период Галдан Церен совершает набег на казахов Старшего жуза и угоняет скот и захватывает в плен людей. В результате этого нашествия сын Толе би Кожабек попадает в плен к калмыкам. Ставка Толе би Ак Орда оказывается в руках у врагов. В этих условиях Толе би возлагает большие надежды на вооруженный пятитысячный отряд из Бухары под командованием Койгелды батыра. В скором времени Контайчи калмыков, отправляя послов к Толе би, требует: «Вы, казахи обманщики, если у вас есть силы, вы этим пользуетесь во вред другим; если же вы бессильны, всегда готовы откочевать. Если вы хотите мира с нами, отправьте к нам в заложники достойного человека или своего любимого сына». Поэтому Галдан Церен через своего марионечного наместника Баршахана выражает надежду получить в заложники такого оратора, умного, сильного сына Толе би по имени Жолан. В связи с этим Толе би, обдумывая это предложение, взвешивает, кто ему дороже – сын или его народ. Если он не отдаст сына, пострадает народ. Поэтому он соглашается с требованием Галдан Церена и дает благословление на отправку сына к калмыкам. Казангап жырау в своем эпическом сказании говорит о том, что Жолан дважды был заложником в стране Галдан Церена: первый раз семь лет, второй раз – четырнадцать лет. Это сказание Казангап жырау исторически подтверждает, что сын Толе би Жолан действительно был в заложниках, также это служит доказательством дипломатического искусства и мастерства Толе би. Жолан освобождается от заложничества благодаря своей мудрости и ораторскому искусству. Удерживая Жолана в заложниках , калмыки стремились усилить свою политику влияния на казахов. Однако Толе би не давал такой возможности калмыкам, ставя интересы государства и народа выше своей любви к сыну. В этом проявился патриотический дух Толе би. Жолану же удалось одержать верх над Галдан Цереном, благодаря своей мудрости. Решение Толе

дипломатиялық саясатының үлгісін көретпек. Төле би жоңғар билеушілерінің арасындағы тақ таласын өршіте қолдап, ежелгі жаудың іштей әлсіреуіне ықпал жасайды. Абылай хан мен Төле би таққа таласқан жоңғар нояндарын алма кезек қолдай отырып, ақырында Жоңғар хандығының құлауын қамтамасыз етеді. Бұл Төле бидің Абылай ханмен бірлесе жүргізген сыртқы саясатының ірі нәтижесі еді. Ендігі тұста Қазақ ордасы мен Қытай империясы арасындағы дипломатиялық қатынастағы Төле бидің елшілік қызметіне тоқталамыз. 1758 жылы Цинь империясының генералы Фуде өз әскерін бастап қазақ даласына келеді. Ондағы мақсаты Төле бимен кездесіп, 1758 жылы Қытай-жоңғар қырғынынан (бір миллион жоңғарлар қаза тапқан) аман қалған жоңғардың қөсемдерінің бірі Қасақшираны тұтқындаумен қатар қазақтарды Цинь империясын мойындауды талап ету еді. Дегенмен де Төле би Цинь әскерінің генералы жібергенелшісін қабылдамай тастайды. Бір қызығы кезінде Орта жүздің биі Қазыбек би де 1762 жылы күз айында Орта жүзге келген Қытай Боғдыханының елшілерін қабылдамай қайтарып жіберетіні бар. Демек, Төле, Қазыбек және Әйтеке билер қазақ мемлекетін басқа елдердің дәрежесімен тең санап, өздерін жоғары ұстай білген. Цинь императорына генерал Фуде жолдаған хатта мынадай дерек тіркелген: «Қазақтардың Төле би, Қойгелді және Сасық би сынды көсемдерінің барлығы Ташкент қаласына жақын жерлерде тұрады. Әбіліз хан мен барлық батыр, қожалар бірауыздан: ...біздің осы Қазақ жеріміздегі болып жатқан барлық істер Төле бидің басшылығымен шешіледі. Ертең Төле бидің өзі осында келмек. Ертең біз бас қосып ақылдасқаннан кейін сіздермен кездесіп, бір келісімге келейік» дегенді айтады.Дегенмен де олар күткен 14-і күні ол жерге Төле би келмей қояды. Амал жоқ қытай елшілері Төле бидіңҚазығұрттағы резиденциясына келіп сәлем береді. Ташкент қаласында бас қосқан Әбіліз хан, Төле би, Қойгелді және Сасық билер Қытай елшілеріне:«Біз қазақтар бұрыннан ұлық патшамен қарым-қатынаста болып, сол арқылы жайбарақат өмір сүрсек деген ниетте болғанбыз. Амал қанша, арамызда жоңғарлар болып, мұндай қарым-қатынас орнайтындай орай болмады. Бүгін міне, ұлық патшаның Таласқа келіп жеткен армиясынан біздің Ұлы жүз қазақ жеріне елші жіберіліп..... бізбен қарым-қатынас орнатпақ ниеттерін білдіріп отыр. Мұны естіп, біз қазақ Ұлы жүздің барша елі аса риза болдық. Біз ұлық патшамен қарым-қатынас орнатып, әрі қарай ұрпақтан-ұрпаққа бейбіт, тыныш өмір сүруді қалаймыз» деп айтады. Қытай елшілерімен кездескен Төле би оларға бейбіт бітім жасау үшін Қытайға өзінің ұлы Жолан мен Босұрманды елші етіп жіберетіндігі айтылады. Келіссөздің соңында Қытай елшілері Төле биге жарты топ торқа мен бір топ «кәти» торқасын, Қойгелдіге жарты топ жай торқа мен жарты топ

би отправить сына в заложники к калмыкам говорит о стремлении обеспечить спокойствие своему народу и сохранить целостность государства. Это образец мудрой превентивной дипломатии Толе би. Толе би, используя борьбу джунгарских правителей за власть, ослабляет их влияние на казахов. Абылай хан и Толе би, поддерживая борьбу джунгарских ноянов за власть, обеспечили крушение Джунгарского ханства. Теперь мы остановимся на деятельности Толе би по установлению дипломатических отношений между Казахской ордой и Китаем. В 1758 году генерал Циньской империи Фуде со своим войском вторгается в Казахскую степь. Толе би не принимает послов генерала. Что интересно, би Среднего жуза Казыбек би осенью 1762 г. также не принимает послов китайского богдыхана, отправленных в Средний Жуз. Бии Толе, Казыбек, Айтеке рассматривали Казахское государство по своему уровню равным с другими странами. В письме генералу Циньской империи Фуде содержится следующий документ: «Казахи, подвластные Толе би, Койгельды и Сасык би, живут поблизости от Ташкента. Абилиз хан и батыры, кожа единогласно заявили: все дела на этой Казахской земле решаются под руководством Толе би. Завтра Толе би сам прибудет сюда. Завтра, посовещамшись, мы с вами встретимся и придем к соглашению». Однако Толе би на встречу с послами, которые ждали его 14 дней, не явился. Китайские послы были вынуждены прибыть в резиденцию Толе би в Казыгурте и

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

«самсайы» торқасын сыйлайды. Бұл қытай елшілері сыйлап отырған торқалар алтын талшықпен айдаһар, гүл бейнеленген қымбат маталар болатын. Қытай елшілері Ұлы жүз қазақтары мен Ташкент жеріндегі бүкіл билікТөле бидіңқұзырында екенін, өзге батыр қолбасшылар мен халықтың Төле бидің билігіне бағынатындығын хабарлайды. Төле бидің қандай да іс болса да батыл шешім қабылдап, істерді тез шешетіндігі айтылады. 1758 жылы күз айының бірінде Қытайға дипломатиялық сапармен бара жатқан Жолан Талас жерінде Цинь әскерінің генералы Фудемен кездеседі. Жолан өзінің әкесі Төле бидің Цинь императорына жазған бір дана хатын Фудеге тапсырады. Хатты ашып оқыған Фуденің тілмаштары оның мазмұнын оқып түсіне алмайды. Шамасы Төле би өз хатын ескі шағатай тілінде жазған болуы керек. Өйткені, Төле би шығыс тілдерін яғни шағатай, араб, парсы тілдерін жақсы меңгерген болатын.Хатты оқи алмаған Цинь әскерінің генералы амалы жоқтықтан Жоланнан хаттың мазмұнын сұрағанда, ол былай дейді: «Төле бидің сіздермен қарым-қатынас орнату ниеті шын. Сондықтан да ол осы жолы сіздерге көп көмек көрсетті. Ол өзінің хатында осы жайттарды патшаларыңызға мәлімдеп отыр». Цинь әскерінің генералы 30 жасақ шығарып, оларға Жолан бастаған елшілерді Бейжіңге (Пекин) дейін қорғап баруды тапсырады.Салтанатты қабылдауда

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

передать ему привет. В Ташкенте Абилиз хан, бии Толе, Койгельды, Сасык сказали китайским послам: «Мы, казахи, издревле поддерживаем отношения с великим царством и хотим спокойно существовать. Сегодня к нам, на земли Старшего жуза прибыли послы армии великого царства, чтобы установить с нами дружеские отношения. Услышав это от вас, мы остались очень довольны. Мы устанавливаем отношения с великим императором и хотим обеспечить мирную и спокойную жизнь всем последующим поколениям». Встретившись с китайскими послами, Толе би сказал им, что для достижения мирного соглашения он отправляет в качестве послов в Китай своего сына Жолана и Босурмана. Китайские послы подарили Толе би, Койгельды богато разукрашенные ткани. Китаские послы признали полномочия Толе би как вождя казахов Старшего жуза. Они заявили, что было смелое решение Толе би. Осенью 1958 года Жолан отправляясь с дипломатической миссией в Цинскую империю, у реки Талас встретился с китайским генералом Фу Де. Во время встречи Жолан передал один из писем Толе би адресованных Цинскому императору. Ни Фу Де ни его многочисленные переводчики не смогли понять смысл письма, скорее всего письмо было написано на Чагатайском языке, которым свободно владел Толе би. Помимо старо чагатайского языка

Жолан әкесі Төле бидің Цин императорына сыйлаған үш сәйгүлігін тарту-таралғымен сыйға тартады.Мысалы, 1758 жылғы 5 қыркүйекте жазылған тарихи деректе: «...Біз, Әбіліз, Төле би, Қойгелді және Сасық би ақылдаса келіп, Төле б и д і ң ұ л ы Жо л а н м е н Қойгелдінің аталас бауыры Бо смұрынды елші етіп жіберіп, біздің атымыздан п ат ш а м е н д и д а р л а с ы п ке л с і н д е г е н ш е ш і м г е келдік. Олар өздерімен бірге патшаға,беретін сыйлық ретіндегі 3 белек (сыйлық) ат пен амбанға (генерал Фуде Б.А) беретін сыйлық ретіндегі 1 белек атты апармақ». Д емек, осы деректен Төле би өз тарапынан қытайлық Цинь императорына 3 арғымақты сыйға жіберіп отырғанын байқаймыз. Жоңғар қақпасында қытай әскерлері Абылай бастаған қазақ жасақтарынан тас-талқан болып жеңіледі. Міне, осындай соғыстан сабақ алған Цинь императоры басқа саясат көздеп қазақ жерінеелшілер жібере бастайды. Қытайлықтардың басты мақсаты түрлі сый-сияпаттар жасап, қазақтарды өзіне бағынуды талап етуі еді. Әлбетте, Цинь империясының мұндай қадамына қазақ билері Төле, Қазыбек және Абылай хан жіберген елшілері сәтті дипломатиялық жолмен шиеленістің алдын алып, еліміздің тұтастығын сақтауда еңбек сіңірді. 1755 жылы 18 қыркүйекте қазақ даласына келген қытай елшілері Цинь империясы армиясының қолбасшысы Бандиге жазған хатында қазақ елшісі Жоланның Төле би бастаған қазақ жақсыларының атынан Қытай патшасына арнап хат тапсырғанын айтады. Сол хатта: «қазір міне, сіздер біздің ескі жұртымызға келіп, бекінген екенсіздер.... сіздердің армияларыңыз келіп бекінген жерлер өз кезінде жоңғарлар басып алған біздің көне жұртымыз. Біздің елдегілер «тыныштық келеді ғой» деп бізге аталмыш көне жұрттарына оралсақ деген талаптарын білдіруде» деген талап қойғанын мәлімдейді. Демек, Төле би осы хатында қазақ елінің атынан қазіргі Шығыс Қазақстан, Оңтүстік өңірін байырғы қазақ жері екенін айта отырып оны жауға бере алмайтындығын мәлімдеп отыр. Міне, осындай екі ел арасында жүріп жатқан дипломатиялық тартыста, Төле би өзінің дипломатиялықмәдениетін жазған мәтіні арқылы дәлелдеген.

Толе би владел арабским и персидским языками. Не сумевший прочитать письмо генерал, попросил передать его смысл. Тогда Жолан сказал «что в письме Толе би выражает свое почтение Цинскому императору, и желает наладить с ним добрососедские отношения, и именно с этой целью он помог цинским войскам». Польщенный сказанным Фу Де приказал подготовить 30 лучших воинов с целью дальнейщего сопровождения дипломатической миссии в Пекин. Во время торжественной церемонии по поводу встречи с китайским императоров Жолан передал ему в знак уважения три скакуна. В источниках датированных 5 сентября 1758 года говорится о том, что решение отправить дипломатическую миссию в Пекин, было принято коллегиально Абилизом, Койгельди, Сасыкби и Толе бием. Также говорится что помимо трех скакунов, один скакун был передан в дар генералу Фу Де. В битве при джунгарских воротах китайская армия терпит серьезное поражение от войск Абылая, после император уже сменил свою тактику. Задачей китайцев было завоевание симпатий казахских правителей путем подношения даров. 18 сентября Китайский военачальник Бан Ди получает письмо от своих гонцов в котором говорилось о том что казахская элита во главе с Толе би отправила дипломатическую миссию в Пекин. В письме к китайскому императору говорилось о том что территория на которой находятся войска императора принадлежали казахам до джунгарского нашествия, и что казахи выражают желание вернутся на исконные территории.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, тарих ғылымының докторы, профессор, Қазақстан тарихшылар Ассоциациясының президенті Мамбет КОЙГЕЛДИЕВ, доктор исторических наук, профессор, академик, президент Ассоциации историков Казахстана

Қаздауысты Қазыбек бидің генерал-губернатор Иван Неплюевке жазған хаттары О переписке голосистого Казыбек бия с генерал-губернатором Иваном Неплюевым Ірі саяси оқиғаларға толы XVIII ғасырдағы қазақ қоғамында өзара және басқа жұртпен хат арқылы пікір алысу, түрлі байланыстар жасау мәдениеті сол заманға лайық деңгейде дамыған. Қазақ елінің қоғамдық тіршілігін ұйымдастырушы, басқарушы міндетін атқарған хандар, билер, батырлар Ресей губернаторларымен, Орта Азия хан, бектерімен, Жоңғар қонтайшыларымен жер және түрлі саяси мәселелерге байланысты ылғи да хат алысып тұрған. Осы мақсатта олар арнайы хатшы ұстаған. Хатшы міндетін татар, Бұхар, Хиуа, сондай-ақ қазақ қоғамының өзінен

В казахском обществе XVIII века, полном крупными политическими событиями, культура обмена мнениями с помощью письма между собой и другими народами была развита в соответствии с тем временем. Ханы, бии, батыры, исполняющие обязанности организатора и руководителя общественной жизнедеятельности казахского народа, с губернаторами России, ханами и беками Средней Азии, Джунгарскими хунтайши постоянно обменивались письмами относительно территории и разных политических проблем. Они держали секретаря для этих целей. Обязанности

шыққан, араб жазуынан сауаты бар адамдар атқарған. Жазылған хатты белгілі бір кісіге жеткізу міндеті негізінен батырларға жүктелген. Бұл арада батыр жай хат тасушы ғана емес, хатта айтылмаған көптеген жәйттерді түсіндіріп жеткізуші, басқаша айтқанда, елші де болған. Мәселен, орыс әкімшілігі мен қазақ билеушілері арасындағы байланыста осындай міндетті Хангелді, Сатай Бөгенбай, Жәнібек, сияқты белгілі ірі қайраткер батырлар атқарған. XVIII ғасырға тән архивтік құжаттармен таныса отырып, бұл пікірдің дүрыстығына көз жеткізу қиын емес. Қазақ елінің тарихи жадынан құрметті орын алып, кезінде үлкен елшілік, билік қызметімен танылған Келдібек ұлы Қазыбек би негізінен шешендік өнерінің аса көрнекті өкілі ретінде белгілі. «Өнер алды қызыл тіл» деп түсінген ортада Қазыбек бидің сөз өнерін ғажап меңгерген ұлы шешен болғандығы даусыз. Бірақ, мәселенің түп төркініне келер болсақ, шешендік өнері бидің негізгі үздік қыры емес-тін. Қиынқыстау заманда бар өмірін өз халңының еркіндігі мен теңдігіне арнаған қайраткердің өмір жолын тек шешендік өнерімен шектеу ғылыми әділеттілік болмас еді. Шешендік өнері оның үлкен қоғамдық-саяси қызметіндегі қуатты құралы ғана болатын. Тура осы ойды Қазыбектің Төле би, Әйтеке би сияқты басқа да белгілі замандастарының өмір жолына байланысты айтуға болады. Олардың күресте өткен өмірінен хабар беретін тарихи деректер мәселеге осы түрғыдан қарауға итермелейді. Орынбор облыстық архивіндегі губерниялық канцелярия қорында сақталып, біздің заманымызға жеткен Қазыбек бидің Орынбор генерал-губернаторы И.И. Неплюевке жолдаған екі хаты бұл пікірді растай түседі [1]. Өткеннен жеткен куәлік құжаттарды талдап түсінудің өз ерекшеліктері бар. Солардың бірі – әрбір құжат тек сол тарихи кезеңнің және ортаның қоғамдық және рухани болмысының құрамды бөлігі ретінде, яғни солармен тығыз байланыста қаралуға тиіс. Өйткені Гегель дәл басып көрсеткендей, әрбір тарихи дәуірдің өз бітім-болмысы бар, демек, оның уақыт және өмір, еркіндік пен әділеттілік туралы өз ұғым-түсінігі болуы заңды. Міне, осыны есепке алмайынша біз тарихи құжатты тура түсінбей, тіптен оған бүгінгі түсінік, өлшемдерімізбен ғана қарап, қате түжырымдарға ұрынуымыз ықтимал. Біз әңгіме етіп отырған Қазыбек бидің екі хаты да - осындай талап тұрғысынан талдауды қажет ететін құжаттар. Сарғыш тартқан жай қағазға араб қарпімен жазылған хаттар сол кездегі Орынбор канцеляриясында қалыптасқан тэртіп бойынша орысшаға аударылған. Екі хаттың алғашқысын орыс тіліне аударған Емағұл (мүмкін Смағұл – М.Қ) Гуляев. Ал екіншісінің соңында аудармашының аты-жөні жоқ тек «перевел переводчик» деп қана қойылған. Жазу мәнеріне қарағанда екеуін де бір адам аударғаны байқалады. Орысша текстердің сапасы аудармашының қазақ тілін жетік білгендігін көрсетеді. Реті бойынша папкаға бірінші тігіліп, бетінің

секретаря исполняли татары, Бухары, Хивы, а также люди из самих казахов, знающие арабское правописание. Обязанность доставления письма до места назначения возлагалась на батыров. Здесь батыры были не только доносчиками, они также разъясняли многочисленные сведения, не упомянутые в письме. То есть, были еще и послами. Например, в отношениях между русской администрацией и казахскими правителями эти обязанности исполняли такие батыры, как Хангельди, Сатай Богенбай, Жанибек. При ознакомлении с архивными документами XVIII века не трудно удостовериться в этом. Сын Келдибека Казыбек би не только занял почетное место в истории казахского народа, прославился службой в посольстве и руководстве, также был известен своим неподражаемым красноречием. В среде, где считали «красноречие – верхом искусства» Казыбек би бесспорно был великим оратором, замечательно овладевшим искусством слова. Но, по сути, ораторское искусство было не единственным качеством бия. Будет несправедливо ограничить жизненный путь деятеля, посвятившего всю жизнь свободе и равенству своего народа, лишь ораторским искусством. Его ораторское искусство было лишь сильным орудием в его большой общественно-политической службе. Точно также можно сказать о жизненном пути Толе би и Айтеке би, современниках Казыбек бия. Исторические сведения, сообщающие об их жизни, требуют рассмотреть проблему с этой точки зрения. Это мнение подтверждают два письма Казыбек бия, адресованные оренбургскому генерал-губернатору Ивану Неплюеву. Они были сохранены в губернской канцелярии Архива Оренбургской области и дошли до нашего времени [1]. Есть свои особенности анализа свидетельств, документов того времени. Одна из них – каждый документ надо рассматривать в качестве составной части общественного и духовного бытия того исторического периода и той среды. То есть, в тесной с ними связи. Потому что, как верно подметил Гегель, у каждого исторического периода есть свои понятия о времени и жизни, свободе и справедливости. Не учитывая этого, мы можем сделать ошибочные выводы. И письма Казыбек бия – документы, требующие рассмотрения с этой точки зрения. Письма, написанные арабской вязью на желтоватой бумаге, по сложившемуся порядку были переведены на русский язык в Оренбургской канцелярии. Первое письмо перевел Емагул (возможно, Смагул - М. К.) Гуляев. А во втором не указано имя переводчика, только написано “перевел переводчик”. По манере написания письма заметно, что оба письма переведены одним человеком. Качество перевода говорит о свободном владении переводчика казахским языком. Русский перевод первого письма, пришитого к папке первым, с порядковым номером «112», «112 об» в верхнем углу, начинается с предложения «От него же, Казыбек бия». Ничего неизвестно о времени прибытия письма в Оренбургскую канцелярию. Только по тексту

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ жоғарғы шетіне «112» «112 об» деген нөмірлер қойылған бірінші хаттың орысша аудармасы «От него же Казбек бия» деген сөйлемнен басталады. Хаттың Орынбор канцеляриясына жеткен уақыты туралы ешқандай белгі жоқ. Тек екінші хаттың тексі арқылы оның соңғысынан шамамен бір жыл бұрын жазылғандығын ажыратуға болады. Екінші хаттың бетіне «113 об» деген рет нөмірі қойылып, одан төмен хатқа мынадай қысқаша түсінік берілген: «Перевод с татарского письма, которое прислано от Казыбек бия, полученного от Тюкеня Балтачева июня 13 дня 1745 году в Оренбурге. В нем же по переводу значит ниже сего» [2]. 1745 жылы қазақ қоғамы «Ақтабан шұбырындының» (1723) зардабынан біржола арыла қойған жоқ еді. Жау әлі де қуатты, ал елде саяси тұтастық жоқ, оның үстіне Жетісудан Ташкентке дейінгі аралық Жоңғар хандығына қарайтын. Міне, осындай ауыр ішкі және сыртқы жағдайда Ресей өкімет орындарымен саяси байланыстың мәні үлкен болды. Сол кезеңге тән архивтік материалдар қазақ хандары мен сұлтандарының, Төле, Қазыбек сияқты билердің, Бөгенбай, Қабанбай, Малайсары сиякты батырлардың орыс әкімшілігімен қатынаста белсенділік танытып, тұрақты байланыста болуға тырысқандығын көрсетеді. Қазыбек бидің Орынбор әкімшілігіне жолдаған екі хатының екеуі де елдің саяси өміріне тікелей қатысты келелі мәселерге байланысты жазылған. Бірінші хатта Қазыбек би Орынборға елде өткелі жатқан жиын туралы хабар береді. Сондай-ақ бұл жиын қатардағы емес жеті хан сұлтан, төре және басқа ел билеушілер бас қосып, толғағы жеткен ішкі және сыртқы саяси жағдайларды талдауға, солар бойынша тиесілі шешім қабылдауға шақырылған үлкен кеңес. Біздің түсінігімізше бидің бұл оқиға туралы Орынборға хабар берудегі түпкі мақсаты орыс әкімшілігіне елдегі болып жатқан іргелі жаңалықтарды, соңынан кеңестің негізгі шешімдері туралы баяндап қана қоймай, сол арқылы мүмкін болса, жоңғар шапқыншылығына қарсы Ресейдің қолдауын алу. Хатта «Төкен батырға елші қосып» қайтарыңыз деуі соны аңғартса керек. Сонымен бірге би Орынбор мен екі арадағы жылы қатынасты жаратпайтындардың бар екенін ескертіп, генералдан қызметте жүрген Төкен (Дүкен болуы да мүмкін хаттың түпнұсқасында «Дукан» деп жазылғанред.) батырдың қауіпсіздігін қамтамасыз» етерлік шара қолдануын өтінеді. Хаттың тілі сол тарихи кезеңге дейін қолжазба еңбектерде, іс қағаздарында қолданылып келген ортағасырлық түркі жазба тіліне жақын. Бұл жағдай XVIIІ ғасырдағы қазақ қоғамында ортағасырлық жазба мәдениетінің одан ары өз жалғасын тапқандығының көрінісі. Бидің Орынбор канцеляриясынан жиырма табақ қағаз сұрауы да соны айғақтай түседі. Оқырманның өткеннен жатқан бағалы деректік материалдармен түпнұсқа арқылы танысуды қалайтындығын ескере отырып, алдымен хаттың тексін өзгеріссіз күйінде беріп соңынан қазіргі қазақ тіліне аударылған нұсқасын келтіруді жөн көрдік. Екі

