Köz körgen kulak eşitgen by Metin Güçlü

КЁРГЕН, КЪУЛАКЪ ЭШИТГЕН К ёз

Алийланы Ш ахарби й

КЁЗ КЁРГЕН, КЪУЛАКЪ ЭШИТГЕЯ...

Алийланы Шахарбий

Кёз кёрген, къулакъ эшитген... ЧАМ

Х Л П А РЛ А ,

П ЬЕС А Л А

СТАВР О П О Л Ь К И ТАБ БАСМ АН Ы К Ъ А Р А Ч А И -Ч Е Р К Е С БЕЛЮ М Ю , Ч Е Р К Е С С К , 1984

С (кар) 2 А—50

leaf) ,•2 9 Зо ,/*V

Ставрополь китаб басманы ® Къарачай-Черкес бёлюмю, 1984

БА ГЪ А ЛЫ

О К Ъ У У ЧУ !

Бу китабны автору — Алийланы Магометни джашы Ш ахарбий — 1937 джыл Нарсана ш ахарда туугъанды. Школну бошагъандан сора ол кесини дж аш ау джолун театр бла байламлы этгенди. Бизни областны эмда Къабарты-М алкъариы драмтеатрларында талай джылны актерлукъ ишни фахмулу бардырыб, мингле бла къараучуланы разы этиб тургъанды. Ыскусствогъа талпымакълыгъы аны 1965 джыл Л е нинградцы Театр, Музыка, Кино институтуна джол ачханды. Институтну 1970 джыл джетишимли бошаб, К ьарачай халкъны ичинде биринчи болуб, режиссер усталыкъны алыб келеди. Алийланы Ш ахарбий 1973 джылдан бери К ьарачай-Черкес область драмтеатрны къарачай труппасыны режиссеруду. Ол Эбзеланы Шахарбийни — «Огъурлу», Батчаланы Муссаны — «Тёппесине дж улдуз тийген», Мар Байджиевни — «Д уэль», Георгий Мдиванини — «А дж ал бабуш », кесини — «Х одж а бла Азраил», дагьы да кёб тюрлю пьесаланы салыб, къараучуланы джюреклеринде кёб Тюрлю сейир сезимле туудургьанды. Режиссерлукъ ншле бла бирге, чыгьармачылыкъ пшлёде да кесини кишиге уш амагъан алам ат фахмусу бла окъуучуланы кёллерине джетеди Алий улу. Аны терен магъаналы чам-сатира чыгъармалары об ласть газетледе, джыйым китаблада чыгъа тургъандыла, радио бла берилгендиле. Аны хар чыгъармасы бизни литературабызгъа энчи юлюш къошады, сёзлени, айтымланы къуралгъаны, чыгъармаларыны саулай да тутуб тургъан чархы къайсы окъуучуну да

кёлюне джетерчады. Хапар дж азса да, пьеса джарашдирса да, автор кесини баш темасына кертилей къалады: ада'мллны халилеринде джетншмеген джерлерин аяусуз сопалайды, терс атлагъан адамланы селеке этиб, баргъан джолларындан джийиргенирча халгъа джыяды... Бу сиз къолугъузгъа алгъан китаб—авторну басмадан чыкъгъан биринчн китабыды. Бери талай чам хапары бла экИ пьесасы киреди. Быланы барында да бизни бюгюннгю дж аш ауубузгъа чырмау болгъан адамланы. халилерин аяусуз хыртха урады автор. Кеси кърал 1 ъа къыйынын къошмагъаплай андан дж улкъаргъа излегеилеге, бошбоюилагъа, намысданадебден тайыб айланнганлагъа, аякъларын джууургъанларына кёре узата билмегенлеге, дунмя малны керексиз сюргенлеге, къысхача айтыргъа — кеслерин адамча джюрюте билмегенлеге къаршчы джазылгьандыла бери кирген хапарла бла пьесала. Аланы окъугъан неда сахнада кёрген адам, бир къауум ад ам ланы къуджур халилерине кюлген бла биргелей, джийиргеннген да этерикди. Дж азгъанлары нда автор ол аманды, бу осалды деб табалау сёзле бла чеклениб къалмай, аланы ич психологияларына терен узалыб, адамиы- ушагъыусуз ишлерин уста джарашдырылгъан айтымла бла деменгили суратлай биледи. Айтылгъан затла керти джкн рекден чыкъгъанлары себебли, окъуучуланы джюреклерине да чурумсуз джол айырадыла, акыргъан бла къалмай, биргесине къалыб, дж аш ауда тюбеген осал къылыкъла бла кюреширге чакъырадыла. Ш ахарбий бизни лнтературабызгъа, сахнабызгъа да энтда кёб тюрлю сейир затла къош ар деген акъыл кёлюбюзге асыу бола, биз акта: ашхы дж олгъа! дейбиз. Джолунг да, джаш ауунг да узакъ болсун, джити сёзлю, ётпор кёзлю уланыбыз, Ш ахарбкй!