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ второго письма можно понять, что оно написано за год до второго. На втором письме поставлен порядковый номер «113 об», а ниже дано такое краткое разъяснение: «Перевод с татарского письма, которое прислано от Казыбек бия, полученного от Тюкена Балтачева июня 13 дня 1745 г. в Оренбурге. В нем же по переводу значит ниже сего» [2]. В 1745 г. казахское общество не оправилось окончательно после “годов великого бедствия” (1723). Враг был еще могущественным, в стране не было политического единства, к тому же земли от Семиречья до Ташкента были во владениях джунгар. В таком внутреннем и внешнем положении дел важно было значение политических связей с правительственными органами России. Архивные материалы того времени показывают, что ханы и султаны, Толе би, Казыбек би, батыры Богенбай, Кабанбай, Малайсары активно общались с русской администрацией, стремясь установить стабильные отношения. Оба письма Казыбек бия, адресованные оренбургской администрации, написаны в связи с вопросами, непосредственно касающимися политической жизни страны. В первом письме Казыбек би оповещает Оренбург о намечающемся в стране собрании. Это было не рядовое собрание, а большой совет семи ханов, султанов, торе и других правителей для обсуждения внутреннего и внешнего политического положения. Конечной целью бия в написании этого письма являлось не просто описание происходящих в стране новостей, принятых на совете решений, но и получение поддержки России против джунгарского нашествия. Что заметно из слов «пошлите посла с Тюкен батыром». Также учитывая, что есть недовольные их отношениями с Оренбургом, просит принять меры по обеспечению безопасности батыра Тюкена, находящегося на службе у генерала (возможно, Дукен, в оригинале письма написано «Дукан»). Язык письма близок средневековому письменному тюркскому языку, употребляемому в рукописях, деловых бумагах. Что отражает продолжение средневековой письменной культуры казахского общества XVIII в. Просьба прислать 20 листов бумаги подтверждает это. Учитывая желание читателя ознакомиться с ценными материалами прошлого по оригиналу, мы посчитали правильным сначала дать текст письма в оригинале, затем вариант перевода на современный казахский язык. Письмо хорошо сохранилось, несмотря на то, что оно было написано около два с половиной века назад. И все-таки надо отметить, что было затруднительно прочитать каждое слово. Второе письмо, написанное в 1745 г., дает понятие о тревожном состоянии народа в связи с напряженными казахско-джунгарскими отношениями. Положение было таковым. Осенью 1744 г. Ташкент перешел из рук Галдана Церена в руки среднеазиатского бека Абдулкарима [4]. К тому же в 1744-1745 гг. повстанцы, руководимые батырами и биями Койгельды,

жарым ғасырға жуық уақыт бүрын жазылған хаттың жақсы саңталғанына қарамастан, әріптердің өшіңкіреп қалуына байланысты оның қайсы бір сөздерін оқу қиындау болғандығын айта кетуді қажет деп санаймыз. 1745 жылы жазылған екінші хат қазақ жоңғар қатынасының тағы да ширыға түсуіне байланысты елдің күпті көңілінен хабар бергендей. Қысқаша айтқанда, жағдай мынадай еді. 1744 жылдың күзінде Ташкент Қалдан Серен билігінен Орта Азиялык Абдулкарим бектің қолына өтеді [4]. Оның үстіне 1744 және 1745 жылдардың аралығында Ұлы жүздің Қойгелді, Тоқсанбай, Мәлік, Кетен сияқты батыр-билері бастаған көтерілісшілер Қалдан Сереннің Шымкент жанында орда тіккен өкілі Баршаханды, оның көмекшісі Саңғалды өлтіреді [5]. Қазақстандағы іргесі шайқала бастаған билігін қалпына келтіру мақсатында Қалдан Серен қанды жорықңа даярлана бастайды. Бұл жағдай қазақ қоғамында үлкен қобалжулық туғызып, белгілі дәрежеде билеуші топтарды Ресеймен арадағы достық қатынасты нығайта түсуге итермелейді. Сонымен бірге бұл кезең өз кезегінде Ресей мен Жоңғар хандығы арасындағы территориялық даудың жалғаса түскен, оған қосымша ойрат қолдарының батыс Сібірдегі орыс бекіністеріне ауық-ауық жасап отырған шабуылдарының нәтижесінде екі мемлекеттің арасында қырғиқабақ қатынастардың орын алған кезі еді. Қазыбек бидің хатында осы айтылған саяси жағдайдың қысқа болғанымен, айтарлықтай анық көрініс тапқандығын аңғару қиын емес. Хаттың негізгі өзекті тақырыбы Қазақстанның оңтүстігіндегі саяси жағдай, соған байланысты қазақ қоғамы мен Ресейдің ара қатынасы. Хатта ірі саяси қайраткердің екі елдің ара ңатынасына байланысты ұстанған позициясында екі жақтылың жоқ, қайта ол өзара қатынастың маңызын және болашағын терең түсінген, мемлекетаралық дипломатиялық байланыстың сырларынан хабардар тәжірибелі адамның сыңайын танытады. Бұл арада арнайы сөз етуге лайық бір жай бар. Ол Қазыбек бидің қоғамдық қызметін тереңірек түсінуге көмектесетін бұл өте сирек кездесетін құжаттың халық арасында сақталып келген деректік материалдардан алшақ емес, қайта олардың бірін-бірі өте орынды толықтыра түсетіндігі. Мәселен, халық арасында ауызекі және жазба түрінде сақталып келген деректер Қазыбек бидің қазақ жоңғар қатынасында да белсенді рөл атқарып, жоңғар хандығына елшілік сапармен барып қайтқандығын айтады. Біз қарастырып отырған және одан бұрынғы тарихи кезеңдерде қазақ қоғамында елшілік қызметі негізінен билердің үлесіне тиген. Қазанғап ақынның «Төле бидің тарихы» атты жырында аса маңызды дерек бар. Онда бір қақтығыстан кейін тұтқын дауымен қалмаққа елші жіберу қажеттілігі туады. Бұл сапарға кім аттанады дегенде хан тағы жанында Билер Кеңесін құрған үш бидің үшеуі де ыңғай білдіреді. Сонда біреу Қазыбек биге «айтыңызшы арғымақтың басы күшті ме, жоқ белі күшті ме, жоқ құйрығы күшті ме?» деп сұраумен қайырылғанда жас жағынан үлкен Төле би:

Токсанбаем, Маликом, Кетеном, убили представителя Галдана Церена, Баршахана, поставившего свою орду в Чимкенте, и его помощника Сангала [5]. В целях восстановления своей власти в Казахстане Галдан Церен готовился к новому военному походу. Это породило великие волнения в казахском обществе и в некоторой степени подтолкнуло правящие группы установить дружеские отношения с Россией. Также в свою очередь этот период был временем противостояния России и Джунгарии из-за территориального спора, враждебных отношений между двумя государствами в результате частых нападений ойратов на русские крепости в западной Сибири. В письме Казыбек бия это политическое положение описано кратко, но смысл нетрудно понять. Главная тема письма – политическое положение на юге Казахстана, отношения казахского общества с Россией. Письмом крупный политический деятель показывает, что он не был двуличным политиком, а наоборот понимал важность и будущность взаимоотношений, был опытным в международных, дипломатических связях. Здесь надо отметить кое-что. Упомянутый здесь ценный документ не стоит особняком от сохранившихся в народе материалов, а дополняет их. Например, сохранившиеся в народе в устном и письменном виде сведения говорят об активном участии Казыбек бия в казахско-джунгарских отношениях, его дипломатической миссии в Джунгарском ханстве. В рассматриваемом нами и ранних исторических периодах посольские миссии в казахском обществе выполняли в основном бии. В произведении Казангапа «История Толе бия» есть очень важные сведения. Там после одной стычки возникла необходимость отправить послов к калмыкам для решения вопросов пленных. Все три бия Совета биев при хане выразили желание отправиться в этот поход. Тогда кто-то из них возразил, спросив у Казыбек бия: «Скажите, что сильнее у скакуна: голова, пояс или хвост?», на что старший по возрасту Толе би сказал: «Дорогой Казыбек, в начале пути сильнее грудь скакуна, но пояс служит больше. Разрешаем вам» [7], – и благословил его в путь. В этом путешествии, где его сопровождали сыновья Кожабака Кылыш и Балта, он решил много вопросов в споре о пленных. О чем в эпосе сказано: “Казыбек теперь направится на родину, собрав сирот – вдов и мужей. И сказав, вы тоже заберите своих потерянных, нашел калмыкам ими потерянных” [8]. Его ораторское искусство произвело большое впечатление на калмыцкого хана. Врагов съедала зависть, когда они увидели двух батыров. В этом походе калмыки смазали ядом стремена Кылыша и Балты. Кылыш умер, а Балта остался жив. По летописи Абдраима, дошедшей до нас благодаря Казангапу, близ Ташкента есть места, названные: хребет Кылыша, озеро Балты [9]. В этом произведении Казыбека называют «Ер Казыбек» (мужественный). Ясно, что его называют мужественным за это опасное путешествие.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ «Шырағым Қазыбек, жол бастауға аттың омырауы күшті, бірақ белі қызметті көп істейді, рұқсат сізге [7] – деп жол береді. Қасына Қожабақтың ұлдары Қылыш пен Балта батырларды ертіп барған бұл сапарында ол тұтқын, жер дауына байланысты көп іс тындырып қайтады. Ол туралы жырда «Қазыбек енді еліне жөнеледі, жиып ап жетім-жесір, не ерлерді. Сіздер де жоғыңды ал деп, ертіп келіп, қалмақтың жоғын тауып бұл да берді» [8] – делінеді. Қазыбектің шешендік өнері қалмақ ханына үлкен әсер еткен. Қас батырды көргенде жау көңіліне қызғаныш ұялаған. Осы сапарда қалмақтар бидің жанындағы сіркелінің батырлары Қылыш пен Балтаның үзеңгісіне у жағып жіберіп, елге келген соң Қылыш өліп, Балта аман қалады. Қазанғап ақын арқылы бізге жеткен Әбдірейім шежіресі бойынша Тәшкенге таяу маңда Қылыштың қыры, Балтаның көлі деген жер аттары болған [9]. Қазыбектің өзін де жырда аракідік Ер Қазыбек атайды. Бидің ер атануы осындай қауіпті сапарға байланысты екендігі анық. БІРІНШІ ХАТ «Иана биз Казубек биден инаралға суз будур: иети хан, куп туре, иурут бару бизларниң уштумизга килалар. Сузлашамиз, кингаш қиламиз тиб айталар. Имри бу Дукан батурга илчи кошуб илдам кайтаруб ибаргайсыз. Ол ханларның, тураларның, иурутның... кингашин, сузларин сиз инаралға Дукан қолуна хат беруб хизматунизға биз ибарурмиз. Бу Дукан батур падишаһ хизматун қиламыз тиб ики чуға чипкан бирмак болуп, ики ат алыб минди. Иана игрми табак, қағаз биргайсиз. Иана биз қара кисек Казубек биден салам. Орунбор башлығы инаралға сузумиз будур: бизга бир қара тулки ибаргайсиз. Дукан батур қолуна беруп ибаргайсиз. Иана бу Дукан батурға душманлар иаманлиқ қуңлу бардур. Инарал бу Дукан батурның сақлардай ғақл табгайсиз. Аниң учун подишаһның сузларин Дукан батур яғшы айтадур. Кашлар сузин бу Дукан батур яғшы айтадур. Аниң учун бу Дукан батурның башын душманлардан сақулағудай бир яғшы ғақл табгайсиз [3]». Қазіргі қазақ тіліндегі аудармасы: «Және біз, Қазыбек биден, генералға сөз бұл: жеті хан, көп төре, жұрт болып біздің үстімізге келмек. Пікір алысып, кеңес құрмақ. Енді мына Төкен батырга елші қосып тезірек қайтарып жібергейсіз. Хан, төре, жұрттың айтқан пікірін, жасаған шешімін сізге, генералға, Төкен батырдан хат арқылы жеткізерміз. Бұл Төкен батыр патшаға қызмет етемін деп екі шұға шекпен бермек болып екі am алып мінді. Және одан жиырма табақ қағаз беріп жібергейсіз. Және біз қара кесек Қазыбек биден дұғай сәлем! Орынбор бастығы генералға сөзіміз бұл: бізге бір қара түлкі жібергейсіз. Төкен батырдың қолына беріп жіберіңіз. Және бұ Төкен батырға дұшпандар жамандық жасамақ ойда. Сондықтан да генерал, бұ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Перевод со староказахского языка: «И от нас, Казыбека бия, речь эта генералу: семь ханов, много торе, народы хотят прийти к нам. Хотят совещаться, обменяться мнениями. Постарайтесь быстрее отправить посла с этим батыром Тюкеном. Высказанное ханами, торе, народом мнение, принятое решение доставим Вам, генералу, письмом от Тюкен батыра. Этот Тюкен батыр в верном служении царю оседлал два коня. Через него передайте 20 листов бумаги. И от нас, каракесекского бия Казыбека, низкий вам поклон. Эта речь начальнику, оренбургскому генералу: отправьте нам черную лису. Передайте через Тюкен батыра. У него много врагов. Поэтому, генерал, найдите способ сохранить жизнь Тюкен батыра. Потому что Тюкен батыр хорошо доносит слова царя нам, а наши – Вам. Поэтому, генерал, найдите хороший способ сохранить жизнь Тюкен батыра”. Перевод со староказахского язка «Мы, каракесекский Казыбек би, кланяемся великому царю. И это наши приветственные слова начальнику Оренбурга, генералу: Мы служим царю. Мы враги врагам царя, друзья его друзьям. Наши клятвы в силе, слова те же. И мы получили Ваше, генерала, письмо и подарки, переданные в прошлом году через Тюкен батыра. Мы удовлетворены. Мы слышали, что в настоящее время джунгар, калмык хан Галдан Церен причиняет вред народу царя. Но мы не видели своими глазами. И… уважаемый Абдулкарим бек двадцать к… прибыли в город Ташкент. Говорят, хан Галдан ругался с народом калмыков. Больше никаких вестей мы не слышали. Если услышим еще вести от народа, сообщим Вам. Передали письмо Тюкен батыру». Оригинал письма Голосистого Казыбек бия генерал-губернатору И.И.Неплюеву ПЕРВОЕ ПИСЬМО «Иана биз Казубек биден инаралға суз будур: иети хан, куп туре, иурут бару бизларниң уштумизга килалар. Сузлашамиз, кингаш қиламиз тиб айталар. Имри бу Дукан батурга илчи кошуб илдам кайтаруб ибаргайсыз. Ол ханларның, тураларның, иурутның... кингашин, сузларин сиз инаралға Дукан қолуна хат беруб хизматунизға биз ибарурмиз. Бу Дукан батур падишаһ хизматун қиламыз тиб ики чуға чипкан бирмак болуп, ики ат алыб минди. Ианаигрми табак, қағазбиргайсиз. ИанабизқаракисекКазубекбиден салам. Орунборбашлығы инаралға сузумизбудур: бизгабирқаратулкиибаргайсиз. Дуканбату рқолунаберупибаргайсиз. ИанабуДуканбатурға душманлариаманлиқ қуңлубардур. ИнаралбуДукан батурныңсақлардайғақлтабгайсиз. Аниңучунподиш

Төкен батырды аман сақтауға бір ақыл тапқайсыз. Өйткені Төкен батыр патша сөзін бізге, біздің сөзімізді сіздерге жақсы жеткізіп жүр. Сол себепті Төкен батырдың басын дұшпандардан сақтайтындай бір жақсы ақыл тапсаңыз екен». ЕКІНШІ ХАТ «Биз қара кесек Қазубек би улуғ падишаһға баш... Иана Орунбор башлыгы инаралга салам сузумиз будур: Бизлар падишаһның хизматиндамыз. Падишаһның душманина душманмыз, дустина дустимиз. Бизларниң бурунги антимиз антдур, сузумиз бирдур. Иана сиз инаралниң билтур Дукан батурға берип ибарған хатуңиз бирла сиуңыз қолумизга килуб muдu. Бизлар яғшы күш курдук. Бизлар бу заманда ишутамиз, жонғар қалмақ Қалдан Чирин хан падишаһ иуртуна иаманлик қиладур тиб. Узумиз куз бирла курғанмиз иукдур. Иана... лау Ғабдулкарим бек игрми сан к... Ташкент қала устуна килди. Қалдан хан қалмақ иурту бирла уруш қилди тиб иатадур. Андан башка узгариш ишутмаймиз. Һар иурутлардан ишутсак сизларға хабар қилармыз. Хатни Дукан батурга бирдук» [6].

аһныңсузларинДуканбатур яғшыайтадур. КашларсузинбуДуканбатур яғшыайтадур. АниңучунбуДу канбатурныңбашындушманлардан сақулағудайбир яғшығақлтабгайсиз[3]». ВТОРОЕ ПИСЬМО

Қазіргі қазақ тіліндегі аудармасы «Біз, қаракесек Қазыбек би, ұлы патшаға бас (идік). Және Орынбор бастығы генералға сәлем сөзіміз бұ: Біз патшаның қызметіндеміз. Патшаның дұшпанына дұшпан, досына доспыз. Біздің бұрынғы антымыз ант, сөзіміз бір. Және сіз (дің), генералдың, былтыр Төкен батырдан беріп жіберген хатыңыз бен сыйлығыңыз қолымызға келіп тиді. Біз жақсы, хош көрдік. Біз бұл заманда жоңғар қалмақ Қалдан Серен хан патша жұртына жамандық жасап жүр деп есітеміз. Өзіміз көзімізбен көргеніміз жоқ. Және... лау Ғабдулкарим бек жиырма сан к... Ташкент қаласының үстіне келді. Қалдан ханның қалмақ жұртымен ұрысты деп айтады. Одан басқа жаңалық есіткеміз жоқ. Әртүрлі жұрттан жаңалық есітсек, сіздерге хабар қылармыз. Хатты Төкен батырға бердік».

«Биз қара кесек Қазубек би улуғ падишаһға баш... ИанаОрунборбашлыгыинаралга салам сузумизбудур: Бизларпадишаһныңхизматиндамыз. Падишаһныңдушманинадушманмыз, дустинадустимиз. Бизларниңбурунгиантимизантдур, сузумизбирдур. И а н а с и з и н а р а л н и ң б и л ту р Д у ка н б ату р ғ а берипибарған хатуңизбирласиуңызқолумизгакилубm uдu. Бизлар яғшы күшкурдук. Бизларбузамандаишут амиз, жонғар қалмақҚалданЧирин хан падишаһиуртунаиаманликқ иладуртиб. Узумизкузбирла курғанмизиукдур. Иана... лауҒабдулкарим бек игрми сан к... Ташкент қалаустунакилди. Қалдан хан қалмақиуртубирлауруш қилдитибиатадур. Андан башкаузгаришишутмаймиз. Һар иурутларданишутсаксизларға хабар қилармыз. ХатниДуканбатургабирдук»[6].

Ескертулер 1. Орынбор облыстық архивы. 3-қ, 1-т. 8-іс, 112, 112 об, 113, 113 об. 114,114 об. беттер. 2. Сонда, 113-113 об. беттер. 3. Сонда, 112-бет. 4. Сонда, 38-бет 5. Қазақстан Республикасы Ғ А. кітапханасының қолжазба қоры, 763-п, «Төле бидің тарихы» 72, 80, 81-беттер. 6. Орынбор облыстық архивы. 3-қ, 1-т, 8-іс 113-6. 7. Қазанғап Байболұлы. Төле би. Алматы. 1991, 213-бет. 8. Сонда, 217-бет. 9. Сонда.

Примечание 1. Архив Оренбургской области. 3-қ, 1-т. 8-іс, 112,112об,113,113об, 114, 114об. стр. 2. Там же, 113-113 об.стр. 3. Там же, 112-стр. 4. Там же, 38-стр. 5. Фонд рукописей библиотеки Республики Казахставн, 763-п, «История Толе бия» 72, 80, 81-стр. 6. Архив Оренбургской области. 3-қ, 1-т, 8-іс 113-6. 7. Казангап Бауболулы. Толе би. Алматы. 1991, 213-стр. 8. Там же, 217-стр. 9. Там же.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Дарико МӘЖІДЕНОВА, тарих ғылымдарының докторы, профессор Дарико МАЖИДЕНОВА, доктор исторических наук, профессор

Дипломатическое искусство Абылай хана Абылай ханның дипломатиялық өнері ХҮІІІ ғасырдың 30-жылдарының басы Қазақстан үшін оның тарихындағы ең күрделі кезеңдердің бірі болды. Таяудағы соғыста жанқиярлық ерлігі мен табандылығы арқасында жоңғарларды жеңген қазақтар соғыста халқының жартысының көбінен айырыла отырып және алған жарақаттары жазылмай тұрып, жаппай аштық, індет және барлық шекараларында аумағын күштеп тартып алу және мемлекеттілік мәртебесінен толық айырылу қаупі туындаған халықаралық қатынастардың күрт шиеленісуі түріндегі қысымда қалды. Дәл осы кезеңде қазақ қоғамының саяси аренасында ірі мемлекет қайраткері, дарынды қолбасшы және шебер дипломат ретінде Абылай сұлтанның есімі әйгілі болады. Болат ханның өлімінен кейін қазақ қоғамының ішкі жекеленуінің күшеюіне байланысты шиеленіскен төтенше жағдайда Орталық Азия өңірінде халықаралық өмірдің негізгі акторларына қатысты саясатты дұрыс құрып, сыртқы саяси

Начало 30-х годов XVIII в. было для Казахстана одним из самых сложнейших времен в его истории. Ценой беспримерного мужества и стойкости победивший джунгаров в недавней войне казахский народ, потеряв в ней более половины населения и еще не залечив кровоточащие раны, оказался в тисках масштабного голода, болезней и резкого обострения международного положения по всему периметру границ с угрозой насильственного расчленения территории и полной утраты государственного суверенитета. Именно в этот период на политической арене казахского общества становится известным имя султана Аблая как крупного государственного деятеля, талантливого полководца и искусного дипломата. В чрезвычайных условиях, осложнявшихся после смерти хана Болата усилением внутренней децентрализации казахского общества, крайне в а ж н о б ы л о э ф ф е к т и в н о з а д е й с т в о в ат ь внешнеполитиче ские факторы, правильно выстроив политику в отношении основных акторов

факторларды тиімді қолдану аса маңызды болды. Әскери әлеуетін толық жоймаған және қазақ жерінің басқа бөліктерін басып алуды жалғастырған Жоңғар хандығы қайта басқыншылық жасау қаупін тудырды. Сондықтан Ресей және Қытай сияқты сенімді одақтастар табу қажет болды. Барынша қолайлы әлеуетті одақтас Ресей болды, онымен Жоңғарға қарсы одақ туралы Тәуке хан заманынан бері келіссөздер жүргізіліп келе жатқан болатын. Ресеймен одақ оның қол астындағылармен жиілеп кеткен жанжалдарды реттеу үшін де пайдалы болуы мүмкін еді. Оларға қазақ жерінің аумақтық тұтастығына көз тіккен Еділ қалмақтары, башқұрлар, Жайық және Сібір казактары кіреді. Қазақтың беделді ортасында барған сайын таныла бастаған Абылай сұлтан қазақ мемлекетінің халықаралық жағдайын дұрыс бағалады және қазақ жерін соғысқұмар көршілерінің күшпен тартып алуына жол бермеу үшін Кіші жүз соңынан Орта жүздің Ресей протекторатына өтуіне дейін апаратын әскери-саяси қатынастың маңызын түсінді. Сондықтан Семеке хан бастаған осы бағыттағы іс-қимылды қолдады. Әбілмәмбет ұлы хан тағына отырғаннан кейін, ал одан әрі Орта жүз ханының тағына да орныққан

международной жизни в центральноазиатском регионе. Не утратившее полностью военного потенциала и продолжавшее оккупацию части казахских земель Джунгарское ханство таило в себе угрозу нового вторжения. Поэтому следовало обрести надежных союзников в лице России и Китая. Наиболее предпочтительным потенциальным союзником являлась Россия, с которой еще со времен хана Тауке велись переговоры об антиджунгарском союзе. Блок с Россией мог быть полезным и для урегулировании участившихся конфликтов с ее поданными – волжскими калмыками, башкирами, яицкими и сибирскими казаками, покушавшимися на территориальную целостность казахских земель. Обретавший все большую популярность во влиятельных казахских кругах султан Аблай трезво оценивал международное положение казахского государства и понимал важность военно-политического сближения с Россией вплоть до перехода Среднего жуза вслед за Младшим под российский протекторат во избежание насильственного растаскивания казахских земель воинственными соседями, а потому поддерживал инициированные Семеке ханом действия в этом направлении.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

соң билік құрылымдарындағы Абылай шебі бұрынғыдан да нығая түсті. Ол оны тезірек пайдалануға тырысты. 1738 жылдың өзінде-ақ ол екіжақты ынтымақтастық мәселелерін талқылау үшін Орынбор экспедициясының бастығы генераллейтенант князь В.А.Урусовпен кездесудің ретін іздейді. Бірақ бірқатар себептерге байланысты бұл кездесуге екі жылдан соң ғана қол жеткізілді. 1740 жылдың күзінде ол Әбілмәмбет ханмен Орскіге келеді. Осы жерде князь В.А.Урусовпен ұзақ әңгімелескеннен кейін өзінің үстемдік құқығымен салтанатты жағдайда Ресей империясына адал болуға ант береді. Оның өз өмірінің соңына дейін қазақ жерінің дербестігін сақтай отырып, Ресеймен достық және тығыз ынтымақтастықты жүйелі түрде жақтаушы болып қалғанын көреміз. Бірақ протекторат қазақтарды жоңғар қаупінен аз қорғады, керісінше, аймақты әскери казактардың отарлауына ұшыратқан болып шықты. Басында соншалық байқалмаса да, Ресейдің бекіністер желісін салу және оларға казактарды орналастыру арқылы қазақ жерін басып алуы барған сайын анық бола бастады. Цин империясымен соғысқандықтан 30-ыншы жылдар бойы қазақ даласын мазаламаған жоңғарлар онжылдықтың соңында өктемдік ісәрекеттерін қайтадан жаңғыртты. Ресеймен әскери-

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

П о с л е в о с хо ж д е н и я Абул м а м б е т а н а великоханский трон, а затем и на трон хана Среднего жуза позиции Аблая во властных структурах еще более укрепились, чем он стремился немедленно воспользоваться. Еще в 1738 году он ищет встречу с начальником Оренбургской экспедиции генераллейтенантом князем В.А.Урусовым для обсуждения вопросов двухстороннего сотрудничества, которая, однако, по ряду причин состоялась лишь через два года. Осенью 1740 года он с ханом Абулмамбетом прибывает в Орск, где после продолжительных бесед с князем В.А.Урусовым, вместе со своим сюзереном в торжественной обстановке принимает присягу на верность Российской империи. Заметим, что до конца жизни он оставался последовательным сторонником дружбы и тесного сотрудничества с Россией при сохранении суверенитета казахских земель. Однако, как оказалось, протекторат мало защищал казахов от джунгарской угрозы, зато обернулся военно-казачьей колонизацией края. Сначала не столь заметно, а затем все явственнее стала проявляться российская аннексия казахских территорий путем строительства укрепленных линий и заселения их казаками. Джунгары же, почти все 30-е годы не беспокоившие казахскую степь изза войны с Цинской империей, к концу десятилетия

саяси одақ екі жүздің оның бодандығына өтуінен туды, ол шындығында іске асуы керек еді, бірақ олай болмады. Мұның барлығы Абылай сұлтанды Әбілмәмбет ханға орыс елшілеріне Ресей бодандығы институтының тиімсіздігі және қазақтарға жоңғарға тәуелді болуды мойындау мүмкіндігі туралы айтқызуға мәжбүр етті. Бұл жағдайда оның қолбасшылық және дипломатиялық дарыны жарқырап көрінді. Қазақ әскерлері жауларына қарсыласуға жақсырақ дайындалды. Абылай дипломатиялық тәсілдер арқылы жақында ғана өздері қазақтардың Сырдария маңындағы жерлеріне басып кірмекші болған қырғыздардың, қарақалпақтардың және тіпті өзбектердің әскери құрамаларының бірлесіп жоңғарларға қарсы тұруын қамтамасыз етуі айтарлықтай рөл атқарды. 1939-1742 жылдардағы әскери жорықтар кезінде жауды қазақ жерінің барлық аумағынан тықсырып шығарды. Бірақ Абылайдың өзі майданның қауіпті жерінде шабуылды басқарып жүріп тұтқынға түсті. Бұл тұста қазақ-жоңғар қатынастарының жаңа парағы беті ашылады. Тұтқындағы Абылай уақытты бос өткізбеді, тіл үйренді, әскерді ұйымдастыруды, жоңғарлардың ішкі саяси жағдайы мен тарихын зерттейді, жоңғардың мұрагер ханзадалары Дабашымен және Әмірсанамен жақсы қарым-қатынас орнатады [1, 85-б.]. Айырықша қабілетімен Қалдан Сереннің өзінің назарына түседі және онымен әртүрлі тақырыптарға әңгімелесу мүмкіндігіне ие болады. Осы байланыстардың барысында қазақ-жоңғар қатынастарының жаңа тұжырымдамасының негізі қаланды деп ойлаймыз. Көп кешікпей жерлерінен айырылса да, алым төлеуге келіссе де соғыс әрекетін толық тоқтатуға қол жеткізу мақсатымен қазақтардан елшілер келді. Сонымен қатар елшілер Абылай сұлтанды тұтқыннан босату туралы мәселені көтереді. Қалдан Серен Абылайға бостандық береді. Енді Абылайдың қатысуымен өткен келіссөздердің нәтижесі күткен барлық үмітті ақтады: мәңгі жау екі мемлекеттің сенімді одақтастарға айналуының басы болды. Екі жүз жылдан аса уақытқа созылған дұшпандық (ойраттар Қазақстан аумағында алғаш рет 1457 жылы келген) қарым-қатынастың жаңа қарама-қайшы түріне ауысты. Қазақ хандығының сыртқы с аяс аты т арихының о сындай сәті далалықтардың дипломатиялық өнерде жеткен ең озық жетістіктерінің тізбесіне кіргізуге тұрарлықтай. Қазақ-жоңғар қатынастарының жақсаруына ресейліктер шын мәнінде мазасызданды. Абылайға бірнеше мәрте мұндай жақындықтың ретсіз екендігі туралы тұспалдап ескертілді. Тіпті бопсалау тәсілі де қолданылды, орыс казактары сұлтанның туыстарының ауылдарына шабуылдар ұйымдастырды. Абылай өз дегенінде тұра білді. Көп кешікпей қазақ-жоңғар одағының одан да қатаң сыннан өтуіне тура келді. Қалдан Серен қайтыс болды. Жоңғардың жас билеушілері Дабашы

возобновили экспансионистские действия. Военнополитический союз с Россией, вытекающий из перехода двух жузов в ее подданство, должен был проявиться на практике, чего, однако, не происходило. Все это заставило султана Аблая устами хана Абулмамбета заявить русским послам о нецелесообразности института российского подданства и возможности признания казахами зависимости от джунгар. В этой ситуации высветились его яркие полководческие и дипломатические дарования. Казахские войска лучше подготовились к отражению противника. Определенную роль сыграло и то, что Аблай дипломатическими средствами обеспечил совместные выступления против джунгар воинских формирований киргизов, каракалпаков и даже узбеков, которые совсем недавно сами готовились к вторжению в присырдарьинские земли казахов. В военных кампаниях 1739-1742 гг. враг был отброшен почти со всей территории казахов, но сам Аблай, лично руководивший операцией на опасном участке фронта, попал в плен. Здесь открывается новая страница в казахскоджунгарских отношениях. Находясь в плену, Аблай не теряет время, изучает язык, военную организацию, внутриполитическую ситуацию и историю джунгар, заводит приятельские отношения с наследными джунгарскими принцами Даваци и Амурсаной [1, с. 85]. Своими уникальными качествами он попадает в поле зрения самого Голдан-Царена и получает возможность подолгу беседовать с ним на разные темы. Думается, что в ходе этого общения рождались основы новой концепции казахско-джунгарских отношений. Вскоре от казахов прибыло посольство с целью добиться окончательного прекращения боевых действий ценой даже территориальных уступок и согласия выплачивать дань. Одновременно послы поставили вопрос об освобождении из плена султана Аблая. Голдан-Царен дал свободу Аблаю. Итоги переговоров уже с участием Аблая превзошли все ожидания: было положено начало превращению двух государств из вечных врагов в надежных союзников. Более чем двухсотлетняя вражда (ойраты впервые на территории Казахстана появились еще в 1457 г.) сменялась новым, прямо противоположным прежнему, типом отношений. Этот эпизод из истории внешней политики Казахского ханства заслуживает того, чтобы быть занесенным в перечень самых уникальных достижений дипломатического искусства степняков. Улучшающиеся казахско-джунгарские отношения не на шутку встревожили ро ссиян. Аблаю неоднократно делались прозрачные намеки на то, что такое сближение нежелательно. Использовался даже метод шантажа: было организовано нападение русских казаков на аулы родственников султана. Аблай же в своем упорстве оставался непоколебимым. Вскоре казахско-джунгарскому союзу предстояло пройти и более суровую проверку на прочность.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ мен Әмірсананың қазақтармен одақтастыққа бағытталған сыртқы саясаты жоңғар қоғамы ішіндегі «соғыс партиясымен» қақтығыса бастады. Бұл күштер мемлекет басына Лама Доржиді қойып, төңкеріс жасады. Тақтан қуылған билеушілер қазақ даласына қашып келіп, мұнда пана мен қолдауға ие болды. Лама Доржи «ақсүйек қашқындарды» қайтарып беруді қатаң талап еткенде, қазақтың көптеген беделді қайраткерлері (олардың ішінде Әбілмәмбет хан да болды) сескенді және талаптың шартына келісуге дайын болатын. Халықтар арасындағы келіссөздердің әрбір салты сақталуға тиіс және одақтастарды қандай жағдай болса да сатуға болмайды деген ежелгі дәстүрлерді сақтай отырып, Абылай өзінің талабын өзгертпеді. Кешікпей ол жоңғар және қазақ жігіттерінен біріккен жасақ құрды. Олар жау тылына жасырын өтіп, Лама Доржидің ордасына шабуыл жасады. Жоңғариядағы билікті заңды билеушілеріне қайтаруды қамтамасыз етті. Сонымен қатар басқа да үміт еткен нәтижеге қол жетті: қазақтар Іле өзені аңғарындағы бұрын жоңғарлар басып алған жерлерді қайтарып алды. Беріктігі қатаң сынға төтеп берген қазақ-жоңғар одағы жаңа мәнге ие болды. Бірақ бұл жағдай екі көршілес державаға да еш ұнамады. Сол кезде Қытай барынша белсенділік танытты. Екі көшпелі мемлекет одағының бұдан әрі күшеюінен қауіптеніп, ол 1758 жылы Жоңғар хандығын жоюмен, одан соң жоңғар этносын қырып тастаумен аяқталған шараға барды. Бірақ осы жорықтың соңғы нүктесіне дейін-ақ, 1756-1757 жылдары, Цин әскері жоңғарлардың негізгі әскерлерін талқандаған соң, қазақ даласына басып кірді. Абылай сұлтан аумақты қорғауды сәтті ұйымдастырды. Жау жағы үлкен шығынға ұшырап, тоқтауға және келіссөзге баруға мәжбүр болды. Соның барысында әскери және дипломатиялық тәсілдерді шебер үйлестіріп, Абылай қытайларды бейбіт келісімшартқа қол қоюға көндірді. Ол келісімшарт бойынша басқыншылықты тоқтатып қана қоймай, ұзақ уақыт жоңғарларда болған Тарбағатайды қайтару да қамтамасыз етілді. Бірақ Ұлы жүз жерін қытайлардың басып алу қаупі әлі де сақталды. Сондай-ақ қазақтарға қытайлармен олар Орта Азияны басып алған жағдайда оңтүстік-шығыста және оңтүстікте көрші болу қажет емес еді. Осындай жоспардың бар екенін Абылай сұлтан нақты білді. Өйткені оны жүзеге асыруға қатысуға өзі де шақырылған болатын, бірақ келісім бермеді [2, 114-б.]. Сұлтан Қытайдың басқыншылық ұмтылыстарына қарама-қайшы Орта Азия мемлекеттерінің одағын құруға бастама жасады. Бірақ бұл ұсыныс Ауғанстан, Бұқара және Қоқан билеушілерінің кінәсінен іске аспады [3, 14-б.]. Дегенмен бұл Қытайдың Жетісу мен Орта Азияға басып кіру жоспарынан бас тартуының бір себебі болды [1, 229-б.]. ХҮІІІ ғасырдың 60 жылдарының соңына

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ Умирает Голдан-Царен. Ориентированная на союз с казахам внешняя политика молодых правителей Джунгарии Даваци и Амурсаны стала наталкиваться на сопротивление «партии войны» внутри джунгарского общества. Эти силы осуществили переворот, поставив во главе государства ЛомаДоржи. Свергнутые правители бежали в казахскую степь, где получили приют и поддержку. Когда Лома-Доржи грозно потребовал передачи им «знатных беглецов», многие влиятельные казахские деятели (в числе их был и хан Абулмамбет) дрогнули и готовы были принять условия ультиматума. Следуя древнейшей традиции о том, что договоры между народами должны до мельчайших деталей соблюдаться и союзников ни при каких обстоятельствах не следует предавать, Аблай остался в своих требованиях непреклонным. А вскоре он создал сводный отряд из джунгарских и казахских джигитов, который, тайно пробравшись в тыл врага, напал на ставку Лома-Доржи и обеспечил возврат власти в Джунгарии законным правителям. Одновременно был достигнут и другой желанный результат: казахи вернули себе часть ранее оккупированных джунгарами земель в долине реки Или. Казахско-джунгарский союз, выдержав суровые испытания на прочность, наполнялся новым содержанием. Но это обстоятельство никак не устраивало обе соседние державы. И большую активность стал тогда проявлять Китай. Опасаясь дальнейшего усиления блока двух кочевнических государств, он пошел на меры, завершившиеся уничтожением в 1758 году Джунгарского ханства, а затем и истреблением джунгарского этноса. Но еще до финальной точки этой кампании, в 1756-1757 годах, цинские войска после разгрома основных сил джунгар, вторглись и в казахские степи. Аблай-султан успешно организовал защиту территорий. Враг, понеся огромные потери в живой силе, вынужден был остановиться и пойти на переговоры. В ходе них, мастерски сочетая военные и дипломатические методы, Аблай склонил китайцев к подписанию мирного договора, по которому не только свертывалась агрессия, но и обеспечивался возврат Тарбагая, долгое время остававшегося за джунгарами. Однако угроза захвата китайцами земель Старшего жуза все еще сохранялась. Также нежелательным было для казахов соседство с китайцами на юго-востоке и юге в случае овладения ими Средней Азией, о существовании коих планов Аблай-султан доподлинно знал, поскольку сам был приглашен к участию в их реализации, но согласия не дал [2, с. 114]. В противовес экспансионистким устремлениям Китая султан выступил инициатором создания коалиции среднеазиатских государств, которая, однако, не состоялась по вине правителей Афганистана, Бухары и Коканда [3, с. 14]. И тем не менее это стало одной из причин отказа Китая от

Цинь патшасы Цяньлунның Абылай ханға жолдаған хаты. Қытай тілінде. Шамамен 1771-1774 жж. Письмо правителя Цинской империи Цяньлуня Абылай хану. На китайском языке. Примерно 1771-1774 гг.

қарай қырғыздармен, қоқандықтармен және қарақалпақтармен қатынас шиеленісе бастады және тағы да қарулы күрес кезеңіне ауысты. Абылай көбіне күш көрсету тәсілдерін қолданды, сонда да келіссөздер жүргізу мүмкіндігінен бас тартқан жоқ. Сұлтан әскері қоқандықтардың тас талқанын шығарды және 1768 жылы Ташкентті қосқанда, Сырдарияның бірқатар қалаларын қазақтардікі деп танып, бітімге келуге мәжбүр етті. 60-70 жылдары қырғыздарға қарсы үш жорық жасап, Абылай жоңғар билігінде ұзақ уақыт болған Іле өзені аңғарындағы байырғы қазақ жерлеріне көз тігуден толық бас тартуға көндірді. Олардың тарапынан жаңа басқыншылықтың алдын алу мақсатында ол ондаған қырғыз отбасыларын аманатқа беруді талап етті, кейін олар Көкшетау округінің екі болысы құрамындағы атығай руына қосылып есептелінді [2, 115-б.]. Абылайдың қоқандықтар мен қырғыздарға қатысты қолданған шаралары қарақалпақтарға төбесінен жай түскендей әсер етті. Олар қазақ сұлтаны әскерінен жақындағы жеңілісінен сабақ ала отырып, өз аймақтарына оның жаңа

планов вторжения в Семиречье и Среднюю Азию [1, с. 229]. К концу 60-х годов XVIII века отношения с киргизами, кокандцами и каракалпаками продолжали обостряться и вскоре вновь вошли в фазу вооруженной борьбы. Аблай действовал по преимуществу силовыми методами, хотя не игнорировал возможности ведения переговоров. Войска султана разгромили кокандцев и вынудили их в 1768 году заключить мир, признав за казахами ряд присырдарьинских городов, включая Ташкент. Совершив в 60-70-годы три похода против киргизов, Аблай заставил их окончательно отказаться от притязаний на исконно казахские земли в долине реки Или, длительное время находившихся под властью джунгар. В целях предупреждения с их стороны новых вторжений он затребовал и получил в аманаты несколько десятков киргизских семей, которые впоследствии были приписаны к роду атыгай в составе двух волостей Кокшетауского округа [2, с.115]. Меры, предпринятые Аблаем в отношении кокандцев и киргизов, отрезвляюще подействовали и на каракалпаков, которые, извлекая уроки из недавних поражений от войск казахского султана и получив сведения о подготовке им нового похода в их края, во второй половине 60-х годов практически свернули свои притязания на сопредельные казахские территории. Поэтому надобность в новом походе вскоре отпала сама собой. Вышесказанное свидетельствует о том, что, искусно сочетая военные и дипломатические меры, Аблай к концу 70-х годов добился снятия угрозы аннексии казахских земель со стороны среднеазиатских соседей. Углубляя анализ дипломатического искусства Аблая, следует отметить глубокое знание им внешнеполитического опыта чингизидов и правящих династий сопредельных государств, а также его умение искусно использовать устоявшиеся в этой сфере традиции, формы и методы с поправкой на время и конкретную ситуацию. В арсенале его практики были династийные браки, аманаты, коалиции, балансирование на противоречиях между основными акторами международной жизни региона и многие другие атрибуты степной дипломатии. К примеру, переход к новому типу казахскоджунгарских отношений после его освобождения из плена был скреплен браком султана на племяннице Голдан-Царена, были торжественно поднесены дары важным персонам новых союзников, в ставку их правителя в статусе аманата прибыл с семьей сын Аблая, которого позже сменяли отпрыски хана Абулмамбета и других казахских аристократов. Будучи реалистом в политике, Аблай был последователен в вопросах установления и поддержания дружеских отношений с обеими соседними державами – Россией и Китаем, отдавая все же предпочтение северному соседу. Пребывание же казахов под российской протекцией

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ жорық дайындағандығы туралы дерек алған соң, 60 жылдардың екінші жартысында өздерімен шекаралас қазақ жеріне көз тігуін біржола тоқтатты. Сондықтан жаңа жорықтың қажеті болмай қалды. Жоғарыда аталғандар Абылай хан әскери және дипломатиялық шараларды шебер үйлестіре отырып, 70 жылдардың соңында Орта Азияның көршілес елдері тарапынан қазақ жерін басып алу қаупін жоюға қол жеткізгенін көрсетеді. Абылайдың дипломатиялық өнеріне жан-жақты талдау жасай отырып, Шыңғыс хан ұрпақтары мен көршілес мемлекеттердің билеушілерінің сыртқы саясатқа қатысты тәжірибесін терең білетінін, сондай-ақ осы салада тұрақты қалыптасқан дәстүрлерді, нысандар мен әдістерді заманға сай және нақты бір жағдайға байланысты шебер қолдана білетінін атап өткен жөн. Оның тәжірибесінде әулеттік некелер, аманаттар, одақтар, өңірдің халықаралық тірлігіндегі негізгі акторлар арасындағы қарама-қайшылықты теңгеру және дала дипломатиясының басқа да көптеген белгілері болды. Мысалы, оны тұтқыннан босатқаннан кейін қазақ-жоңғар қатынастарының жаңа пішінге көшуі сұлтанның Қалдан Сереннің туысымен некелесуі арқылы нығайтылды. Жаңа одақтастардың дәрежесі жоғары тұлғаларына салтанатты түрде сый тартылды, олардың билеушісінің ордасына Абылайдың ұлы отбасымен аманат мәртебесінде жеткізілді. Кейіннен мұның орнын Әбілмәмбет ханның ұрпағы және басқа қазақ ақсүйектері басты. Саясатта ақиқатшыл болған Абылай көршілес державалардың екеуімен де – Ресеймен және Қытаймен достық қатынасты орнату және ұстану мәселелерінде жүйелілікті сақтағанмен, солтүстік көршісіне деген жақсы көзқарасы басым болды. Қазақтарды Ресейдің қолдауын ол сыртқы саяси, әскери және экономикалық салалардағы од а қ д е п қ а б ы л д а д ы , б і р а қ т ә уе л с і зд і кт і автоматты түрде және толық көлемде жоғалту деп есептемеді. Сонымен қатар Абылай ешқашан да протектораттан туындайтын барлық негізгі міндеттерді орындау мәселесінде айныған емес. Ол Цин дипломаттарының алдымен Ресейге қарсы бірлескен әскери одақ құру туралы, кейін Оның Аспан асты елінің бодандығын қабылдау туралы қайта-қайта жасаған ұсыныстарынан біртіндеп босқа бас тартқан жоқ. Абылай қытайлардың үміті мен қазақтардың егемендігіне қатысты мүддесін аяққа басуға көндіру мақсатымен солтүстік көршілердің қысымы шамадан тыс күшейген жағдайда Циннің бодандығын қабылдау мүмкіндігі туралы мәселедегі ресейліктердің қаупінің толық сейілуіне мүмкіндік бермей, бір мезгілде Цин империясымен байланысты ашық қолдады және дамытты. Ол Цин тарапының Орта Азия халықтарына қарсы бірлескен жорық туралы жоғарыда аталған ұсынысын оның жедел және елеулі пайдасына қарамастан қабылдамаған кезде өзін көреген

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ он воспринимал как союз во внешнеполитической, военной и экономической сферах, но не как автоматическую и в полном объеме утрату суверенности. Вместе с тем Аблай никогда не проявлял колебаний в вопросах соблюдения всех основных обязательств, вытекающих из протектората. Неслучайно он корректно отклонял повторяющиеся предложения цинских дипломатов сначала о заключении совместного военного союза против России, а затем и о принятии им подданства Поднебесной. Одновременно Аблай открыто поддерживал и развивал контакты с Цинской империей, не давая окончательно развеяться надеждам китайцев и опасениям россиян в вопросе о возможности принятия им цинского подданства в случае чрезмерного усиления давления северного соседа с целью принудить поступаться интересами суверенитета казахов. Дальновидным политиком он проявил себя и тогда, когда не принял упомянутого предложения цинской стороны о совместном походе против среднеазиатских народов, несмотря на, казалось бы, очевидность скорой и ощутимой его выгоды. Иное решение открывало бы путь для установления безраздельного военного господства империи в Средней Азии и надолго, если не навсегда, лишало бы казахов перспективы создания с южными соседями антицинской коалиции, если бы необходимость в ней вновь наступила. Приходилось ему отклонять предложения и российской стороны, если они грозили еще большим закабалением соотечественников или же усиливали его личную зависимость от царского двора и приграничной администрации. Аблай долго не отвечал на настойчивые предложения о посылке в Петербург или Уфу в аманаты одного из сыновей, а когда посчитал неприличным дальнейшее упорство, свое согласие обставил условиями, от выполнения которых российская сторона воздержалась сама. В 1759 году султан, несмотря на безусловные личные выгоды, не дал согласия и на принятие царским правительством в одностороннем порядке решения о замене на ханском троне Абулмамбета даже при условии собственного назначения ханом. Отметим, что после избрания всеказахским ханом Аблай так и не откликнулся на долго повторявшиеся приглашения россиян приехать для принятия присяги в качестве лишь хана Среднего жуза и получения даров ханского достоинства [4, с. 9699]. Тем самым Аблай, с одной стороны, выразил протест подготавливаемым мерам по упразднению в казахском обществе должности великого хана, а с другой, на годы лишил легитимности внедряемую царизмом, в нарушение традиций казахского общества, практику назначения своим актом лиц на ханскую должность в жузах. Таким образом, дипломатия хана Аблая, несмотря на усложнение геополитической ситуации в регионе и все возраставшее давление со стороны

саясаткер ретінде көрсете білді. Басқа шешім империяның Орта Азиядағы әскери үстемдігін тұтас орнатуына жол ашар еді және қазақтардың оңтүстік көршілерімен тағы да қажеттілік туындаған жағдайда Цинға қарсы коалиция құру перспективасынан ұзақ уақытқа, тіпті мәңгілікке айырар еді. Олар отандастарын бұдан әрі қанаймыз деп қорқытса немесе оның жеке басының патша сарайынан және шекара төңірегіндегі әкімшілікке тәуелділігін күшейткен жағдайда, Ресей тарапының ұсынысынан бас тартуына тура келді. Абылай Петербургке немесе Уфаға аманатқа ұлдарының бірін жіберу туралы ұсынысына ұзақ уақыт жауап бермеді. Ал одан әрі жауап бермеуді әдепсіздік деп санап, өз келісімін беру үшін шарт қойды. Оларды орындаудан Ресей тарапы өзі бас тартты. Сұлтан 1759 жылы өзінің жеке бас пайдасына қарамастан, патша үкіметінің бір тараптан Әбілмәмбет ханды тақтан ауыстыру туралы шешімін, тіпті өзін хан сайлауы жағдайында да қабылдауға келісім бермеді. Абылайды бүкіл қазақ ханы етіп сайлағаннан кейін ресейліктердің оны орта жүздің ханы ретінде ғана ант беру үшін және ханға лайық сыйлар алуға ұзақ уақыт қайталанып отырған шақыруына сол бойы жауап бермегенін атап көрсетеміз [4, 96-99-беттер]. Мұнымен Абылай бір жағынан, қазақ қоғамында ұлы хан лауазымын қолданыстан шығару бойынша әзірленіп жатқан шараларға наразылық білдірді, ал екінші жағынан, патшалық енгізген қазақ қоғамы дәстүрін бұза отырып, жүздердегі хан лауазымына өз актісімен тағайындау тәжірибесінің заңдылығынан айырды. Осылайша, Абылай ханның дипломатиясы өңірдегі геосаяси жағдайдың шиеленісуіне және екі көрші держава тарапынан одан сайын күшейіп келе жатқан қысымға қарамастан, қазақ жерінің аумақтық тұтастығын сақтап қалуға және сыртқы күштердің қазақ мемлекеттілігін жоюға ұмтылыстарына қарсы тұруына мүмкіндік берді.

двух соседних держав, позволила сохранить территориальную целостность казахских земель и успешно противостоять внешним силам в их стремлении свернуть казахскую государственность.

Әдебиеттер 1. Қ.Әбуев, Абылай хан және оның замана. – Астана, 2006. 2. Ш.Ш.Уәлиханов, Бес томдық шығармалар жинағы, 4-том, Алматы, 1985. 3. А.Қ. Құсайынов, Абылай (1711-1781) // Қазақстан тарихындағы тұлғалар (Саяси портреттер). 1-шығарылым, Ақмола, 1993. 4. XVIII-XIX ғасырлардағы қазақ-орыс қарымқатынастары. Құжаттар мен материалдар жинағы, Алматы, 1964.