Редактор

XАПЛРЛА X АПАРЛА

АМАНКА Кертибийни джашы Аманка кесини энчи къызыл «Москвичине» къоннганлы, айдан артыкъ болуб келеди. Аманка машинасына, «завод джетишдирмегенликден», бир-эки зат да къошханды. Ал терезесини ичинден бир къуйрукълу къара маймулну салындыргъанды, арт терезесине ингилиз тилде «СССР-де этилгенди» деб, аны тюбю бла «Не уверен — не обгоняй» — деген этикеткаланы джабышдыргъанды. Капотну ал джанына эски «Волгами» белгили буу суратын илинднргенди — «Москвич» да «Волгадан» артха къалмайды деген магъананы билднреди. Ичин, тышын да кюзгюден толтургъанды. Аманка «Москвични» тюрлендиргенча, «Москвич» да Аманканы тюрлендиргенди. Кийимине къызыл галстук, къызыл чындайла къошханды. Бармагъында — мазаллы алтын эркишн джюзюк. Д жарагъан эки къа ра кёзлюк джабады адам сукъланмазлыкъ кёзлерин. Д жюрюшю — гугурукга къарагъыз да къоюгъуз. Адамгъа салам бергени — «хы, къа8

лайса энди?» деген халда. Аманканы машннада баргъаны уа!.. Рульну джанында кесин аныча ариу тутхан хазна киши болмаз: ёхтем, бюсюреусюз, джашаудан эртде эригиб бошаб, «да сиз айтхан болсун, джашайым энтда бир кесекни, аллай бир этгенигизден ары» деген сыфатда озадьт адамланы къатлары бла. «Аманка озду», «Аманка келди»^ «Аманка кетди»... бу сёзлени кёбле айтадыла, аланы ичинде сюйгек, сюймеген да бар. Сюйген сюйсюн, сюймеген да сюйгенича этсин, Аманка ала ючюн деб къулагъын да къашымайды. Аны энчп къарамы барды дуниягъа... «Да-а, кесинги машинанг болса, чот табыракъ болады. Бир джерге барыргъа эсинге 1юшдюмю — дуу дединг да кетдинг. К'ьалайгъа сюйсенг, алайгъа бар. Сюйсенг, кет да, уллу шахарлада айлан, огъай десенг, тенгиз джагъагъа джумул да кет. Анда уа джангы тенгле, шагърейле, тиширыула... Эх, джашай билсенг, аламатды бизни дж аш ау! Ансы, хариб, аталарыбыз да джашагъандыла...» Аны эшитген адам, Аманка къарт атасы Кертибийни хар джыл сайын курортха ашырыб турады солургъа, дерикди. Аманка ал лай джаш болса уа!.. Кечсин Аманка, сёзюн бёлдюк. «...Ары-бери барыб (аталагъа, аналагъа айтханлыгьыды), кёз ачаргъа мадарлары джокъ. Барыу болса — базаргъа баргъандыла. Аны да кечеден туруб, ёгюз, эшек джегиб. Дтлары болгъанла да болгъан болурла, алай а кёбюсюне ёгюз, эшек... Эшек!...» Былайда сыйдам асфальтда «Москвични» Джюрюшюнлей, Аманканы башында бир-би9

ри ызындан бара тургъан сагъышлагъа эшек, понахы кесини болсун, чалдыу этеди. Аманканы бети тюрленеди. Атасы Кертибийни чыдамлы деген кёк эшеги, кинодача, къара кёзлюкледен да ётюб, Аманканы туура кёз аллына сюеледи. «Ненча кере айгханма аттягъа, алай болгъанлыкъгъа ол эшекни къоратыргъа унамайды. Болгъа эди да, арбазны ортасында къояды арбасын, эшегин да. Бауну артынаишге, былай ташаракъгъа элтиб ийсе уа, не хата бар эди. Манга ачыугъа эте эсе да, билмейме... Д ж ук ъ айтсанг, мыйыкь тюбюнден ышарады да къояды... Огъай, энди былай алыб бир къарайыкъ. Неге керекди ма бусагъат дж аш ауда эшек? Ары айлансанг — ма шина, бери айлансанг — алай. Д ж а ш а у культурнадан культурнагъа баргъан сагъатда арбазынгда эшек кёрюннгени джарашмайды, аргыкъсыз да «Москвнчни» къатында... Аны къалай ангыламайды атдя? Болгъа эди да, къараб баратадан машиианы кёргенлей, къуйругъун да байракъэтиб, ёлюм къара бир хахайлауу барды, бурун сюеклерин тургъузтуб. Эшитген, кёрген да не айтады? Талай анекдот къурагъан болурла, тейри. Кертда, бу джол мен келирге эшек къораб турса эди... — деб, Аманка бараталарына джетиб тормоздан басады. Машинасындан дуниягъа белгили, айтылгъан киноактёрча чыгъыб, эшигин «заф» этдириб бюсюреусюз джабады. Аманканы эслегенлей, Чыдамлы (эшекни аты алайды), къулакъларын аллына буруб, кёз къабакъларын да кёлтюрюб, салыннган эрнин къымыл-къымыл этдиреди. Алай бла 10