Литература 1. Абуев К. Хан Аблай и его время. – Астана, 2006. 2. Валиханов Ч.Ч. Собр.соч. в пяти томах. Т. 4. – Алматы, 1985. 3. Кусаинов А.К. Аблай (1711-1781) // История Казахстана в лицах (Политические портреты). Выпуск 1. – Акмола, 1993. 4. Казахско-русские отношения в XVIII-XIX веках. Сборник документов и материалов. – Алматы, 1964.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Александр ВАСИЛЬЕВ, Шығыстану институті РҒА Александр ВАСИЛЬЕВ, Институт Востоковедения РАН

XVIII ғ. басындағы Қазақ ханы Қайып Мұхаммедтің осман сұлтаны Ахмед IIIпен жазысқан хат-хабары (құжаттары) Переписка казахского хана Каип Мухаммеда с османским султаном Ахмедом III в начале XVIII в. XVIII ғасырдың басы Қазақ хандығына сырттан қауіп төнген кезең болды. Шығыстан белсенді Цеван Рабдан бастаған Жоңғар мемлекеті аса үлкен қауіп төндірді. Ойраттардың Қазақ жеріне жиі жапқыншылығына байланысты Дешті-Қыпшақ халқының солтүстікке көші Аюке хан бастаған Еділқалмақтары және башқұрттармен қарым қатынасты қиындатты.[1] Назар аударарлығы, қазақ хандары осындай жағдайда қазақ жері мен халқына көз тігуі мүмкін көршілерімен дипломатиялық қарым

Начало XVIII в. было для Казахского ханства периодом существенной внешней угрозы. С востока серьезную опасность представляла Джунгария, и ее энергичный правитель Цэвен Рабдан. Войны с ойратами вынудили кочевое население Дешт-и Кыпчака откочевать на север, что вызвало и обострение отношений казахов с соседями – волжскими калмыками во главе с ханом Аюкой и башкирами [1]. Примечательно, что в этой ситуации казахские ханы чрезвычайно внимательно следили за дипломатическими

қатынасты жіті жүргізді. Осы тақырыпқа байланысты Түрік ПримьерМинистрі жанындағы Осман мұрағаттарында XVIII ғасыр басындағы қазақ билеушілері мен Осман империясының арасындағы дипломатиялық қатынстарға қатысты бірқатар құжаттар арналған. Ол құжаттар 1713 – 1714 жылдардағы Қайып Мұхаммед хан елшілігінің Ыстамбулда болуы туралы. Бірінші құжат, Қайып хан елшілігінің Ыстамбулда болуы туралы баяндалатын османдық «ұлы хат». Хат 1713 ж. 21 тамызына (һижраның 1125 ж. раджабтың 30 күні) тең келіп көптеген Қайып ханды құттықтау және мадақ сөздеріне толы. Соның ішінде хан елшісі Сейід Кұллы Баһадүрдың алып келген сыйлықтары мен тартулары сұлтанмен қабылданғандығы баяндалады. Құжат бойынша елшіге лайықты қабылдау көрсетіліп миссия біткенде елшінің кетуіне рұқсат берілуі керек. Құжатта елшінің миссия біткеннен кейін Ыстамбулдан қажылыққа аттануы мүмкіндігі тұспалданады. Өкінішке орай, кұжатта елшілік мақсаты мен міндеттері туралы деректер жоқ.[2] Екінші құжатта ханның елшілік арқылы тартқан сыйлықтар мен тартулар тізімін білуге болады: Жібекттен көйлек – 3, ашық түсті амбра – 3, Ақ Агабану – 3, жұқа жібек жіп – 3, қызыл орамал – 1, сұр орамал – 1, қызғылт орамал – 1, темір түстес көрпе – 1, қызыл көрпе – 1.[3]

контактами соседей, пытавшихся утвердить свою новую государственность и претендовать на власть над населением Дешти Кыпчака. Этой теме посвящен ряд документов в Османском архиве при аппарате премьер-министра Турции о дипломатических контактах казахских правителей и Османской империи в начале XVIII в. Эти материалы представляют собой сведения о пребывании в 17131714 гг. казахского посольства от Каип Мухаммед хана в Стамбуле. Первый документ представляет собой османское «высочайшее письмо», в котором сообщается о прибытии посланника хана Каипа в Турцию. Письмо датировано 21 августа 1713 г. (30 раджаба 1125 г. х.), и сопровождается многочисленными славословиями и комплиментами в адрес Каип Мухаммед хана. В частности, говорится о том, что ханский посланник Сейид Кулу Бахадыр привез подарки, которые были приняты султаном. Предписывалось оказать посланнику должный прием, а также разрешить ему отбыть на родину по завершении его миссии. В письме содержится намек на то, что посланник мог бы отправиться далее в хадж, выполнив свои дипломатические обязанности. К сожалению, в письме ничего не сообщалось о деталях путешествия Сейид Кулу Бахадыра в Стамбул, его пребывании там [2]. Из второго документа становится известным список подарков, преподнесенных посланником от им. хана:

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ Платья из шелковых нитей – 3, амбра светлая 3, Агабану белый* – 3, шелковых нитей тонких – 3, алых платков 1, серых платков – 1, рыжих платков – 1, попона цвета железа – 1, попона алая – 1 [3]. Последний документ не имеет точной даты, и был подготовлен, видимо, не позднее января 1714 г. В нем излагалась причина отправки посольства и просьба Каип Мухаммед хана к султану Ахмеду III. Этот документ интересен, и будет уместно дать его частичный пересказ: «Просьба данного лица к его величеству султану состоит в следующем: недавно посол злого и умышляющего недоброе Аюки прибыл в столицу [Османской империи]. И, сообщив о верности Аюки [султану], вернутся назад. Этот посол доставил благородное письмо [султана] Аюке ТВ этот момент рядом с Аюкой присутствовали посланники хана Каипа, Иштеков и Каракалпаков. И не прошло много времени, как безбожник Аюка, нарушив договор, напал на русских и ногаев. И известия об этом его нападении доставили хану Каипу наши хаджи, шедшие из Аштархана. И следуя религиозному рвению, [хан] дважды нападал на Аюку и воевал с ним. И для того послал он своего человека пасть ниц перед падишахом, дабы сообщить ему, что кяфир и неверный Аюка не держит свою клятву, нарушая договор. И этому человеку [послу] было указано, что хан, а также его брат Татар хан, услышав об изъявлении верности [Османской империи], будем от всей души держать знамя ислама рядом с султаном. И к тому же падишах владыка мира и хан пожелал также получить письмо от него. Каип хан велел посланнику все вышеуказанное передать изустно. Посланник заявил, что это было ему поручено ханом, а когда его спросили, какой дорогой он прибыл, и как будет возвращаться, то он ответил, что пришел через Багдад и через него же вернется» [4]. Документов о мерах, предпринятых Османами, мною обнаружено не было. Интересно упоминание о недавнем визите посла Аюки в Стамбул. Повидимому, речь идет об отправке Аюкой в Стамбул двух посольств в 1709-1710 гг. Первое, под руководством ногайского купца Мехмеда Салиха прибыло в Турцию зимой 1709 г. Хотя послания Аюки обнаружить не удалось, сохранилось ответное послание великого визиря, в котором тот называл Аюку «образом самых совершенных из глав калмыцких племен, самому доблестному из властителей Кьшчакской степи». В данном письме Порта требовала от Аюки поддерживать мирные отношения с Крымским ханством. Второе посольство под руководством также мусульманина Пехливан-Кулы бая прибыло в Стамбул весной 1710 г. Посол должен был передать султану важное устное сообщение от Аюки. В нем посол описывал башкирскую вылазку против Терки, сообщал о формировании вокруг Аюки коалиции

Соңғы құжаттың жасалған нақты күні жоқ, бірақ 1714 жылдың қаңтарынан кеш жасалмаған. Онда Қайып ханның елшілікті жіберу себебі баяндалған. Құжатта: «Алдыңыздағы адамның мәртебелі Сұлтанға өтiнiшi мынадай: жамандық пен зұлымдық ойластырған Аюкенің елшісі [Осман империясының] астанаға келді. Ол Аюкенің [сұлтанға] адалдығын растап, кері қайтты. Елші [Сұлтанның] алғыс хатты тапсырғанда Аюкенің жанында Іштектер, Қарақалпақтар мен Қайып хан елшілері болғаны айтылған . Ұзақ уақыт өтпей дінсіз Аюке шартты бұзып, орыстар мен ноғайларға шабуыл жасады. Бұл шабуыл туралы жаңалықты Қайып ханға Астрахань арқылы келе жатырған өз елшілері хабарлады.[Хан] Діни құлшыныс үстінде Аюкемен 2 рет шабуылдап айқасты. Соған байланысты хан өз адамын кәпір және дінсіз Аюкенің шарттарды және антын бұзуын падищаһты ақпараттандыру мақсатында жіберді. Ол адамға [елшіге]хан және ағасы Татар хан[Осман империясына] адалдығына ант беретіндігі және ислам байрағын Сұлтанның қасында ұстауға даярлығын білдіру тапсырылды. Мәлімдеменің ауызша жасалғандықтан сұлтан ханан хат алуын қалайтындығын білдірді. Елшіден қандай жолмен келгендігін сұрағанда, Бағдад арқылы келгендігін және сол арқылы қайтып оралатындығын хабарлады.»[4] Османдар қабылданған шаралар туралы құжаттарды мен таппадым. Аюке елшілерінің Ыстамбулға сапары ерекше қызықты. Шамасы, 1709-1710 жж.Аюкенің Ыстамбұлға екі елшілігі туралы айтылған.

кочевых народов чингизидской традиции: калмыков, башкир, каракалпаков, казахов. Посол заверял визиря, что между Аюкой и ДевлетГиреем царит согласие, и просил отправить в ставку Аюки османское посольство [5]. Письмо хана Каипа подтверждает эти сведения, а также свидетельствует о наличии существенных разногласий среди данной, весьма разнонаправленной по своим интересам коалиции. Документ свидетельствует, что Каип, вероятно, знал об особенностях российскоосманских отношений в 1711-1713 гг. и представлял себе реальную расстановку сил в широкой географической зоне от Уральских гор до Северного Причерноморья. Его обращенный к султану сдержанно-уважительный пассаж о том, что Аюка нарушил мирный договор с русскими и ногаями, отражал действительно политическое непостоянство и коварство Аюки, который и заигрывал с соседями, и выступал союзником России, получая ее помощь, и в то же время устраивал опустошительные набеги на земли своих соседей. Вместе с тем, Каип между строк предостерегал султана от дальнейшего сближения с калмыками, намекая на возможные дипломатические осложнения с Россией, учитывая ее готовность отстаивать свои интересы. Интересно и упоминание в письме «Татар хана», названного братом Каипа. По всей вероятности, речь не идет о каком-либо родственнике Каипа. Скорее всего, имеется в виду Крымский хан Девлет - Гирей, также являвшийся вассалом и союзником Османов. Тем более, что в письме Каипа подчеркивается религиозный аспект связей Крыма, Казахского ханства и Османской империи. Именно Крымское

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ Біріншісі, Ноғай көпесі Мехмет Салих бастаған елшілік Ыстамбулға 1709 жылы қыста жетті. Аюкенің хабарламасын табу мүмкін болмаса да Ұлы уәзірдің Аюкені «қалмақ тайпа көсемдерінің ішіндегі ең жақсысы, Қыпшақ биеушілерінің ішінде ең айбындысы» деген жауап хаты табылды. Ол хатты Порто Аюкеден Қырым хандығымен бейбіт қарым-қатынастарын сақтауды талап етті. Сондай-ақ Аюкенің мұсылман ПехливанКулыбай бастаған екінші елшілігі 1710 жылдың көктемінде Ыстамбұлға келді. Елші Аюкенің сұлтанға ауызша маңызды хабар жеткізу керек болды. Онда елші Башқұрт әскерлерінің Теракаға қарсы шабулы сипатталған, Аюкеге қарсы көшпелі халықтардың, негізінен Шыңғыс ұрпақтары бастаған қалмақтар, башқұрттар, қарақалпақ мен қазақтар айналасында коалиция қалыптастыруы туралы баяндады. ЕлшіАюке мен Қырым ханы Девлет-Гирей арасындағыбейбітшілік қарым қатынастар орнағандығына сендірді, Аюкеге осман елшілігін жіберуді сұрады.[4]Қайып ханның хаты бұл ақпаратты растайды, бірақ сондайақ мүдделерне байланысты коалиция ішіндегі қайшылықтар барлығын хабарлады. Құжаттар Қайып ханның1711-1713 жж. ресей-осман қарымқатынастарының ерекшеліктері туралы және Солтүстік Қара теңізден Орал тауларына дейінгі күштердің ара-қатынасын білгендігін көрсеткендей. Қайып ханның сұлтанға ұстамды және құрметпен бағытталған Аюкенің орыстар мен ноғайлармен бейбіт келісімін бұзғандығы туралы ұсынысы арқылы Аюкенің көршілерімен одақ құрып, олардан көмек алғаннан кейін оларға шапқыншылық жасау арқылы саяси тұрақсыздығы мен қатыгездігін көрсетті. Сонымен қатар, Қайып хан сұлтанды Ресейдің өз мүдделерін қорғауға байланысты қарым-қатынастарының күрделенуінің мүмкіндігін және қалмақтармен одан ары жақындаспауды тұспалдады. Хаттағы тағы бір қызықты дерек Қайып ағасы деп аталған «Татар хан». Ол Қайып ханнға туыс еместігі ықтимал. Керісінше, Османдардың вассалы және одақтасы Қырым ханы Девлет-Гирайды тұспалдаған болуы керек.Оған қоса, хаттаҚырым, Қазақ хандығы мен Осман империясы арасындағы қарым-қатынастаң діни аспектілері ерекше аталған. Негізінен Қайып ханның ойынша исламға берілген Қазақ және Қырым хандығына қарсы Дінсіз буддистік Аюке. Қайып ханға қажылардың Аюке шапқыншылықтарын хабарлауы туралы ескермелер Қазақ ханының жаңалықтардан жақсы хабардар болғанын көрсетеді. Негізінен қажылар Орта Азия мен Осман империясының арасындағы қарым-қатынаста елшілер, саудагерлер мен діни миссионерлер ретінде қолданылған.[6]Бұндай жағдай XVIII ғ. басындағы қажылықтың орыстың оңтүстік даласы арқылы өтетін «солтүстік бағыты» жеткілікті қауіпсіз болған. Бірақ, Қайыптың

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

и Казахское ханства предстают в сообщении Каипа наиболее преданными исламу, в противовес языческому с точки зрения хана Каипа буддизму Аюки. Упоминание о паломниках, рассказывающих Каипу о нападениях Аюки, указывает на источник хорошей информированности казахского хана. Именно хаджи выступали в качестве дипломатов, посланников, торговцев и путешественниковмиссионеров в ходе контактов Османской империи и Центральной Азии [6]. Этот пассаж позволяет сделать вывод, что в начале XVIII в. паломнические пути по т.н. северному маршруту вокруг Каспия через южно-русские степи в Крым мог быть

достаточно безопасным. Однако, повидимому, они не были безопасными для официального посланника Каипа, который прибыл в Османскую империю через Багдад. К сожалению, посланник не оставил деталей своего путешествия до пределов Османской империи. Однако, вероятнее всего, он прибыл через Иран, проделав полный опасностей путь с севера на юг. Несомненно, важность порученной ему миссии заставила его выбрать более долгий окружной маршрут, и, возможно, именно соображением конфиденциальности можно объяснить отсутствие официального письма к султану. Характер секретной миссии подразумевал написание писем к Каипу, чтобы подкрепить его властные права и полномочия как чингизида еще и письменной поддержкой со стороны наиболее сильного мусульманского правителя. Вероятно, можно было рассчитывать и на султанское послание к Крымскому хану, чтобы отвлечь внимание калмыков. Но, к сожалению, не известна реакция султана на данное письмо, и точно не выяснено, было ли написано ответное августейшее письмо. Вместе с тем, османское посольство в степи Дешт-и Кыпчака так и не было отправлено, и попытка Аюки установить союз с Османской империей успехом не увенчалась. ресми елшіліктері үшін қауіпсіз болмаған, сол себепті елшілік қауіп қатерге толы, Иран жері мен Бағдад қаласын қамтитын «оңтүсік бағытты» арқылы жүрген. Әлбетте жүктелген миссияның маңыздылығына байланысты елшілік ұзағырақ жолды таңдауға мәжбүр болған, және құпиялыққа байланысты сұлатанға ресми хатта жазылмаған. Құпия елшіліктің табиғаты Қайып ханға билік құқығын растау, Шыңғыс ұрпағы ретіндегі артықшылықтарын нығайту және мұсылман әлемінің ең мықты билеушісінің қолдауына ие болу. Қалмақтарды алдау мақсатында сұлтанның Қырым хандығына елшілігіне де үміт артуға болатын еді. Бірақ, өкінішке орай, сұлтанның бұндай хабарламаға әрекеті белгісіз және сұлтанның хат жазбағандығы мәлім. Оған қоса Дешті-Қыпшаққа Осман елшілігі де жіберілмеді. Осылайша Аюкенің Осман империясымен одақ құруы сәтсіздікпен аяқталды.

Литература 1. История Казахстана. Народы и культуры / Масанов Н. Э. [и др.]. Алматы: Дайк-Пресс, 2000. С. 136-138. 2. BOA, Name-HUmayun Defteri, (A.DVN. NMH) 6/185. 3. BOA, A.DVN.NMH., 6/186. 4. BOA, A.DVN.NMH., 6/184. 5. Лемерьсе-Келькеже Ш., Волжские калмыки между Российской и Османской империями в период правления Петра Великого (по документам Османского архива). // Во сточная Европа Средневековья и раннего Нового времени глазами французских историков. Казань, 2009. С.264-265. 6. Васильев А. Д., Знамя и меч от Падишаха. Политические и культурные контакты ханств Центральной Азии и Османской империи в XVIначале XX вв. М.: «Пробел-2000», 2014.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Ғазиз ТЕЛЕБАЕВ, философия ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Президенті жанындағы «Қоғамдық келісім» РММ Газиз ТЕЛЕБАЕВ, доктор философских наук, профессор РГУ при Президенте РК «Қоғамдық келісім»

Түркі әлемі бейнесінің қалыптасуы Формирование тюркской картины мира Түркі әлемі бейнесі көнетүркілік Күлтегін және Тоныкөк секілді сына (руна) жазуларынан бастау алатын ұзақ ғасырлар бойы қалыптаса бастады. Маңызды қалалардың бойымен өтетін Ұлы Жібек жолы түркі әлемі бейнесіне негіз болған санаттар жүйесінің түзілуінде ерекше орын алды. Оған ең алдымен, Қашқар, Баласағұн, Испиджаб, Отырар, Йассы қалаларын жатқызуға болады. Орта ғасырда Қашқар Ұлы Жібек жолындағы маңызды сауда бекеті болған, біз үшін ең маңыздысы, бұл – ұлы түркі ойшылы, лингвист, тарихшы және географ Махмұд ибн әл-Хүсейн ибн Мұхаммед әл-Қашғари (1028 немесе 1029 жыл, Ыстық Көлге жақын орналасқан Барысқан қаласы, 1101 немесе 1126 жыл, Қашқарға жақын Опал) туылған қала. Оның «Диуани Луғат ат-Түрк» (Түркі тілдерінің сөздігі) еңбегі жалпы түркі халқына тән көптеген дүниетанымдық санаттарды қамтиды, сондай-ақ бұл – түркі философиялық сөздігінің негізгілерінің бірі болып табылады. Бұндай санаттарға мен мыналарды жатқызамын: уақыт (оның құдіреттілігі мен аяусыздығы, кері қайтпайтындығы, оған «уақыттан қашқан

Тюркская картина мира складывалась на протяжении веков, начиная от древнетюркских рунических надписей Культегина и Тоныкока. Особое значение имел Великий Шелковый Путь, на котором находились города, сыгравшие решающую роль в формировании системы категорий, базовых для тюркской картины мира. К ним относятся, в первую очередь, Кашгар, Баласагун, Испиджаб, Отрар, Йассы. В средние века Кашгар был важнейшим торговым пунктом на Великом Шёлковом Пути, для нас Кашгар важен тем, что это родной город выдающегося тюркского мыслителя, лингвиста, историка и географа Махмуда ибн аль-Хусейна ибн Мухаммеда ал-Кашгари (1028 или 1029, г. Барскан, близ озера Иссык-Куль – 1101 или 1126, Опал, близ Кашгара). Его труд «Диван Лугат ат-Турк» («Свод тюркских наречий») содержит немало мировоззренческих категорий, общих для тюркских народов, ставших одной из основ тюркского философского словаря. К таким категориям я отношу: время (его всесилие и безжалостность, необратимость, приводится пословица: «не родится человек, убежавший от

адам туыла қоймас, адамзат баласы мәңгілік емес» деген мақалдарды жатқызуға болады); жан («Дуани Луғатта»: «дененің нәзік бөлігі» делінген); әлем, жарық ( бұлар «жердегі өмір» деп бөлінген және «ана өмір» («көрдегі өмір»); қайырымдылық («қайырымдылық шыңы – тілде», «қайырымдылыққа ұмтыл, ал оны қолыңа түсірсең, тәкаппар болып кетпе»); ұлылық («Ұлы Тәңір»); тағдыр («Жалған дүниені көздеп тағдыр жебесін жіберсе, тау шыңдары да бұзылар») және тағы басқалар бар [1]. Ұлы Жібек жолында маңызды «философиялық нүкте» деп айтуға болатыны Баласағұн еді, тарихи мәліметтер бойынша, мұнда Жүсіп Баласағұни дүниеге келген (1018–1070). Ол Отырар мен Бұхарада білім алған, Қашғарда өмір сүріп, сол қалада өзінің ұлы поэмасы «Құтты білікті» жазған. «Құтты білік» философиялық поэмасында түркі әлемі бейнесінің көптеген санаттары көрініс табады. Сондай-ақ бұнда М.Қашғаридың «Диуани Луғат атТүрк» еңбегі мен Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани хикмет» туындыларымен ортақ көптеген санаттар байқалады. «Құтты біліктегі» санаттар әр алуан, сан қырлы, көп мағыналы. Бұл, ең алдымен, негізгі тірек ұғымдар: Күнтолды, Айтолды, Оғдүлміш, Оғдүрміштерге қатысты. Бұлар, белгілі болғандай, поэманың негізгі кейіпкерлері және әмір (билеуші), уәзір (оның кеңесшісі) уәзірдің және кезбенің баласы дегенді білдіреді. Бір жағынан бұлар «адамзатт анған»

времени, сыновья адамовы не останутся вечно»); душа (буквально в «Диване…»: «трепещущая часть тела»); мир, свет (с делением на «этот свет (земная жизнь)» и «тот свет (загробная жизнь)»); добродетель («вершина добродетели в языке», «стремись к добродетели, а приобретя ее, не будь гордым»); величие («величие Тенгри»); судьба («Когда судьба выпускает стрелу, целясь в бренный мир, и горные вершины рушатся») и многие другие [1]. Значимой «философской точкой» на Великом Шелковом Пути без сомнения был Баласагун, по историческим свидетельствам, здесь родился Жусуп Баласагуни (1018–1070), который получив образование в Отраре и Бухаре, жил и написал свою великую поэму «Кутадгу билик» в Кашгаре. В философской поэме «Кутадгу билик» множество категорий, которые отражают специфику тюркской картины мира. При этом наблюдается немало общего с категориальным аппаратом «Дивана Лугат ат-Турк» М.Кашгари и «Диуани хикмет» Ходжи Ахмеда Яссауи. Категории в «Кутадгу билик» многомерны, многогранны, многозначны. Это, прежде всего, относится к опорным понятиям: Кунтогды, Айтолды, Огдулмиш, Одгурмиш, которые являются, как известно, основными персонажами поэмы и обозначают элика (правителя), визиря (его советника), сына визиря и отшельника. С одной стороны, это «очеловеченные» метафизические образы, они воплощают собой человеческие качества, с другой – это философские

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ метафизикалық бейнелер, олар адамға тән қасиеттерге ие, екінші жағынан, бұл – түркі философиялық дәстүрін бейнелейтін санаттар, оның негізін салған Жүсіп Баласағұни болатын. Олардың алғашқысы – Күнтолды – ең бастысы және Күн, Билік, Әділдік, Батылдық, Ерік, Айбын, Заң дегендерді білдіреді. Батырлық, ерік пен айбын секілді қасиеттердің маңыздылығы Баласағұни тұжырымдамасындағы «батырлық бастауының» басым болуын айқындап көрсетеді. Бұларды күрделі әскери-саяси үрдіс дәуірінің әсері ғана емес, жалпытүркілік жауынгер-көшпендіні дәріптеу мүддесін де көздейтіндігімен түсіндіруге болады. Екінші үрдіс – Шыншылдық, Білім, Сөз. Билік иерархиясында оған мұсылман сарайындағы да, түркі билеушілерінің ордаларындағы да Уәзір, Кеңесші лауазымдары сәйкес келеді. Жүсіп Баласағұнидің өзі Табғаш - Боғра хан сарайындағы қызметі үшін Хас Хаджип (Дана Кеңесші) деген атқа ие болған. Айтолды білдіретін тек дана, ақылды басқарушылық қана халыққа Байлық, Береке, Бақыт әкеледі. Үшінші үрдіс Оғдүлміш білдіретін – Ғалымдық, Даналық, Ақыл. Жүсіп Баласағұни үшін ең маңыздысы – адамның білімге, ғылымға, адамгершілік қасиеттерге ұмтылысы. Баласағұнидің адам туралы тағылымды насихаттары ғылымды дәріптеуде, тілдің пайдасы мен сөйлеудегі ұстамдылық, сырт айналып кетерлік кесірліктің сипаттамалары, қайырымдылық, ақиқат пен сұлулық туралы ой-толғамдарында көрініс тапты. Соңында, Оғдүрміш – Көнбістік, Самарқаулық,

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ категории, которые отражают тюркскую философскую традицию, одним из основателей которой был Баласагуни. Первый из них – Кюнтогды – является главным и олицетворяет Солнце, Власть, Справедливость, Бесстрашие, Волю, Доблесть, Закон. Важность таких качеств, как бесстрашие, воля и доблесть, для каждого человека подчеркивает превалирование «героического начала» в концепции Баласагуна. Это объяснимо как влиянием эпохи сложных военно-политических процессов, так и общетюркской интенцией возвеличивания воина-кочевника. Второй принцип – Правдивость, Знание, Речь. Во властной иерархии ему соответствует должность Визиря, Советника, которая была при дворах как мусульманских, так и тюркских правителей. Сам Жусип Баласагуни имел почетное прозвище Хас Хаджиба (Мудрого Советника) за свою деятельность при дворе Табгач-Богра-хана. Только мудрое правление может принести народу Богатство, Благоденствие, Счастье, которые также означают Айтолды. Третий принцип олицетворяет Огдулмиш – Ученость, Мудрость, Ум. Для Жусипа Баласагуна наиболее важно стремление человека к знаниям, науке, моральные качества. Дидактичность учения о человеке Баласагуни проявились также в его прославлении науки, рассуждениях о пользе языка и умеренности в речи, в классификации пороков, которых необходимо сторониться, в отождествлении добра, истины и красоты. Наконец, Одгурмыш – Непритязательность,

Қанағатшылдық – осы мағыналарды сіңіретін «Қанағат» деген терминмен беріледі. Саяси иерархияда бұлар – елден безгендер, діни өкілдер, бақташылар. Олардың мемлекет өміріндегі маңызын Баласағұни ең алдымен, халықтың рухани тәрбиесінен көрген. Сонымен қоса, бұл ұғымдардың әрқайсысы поэтикалық формада және Баласағұни олардың терең мазмұнын өзара байланысты санаттардың тізбегі арқылы тарқатады. Мысалы, Бақыт мынадай метаморфозамен өріледі: оның адам өмірінде орны жоқ, ол мекенсіз, өзгермелі, ағыс секілді (өзен мен сөздер сияқты), сондықтан да ол – алдамшы және жауыз. Бірақ әрі қарай оның басқа да қыры бар екендігі көрінеді: ол игілік және шаттық, бұл байлық пен билік бастауы, ол осылардың бәріне жетуге көмектеседі. Бірақ бұлар да барлығы емес: бақыт дегеніміз – жаңару, үнемі бір жаңалыққа ұмтылу. Осындай диалектикалық жолмен Баласағұни түркілік таным дүниесінің ксанаттарына арналған мазмұндық базаларды ашып көрсетеді. Ұлы Жібек жолындағы тағы бір «философиялық нүкте» деп біз әрине, Испиджабты (Сайрам) айтамыз. Ол туралы бірінші рет Сюаньцзаннің 629 жылғы сапарламасында «Ақ өзендегі қала» деген атпен белгілі болған. Бұл қалада түркі данышпаны, ойшыл Қожа Ахмет Яссауи (1103, Сайрам — 1166, Түркістан) дүниеге келген. «Диуани хикмет» атты философиялық еңбек сопылық дәстүрге жатса да, онда түркі элементтері аса маңызды орын алады. Ең алдымен бұлар

Отрешенность, Удовлетворенность – передается им термином «Канагат», вбирающем в себя эти смыслы. В политической иерархии – это отшельники, религиозные деятели, пастыри. Их значение в жизни государства Баласагуни видел, прежде всего, в нравственном воспитании народа. При этом, каждое из этих понятий в поэтической форме и вместе с тем, глубоко содержательно развертывается Баласагуни во взаимосвязанную цепь категорий. Счастье, например, разворачивается следующими метаморфозами: кажется, что для него нет места в жизни людей, оно бесприютно, поскольку изменчиво, текуче (как реки и речи), отсюда оно обманчиво и зло. Но дальше оказывается, что в нем есть и другая ипостась: оно есть благо и блаженство, это исток богатства и власти, оно помогает достичь всего. Но и это не все: счастье есть обновление, это постоянная тяга к новому. Таким диалектическим путем раскрывает Баласагуни и содержание других базовых для тюркского миропонимания категорий. Следующая «философская точка» на Шелковом пути – это, без сомнения, Испиджаб (Сайрам). Впервые он упоминается в маршрутнике Сюаньцзаня в 629 г. как «город на Белой реке». В этом городе родился замечательный тюркский мыслитель Ходжа Ахмет Яссауи (1103, Сайрам — 1166, Туркестан). В философском труде «Диуани хикмет», который принадлежит, несомненно, к суфийской традиции, тем не менее весьма важное место занимают тюркские элементы. Прежде всего, это касается концепции нравственной природы человека и идеи о скоротечности человеческого существования. Заметна тюркская философская основа и в понятийном аппарате «Диуани хикмет». Такие понятия, как: «канагат» (удовлетворение, мера); «тагдыр» (судьба); «ырзык, кут» (счастье, благоденствие, достаток); «хак» (истина); «аманат» (наказ, наследие); «рух» (дух); «аруак» (дух предков); «акыл» (разум); «кок» (небо) и многие другие очень часто встречаются по всему тексту «Книги мудрости». Они, с одной стороны, имеют несомненное тюркское происхождение, с другой – их особенности употребления, их интерпретация у Яссауи повлияли затем на формирование общетюркского философского словаря. Тюркские мотивы явственно слышны также в оборотах, используемых Ясауи, особенно при обращении. Например: «уа, дариға!», «ей, достарым!», «уа, құдырет!» «ай, жарандар!» [2]. Особое значение и для Шелкового пути, и для тюркского мира имеют следующие «философские точки» – это города Отрар (Фараб) и Туркестан (Йассы). Расцвет Отрарского оазиса, в который входили несколько городов, приходится на I – XIII века. В городе находились знаменитая библиотека и один из монетных дворов династии Караханидов, в нем жили многие ученые, философы, предсказатели, ювелиры и искусные ремесленники. Из этого города

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ адамның әдептілік табиғаты мен адамзат өмірінің өткіншілігі туралы тұжырымдамаларға байланысты көрініс табады. Түркілік философиялық негіз «Диуани хикметте» түсініктер жүйесінде анық байқалады. Мысалы, «қанағат» (өлшем, қанағаттану); «тағдыр» «ырзық», «құт», «хақ» (ақиқат, шындық), «аманат» (мұра, жәдігер), «рух», «әруақ», «ақыл», «көк» (аспан) және басқа да түсініктер «Ақыл кітабының» барлық мәтіндерінде жиі кездесіп отырады. Олар, бір жағынан түркі сөздері екенін анық көрсетсе, екінші жағынан оларды қолдану ерекшеліктері, Яссауидің олардың мағынасын тарқатуы жалпытүркілік философиялық сөздіктің қалыптасуына әсер етті. Түркілік уәждеме Яссауи қолданған сөздік оралымдарда, әсіресе, қаратпа сөздерде анық байқалады. Мысалы, «уа, дариға!», «ей, достарым!», «уа, құдырет!» «ай, жарандар!» [2]. Ұлы Жібек жолы үшін де, түркі әлемі үшін де ерекше «философиялық нүкте» болған қалалар – Отырар (Фараб) және Түркістан (Йассы) айрықша мәнге ие болған. Бірнеше қалаларды біріктіретін Отырар оазисінің гүлденуі I–XIII ғасырларға сәйкес келеді. Қалада атақты кітапхана және Қараханидтер династиясына қарасты теңге сарайының бірі болды, онда көптеген ғалымдар, философтар, көріпкелдер, зергерлер мен қолөнер шеберлері өмір сүрді. Түркі әлемінің мақтанышына айналған ғалымдардың тұтас шоғыры осы қаладан шыққан еді: әлемге танымал философ және математик әл-Фараби Әбу Насыр Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан (870 – 950), сондай-ақ философ Әбу-Л-Қасым әл-Фараби (1130-1210), белгілі суфист Арыстан-Баб (XI-XII ғасыр), астроном және математик Аббас Жаухари (IX ғасырдың бірінші жартысы), лингвист және географ Ысқақ әл-Фараби (… - 951жылы қайтыс болған). Әбу Насырдың әлеуметтік-этикалық трактаттарында («Ізгі қала тұрғындарының көзқарасы туралы», «Бақытқа бастар жол», «Бақытқа жету жолдары») түркі философиялық тілінің қалыптасуына әсер еткен көптеген философиялық санаттар кездеседі. Оларға «бақыт», «ізгілік», «жан», «ақиқат», «даналық», «сана», «әділдік», «аяушылық», «қанағат» және басқа да сөздер жатады. Бағдад пен Дамаскідегі философиялық мектептерде білім алған Фараби араб тілділік перипатетизм және неоплатонизм философиялық дәстүрінде жетіле түсті. Сонымен қоса, оған сөзсіз әсер еткен (тіпті генетикалық деңгейде болса да) түркілік ойлау дүстүрі мен көнетүркілік менталдық архитеп деп айтуға болады. Бұлар Фарабидің адам өмірінің мақсатын анықтау барысында – бақытқа жету деген ойларда көрініс табады: «Бақыт – әр адам ұмтылатын мақсат, сондықтан да ол кемелділік» [3]. Айта кетейік, осыдан бір ғасыр кейін өз шығармасын түркілік ойлау дәстүрі негізінде дүниеге әкелген Жүсіп Баласағұни оны «Құтты білік» немесе «Бақытқа бастар жолды

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ родом целая плеяда ученых, ставших гордостью тюркского мира: всемирно известный философ и математик аль-Фараби Абу Насыр Мухаммед ибн Узлаг ибн Тархан (870 – 950), а также философ АбуЛ-Касим аль-Фараби (1130-1210), известный суфист Арыстан-Баб (XI-XII века), астроном и математик Аббас Жаухари (первая половина IX века), лингвист и географ Исхак аль-Фараби (… - ум. 951). У Абу Насыра в его социально-этических трактатах («О взглядах жителей добродетельного города», «Указание пути к счастью», «О достижении счастья») немало философских категорий, повлиявших на становление тюркского философского языка. К ним относятся: «счастье», «добродетель», «душа», «истина», «мудрость», «разум», «справедливость», «страдание», «удовольствие» и другие. Фараби, как известно, формировался в философских традициях арабоязычного перипатетизма и неоплатонизма, обучаясь в философских школах Багдада и Дамаска. Вместе с тем, нельзя не отметить несомненного влияния (возможно, даже на генетическом уровне) тюркской мыслительной традиции и архетипов древнетюркской ментальности. Это проявляется уже в определении Фараби цели человеческой жизни – достижении счастья: «Счастье – это цель, к которой стремится каждый человек, ибо оно является неким совершенством» [3]. Отметим, что творивший веком позже в тюркской мыслительной традиции Жусип Баласагун назвал, свой труд «Құтты білік» или «Знание, показывающее путь к счастью» («Благодатное знание», как переводил название работы А.Х.Касымжанов). Счастье, по Фараби, является целью жизни еще и потому, что оно есть высшее добро, т.е. оно необходимо человеку ради него самого (счастья), а не как средство достижения других благ, целей и пр. «Поскольку мы видим, что достигнув счастья, мы совершенно не нуждаемся в том, чтобы стремиться к другой цели, постольку из этого явствует, что счастье предпочитается ради себя самого и никогда – ради [чего-то] другого» – утверждал в «Указании пути к счастью» аль-Фараби [3]. Другой аспект, значимый для концепции счастья Фараби – релятивное понимание счастья: «… счастье мнится каждым человеком именно таким, каковым оно является в его представлении» [3]. У каждого человека оно свое, нет единого образца счастья. Для кого-то счастьем может быть богатство, для кого-то – здоровье, семья, карьера и т.д. Пути к достижению счастья Фараби также намечает достаточно «земные», посюсторонние. К ним относятся: самосовершенствование; выполнение прекрасных действий и избегание безобразных; культивирование положительных качеств; здравомыслие и хороший нрав; умеренность, избегание крайностей избытка и недостатка. Этические идеи Фараби немало, на мой взгляд, сопрягаются с этической установкой традиции существования (характерной и для тюркской филосо-

көрсететін білім» деп атайды. (А.Х.Қасымжанов бұл жұмыстың тақырыбын «Ізгілікті білім» деп аударған). Бақыт, Фарабидің ойынша, адам өмірінің мақсаты болатынына тағы бір себеп, ол – ең жоғары қайырымдылық, ол басқа бір мақсатқа, ниетке жету үшін емес, ол адамға өзі үшін қажет. «Біз бақытқа жеткеннен кейін басқа бір мақсатқа жетуді мүлде қажетсінбейміз, бұл бақыттың өзі үшін ғана қажет екендігін, басқа нәрселерге мұқтаждық болмайтындығын көрсетеді» деп жазады «Бақытқа бастар жол» деген туындысында әл-Фараби [3]. Бақыт тұжырымы үшін басқа бір аспектіні Фараби бақыттың релятивті мағынасында маңызды деп санайды: «...бақыт адамның ол туралы қалай елестеткеніне байланысты көрініс береді» [3]. Әр адамда ол өзінше, оның бірыңғай бақыттық үлгісі жоқ. Біреулер үшін ол мүмкін байлық болар, енді біреулер үшін ол – денсаулық, отбасы, мансап, т.б. Бақытқа жету жолдарын Фараби «жер бетінде», осы әлемде деп есептейді. Оларға жататындар: өзін өзі жетілдіру; ғажайып әрекеттер орындау және сұрықсыздықтан қашу; жағымды қасиеттерді жетілдіру, салауатты ойлану мен әдептілік, кішіпейілділік, шамадан тыс болу мен жетіспеушіліктен қашу. Фарабидің этикалық идеялары аз емес, менің ойымша, өмір сүру дәстүрлерін қалыптастыратын этикалық дағдылармен сәйкес келеді (бұл түркі философиясына да тән құбылыс), бұны өз кезегінде атараксия – азға қанағат ету және аса сабырлылық деп айтуға болады. Осы интенция Отырардан шыққан ұлы ойшылдың келесі сөздерінде айқын білінеді: «Егер сен өзің қалаған нәрсеге қол жеткізе алмасаң, онда қол жетімді нәрсені қалауың керек». Бұдан анық көрінетіні, доминатты этикалық релятив Фарабиде өлшем санаты арқылы байқалады. Мына нәрсені атап өту керек, өлшем түсінігі басты әдет-ғұрыптық құндылық ретінде жалпы түркі халқына, оның ішінде қазақ менталитетіне тән. Қазақ халқының даналығында, мысалы, «қанағат» секілді таза сезім айырықша орын алады, бұл – өлшемді іздеу нәтижесінде адамның тапқан үйлесімділігі, дұрыс қарым-қатынас сәйкестілігі. Сонымен бірге «қанағат» әдет-ғұрыптық реттегіш рөлін атқарады, ол тұлғаны шектен асып кетпеуден, тойымсыздықтан сақтандырады. Осы мағынасында «қанағат» «моральдық қанағаттану», «тағдырға мойынсұну» деген ойларды білдіреді. Өлшемнің этикалық санаттарын түсіндіруде Фараби адамның әдет-ғұрып қасиеттерін жіктеген еңбегінде жан-жақты талдау жасайды. Бұған қоса, шығыстық интенция дәстүріне ортақ бинарлық оппозицияларды (мысалы, қайырымдылық– қатыгездік) емес, керісінше, үш бөліктен тұратын қарама-қарсылықтың оңтайлы түрлерін таратады. Фараби әрбір әдептілік қасиетке тиісті оның кемшілігін, «кемел» үйлесімділік пен шектен тыс мөлшерді бөліп көрсетеді. Бұндай әдістемелік

фии), которая может быть обозначена как атараксия – невозмутимость, довольствование малым. Данная интенция прекрасно выражена в следующих словах отрарского мыслителя: «Если не можешь достичь того, чего желаешь, надо желать того, чего можешь достичь». Отсюда ясно, что доминантой этического релятивизма Фараби является категория меры. Необходимо заметить, что понимание меры в качестве главной нравственной ценности присуще в целом тюркскому, в частности казахскому, менталитету. В казахской народной мудрости, к примеру, значимое место занимает такое нравственное чувство, как «қанағат», т.е. чувство, обретаемое человеком в результате поисков меры, гармонии, правильного соотношения, соразмерности. В то же время «қанағат» выступает в качестве нравственного регулятора, предостерегающего индивида от неумеренности, перехода границ, от крайностей. В этом смысле «қанағат» может пониматься и как «моральное удовлетворение», и как «примирение с судьбой». Наиболее рельефно особенности интерпретации Фараби этической категории меры проявляются в детально разработанной им классификации нравственных качеств человека. При этом, реализуя общую для восточной традиции интенцию выделения не бинарных оппозиций (например, добро – зло), а более гибких противопоставлений, состоящих из трех частей, Фараби для каждого нравственного качества выделяет его недостаток, «идеальное», гармоничное присутствие и избыток. Подобная методологическая позиция позволяет более дифференцированно подойти, к примеру, к нравственным

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ұстаным адамдардың әдет-ғұрыптық кемшілігіне белгілі бір жағдайда дұрыс әдептілік қасиетінің жоқтығынан емес, оның не жетіспеушілігінен, не шамадан тыс көптігінен пайда болатынына диффренциалды қарауға мүкіндік береді. Әл-Фараби бойынша, адамның әдет-ғұрып қасиетін жіктеу өте маңызды, сондықтан біз оларға нақты тоқталғымыз келеді. «Кемел» әдет-ғұрыптық қасиеттер, сондай-ақ олардың кемшіліктері мен шамадан тыс болуы мынадай: Абайсыздық (көзсіз батылдық) – батырлық (қауіпті істерде пайда болатын ұстамды батылдық және олардан бас тарту) – қорқақтық (батылдықтың жетіспеушілігі [3]. Ысырапшылдық (босқа шашу және үнемділіктің жетіспеушілігі) – жомарттық, үнемшілдік – сараңдық (тым қатты үнемдеу және ақшаны қысып, жұмсамау). Осы үштікті қарастырғанда мынадай қызықты «айналып түсуді» байқаймыз. Ысырапшылдық – молшылық деп түсінілуі мүмкін, ал сараңдық – «нағыз» жомарттық қасиетті анықтаудағы кемшілік ретінде түсінік беруі мүмкін. Онда үнемшілдіктің «нағыз» қасиеті олардың орнын ауыстырады, яғни сараңдық шамадан тыс үнемдеуге, ал ысырапшылдық кемшілікке айналады. Ашкөздік, мешкейлік (ләззәт алудың тым көптігі) – ұстамдылық (ләззат алуды шектеулі пайдалану: тамақтану, әйел) – ләззәт алу сезімінің болмауы (ләззаттағы жетіспеушілік) [3]. Қылжақбастық (қалжыңның шамадан тыс болуы) – тапқырлық (әзілді орнымен пайдалану) – юмордың болмауы (әзілдің жетіспеушілігі). Бұндай жағдайда Фараби қалжыңның шектен тыс көп болуына қатысты ұстамдылық танытады: «Адам өз өмірінде демалуы керек, ал демалыс мөлшерден көп болып кетсе де жағымды, немесе (тіпті болмаған күнде) ол жанды ауыртпайды. Әзіл де сондай топқа жатады, ол көп болса да адамға қанағаттылық сыйлайды немесе (тіпті болмағанда) ол жанды жараламайды. [3] Жалған дәріптеушілік (өзінде жоқ жақсы қасиеттер мен жағымды қылықтарды иемденіп алу) – өз өзіне деген шынайылық (өзінде бар

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

изъянам людей, которые представляются в таком случае не как отсутствие данного нравственного качества, а как его недостаток или избыток. Классификация нравственных качеств человека, по аль-Фараби, достаточно значима, потому считаем возможным привести ее подробно. «Идеальные» нравственные качества, а также их недостаток и избыток таковы. Безрассудство (чрезмерная смелость) – храбрость (умеренная смелость, проявленная в опасных делах и воздержании от них) – трусость (недостаток смелости) [3]. Расточительство (чрезмерная трата и недостаточная бережливость) – щедрость, бережливость – скупость (чрезмерная бережливость и недостаточная трата денег). При этом при рассмотрении данной триады возникает интересное «перевертывание». Расточительство может пониматься как избыток, а скупость – как недостаток только при определении «идеальным» качеством щедрости. Тогда как выбор в качестве «идеального» качества бережливости меняет их местами, т.е. скупость становится избытком (бережливости), а расточительство – недостатком. Алчность, прожорливость (избыток в наслаждениях) – воздержание (умеренное пользование наслаждениями: едой, женщинами) – отсутствие чувства удовольствия (недостаток в наслаждениях) [3]. Шутовство (избыток шутки) – остроумие (умеренное использование шутки) – отсутствие юмора (недостаток шутки). При этом в этом случае Фараби весьма лоялен по отношению к такому нравственному изъяну как избыток шутки: «Человек должен в своей жизни отдыхать, а отдых всегда лишь таков, что чрезмерность в нем бывает приятна или, [по крайней мере] безболезненна. Шутка относится к числу того, что при своем обилии доставляет удовольствие или [по крайней мере] она безболезненна [3]. Ложное самомнение (приписывание себе благих качеств, добрых поступков, которых у него нет) – правдивость по отношению к самому себе (приписывать себе благие качества, добрые поступки,

жақсы қасиеттер мен ізгі әрекеттерді иемдену) – жасандылық, екіжүзділік (адам өзіне тиісті нәрсені емес, басқа кез келгенін иемдене береді). Жағымпаздық (бұның шектен тыс көп болуы) – достық (бір адамның басқа бір адаммен қарымқатынас жасаудағы орнықтылығынан пайда болады, ол осы әңгімеден немесе жасаған әрекетінен қанағаттанушылық сезімін алады) – тәкаппарлық (бұндағы жетіспеушілік), қастық (екінші адамды ренжітетін нәрсені жасау). «Кемел» қасиеттерге жету жолдары туралы талдай келе, Фараби әткеншек образын пайдаланады. Адамдар әдетте, «бір шеттен екінші шетке қарай ұмтылады», әдет, әдеп қасиеттерінің бірін кейде көп алады, кейде ол жетіспей жатады. Екі шетте де оларды алудың оңайлығына байланысты жағдай күрделене түседі. Үйлесімділікке қол жеткізу, «алтын аралықты» ұстау өте қиындық туғызады. Тек қана ұзақ тәжірибе, күнделікті күш салу, ақылмен таразыға салу және шешімділік, орнықты қанағатқа ұмтылу адамды «кемел» әдет қасиетіне ие еткізеді. Осылайша, Ұлы Жібек жолы «философиялық нүктелер» арқылы маңызды идеялы-философиялық диалогтың пайда болуына ықпал етті. Бұл диалогқа әр түрлі дін өкілдері: зороастризм, манихейлік, несториандық, тәңіршілдік, буддизм және ислам, сондай-ақ арасында түркі ойшылдары айтарлықтай орын алатын түрлі философиялық мектеп өкілдері де қатысты. Біздің дәуіріміздің ІХ ғасыры мен ХІІ ғасыр арасында Ұлы Жібек жолы бойындағы «философиялық нүктелерде» орын тепкен қалаларда түркі фило софиясы қуатты дамығандығын байқаймыз. Бұл даму түркі дүниетанымындағы архитептің көрінісін байқататын өзіндік «түркі философиялық сөздігінің» жасалуына әкелді. Біздің мақсатымыз – түркі әлемі бейнесінің базалық сипаттамасын нақты түрде анықтау үшін осы философиялық сөздікті қайта жасау, жаңғырту. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Махмұд әл-Қашғари. Диуани Лұгат ат-Түрк. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 2. Иасауи Қожа Ахмет. Диуани Хикмет (Ақыл кітабы) / Қазақшаға аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. Алматы: Мұраттас, 1993. 3. Әл-Фараби, Әбу Насыр Мұхаммад. Әлеуметтікэтикалық трактаттар. Алматы: Ғылым, 1973. Б. 3, 4, 5, 16, 17, 18.

которые у него имеются) – притворство (человек приписывает себе что угодно, но не то, что ему присуще). Подобострастие (избыток в этом) – дружественность (возникает благодаря умеренности в общении одного человека с другими, ввиду чего он получает удовольствие в разговоре или поступках) – высокомерие (недостаток в этом), недружелюбие (делает другому то, что того огорчает). Рассуждая о путях достижения «идеальных» нравственных качеств, Фараби использует образ качелей. Люди обычно «бросаются из крайности в крайность», попеременно выбирая то избыток нравственного качества, то его недостаток. Ситуация осложняется тем, что обеим крайностям присуща легкость их достижения. В то время как достичь гармонии, «золотой середины» весьма и весьма непросто. Только длительная практика, каждодневные усилия, рассудительность и решимость, стремление к рациональному удовольствию могут привести человека к формированию в нем «идеальных» нравственных качеств. Таким образом, Великий Шелковый путь через «философские точки» позволял наладить весьма значимый идейно-философский диалог. В диалоге этом участвовали как представители различных религий: зороастризма, манихейства, несторианства, тенгрианства, буддизма и ислама, так и представители разных философских школ, среди которых заметное место занимали тюркские мыслители. С IX по XII века нашей эры мы можем наблюдать мощное развитие тюркской философии в городах – «философских точках» на карте ВШП. Это развитие привело к созданию своеобразного «тюркского философского словаря», в котором мы находим проявления архетипов тюркского мировоззрения. Наша задача – воссоздать этот философский словарь для того, чтобы прояснить в более точном виде базовые характеристики тюркской картины мира. Список литературы 1. Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Турк. Алматы: Дайк-Пресс, 2005. 2. Иас ауи Қожа Ахмет Диуани Хикмет (Ақыл кітабы) / Қазақшаға аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи. Алматы: Мұраттас, 1993. 3. Аль-Фараби, Абу Наср Мухаммад. Социальноэтические трактаты. Алма-Ата, Наука, 1973. С. 3, 4, 5, 16, 17, 18.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Гүлнәр МҰҚАНОВА, тарих ғылымдарының кандидаты, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ доценті Гульнар МУКАНОВА, кандидат исторических наук, доцент КазНУ им. аль-Фараби

Қазақ дипломатиясы бағытының тарихи негіздері: Орталық Азия – Оңтүстік Шығыс Азия Историческая обусловленность вектора казахской дипломатии: Центральная Азия – Юго-восточная Азия М е м л е ке т т е р д і ң н а қ т ы б і р ке з е ң д е г і ынтымақтастығының контенті мен түрлеріне объективті баға беру айтарлықтай күрделі болып табылады. Өйткені дипломаттар сияқты халықаралық қатынастар тарихнамашылары өздері тұратын елдердің мемлекеттік мүдделерімен тығыз байланыстағы белгілі жағдайлардың ықпалында болады. Ал тарихшылардың міндеті – болашақ үшін өткеннен сабақ алу. [1] Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев бастама жасаған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының арқасында Қазақстанның деректану және ақпараттық-тарихи қорын Қазақ мемлекеттілігі мен дипломатиясының тарихын

Объективная оценка контента и форм сотрудничества государств, на конкретных временных отрезках, представляет известную сложность, поскольку историографы международных отношений, как и дипломаты, находятся под давлением известного рода обстоятельств, связанных с государственными интересами стран проживания. Но задача историков – вывести уроки прошлого, во имя будущего. [1] Благодаря Государственной программе «Культурное наследие», инициированной Главой государства Н.А.Назарбаевым, стало возможным пополнение и расширение казахстанской источниковедческой и информационно-исторической базы копиями уникальных артефактов и архивных материалов из

қайта жасау үшін маңызы бар бірегей артефактілер мен мұрағат материалдарының көшірмелерімен толықтыруға және байытуға қол жеткізілді. Халықаралық байланыстардың қиын кезеңдерін сипаттаған кезде әділ болу қиын; ғалым абстракциялы ойлауға және шынайы көріністі беруге міндетті. Қазақ дипломатиясының тамыры терең; егер халық болып қалыптасуға қатысқан кейбір рулардың таралу тарихына үңілетін болсақ, тұратын жерлеріне тікелей қатысты олардың сыртқы байланыстарының шектелгенін нақты көруге болады. Орталық Азия – Оңтүстік Шығыс Азия (бұдан әрі – ОА және ОША) макро-сызбасындағы қазаққытай байланыстарының ерекшеліктері бізді бұрыннан қызықтыратындықтан, осы жарияланымда тақырыпты баян етудің жаңа трендтері қысқаша сипатталған. Қоғамтанушылардың аға буынының дала «номадтары» мемлекеттілік алу мүмкіндігін іске асыра алды ма? деген сакралды сұраққа бұдан әрі жауап іздеуін ілгерілету негізін қалыптастыратын құнды жеке мұрағаттарын қ а л д ы р ғ а н ы қ ұ п и я е м е с . Е л і м і зд е Қ а з а қ хандығының 550 жылдығына дайындық алғаш қарағанда ойлағаннан ерте басталған еді. Академик Әлкей Хақанұлы Марғұланның (1904-1985) 110 жылдығы қарсаңында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлігінің Ақпараттар мен мұрағаттар комитетінің «Әдебиеттің әлеуметтік маңызды түрлерін басып шығару» мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде қазақ және орыс тілдерінде 14 томдық Шығармалар жинағының шығуы баға жетпес сыйлық болды. [2] Өйткені академик Ә.Х.Марғұланның шүбәсіз ғылыми еңбегіне Орт а лық Азия көшпелі өркениетінің жалпыға ортақ тарих анналдарындағы орны мен рөлін кешенді зерттеуі жатады. Идеология қысымында жұмыс істей отырып, ғалым айырықша жарияланымдар мен қолжазбаларында аса құнды мұралар қалдырды. Академик Ә.Марғұланның іргелі еңбектерін басып шығару көшпелілер шаруашылығы мен тұрмысының қоршаған ортаға бейімделу үдерісінің жүйелі түсіндірмесін бере отырып, өңір тарихнамасындағы ақтаңдақтарды толтырады. Дәстүрлі көшу мен жайылымдарды жыл маусымы бойынша тиімді пайдаланудың меридионалды сипатын зерттей келе, ғалым «Шаруашылықтың басты түрлері – мал шаруашылығы мен жер өңдеудің үйлесімі Қазақстанның барлық тұрғындары тіршілігінің шарты болды» деген қорытынды жасайды [2; 8-т., 449-б.]. Қазақтардың шаруашылығындағы экономикалық базистің географиялық факторы үйлесімділігінің «тыйым салынған» тәсілдерін академик «идеологиялық» қудалаудан аса зардап шекпеген өңір археологиясына ұтымды қолданды. Алынған артефактілер, табылған археологиялық заттар ғалымның тұжырымдамалық қорытындыға келуіне мүмкіндік берді: «Ежелгі Қазақстанның архитектурасында тас құрылымдар – Бегазы 1, 2,

зарубежных фондов, имеющих значение для реконструкции истории Казахской государственности и дипломатии. Быть беспристрастным при изложении перипетий международных контактов трудно; ученый обязан абстрагироваться и давать объективную картину. Казахская дипломатия имеет глубокие корни; если обернуться к прошлому складывания отдельных родов, участвовавших в формировании народности, то можно определенно утверждать таргетированность их внешних контактов, в прямой зависимости от ареалов обитания. Поскольку нас давно интересует специфика казахско-китайских контактов, в макро-схеме: Центральная Азия – Юго-Восточная Азия (далее – ЦА и ЮВА), выражаясь современными дефинициями, то в данной публикации кратко изложены новые тренды в трактовке темы. Не секрет, что старшее поколение обществоведов оставило ценные личные архивы, которые формируют базис продвижения в дальнейших поисках ответов на сакральный вопрос, реализовали ли степные «номады» шанс на обретение государственности? Подготовка к 550-летию Казахского ханства в стране начата была раньше, чем может показаться с первого взгляда. Издание к 110-летию академика Алькея Хакановича Маргулана (1904-1985) 14-ти томного Собрания сочинений на казахском, русском языках в рамках государственной программы Комитета информации и архивов Министерства культуры и информации РК «Издание социально важных видов литературы» бесценный дар. [2] Дело в том, что, к несомненной научной заслуге академика А.Х.Маргулана относится комплексное изучение места и роли кочевой цивилизации ЦА в анналах всеобщей истории. Работая в тисках идеологии, ученый оставил бесценное наследие в оригинальных публикациях и рукописях. Издание фундаментальных трудов академика А.Маргулана восполняет лакуны историографии региона, представляя системное изложение процесса адаптации хозяйства и быта кочевников к окружающей среде. «Сочетание ведущих форм хозяйства – скотоводства и земледелия было условием существования жителей всего Казахстана», делает вывод ученый, изучив меридиональный характер традиционных перекочевок и рациональное использование пастбищ по сезонам года. [2;Т.8,c.449]. «Крамольный» метод сочетанности географического фактора экономического базиса в хозяйстве казахов академик блестяще применил к археологии региона, не так сильно пострадавшей от «идеологических» гонений. Глубокая проработка добытых артефактов, археологических находок позволила ученому прийти к концептуальным выводам: «… В архитектуре древнего Казахстана совершенно особое место занимают каменные конструкции – мегалитические сооружения Бегазы 1, 2, Бугулы III, Сангру I, Аксу-Аюлы II. Памятники древней строительной культуры пред-

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ Бұғылы ІІІ, Саңғыру І, Ақсу-Аюлы ІІ мегалиттік құрылыстар ерекше орын алады. Ежелгі құрылыс мәдениеті ескерткіштері тайпа көсемдерінің көлемді жер асты қабірлері болып табылады. Олардың үш мың жылдан артық тұрған қуатты тас қабырғалары ежелгі адамдардың аса мықты дене күші мен құдіретті рухын көрсетеді. Бұл алып құрылыстар өздерінің зәулімділігі мен сәулет өнері бойынша әлемнің әр бөлігінде орналасқан ежелгі дәуір ескерткіштерімен бір қатарда тұрады» [2; 8-т., 447-448-бб.]. Ғалым Англиядағы неолиттің және қола ғасырының атақты ескерткіштер кешені Стоунхенджді айтқан болатын; ол кезде белгілі себептермен «капиталистік» артефактілерді ашық мадақтауға батпады. Жинақтың 13-томына (2012, 576-б.) Қазақ хандығы құрылғанға дейінгі тарихи кезең туралы бұрын жарияланбаған (этнологияға тыйым салынған) эсселер кіреді: «Қазақтың ежелгі рулары және Қазақ хандығының құрылуы», «Тарихи дәуірдегі қазақ тайпаларының жазу мәдениеті», «Таңбалы тас жазуы – ұлы мұра», «Қасқыр тотемді петроглифтер – шапырашты руының тотемі», «Оразмұхамедтің кітапханасы» және т.б. Осы том, басқалары сияқты, дереккөздердің факсимилелерімен, жартастардағы суреттердің фотосуреттерімен және ғалымның өз қолтаңбаларымен иллюстрацияланған [2; 13-т., 82б.]. Жартастарға салынған суреттерді зерттей келе, қазақ ғалымы қазақ халқын құраған тайпаларда жазуды деген қорытындыға келді: «...Найман, керей, ұйғыр тайпаларының мәдениеті жоғары деңгейде болды. Бұл тайпалар жазуы бар халықтарға жатты. Бартольд пен Пельо көне ұйғыр жазуы моңғолдарға наймандар және керейлер арқылы жетті деп жазады. Ғалымдардың пайымдауынша, Батыс Алтай–Саура және Тарбағатай тауларында кездесетін және Х–ХII ғасырларға жататын жартастардағы жазбаларды қарлұқтар, наймандар және керейлер қалдырған [2; 13-т., 88-б.]. Сонымен, ұлттық-мәдени ұқсастықты зерттеу әдіснамасын кеңестік қоғамтанушылар қатты ұстанған; қазіргі заманғы шығыстанушылардың бүгінгі күні қолдары жететін шетелдік мұрағаттарды зерттеу және тарихнамада өздерінің дәлелді сөздерін айтып үлгеріп, негізді осыған тұрарлықтай «қондырмамен» толықтыруы ғана қалады. Www.amazon.com сайтындағы басылымды шолып шыққанның өзінде-ақ түңілуге болады: тақырыптардың мәні кеткен, дереккөздер біреуден көшіріп алынған, Орталық Азия өңірі халықтарының рөлі мен орны қарастырылмайды. Теориялық тұрғыдан алғанда, белгіленген саладағы зерттеу нысанасының тарихын зерттеу және түсіндіру жазылмаған сызба бойынша құрылып келді және құрылуда: байланыстың белгілі деңгейлері бар. Аумақты қамту бойынша жаһандық ең жоғарғы және ауқымды деңгей – бүкіләлемдік халықаралық қатынастар деңгейі болып табылады. Келесі, бізді аса қызықтыратын

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ ставляют собой обширные подземные усыпальницы племенных вождей. Их мощные каменные стены, простоявшие более трех тысяч лет, свидетельствуют о невероятной физической силе и могучем духе древних людей. Эти величавые сооружения по своей грандиозности и строительному искусству стоят в одном ряду со знаменитыми памятниками древности, расположенных в разных частях света». [2; Т. 8, cc. 447-448] Ученый имел в виду знаменитый Стоунхендж, комплекс памятников неолита и бронзового века в Англии; по понятным причинам избегая в то время открыто восхвалять «капиталистические» артефакты. 13-й том серии (2012, 576 с.) включает ранее не публиковавшиеся (этнология табуирована) эссе об историческом периоде до основания Казахского ханства: «Древние казахские племена и образование Казахского ханства», «Тарихи дәуірдегі қазақ тайпаларының жазу мәдениеті», «Таңбалы тас жазуы – ұлы мұра», «Петроглифы с тотемом волка – тотем племени шапрашты», «Оразмұхамедтің кітапханасы» и др. Данный том, как и все остальные, проиллюстрирован факсимиле источников, фотоснимками наскальных рисунков и собственно автографами ученого [2; T.13, с.82]. Исследуя наскальные изображения, казахский ученый сделал вывод о наличии письменности у племен, составивших казахскую народность: «…Культура племен найманов, кереев, уйгуров была на высоком уровне. Эти племена относились к народам с письменностью. Бартольд и Пельо писали, что древнеуйгурская письменность перешла к монголам через найманов и кереев. По убеждению ученых, наскальные надписи встречаются в горах Западного Алтая – Саура и Тарбагатая и относящиеся к Х – ХII вв., сделаны карлуками, найманами и кереями» [2; T.13, с.88]. Словом, методология исследований национально-культурной идентичности поразительным образом советскими обществоведами выдержана; современным востоковедам остается нарастить базис достойной «надстройкой», изучая доступные ныне зарубежные архивы и успеть высказать свое веское слово в историографии. Даже поверхностный обзор изданий на сайте www.amazon.com способен разочаровать: темы избитые, источники заимствованные, роль и место народов региона ЦА не затрагивается. Теоретически, изучение и изложение истории предмета исследований, в обозначенной области, строилось и строится по негласно заданной схеме: имеют место известные уровни контактов. Самый верхний и масштабный уровень, глобальный по охвату территории, есть уровень всемирных международных отношений. Следующий уровень, интересующий нас в большей степени, – уровень региональных международных отношений. Региональные контакты не могли развиваться вне зависимости от тенденций развития глобальных международных отношений. Наконец, наиболее изучаемый на се-

деңгей – өңірлік халықаралық қатынастар деңгейі. Өңірлік байланыстар ғаламдық халықаралық қатынастардың даму үрдісіне қарамастан дами алмайды. Одан кейін, бүгінгі күні барынша зерттелген деңгей – жергілікті құрлықішілік қатынастардың дамуындағы үрдістерді тікелей және жанама түрде көрсететін екіжақты қатынастар. Жеке иеліктердің өңірішілік экономикалық мүдделерінің тығыз шиеленісі Орталық Азияда 18 ғасырда анық көрінді. Қырым, Еділ бойы және Орал, Батыс Сібір мен Моңғолия, Шыңжан мен Үндістан, сондай-ақ Ауғанстан мен Иран ресурстары Ресей кәсіпкерлерін қызықтырды. Бұғаздар мен ықпал ету аймақтары үшін болған түрік-орыс соғыстары Орталық Азиядан шыққан тауарлардың Қырымға, одан әрі Еуропаға жетуіне тосқауыл болды. Осыған орай бірыңғай ислам аясының болуына қарамастан, хандар саясатының Қиыр Шығыс бағыты жанданады. Бұл үрдісті бұрын саясаттанушылар [3] мен тарихшылар сипаттаған [4]. Түркілердің Еуразия шегінде өздері таратқан аманат жүйесі туралы ерекше айтуға болады (консулдық, дипломатиялық өкілдік тәрізді) [5]. Өңір тұрғысынан а лғанда, әртүрлі т арихи кезеңдердегі халықаралық қатынастар жүйесі – күштері полярлық бағыттағы қарамақайшылықтардың шиеленісі, оны жай ғана қабылдауға болмайды. Тараптардың жақындауы алдында жерді мейілінше тексеріп барлау жүргізілген еді. Орталық Азия державалардың алысты көздеген жоспарлары бүркемеленіп (көбіне жүрек қалауымен де) іске асырылатын батыс ғалымдарының, саяхатшыларының жан-жақты зерттеулерінің объектісі болғаны құпия емес. Қазақтардың Шыңжанмен шекаралас меженің бойына жаппай қоныс аударуы Жоңғар хандығын маньчжурлардың қыруына байланысты ХҮІІІ ғасырдың ортасынан бастап «жандана түсті». Қазақ-цин қатынастарының саясаты артефактардың табылуына қарай біртіндеп толық ашыла бастады. Мағынасы бойынша емес, мерзімі бойынша соңғы табылған заттар туралы өзінің жақында сөйлеген сөзінде ҚР ҰҒА мүшекорреспонденті М.Х.Әбусейітова жақсы айтты [6]. Шығыстану археологиялық экспедицияларының (2004-2009 жж.) шетелдік мұрағаттардан, қорлардан, кітапханалардан, мұражайлардан тапқан материалдары бірегей болып табылады. Олардың негізінде шығыс тілдерінен түсініктемелері, глоссарийлері, көрсеткіштері бар аудармалар жасалды. 2004-2009 жылдар аралығында кітаптар жинағы (30 том) басылып шығарылды. Оған: «Қазақстан тарихы парсы, түрік, араб, қытай, моңғол, армян дереккөздерінде», «Қазақстан тарихы шығыс миниатюраларында», «Анри Мозердің қорынан алынған Қазақстан тарихы және мәдениеті жөніндегі қолжазбалар мен артефактілер», «Шақпақ ата», «Цин дәуіріндегі қытай-қазақ өзара қарым-қатынастары жөніндегі мұрағаттық құжаттардың жинағы» (2 факсимиле, 4 том), «Шет елдердегі қазақтардың сәндік-

годня уровень – двусторонние отношения, которые прямо и косвенно отражают тенденции в развитии локальных внутриматериковых отношений. Тесное переплетение внутрирегиональных экономических интересов отдельных владений, ярко проявилось в ЦА в 18 веке. Ресурсы Крыма, Поволжья и Урала, Западной Сибири и Монголии, Синьцзяна и Индии, а также Афганистана и Ирана привлекали российских предпринимателей. Турецко-русские войны за проливы и зоны влияния перекрыли доступ товаров из ЦА в Крым и далее, в Европу, в связи с чем, вопреки казалось бы, единому исламскому фону, актуализируется дальневосточный вектор политики ханов. Эта тенденция описана ранее политологами [3] и историками. [4] Отдельно можно говорить о системе аманатства у тюрков, распространенной ими в пределах Евразии (своего рода консульства, диппредставительства). [5] Система международных отношений на разных исторических этапах, в региональном разрезе, – сложный клубок противоречий, с полярными векторами сил, воспринимать которые упрощенно, нельзя. Сближению сторон предшествовала скрупулезная разведывательная рекогносцировка, не секрет, что ЦА была объектом пристального исследования западных ученых, путешественников, под видом которых (а часто и по велению сердца) осуществлялись далеко идущие планы держав. Массовые миграции казахов вдоль пограничной межи с Синьцзяном «активизировались» с сер. ХVIII в., ввиду известных событий, связанных с истреблением Джунгарского ханства маньчжурами. Политес казахско-цинских отношений стал постепенно раскрываться во весь рост, по мере обнаружения артефактов. О последних по времени, но не по значению, находках замечательно сказано в недавнем выступлении член-корр. НАН РК Абусеитовой М.Х.[6] Материалы, обнаруженные востоковедными археографическими экспедициями (2004-2009 гг.) в зарубежных архивах, фондах, библиотеках, музеях, являются уникальными. На их базе осуществлены переводы с восточных языков с комментариями, глоссариями, указателями. За период 2004-2009 гг. опубликованы серии книг (30 томов!), в том числе: «История Казахстана в персидских, тюркских, арабских, китайских, монгольских, армянских источниках», «История Казахстана в восточных миниатюрах», «Рукописи и артефакты из фонда Анри Мозера по истории и культуре Казахстана», «Шақпақ ата», Сборник архивных документов по китайско-казахским взаимоотношениям в Цинский период (2 факсимиле, 4 тома), «Раритеты декоративно-прикладного искусства казахов за рубежом» и др. Благодаря Государственной программе «Мәдени мұра», сотрудники Института востоковедения им. Р.Б. Сулейменова Министерства образования и науки РК обнаружили уникальные архивные документы в Китае – более 300 на чагатайском и китайском языках, и более 3000 – на маньчжурском и ойратском,

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ қолданбалы өнерінің раритеттері» және т.б. жатады. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы арқасында ҚР Білім және ғылым министрлігінің Р. Б . С ү л е й м е н о в а т ы н д а ғ ы Ш ы ғ ы с т а н у институтының қызметкерлері Қытайда ерекше мұрағат құжаттарын тапты. Олардың 300-ден астамы шағатай және қытай тілдерінде және 3000-нан көбі маньчжур және ойрат тілдерінде жазылған, қазақ хандары мен сұлтандарының көршілес мемлекеттердің билеушілеріне жазған ресми хаттары болып табылады. Дипломатиялық қатынастар: қазақ-қытай, қазақ-ресейлік, қазақ-қырғыз, қазаққоқандық, қазақ-ойрат және т.б. туралы құжаттар табылды. «Цин дәуіріндегі қытай-қазақ өзара қарымқатынастары жөніндегі мұрағаттық құжаттардың жинағы» Қазақстан-Қытай жобасы шеңберінде құжаттардың (І-ІІ томдар) факсимилесі жарияланды, олардың төрт томдық қазақ тіліне жасалған аудармасы басылып шықты. Қытайдың алғашқы мұрағатының құжаттары терең екіжақты дипломатиялық дәстүрлер болғанын көрсетеді. Бұл бейнелеу өнері картиналары, миниатюралар, фотосуреттер мен қолданбалы өнер бұйымдары түріндегі бірегей құжаттармен расталады. Париждің кітапханалары мен мұрағаттары қорларынан «Қазақтар сыйға жылқы тартуда» бірегей картинасын тапты. Ол шығыс халықтарының көркем мұралары сақталатын Париждегі Гимэ шығыс өнері мұражайында болған. Бұл әзірше табылған 1757 жылғы жалғыз картина, қазақтардың сый (үш арғымақ) тарту дипломатиялық салтын көрсетеді. Қазақтың хандары мен сұлтандарының, атап айтқанда, Абылай хан, Болатхан сұлтан, Уәли сұлтан мен басқалардың шығыс мемлекеттері билеушілерімен хат жазысқандығы туралы бірегей деректер табылды. Хаттарда Абылай ханның император Цяньлунмен дипломатиялық қатынастар, елшілер алмасу, қазақ хандығында да, Цин империясында да лауазымды тұлғаларды тағайындау, т.б. туралы деректер бар. Материалдарды талдау қазақ хандарының ордаларында дипломатиялық сипаттағы хан жарлықтарын шығарып тұрған кеңселер болғанын дәлелдейді. Орталық Азияның полимәденилігі сыртқы күштердің пайдасына қызмет атқарды. Өйткені этносаралық қайшылықтар халықты ыдыратудың және билеушілердің тақтан бас тарту сызбаларын жасауға мүмкіндік берді. Кейбір этникалық және рулық топтардың жікшілдік пен жаулығы кезеңі өңірді отарлау үдерісінің табысты болуына әсер етті. Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар аталған кезеңде, олардың әртүрлігі жағдайында, көшпенділердің миграциясы екіжақты қатынастарда «ұсақ картаға» айналған кезде, РесейҚытай қатынастарындағы «Іле дағдарысынан» басқалары, ашық әскери қарсыластыққа айналмады. Қазақтардың «шығысқа» көшу сипатын

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ содержащие официальные письма казахских ханов и султанов, направленные правителям соседних государств. Найдены документы о дипломатических отношениях: казахско-китайских, казахско-российских, казахско-кыргызских, казахско-кокандских, казахско-ойратских, др. В рамках казахстанско-китайского проекта «Сборник архивных документов о казахско-китайских взаимоотношениях в Цинский период» опубликованы факсимиле документов (тома I-II), изданы переводы их на казахский язык в четырех томах. Архивные документы Первого Исторического архива Китая свидетельствуют о глубокой двусторонней дипломатической традиции, что подтверждается уникальными артефактами в виде изобразительных картин, миниатюр, фотографий и изделий прикладного искусства. В фондах библиотек и музеев Парижа выявлена уникальная картина «Казахи преподносят дары лошадьми», хранящаяся в Музее восточного искусства Гимэ в Париже, где хранятся художественные реликвии народов Востока. Это единственная пока найденная картина 1757 г., представляющая дипломатический церемониал подношения казахами даров (три скакуна). Найдены уникальные сведения о переписке казахских ханов и султанов, в частности, Абылайхана, султана Болат-хана, Уали-султана и других, к правителям восточных государств. Переписка содержит сведения о дипломатических отношениях Абылай-хана с императором Цяньлунем, об обмене послами, назначении должностных лиц, как в Казахском ханстве, так и в Цинской империи, др. Анализ материалов доказывает, что в ставках казахских ханов существовали канцелярии, издававшие ханские указы дипломатического характера. Поликультурность ЦА сослужила пользу внешним силам, так как наличие межэтнических разногласий позволяло выстроить схемы разобщения населения и отречения от престола владетелей. Этап сепаратизма и вражды отдельных этнических и родовых групп способствовал успеху процесса колонизации региона. Международные контакты в ЦА в указанный период, при всем их разнообразии, не вылились в откровенное военное противостояние, за исключением «Илийского кризиса» в российско-китайских отношениях, когда миграции кочевников оказались «разменной картой» в двусторонних контактах. Следует различать и характер «восточных» миграций казахов на: добровольный во второй половине ХVIII в. и – вынужденный, в ХIХ - начале ХХ вв. Наличие границ владений и строго очерченных обязательств в отношении соседей, суд биев, дипломатическая служба: все эти признаки государственности регистрируются источниками уже пять с половиной веков, как минимум. Транзитное положение ЦА обеспечивало логистику торговых магистралей, караванных троп и поток миссионеров и купцов. Содержание восточных письменных и

да жіктеуіміз керек: ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысындағы ерікті түрдегі және ХІХ ғасыр – ХХ ғасырдың басындағы еріксіз көшу. Иелік ететін шекаралардың және көршілерге қатысты қатаң шектелген міндеттердің, билер соты, дипломаттық қызметтің болуы – мемлекеттіліктің мұндай белгілерін дереккөздер кем дегенде бес жарым ғасыр бойы тіркеп келеді. Орталық Азияның транзиттік жағдайы сауда магистральдары, керуен соқпақтары және миссионерлер мен саудагерлер легі логистикасын қамтамасыз етті. Шығыстың жазбаша және эпиграфиялық, басқа ескерткіштері мен артефактілерінің мазмұны Орталық Азия халықтарының және шекаралас облыстардың тарихы мен нормативтік, ресурстық, идеялық және рухани ортақтығын дәлелдейді. Жаңа әдіснамалық тұрғыдан мақсатты түрде іздену, оның ішінде шетелдік мұрағаттардан және ғылыми коллекциялардан, Орталық Азиядағы мемлекеттіліктің ерекшеліктері туралы бұрынғы түсініктерді толықтырады. Бұған БҰҰ Бас Ассамблеясының 67-сессиясында қабылданған «Әлем игілігі үшін дінаралық және мәдениетаралық диалогты, өзара түсіністікті және ынтымақтастықты ілгері жылжыту» қарары ықпал етеді. Оның негізгі элементі Қазақстан бастама жасаған 2013-2022 жылдардағы кезеңде Мәдениеттерді жақындастырудың халықаралық онжылдығының жариялануы болды. Әдебеиттер: 1. М.Қозыбаев, Дала өркениеті және оның сабақтары//Абай, 1998, №4, 1-5-беттер. 2. Ә.Х.Марғұлан, 14 томдық шығармалар жинағы/Ә.Х.Марғұлан, Шығармалары, Алматы: «Алатау», 2007 – 2012. 3. Е.Қарин, Қазақ-қытай қатынастарының 1775-1758 жылдардағы динамикасы // Саясат, 1999, № 3 және т.б. 4. Г.Қ.Мұқанова, Ресей-Қазақстан-Қытай қатиынастары тұрғысындағы Орталық Азия. Петропавл: Солтүстік Қазақстан университеті ЗТО, 2000, 557-бет; Осы автор, Абылай ханның стратегиясы // Мысль, 2011, №1, 90–92-беттер; Mukanova G. (2012) International relations around Central Asia, the media coverage: critical discourse analysis (Kazakhstan, the line ХХ-ХХI centuries). // ҚазҰУ хабаршысы, тарих сериясы, 2012, № 3, 116–121-беттер. 5. Г.Қ.Мұқанова, әл-Фараби және түрік құқығы // ҚазҰУ хабаршысы, заң сериясы, 2012, № 3 (63), 12–15-беттер. 6. М.Х.Әбусейітова, Қазақ хандығын зерттеу тарихындағы жаңа жаңалықтар, 07.09.2015. Электрондық ресурс. [Қол жетімді режим]: http://www.history-state.kz/ru/?ELEMENT_ID=6 07&bxajaxid=ccb6ad31101c9f96b7955bebd0da3f59

эпиграфических, других памятников и артефактов свидетельствует о нормативной, ресурсной, идейной и духовной общности культур и истории народов ЦА и смежных областей. Целевые поиски, с новых методологических позиций, в том числе – в зарубежных архивах и научных коллекциях, дополняют прежние представления о специфике государственности в ЦА. Этому способствует принятая на 67-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН резолюция «Продвижение межрелигиозного и межкультурного диалога, взаимопонимания и сотрудничества на благо мира», основным элементом которой является провозглашение инициированного Казахстаном Международного десятилетия сближения культур на период 2013-2022 гг. Литература: 1. См. Козыбаев М.К. Степная цивилизация и ее уроки // Абай,1998, №4, сс.1-5. 2. Маргулан А. Х. Собрание сочинений в 14ти томах. / А.Х.Маргулан. Шығармалары, Алматы: «Алатау», 2007 – 2012. 3. Карин Е. Динамика казахско-китайских отношений в 1755-1758 гг. // Саясат, 1999, № 3 и др. 4. Муканова Г.К.Центральная Азия через призму отношений: Россия-Казахстан-Китай. Петропавловск: ИТЦ Северо-Казахстанский Университет, 2000, 557 с.; Ее же. Стратегия Абылай хана // Мысль, 2011, №1, сс. 90 – 92; Mukanova G. (2012) International relations around Central Asia, the media coverage: critical discourse analysis (Kazakhstan, the line ХХ-ХХI centuries). // Вестник КазНУ, серия историческая, 2012, № 3, сс. 116 – 121. 5. Муканова Г.К. аль-Фараби и тюркское право // Вестник КазНУ, серия юридическая, 2012, № 3 (63), сс. 12 – 15. 6. Абусеитова М.Х. Новые открытия в истории изучения Казахского ханства 07.09.2015. Электронный ресурс. [Режим доступа]: http://www.history-state.kz/ru/?ELEMENT_ID=6 07&bxajaxid=ccb6ad31101c9f96b7955bebd0da3f59

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Казахстан в мировой ориенталистике Қ а з а қ с т а н н ы ң ж ә н е О рт а л ы қ А з и я н ы ң тарихына арналған соңғы еңбектердің арасында ат ап өтетін негізгі жұмыстың бірі біздің әріпте сіміз – Қазақстан Ре спубликасының Беларусь Республикасындағы Елшілігінің кеңесші уәкілі, саясаттану ғылымдарының докторы Мурат Лаумулиннің – Қазақ хандығының 550 жылдығына орай жазған « Әлемдік ориенталистикадағы Қазақстанның және Орталық Азияның тарихы» атты еңбегі. 3 томнан тұратын бұл кітаптың ұзақ тарихы бар. Кітапты жазу туралы ой 1980-ші жылдың соңында туса да, кітаптың аяқталуы 25жылға дейін созылды. 3 томнан тұратын, осы басылымның құрылымы келесідегідей көрініс табады. 1-ші бөлім, аты айтып тұрғандай, Орталық Азия мен Ішкі Еуразияның қалыптасуы мен дамуына арналған. Егер осы бағыттың эвалюциясы және біздің аймақ туралы білімнің толығуы Батыс Еуропа елдерінде (сонымен қатар АҚШ-та) біздің әріптестерімізбен жақсы деңгейде зерттелген болса, Орталық Азияны тану Шығыс, Оңтүстік және Солтүстік Еуропада үлкен аудиторияға және академиялық ортаға аз танымал. Орталық Азиялық зерттеулерге қатысты айтар болсақ, Шығыс елдеріне, деректану бөлімінен басқа, бұл бағыттар әліде аз танымал. Осыған байланысты, осы бағыт біздің аудиториямызға белгілі бір қызығушылық тудырады деген үміттеміз. Екінші бөлімі «Шет елдік шығыстанушылардың

Среди последних трудов, посвященных истории Казахстана и Центральной Азии следует назвать фундаментальное исследование нашего коллеги – советника-посланника Посольства Республики Казахстан в Республике Беларусь, доктора политических наук Мурата Лаумулина – «История Казахстана и Центральной Азии в мировой ориенталистике», приуроченное к 550-летию Казахского ханства. У этой книги, состоящей из 3 томов, долгая история. Она была задумана еще в конце 1980-х годов; однако завершение книги затянулось практически на двадцать пять лет. Структура настоящего издания, которое состоит из четырех частей (разделенных в 3 тома), выглядит следующим образом. Первая часть посвящена, как следует из названия, становлению и развитию востоковедных школ в контексте изучения Центральной Азии и Внутренней Евразии. Если эволюция этих школ и накопление знаний о нашем регионе в крупных западноевропейских странах (а также в США) достаточно хорошо изучены нашими коллегами, то развитие центральноазиеведения в странах Восточной, Южной и Северной Европе менее известно широкой аудитории и академическим кругам. Что касается центральноазиатских исследований в странах Востока, то за исключением источниковедной части, эти школы еще менее известны. В этой связи мы надеемся, что данная часть будет представлять определенный интерес для нашей аудитории. Вторая часть «Древняя и средневековая история Цент ральной Евразии в т рудах зарубежных

еңбектеріндегі ерте және орт а ғасырдағы Орталық Еуразия тарихы» – біздің бөлімнің ең ауқымдысы. Ол өзіне ерте және орта ғасыр авторларының Орталық Азияның тарихы туралы дереккөздерін, байырғы дереккөздерді, ислам тарихын және қытай деректерін қамтиды. Келесі кезекте аймақтың орта ғасырлық тарихын зерттеудегі негізгі бағыттарын зерттеу жүреді. Ол бағытт арға номадтық концепция және көшпенділік мәдениеті, түркітану, алтайтану және ерте және орта ғасырлық аймақ тарихы туралы тілтану, турфандық зерттеулер және ұйғыртану, қыпшақтану жатады. Өкінішке орай, шағатай зерттеулері бұл бөлімде тым қарапайым берілген. Екінші бөлімнің бөлек т арауында ерте және орта ғасырдағы ірі көшпелі Еуразия империялары – ғұн, ежелгі түрік, моңғол және Моңғол империясының эпигондары, Тимур империясы. Екінші бөлімді Орталық Азия аймағына, әсіресе мәдениетке, әлемдік діндердің ықпалы туралы тарау аяқтайды. Ол өзіне буддизм және христиан діндерінің рөлі туралы негізгі теориялар мен концепциялар анализін қамтиды, Орталық Азиядағы Исламтанудың және ислам цивилизациясының дамуын көрсетеді, суфизмнің ислам дінін тарату мен нығайтудағы аймақтағы рөлін айқындайды. Орталық Азиядағы ислам және Орталық Азиядағы исламдық мәдени мұра бөлек сұрақ ретінде көрсетілген. Кітаптың үшінші бөлімі қазақтардың тарихы

востоковедов» – наиболее обширная в нашем издании. Она включает в себя главу, в которой рассматриваются древние и средневековые источники по истории Центральной Азии, включая сведения древних авторов о народах Центральной Азии, средневековые источники, автохтонные источники, мусульманскую историографию, а также китайские источники. Далее следует изучение основных направлений в исследовании средневековой истории региона. К ним относятся такие направления, как концепции номадизма и культурологии кочевничества, тюркология, алтаистика и языкознание о ранней и средневековой истории региона, турфанские исследования и уйгуроведение, кипчаковедение (куманология). К сожалению, чагатайские исследования в данном издании представлены крайне скромно. Отдельной главой во второй части представлена проблематика крупных кочевых империй Евразии в древности и средневековье – гуннов, древних тюрок, монголов и эпигонов Монгольской империи, империя Тимура. И наконец, завершает вторую часть глава о влиянии на регион мировых религий, особенно на культуру Центральной Азии. Она включает анализ основных теорий и концепций о роли таких религий как буддизм и христианство, показывает развитие исламологии и изучение мусульманской цивилизации в Средней Азии, роль суфизма в распространении и укреплении ислама в регионе. Отдельным вопросам выделен ислам в Средней Азии и исламское культурное наследие в Центральной Азии.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ мен этнографиясын зерттеуге арналған (негізінен батыс шығыстануда). Мұнда ең кең проблематика берілген: Жаңа заман қазақтары жайлы ертедегі дереккөздер; қазақтар мен Қазақстан жайлы Еуропалық саяхатшылар мен зерттеушілердің деректері мен бақылаулары. Темір әулетінен кейінгі Орта Азия, Қазақ хандығының құрылуы мен гүлденуі, хандықтың тоқырауы, Кіші жүздің Ресейге қосылуы, Орта жүзді жаулап алу, даладағы кедергі көрсету, Ұлы жүзді бағындыру және Орта Азияны басып алу сияқты деректерді қо с атын Қазақ хандығының (550 жылдық мерейтойы осы монографияның басылымын жеделдетуге мүмкіндік берді) тарихы шетелдік зерттеушілермен тарихи контекстте мазмұндалған. Жеке тарауда географиялық фактор мен табиғи орта, әлеуметтік құрылым, саяси жүйе, және қазақтардың көшпенді мәдениеті сияқты ғылыми мәселелер контекстіндегі қазақ номадизмінің феномені қарастырылады. Дәстүрлі көшпенді қазақ қоғамының модернизациясы сияқты әлі күнге дейін өзекті мәселе де назарсыз қалмады. Осыған байланысты келесі сұрақтарға батыс зерттеушілерінің көзқарастары берілген – орыс ықпалы, мәдени өзгерістер: еуропеизация мен орыстану, және де әлеуметтік-экономикалық модернизация. Бұл бөлімді батыс зерттеушілердің шет елдегі қазақтарды, негізінен Қытай, Түркия мен Моңғолиядағы қазақтарды зерттеуіне экскурс аяқтайды. Кітаптың төртінші бөлімі Орталық Азияны з е р т т е у ко н т е к с т і н д е г і ш ы ғ ы с т а н у м е н саясаттанудық сабақтастығы мен байланысын көрсетеді. Бұл бөлімді батыс зерттеушілерінің еңбектеріндегі аймақтың революцияға дейінгі тарихы ашады. Осы тұста екі улкен мәселе үстемдік етеді: Орталық Азияның Ресейге қосылуы және сонымен байланысты “Үлкен Ойын”. Алайда, негізгі орын заманауи саясаттанудағы Орталық Азия мен оның тарихының зерттеуіне тиесілі. Бұл аймақ пен жеке орталық азия мемлекеттері жайлы көптеген басылымдар негізінен тарихи экскурстан тұратынына байланысты. Ғылыми тұрғыдан бұл пассаждардың ешқандай ғылыми маңызы жоқ (сирек жағдайларды қоспағанда). Дегенмен, бейненің тұтастығы үшін ең концептуалды басылымдар материалдың контекстіне енгізілген. Осы басылым Орталық Азия мен Еуразияның тарихы жөніндегі әдебиеттің деректанушылық және тарихи корпусын түгел қамтуға көзделмеген, ол мүмкін емес те. Жыл сайын жаңа дереккөздер ашылады, тұрақты түрде жаңа тұжырымдамалар, түсіндірулер мен теориялар шығады. Автордың баяндауы бойынша бұл жайт академиялық ғылымдарды жақтаушыларды қуантпай қоймайды. Бұл қорытындымен келіспеуге болмайды.

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ Третья часть книги посвящена собственно изучению истории и этнографии казахов (преимущественно в западном востоковедении). Здесь представлена самая широкая проблематика: ранние источники и сведения о казахах Нового времени; записи и наблюдения европейских путешественников и исследователей о казахах и Казахстане. В историческом контексте словами иностранных исследователей (преимущественно современных) изложена история Казахского ханства (чей 550-летний юбилей предоставил возможность для ускорения публикации данной монографии), которая включает в себя такие сюжеты, как Средняя Азия после тимуридов, образование и расцвет Казахского ханства, закат ханства, присоединение Младшего жуза к России, завоевание Среднего жуза, сопротивление в степи, подчинение Старшего жуза и завоевание Средней Азии. Отдельная глава рассматривает феномен казахского номадизма в контексте таких научных проблем как географический фактор и природная среда, социальная структура, политическая система и кочевая культура казахов. Не оставлена без внимания и такая животрещущая и актуальная до сих пор проблема как модернизация традиционного кочевого казахского общества. В этой связи изложены западные взгляды на следующие вопросы – русское влияние, культурные изменения: европеизация и русификация, а также социально-экономическая модернизация. Завершает эту часть экскурс в изучение западными исследователями казахов за границей, в основном в Китае, Турции и Монголии. Четвертая часть книги показывает преемственность и взаимосвязь востоковедения и политологии в контексте изучения Центральной Азии. Открывает эту часть дореволюционная история региона в трудах зарубежных исследователей. Здесь доминировали две наиболее крупных проблемы: присоединение Центральной Азии к России и связанная с ней т.н. «Большая Игра». Но основное место принадлежит изучения Центральной Азии и ее истории в современной политологии. Это связано с тем, что многочисленные публикации о регионе и отдельных центральноазиатских государствах включат в себя, как правило, исторический экскурс. С научной точки зрения эти пассажи не имеют (за редким исключением) никакого научного значения. Тем не менее, для целостности картины наиболее концептуальные издания включены в контекст материала. Данное издание не претендует на полнейший охват всего источниковедческого и историографического корпуса литературы по истории Центральной Азии и Евразии, что и невозможно. Каждый год открываются новые источники, постоянно выдвигаются новые концепции, трактовки и теории. И это не может не радовать почитателей академической науки, как заключает автор. И с этим выводом нельзя не согласиться.

Түркі елінен – Қазақ Хандығына дейін От тюркского эля к казахскому ханству Қараша айында Мәскеу қаласында «түркі елінен қазақ хандығына дейін» атты халықаралық ғылыми-практиқалық конференция өтті. Осы конференцияның ұйымдастырушы өкіл ретінде М.В.Ломоносов атындағы ММУ Азия және Африка елдерінің институты, Ресей мемлекеттік кітапханасының шығыс әдебиет орталығы және Ресей Федерациясында орналасқан Қазақстан Республикасы елшілігінің көмегімен өтті. Бұл форум 10-нан астам Әзірбайжан, Қытай, Қырғыстан, Ресей, Түркия, Өзбекістан елдерінен жетекші тарихшыларды, филологтарды, шығыстанушыларды жинады. Осы ғылыми тезис конференциясына 140-тан астам тарихшығалымдарды, лингвистерді, саясаттанушыларды, қаржыгерлерді жіберді. Ғалымдардың көз алдына әралуан мәселелер түседі, өткен шақтан бүгінгі күнге дейін қатысы бар, және руналық жазбадан бастап 21-ші ғасырдағы еуразиялық ортақтық тақырыбына дейін, Орталық Азия аймағы туралы ерте-араб географиялық көрінісінен бастап жаңа Жібек Жолының қалыптасуына дейінгі мәселелер. Конференцияны ашқан кезде, М.В. Ломоносов атындағы ММУ-дің Президенті Михаил Мейер тарихи оқиғаларға негізделген және жазбаша құжаттарға негізделе отырып, Қазақ хандығының тарихы бес жарым ғасырмен шектелмейді де терең тарихқа кетеді деп сенімді жариялады. «Сондықтан түркі елінен – қазақ хандығына дейін» деп конференцияны атадық - деп айтты М.Мейер. Ол Қазақ Хандығының ұзақ әскері-саяси тұрақтылығын атап өтті, және бір ерекшілігі бар, ол көршілес отырықшы елдермен салыстырмалы түрде бейбіт қарым-қатынас, бұл ортағасырлық мемлекеттерге келгенде сирек құбылыс. Бұл конференцияда әр түрлі елдерден кең құрамды ғалымдарды жинауы, еуразиялық және түркітілдес халықтар кеңестігіне ғылыми байланыстын нығайуының куәсі. Ресей Федерациясындағы Қазақстан елшілігінің уәкіл кеңесшісі Марат Сыздыков ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың сөйлеген сөзін дәйектеді: «Қазақ Хандығының мемлекеттік бірігуі қазақ этносын топтастыру ішінде маңызды рөл ойнайды.» Бүгінгі күнде жаңа тарихи кезең бойынша Қазақстан мемлекеттік көне дәстүрді жаңартып қана емес, 21- ші ғасырдағы жаңа мемлекеттік түрін құру керек. Осы салада бізге мемлекеттің бай тарихи

В ноябре в Москве состоялась международная научно-практическая конференция «От Тюркского эля к Казахскому ханству». Организаторами мероприятия выступили Институт стран Азии и Африки МГУ им. М. В. Ломоносова (ИСАА), Центр восточной литературы Российской государственной библиотеки при поддержке посольства Республики Казахстан в Российской Федерации. Форум собрал несколько десятков ведущих историков, филологов и востоковедов Азербайджана, Казахстана, Китая, Кыргызстана, России, Турции, Узбекистана, Научные тезисы на конференцию прислали свыше 140 ученых – историков, лингвистов, политологов, экономистов. В поле зрения ученых попала самая разнообразная проблематика, имеющая отношение и к далекому прошлому, и к современности – от изучения рунической письменности до темы евразийской идентичности в XXI веке, от раннеарабских географических представлений о регионе Центральной Азии до вопросов формирования Нового Шелкового пути. Открывая конференцию, президент ИСАА МГУ имени М.В. Ломоносова Михаил Мейер заявил, что сегодня, основываясь на исторических источниках и письменных документах, можно уверенно говорить о том, что история Казахского ханства не ограничивается пятью с половиной веками и уходит в глубокое прошлое. «Поэтому и было выбрано такое название конференции – «От Тюркского эля к Казахскому ханству», – подчеркнул М. Мейер. Он отметил длительную военно-политическую устойчиво сть Казахского ханства и такую его особенность, как относительно мирное взаимодействие с соседними оседлыми регионами, что было редким явлением для средневековых государственных образований. Президент ИСАА выразил удовлетворение, что конференция собрала такой широкий состав ученых из разных стран мира, что является свидетельством укрепления научных связей на евразийском и тюркоязычном пространстве. Советник-посланник посольства Казахстана в Российской Федерации Марат Сыздыков в своем выступлении процитировал слова Президента Казахстана Нурсултана Назарбаева: «Казахское ханство как государственное объединение сыграло особую роль в консолидации казахского этноса. Сегодня на новом историческом этапе Казахстан

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

тәжірибесіне сүйену қажет. Дипломаттың айтуы бойынша, Қазақстанның территориясы екіден астам мыңжылдық ішінде, жиырмадан астам мемлекеттік құрылымдар болды, ал Еуразиялық континент ортылығында қазақ хандығы 550 жыл бұрын пайда болған мемлекет, көшпенді өркениеттің ұлы туындысы болып және көп ғасырлы қазақ халқының нүктесі болып қызмет етеді, осының бәрі Қазақстан Республикасы мемлекетінде табылды. Тарихи материалдарды (Қазақстанның) зерттеу жөніндегі Республикалық ақпараттық орталығының директоры профессор Меруерт Абусеитова бұрынғы кезде Қазақстан тарихында ерекше назар мен арнайы зерттеуді қажет ететін үлкен ерекшеліктер, өзіндік «тарихи салымдар» қалыптасқан. Ол Қазақстан тарихын зерттеудегі соңғы ашылулар жайлы айтты және осыған орай мемлекеттік бағдарламалардың маңыздылығын атап өтті. Бұл бағдарламалардың арқасында, қазақ мемлекеттігінің тарихын объективті зерттеуде үлкен маңызы бар қазақстандық дереккөздер және ақпараттықаналитикалық базаның бірегей артефакттар мен архивтік материалдардың көшірмесімен толуы мен кеңеюі мүмкін болды. Ортағасырлық даланың тілдік палитрасы ААЕИ түрік филология кафедрасының басшысы, профессор Дмитрий Насиловтың сөз сөйлеуінің тақырыбы болды. Ол: «бізге белгілі ежелгі түркі жазбаларының ескерткіштері тілге қатысты біркелкі емес және осы ескерткіштер пайда болған кезеңдегі диалекттердің ерекшеліктерін көрсетеді» - деді. Оның ойынша, бұл тілдік айырмашылық XI ғасырға дейін қалыптасы. Бұл жайт Махмұт Қашғаридың «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегінде көрсетілген,

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

стремится не только возродить древние традиции государственности, но и создать новый тип государственности в терминах грядущего XXI века. На этом поприще необходимо опираться на богатейший исторический опыт. Мечтая о достойном будущем, мы должны помнить о достойном прошлом». По словам дипломата, за два с лишним т ы с я ч е л е т и я н а т е р р и т о р и и К а з а хс т а н а существовало около двадцати государственных образований, а возникшее 550 лет назад в центре Евразийского континента Казахское ханство стало одним из величайших детищ кочевой цивилизации и послужило отправной точкой в многовековой государственности казахского народа, нашедшей своё наиболее полное выражение в современном государстве – Республике Казахстан. Директор Республиканского информационного центра по изучению исторических материалов (Казахстан) профессор Меруерт Абусеитова отметила, что в прошлом в истории Казахстана образовались большие лакуны, своеобразные «провалы истории», требующие особого внимания и специального изучения. Она подробно рассказала о последних открытиях в изучении истории Казахстана и в этой связи подчеркнула важнейшую роль государственных программ, благодаря которым «стало возможным пополнение и расширение казахстанской источниковедческой и и н ф о р м а ц и о н н о - а н а л и т и ч е с ко й б а з ы копиями уникальных артефактов и архивных материалов, имеющих огромное значение для объективного исследования истории казахской государственности».

және бұл «түркі тілдерінің диалектік түрлілігінің өте күрделі бейнесі... көп жағынан өзінің заманауи қалпына, заманауи топтамасына жақын». Р е с е й ғ ы л ы м а к а д е м и я с ы а р хе о л о г и я институтының жетекші ғылыми қызметкері, профессор Игорь Кызласовтың сөйлеген сөзі Қазақстан жеріндегі руналық жазба ескерткіштерін зерттеуге арналды. Заманауи зерттеулердің арқасында ғалым: «қазіргі таңда Қазақстан жерінде ерте Орта ғасырда руналық жазбаның үш жүйесі қолданғаны құжатталған», - деп санайды. Бұл Жетісудан мен Маңғышлаққа дейнгі жерді толық қамтыған енисейлік жазба, Қазақстанның Шығыс өңірінде қолданылған Талас жазбасы, Төменгі және Орта Сырдарияның қалалық мәдениетіне тиесілі Ашықтас жазбасы. И. Кызласов «дамыған жазбаша мәдениет облысында болған осындай байлылық елдің сол кезеңдегі басқа елдерден айырмашылығын көрсетеді», - деп тұжырымдады. Ре сей ғылым академиясы шығыстану институтының аға ғылыми қызметкері Дмитрий Тимохин араб-парсы деректеріне сүйене отырып, Дешті Қыпшақтың көшпенді түркі тайпалары мен Хорезмнің XII ғасырдың екінші жартысындағы қарым-қатынас проблемаларын айтып өтті. Оның айтуынша, осы кезеңде түркі көшпенділері хорезм әскери машинасының маңызды бөлігіне айналады, және оның әкімшілік жүйесінен жоғары орын алады. РФ-ның Президенттік РХШжМҚА халықаралық ынтымақтастық кафедрасының жетекшісі, профессор Семед Семедов қазақтардың мемлекеттілігі осыдан 550 жыл бұрыннан да ерте қалыптасқан. Ғалым: «Мен ешкім қазақтардың Алтын Орда құрамында бола тұра мемлекеттігі болғанын жоққа шығара

Языковая па лит ра с р ед н е ве ко во й с т е п и стала темой выступления заведующего кафедрой тюркской филологии ИСАА, профессора Дмитрия Насилова. Он отметил, что «древнейшие известные нам памятники тюркской письменности в отношении языка неоднородны и от ражают о собенно сти диалектов, существовавших в э п оху п оя в л е н и я э т и х памятников». По его мнению, э т и я з ы ко в ы е р а з л и ч и я оформились к XI веку, что отражено в «Диване тюркских языков» Махмуда Кашгарского, и эта «очень сложная картина диалектного разнообразия тюркских языков… во многом близкая их современному с о с тоя н и ю , с о в р е м е н н о й группировке». Исследованию памятников рунической письменности на территории Казахстана было посвящено выступление ведущего научного сотрудника Института археологии Российской Академии наук, профессора Игоря Кызласова. Благодаря современным исследованиям «ныне на землях Казахстана надежно документировано использование в раннем Средневековье трех систем рунического письма», – считает ученый. Это енисейская письменность, обнаруженная повсеместно от Семиречья до Мангышлака, таласское письмо, использовавшееся по всему востоку Казахстана, и ачикташская письменность, принадлежавшая к городской культуре Нижней и Средней Сырдарьи. «Такое многообразное богатство, существовавшее в области развитой письменной культуры, отличает страну от многих иных земель той эпохи», – утверждает И. Кызласов. Старший научный сотрудник Института востоковедения Российской Академии наук Дмитрий Тимохин обозначил проблему взаимодействия кочевых тюркских племен Дешт-и-Кипчака и Хорезма во второй половине XII века, по данным арабо-персидских источников. По его словам, в этот период тюркские кочевники становятся важной частью хорезмийской военной машины и занимают высокие места в ее административной системе. Заведующий кафедрой международного сотрудниче ства РАНХиГС при президенте РФ профессор Семед Семедов считает, что государственность казахов сформировалась раньше, чем 550 лет назад. «Я думаю, ни один историк не будет оспаривать тот факт, что казахи, находясь в составе Золотой Орды, также имели государственность. И здесь речь может идти о

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

алмайды деп ойлаймын. Және бұл арада мәселе қазақ ұлтының ұлттық мемлекет тарапында қалыптасуына келіп тіреледі», - деп тұжырымдады. Көкшетау университетінің профессоры Қадыржан Абуев өзінің сөзінде: « хандық институты қазақ қоғамында маңызды рөл атқарғанын, әсіресе ол рутайпалардың халық болып тұрақтауының шешуші жағдайы болды», - деп айтты. Тарихшы: «Ары қарай хандық институты XIX ғасырдың 20-жылдарында патшалық үкіметпен жойылғанға дейін қазақтар мемлекеттігінің басты факторы болды» - деп қосты. Батыс Қазақстандағы тарих және археология орталығының директоры Мұрат Садықов, өзінің «Қазақстан тарихындағы Бөкей хандығының орны мен рөлі» деген баяндамасында оны күрделі көрініс және объективті процесс ретінде кұру керек деп санайды, нақты түрде қаржылау жағдайының және одан әрі көшпенді мал шаруашылығының болуы, және әлеуметтік құрылымының өзгеруі. «Бөкей Хандығы қазақ қоғамының жаңа тарихи қолайсыз жағдайларға бейімділік танытатынын көрсетті» деп айтты қазақ ғалымы. Қазақ ғалымы, Нинсян Университеттінің шет тілдері институтының шығыс тілдері және әдебиеті кафедрасының басшысы Чжао Сяоцзя 18-19-ші ғасырларда Цин империясы мен Қазақ Хандығының қарым-қатынасы туралы айтты. Өзінің айтуы бойынша, Қазақ хандығы құрылған кезінен бастап және Ресей империясына қосылуына дейінгі тарихы Орталық Азия алаңында үлкен рөл ойнады. Цин империясының Жоңғар әскерлерімен талқандалуынан кейін, Цин империясы Қазақ хандығымен бірге тікелей байланысқа түсті. Цин – Қазақ сауда-саттығы – бұл Ұлы Жібек Жолының

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

начале формирования казахской нации в рамках национального государства», – подчеркнул ученый. Профе ссор Кокшетауского университета Кадыржан Абуев в выступлении заявил, что институт ханства играл важнейшую роль в казахском обществе, в сущности он стал решающим условием консолидации родов и племен в народность. «В последующем институт ханства выступал главным фактором и символом государственности казахов вплоть до его ликвидации царским правительством в 20-е годы XIX века», – добавил историк. Директор Западно-Казахстанского центра истории и археологии (г. Уральск), доктор исторических наук Мурат Садыков в докладе «Место и роль Букеевского ханства в истории Казахстана» назвал его создание отражением сложных и объективных процессов, а именно отсутствием экономических условий для дальнейшего существования кочевого скотоводства и изменением социальной структуры. «Букеевское ханство подчеркнуло способность казахского общества выработать восприимчивость к новым неблагоприятным историческим условиям», – подчеркнул казахстанский ученый. Китайский ученый, заведующая кафедрой восточных языков и литературы Института иностранных языков Нинсянского университета Чжао Сяоцзя рассказала о взаимоотношениях Цинской империи и Казахского ханства во второй половине XVIII – начале XIX века. По ее словам, Казахское ханство с момента создания и до присоединения к Российской империи играло большую роль на исторической арене Центральной Азии. После разгрома Джунгарии Цинская империя имела прямые контакты с Казахским ханством.

жалғасы болып келеді – деді Чжао Сяоцзя. Бұл ішкі Азияның ең соңғы ауқымды сауда-саттығы болып саналады. РФ-ның Президенттік РХШжМҚА профессоры Вячеслав Михайлов «Еуразиялық интеграциядан Еуразиялық ортақтыққа» баяндамасында, ҚР Президенті Н. Ә. Назарбаевтың сөздерінде берілген заманауи еуразиялықтың проблематикасына сүйене отырып, жаңа еуразиялық ортақтық мәдени және тілдік көпқырлылықтың ортақ құндылықтары, ұлтаралық және дінаралық диалог негізінде, еуразиялық мемлекеттердің этномәдени үлгілерінің синтезі арқылы дамиды. Оның ойынша, еуразиялық ортақтықты құруда «әмбебап, аймақтық, ұлттық мінездеме мен ерекшеліктерді» көрсететін білім бері және ақпараттық кеңістік құру маңызды. Конференцияға қатысушылардың басты назарында көшпенді империяның тарихи тәжірибесі, XVIII ғ. халықаралық қатынастар жүйесіндегі Қазақ хандығы, оның Осман сұлтандарымен қ а р ы м - қ ат ы н а с ы , қ а з а қ м е м л е ке т т і г і н і ң құрылуының анықтауыш факторы ретінде келетін көпэтникалық аспект, еуразиялық бірлік және жаһандану жағдайындағы этоноұлттық ортақтық мәселесі, заманауи геосаяси үрдістер контекстіндегі Қазақстан-Ресей қатынастары және т. б. өзекті тақырыптар болды. Сөз сөйлеушілер талқылау барысында Қазақ хандығының терең тарихи тамыры болғанын, Қазақст ан жерінде әр ке зде болған және Қазақстанның этникалық территорисының, ұлттық таным мен мемлекеттігінің бірте-бірте қалыптасуына үлес қосқан көшпенді және отырықшы қауымның дамуына барлық жағдай жасалғанын атап өтті. Ғалымдар Қазақстанның бай тарихын зерттеуге бірігіп күш салудың қажеттігін атап өтіп, одан арғы ғылыми зерттеулер жөнінде талай ұсыныс тастады.

«Цинско-казахская торговля – это продолжение торговли на Великом Шелковом пути, – подчеркнула Чжао Сяоцзя. – Это было последней масштабной торговлей во внутренней Азии». Профессор Российской академии народного хозяйства и государственной службы при президенте РФ Вячеслав Михайлов в докладе от «Евразийской интеграции к евразийской идентичности», опираясь на проблематику современного евразийства, от р а же н н у ю в р а з л и ч н ы х в ы с ту п л е н и я х Президента РК Н. А. Назарбаева, подчеркнул, что новая евразийская идентичность развивается на основе общих ценностей культурного и языкового многообразия, межнационального и межконфессионального диалога, через синтез этнокультурных моделей евразийских государств. По его мнению, в формулировании евразийской идентичности важно создание образовательного и информационного пространства, отражающего «универсальные, региональные, национальные характеристики и особенности». В центре внимания участников конференции были такие актуальные темы, как исторический опыт последней кочевой империи, Казахское ханство в системе международных отношений в XVIII веке, его взаимоотношения с османскими султанами, полиэтниче ский аспект как определяющий фактор становления казахской государственности, евразийское единство и проблема этнонациональной и д е н т и ч н о с т и в у с л о в и я х гл о б а л и з а ц и и , казахстанско-российские отношения в контексте современных геополитических процессов, и многие другие. Выступающие в ходе дискуссий особо отмечали, что Казахское ханство имело глубокие исторические корни, было подготовлено всем ходом развития кочевых и оседлых обществ, существовавших в разное время на территории Казахстана и способствовавших постепенному формированию э т н и ч е с ко й т е р р и т о р и и , н а ц и о н а л ь н о го самосознания и государственности Казахстана. Ученые высказа лись за необходимо сть совместных усилий по изучению богатой и насыщенной истории Казахстана, высказали множество предложений для дальнейших научных исследований.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Ат мінгізіп, шапан жабу ...

Гостеприимство на бескрайних просторах степи всегда считалось священной обязанностью. В казахском обществе существует неофициальный закон, озвученный еще в глубокой древности, гласящий, что «встречать гостя надо, как посланника Бога». Одной из форм гостеприимства, со временем трансформировавшейся в особенность национального характера, является вручение гостю национального наряда. Это было знаком гостеприимства кочевых народов, данью уважения и призывом к союзничеству. Эта традиция успешно перекочевала в современную дипломатическую практику, и успешно применяется в отечественной дипломатической службе.

Суракиярт Сатиратай – Министр иностранных дел Королевства Таиланд

Кофи Аннан – Генеральный секретарь Организации объединённых наций

Яаан Схеффер – Генеральный секретарь НАТО

Пан Ги Мун – Генеральный секретарь ООН

Мигель Анхель Моратинос – министр иностранных дел и международного сотрудничества Испании

Эдвард Налбандян – министр иностранных дел Армении

Димитрис Друцас – министр иностранных дел Греции

Кэтрин Эштон – первый Верховный представитель Европейского союза по иностранным делам и политике безопасности.

Гидо Вестервелле – министр иностранных дел Германии

Фёдор Юрчихин – Герой Российской Федерации, лётчик-космонавт Российской Федерации.

Шейх Музафар Шукор – первый и единственный космонавт Малайзии.

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

Әлемдік саясат эволюциясы тұрғысындағы дипломатиялық қызмет Дипломатическая служба в контексте эволюции мировой политики Автор ежелгі дәуірден В е н а р е гл а м е н т і н е дейінгі дипломатиялық қызметтің қалыптасуы мен дамуының күрделі үдерісін зерттеуді мақсат еткен. Халықаралық проблемалардың әлемдік даму, жаһандану және интернационалдану үдерістерінің күрделенуіне, көпжақты дипломатияның үлес салмағының артуына байланысты қазіргі кезеңде мемлекеттердің алдарында тұрған сыртқы саяси басымдықтарды т а б ы с т ы о р ы н д ау ды көп жағдайда алдын ала анықтайтын дипломатиялық қызметтің маңызы арта түседі. Алайда мемлекеттердің тұрақты дамуы, этникалық және конфессионалдық өткір дау-жанжалдар мен қарамақайшылықтарды шешу алдағы уақытта ғаламдық келіссөздер ұйымдастыруды қажет етеді. Бұл келіссөздерді орнатудың және қолдаудың тиімді құралы дипломатия және дипломатиялық қызмет болып табылады. Ұлғайып келе жатқан қауіп-қатерлер жаһандану әлемінде мемлекетаралық қатынастарды үйлестіруге ықпал ететін тиімді халықаралық тетіктер жасау қажеттілігін көрсетеді. Дипломатиялық қызметтердің жаңа әлем қалыптастырудағы рөлі мен орнын айтарлықтай дәрежеде қайта ұғыну міндеті туындайды. Бұл жағдайларда мемлекеттердің дипломатиялық қызметтерінің әлемдік тарихи тәжірибесін меңгеру проблемасы аса маңызды болып табылады. Ежелгі дәуірден Вена конгресіне дейінгі дипломатиялық қызметтің тарихи атқарған жұмыстарын жинақтау автордың сыртқы саяси институттардың қалыптасуы мен дамуының әртүрлі қызықты кезеңдерін,

Автор предприняла задачу исследовать многосложный процесс формирования и развития дипломатической службы с древнейших времен до Венского регламента. С усложнением процессов мирового развития, глобализации и интернационализации международных проблем, увеличением удельного веса многосторонней дипломатии возрастает значение дипломатической службы, которая во многом предопределяет успешное выполнение внешнеполитических приоритетов, стоящих перед государствами в современный период. Вместе с тем устойчивое развитие государств, разрешение острых этнических и конфессиональных конфликтов и противоречий требует организации в будущем глобального диалога. Эффективным инструментом в установлении и поддержании этого диалога является дипломатия и дипломатическая служба. Растущие угрозы и вызовы диктуют необходимость создания эффективных международных механизмов способствующих координации межгосударственных отношений в глобализирующемся мире. Встает задача о существенном переосмыслении роли и места дипломатических служб в становлении нового мироустройства. В этих условиях большую значимость приобретают проблемы освоения исторического мирового опыта дипломатической службы государств. Обобщение исторических наработок дипломатической службы с древнейших времен до Венского конгресса позволило автору выявить различные интересные этапы становления и развития внешнеполитиче-

дәстүрлер сабақтастығы байланыстарын анықтауға және осындай күрделі де қарама-қайшы үдеріс туралы ұғымды толықтыруға мүмкіндік берді. Жұмыста тарихи және дипломатиялық құжаттар берілген және оларға талдау жасалған. Олардың негізінде дипломатиялық тәжірибе нысандары мен әдістерінің пайда болуы және дамуы зерттел-

ских институтов, преемственные связи традиций и восполнить представление об этом сложном и противоречивом процессе. В работе освещены и проанализированы исторические и дипломатические документы, на основе которых прослежено возникновение и развитие форм и методов дипломатической практики: письменная

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ ген: келісімшарттарды жазбаша тіркеу, елшілік дәстүрлерін қалыптастыру, елшілердің функцияларын анықтау, сарай салтанатын жасау, дипломатиялық хаттаманы, елшілік иммунитетін, артықшылықтарын қалыптастыру. Ренессанс дәуіріндегі дипломатиялық қызметтің «итальяндық үлгісінің» дамуына, шетелдердегі тұрақты өкілдіктердің құрылуына жан-жақты талдау жасалған. Қ ы т а й д ы ң д и п л ом ат и я л ы қ қ ы зм е т і н і ң ерекшеліктеріне ықпал еткен стратагемдік дипломатиясына басты назар аударылған. Қазіргі Қытайдағы дипломатияның жетілдірілгеніне қарамастан, оның ежелгі кезеңде жасалған сыртқы саяси әдістермен және нысандармен генетикалық байланысы бар екені көрнекті түрде көрсетілген. Қытайдың сыртқы саясат саласындағы ірі стратегиялық міндеттерді шешуге бағытталған ежелгі дипломатиялық стратагемдік трактаттарын зерттеу және талдау Қытайдың жаңа тарихында да стратагемдік дипломатияның, оның құралдары мен әдістерінің қажет екенін көрсетуде. Алғаш рет орта ғасырлардағы Ватикан мен Азия елдерінің өзара қарым-қатынастарына толық талдау жасалған. Еңбекте қазіргі дипломатиялық қызметтің н е г і з і н с а л ғ а н Ф р а н ц и я д и п л ом ат и я л ы қ қызметінің дамуына толық талдау жасалған. Алғаш рет осындай жұмыстарға Еуропа және Шығыс саясаткерлерінің, дипломаттарының дипломатиялық қызмет институттарының жұмыс істеуі, келіссөздер үдерісінің технологиялары, иммунитеттер мен артықшылықтардың ауқымы туралы танымал емес трактаттар енгізілген. Ұзақ тарихи кезеңдер бойы дипломатиялық қызметтің қалыптасуының нақты үдерістерін қарастыруға, оның нысандарының, әдістері мен құралдарының сан алуандығын көрсетуге мүмкіндік беретін көптеген дерекнамалық материалдар бір жүйеге келтірілген. Халықаралық қатынастардың өзгеруі, елдердің геосаяси жағдайлары, мемлекеттердің ұлттық мүдделері дипломатиялық қызмет институттарының дамуында да нақты көрініс тапқан. Дипломатиялық қызметтің ғасырлар сынынан өткен көптеген институттарының қазіргі кезеңде де пайдаланылып отырғандығын атап өткен жөн. Д.М.Мәжіденованың жұмысының ерекшелігі оның алғаш рет дипломатиялық қызметтер нысандарының, әдістерінің және тәсілдерінің пайда болуы мен дамуын ойдағыдай анықтауға, әртүрлі елдердің практикалық дипломатиясындағы кейбір үрдістерді айқындауға, халықаралық қатынастардың дамуы тұрғысында біртұтас қарастыруға қол жеткізе алғандығында болып отыр. Еңбекте мемлекеттің сыртқы саяси мақсаттарын іске асыратын тәсілдер мен әдістерді зерттеуде жаңа бағыт берілген.

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ фиксация договоров, формирование посольского обычая, определение функций послов, создание придворных церемоний, формирование дипломатического протокола, складывание посольских иммунитетов, привилегий. Всесторонне проанализированы развитие «итальянской модели» дипломатической службы в эпоху Ренессанса, учреждение постоянных миссий за рубежом. Особое внимание уделено стратагемной дипломатии Китая, которая повлияла на особенности ее дипломатической службы. Рельефно показано, что несмотря на модернизацию дипломатии в современном Китае, тем не менее, она генетически связана с внешнеполитическими методами и формами, выработанными в древнейший период. Изучение и анализ древнейших дипломатических стратагемных трактатов Китая, которые были нацелены на решение крупных стратегических задач в области внешней политики показывают, что и в новейшей истории Китая стратагемная дипломатия, ее средства и методы остаются востребованными. Впервые дан обстоятельный анализ взаимоотношений Ватикана и азиатских стран в средневековье. В работе дан обстоятельный анализ развитию дипломатической службы Франции, заложившей основы современной дипломатической службы. Впервые в такого рода работы введены в оборот малоизвестные трактаты европейских и восточных политиков, дипломатов о функционировании институтов дипломатической службы, технологии переговорного процесса, объеме иммунитетов и привилегий. Систематизирован большой источниковый материал, позволивший рассмотреть реальные процессы формирования дипломатической службы в течение длительного исторического времени, показать многообразие ее форм, методов и средств. Трансформация международных отношений, геополитическое положение стран, национальные интересы государств определенно отразились и на развитии институтов дипломатической службы. Следует отметить, что многие институты дипломатической службы, проверенные веками, используются в современный период. Уникальность работы Мажиденовой Д.М. состоит в том, что ей впервые успешно удалось определить зарождение и развитие форм, методов и приемов дипломатической службы, выявить определенные тенденции в практической дипломатии различных стран, достичь целостного рассмотрения в контексте развития международных отношений. Работа представляет собой новое направление в изучении способов, приемов, при помощи которых государства осуществляют внешнеполитические цели.

ДИПЛОМАТИЯ 2 (51) ЖАРШЫСЫ 2015 ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің басылымы

Издание Министерства иностранных дел Республики Казахстан

2004 жылдан бастап жарыққа шығады

Издается с 2004 года

• Құрылтайшысы Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі • Бас редакторы Ілияс Омаров • Жауапты шығарушылары, аудармашылары және корректорлары: Әсел Әлімжанова, Әлия Тусургалиева, Мират Нұрғазин, Дәурен Мырзабеков, Аима Сеитова, Мейрам Ислам, Салтанат Қоныспаева • Дизайны, беттелуі және электрондық нұсқасы: Анара Аманжолова • Суреттер: Станислав Филиппов, Виктор Глебов, Ильяс Архипов, Акажан Ботбаев, Айтжан Мурзанов, «РИА Новости» және «Синьхуа» агенттіктері •

• Учредитель Министерство иностранных дел Республики Казахстан • Главный редактор Ильяс Омаров • Ответственные за выпуск, переводчики и корректоры: Асель Алимжанова, Алия Тусургалиева, Мират Нургазин, Даурен Мурзабеков, Аима Сеитова, Мейрам Ислам, Салтанат Конуспаева • Дизайн, верстка и электронная версия: Анара Аманжолова • Фото: Станислав Филиппов, Виктор Глебов, Ильяс Архипов, Акажан Ботбаев, Айтжан Мурзанов, Агентства «РИА Новости» и «Синьхуа» •

«ДЖ» журналында жарияланатын материалдар міндетті түрде редакция көзқарасын білдірмейді.

Материалы, публикуемые в журнале «ДЖ», не обязательно отражают точку зрения редакции.

Журнал Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде 2007 ж. 4 сәуірде қайта тіркелген. Тіркеу куәлігі № 8230-Ж

Журнал перерегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан 4 апреля 2007 г. Регистрационное свидетельство № 8230-Ж

Басуға 10.10.2015 ж. қол қойылды. Пішімі 60х84 1/8. Шартты б.т. 12. Есепті б.т.5. Таралымы 1000 дана.

Подписано в печать 10.10.2015 г. Формат 60х84 1/8. Усл.п.л. 12. Уч.-изд.л. 5. Тираж 1000 экз.

• Қазақстан Республикасы СІМ Ақпараттық-баспа Кеңесі (АБК) 010000, Астана қаласы, Қонаев көшесі, 31. Тел./факс (717) 272 05 50; 272 05 07 Журналдың электрондық нұсқасы: mfa.gov.kz

• Информационно-издательский Совет (ИИС) МИД Республики Казахстан 010000, Астана, ул. Кунаева, 31. Тел./факс (717) 272 05 50; 272 05 07 Электронная версия журнала: mfa.gov.kz

ДИПЛОМАТИЯ ЖАРШЫСЫ

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ

ВЕСТНИК ДИПЛОМАТИИ

РЕДАКЦИОННАЯ КОЛЛЕГИЯ

Ыдырысов Ерлан Әбілфайызұлы – Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі, «Дипломатия жаршысы» журналы Редакция Алқасының төрағасы

Идрисов Ерлан Абильфаизович – Министр иностранных дел Республики Казахстан, председатель Редакционной Коллегии журнала «Дипломатия жаршысы»

Жошыбаев Рәпіл Сейітханұлы – Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрінің бірінші орынбасары, «ЭКСПО-2017» Халықаралық мамандандырылған көрмесінiң Комиссары, экономика ғылымдарының докторы

Жошыбаев Рапиль Сейтханович – Первый заместитель Министра иностранных дел Республики Казахстан, Комиссар Международной специализированной выставки «ЭКСПО-2017», доктор экономических наук

Сарыбай Қайрат Шораұлы – Қазақстан Республикасының Австриядағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, Қазақстан Республикасының Вена қаласындағы халықаралық ұйымдар жанындағы Тұрақты өкілі

Сарыбай Кайрат Шораулы – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Австрии, Постоянный представитель Республики Казахстан при международных организациях в Вене

Абаев Дәурен Әскербекұлы – Қазақстан Республикасы Президентінің кеңесшісі

Абаев Даурен Аскербекович – Советник Президента Республики Казахстан

Адырбеков Икрам Адырбекұлы – Қазақстан Республикасының Парламенті Сенатының Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі комитетінің төрағасы, экономика ғылымдарының докторы

Абдрахманов Кайрат Кудайбергенович – Постоянный представитель Республики Казахстан при Организации Объединенных Наций

Әбдірахманов Қайрат Құдайбергенұлы – Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы Тұрақты өкілі

Адырбеков Икрам Адырбекович – Председатель Комитета по международным делам, обороне и безопасности Сената Парламента Республики Казахстан, доктор экономических наук

Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы – Қазақстан Республикасының Парламенті Мәжілісінің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік жөніндегі комитетінің төрағасы, саяси ғылымдар кандидаты

Ашимбаев Маулен Сагатханулы – Председатель Комитета по международным делам, обороне и безопасности Мажилиса Парламента Республики Казахстан, кандидат политических наук

Василенко Роман Юрьевич – Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігінің Халықаралық ақпарат комитетінің төрағасы

Василенко Роман Юрьевич – Председатель Комитета международной информации Министерства иностранных дел Республики Казахстан

Ермекбаев Нұрлан Байұзақұлы – Қазақстан Республикасы Президентінің көмекшісі-Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы

Ермекбаев Нурлан Байузакович – Помощник Президента, Секретарь Совета безопасности Республики Казахстан

Омаров Қайрат Ермекұлы – Қ а з а қ с т а н Республикасының Америка Құрама Штаттарындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі, тарихи ғылымдарының кандидаты

Туймебаев Жансеит Кансеитович – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Турецкой Республике и в Албании по совместительству, доктор филологических наук

Түймебаев Жансейіт Қансейітұлы – Қазақстан Республикасының Түркия Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі және Албанияда осы міндетті қоса атқарушы, филология ғылымдарының докторы

Умаров Кайрат Ермекович – Чрезвычайный и Полномочный Посол Республики Казахстан в Соединенных Штатах Америки, кандидат исторических наук

Омаров Ілияс Темірланұлы – «Дипломатия жаршысы» журналының бас редакторы

Омаров Ильяс Темирланович – главный редактор журнала «Дипломатия жаршысы»

Фото дня Театрализованное представление «Мəңгілік Ел», посвященное 550-летию Казахского ханства Қазақ хандығының 550 жылдығына орай өткізілген "Мəңгілік ел" театрландырылған көрінісі