чыдамлы Аманкагъа салам бергенлигими болду, огъесе «келдингми биягъы сен?» дегенлигими зди, ким билсин. Арбаны арлакъгъа тебериб, хыны-хуну эте, Аманка, аны табаны бла урургьа ышанлай, къатына баргъаилай, Чыдамлы, «табаннга джетсе чот, джолунг болгъа эди, лги джаш» дегенча, арг бурады. Аманка, сёзлени джассыларындан бнр-экисин силдеб, эшекнп аллына барады. Тсгерегине дагъыда бир-эки джортуб, болмазынтаныгъанында, джарлы узункъулакъны гыртгыныгында джюгенни оинатады. Чыдамлы хариб чыдайды. Д ж аш , мангылайында тер тамчыланы сюрте, не этерин билмейин: «Аття!» — деб къычырады. Алай а не аттясы, не аннясы чыкъмайдыла. Джюгенни да алай ары шууулдатыб: «Тохта, бек ариу кетерейим мен сени», — деб, барыб машинасыны моторун тырылдатыб, «Москвичин» Чыдамлыны юсюне айландырады. М а шина орнундан гебер-тебмез, кёк эшек «къонгурау» тамагъын бошлаб окъуйду, со ра «кёрейим залимлигинги» дегенча, биягьынлай табсыз джерин айландырыб, эки арт аягъыны туякъларын «Москвични» бурун тюбюнде ойнатады. Аманка, бети агъарыб, тормоздан терк басады. Чартлаб чыгъыб, машинаны ал джанына къарайды. К'ьараса, аллайгъа къарасын, — машинасыны онг кёзю къармалыб тура. Кесиии кёзю къармалса да, къыйналмаз эди быллай бир. Таб эшекни бети да къызарыча, зылды-зылды сёзлени шуу-шуу деб силдейди. Чыдамлы уа, хариб, арбаны къатына барыб симсирейди. II

Сёзден да деменгилирек бир зат керек эди къолума деб, Аманка бери айланса, узун мыйыкъларын бура, къалын къашларыны тюбюнде кёзлери ышара, атасы Кертибнй сирелнб тура. Баратаны эки джаныида да сабийле джыйылыб, пырх-чырх эте. Аманка сабийленн иги кюнлерин берлик болур эди, алай а атасын кёргеиинде, не этерин билмей, мууал болду. Чыдамлыгъа хыны къарамын энтда бир кере чанчыб, сабий джылаб бошагъандан сора ахсыннганча, бёлюб-бёлюб терен ахсына, барыб машинасыны сыннган фарасыпа къарайды. — Не болгьанды, пек дауур-сюйюр этесе? — деб сорады Кертибнй, юллесин тютюнлете. — Болуб не боллукъ эди, ма, кёресе: эшек эшеклигин этмейинми къоярыкъ эди. — Ые этгенди? — Д а кёрмеймисе фараны ууалыб тургъанын? — Тоба, тоба!.. Бизникимн этди? — Езге уа!.. — Чыдамлы, не? — Хо, айтдым да. Атасы-анасы да бир эшегинг бар шойду да... — Бир а, бир болургъа керекди... Алай болса да, къалай этди алай? — деб сейнрснниген тюрсюннге кирди къарт. Аманка, бу джол эшекни юсюнден тамам деменгили сёлешир акъыл алгъаны себебли, хапарны анга кёре келтиреди атасына. Кёк эшекни сёзге къошулургьа амалы болмайын, къулакъларын ары бла бери къымылдата сюеледи. 12

— Аття, бир-эки да сагъыннганма, алай а айтханыма эс бёлгенча кёрмейме... — Неге айтаса? — Къорат бу джаман затны. Неге керекди бусагъатда эшек. Кертибий юллесин асыры бек тютюнлетгенден, чыкъгъан тютюн бетин тубанча джабады. Кесекден тютюнню-тубанны ичинден, мыйыкълары ышара, бети кёрюнеди. — Чыдамлы этерин этгенди дейсе, сора? Мен излеген «Москвич» эди да, ол тюбюмдеди» дейсе, не? — Огъай, алай айтханлыгьым тюлдю... Неме... — Бплеме, Аманка, ыйлыкъгъан этесе... Эшекге ыйлыгъа эсенг, аны иеснне да ыйлыгъа болурса, эшга. Андан сора сёз да айтмайын, Кертибий эшегин суу ичирирге алыб кетеди... Кертибийни джай сайын совхозгъа, кесиме да Гадала къулакъны башында чалкъы чалыргьа къыйын джолчукъла бла кёк эшегине миниб чыкъгъаны Амаикагъа ачыкъ эди. Кертибийни эки-юч джылгъа саугъагъа алгъан ачхасы къондургъанды Аманканы «Москвичге». Атасыны джашы аны бнледи. Аида-мыида ишлеб, юйлерин онгдурмагъанын да сезеди. Алай болгъанлыкъгъа аланы барын да кесннн кёлюне келген зат бла байламлы этерге излемейди. Арадан бир бёлек кюн кетеди. Кьач ала, джангур кюнлени биринде, шахардан къайтыб келе, элни къыйырында кёпюр юсюнде Аманканы къызыл «Москвичи» мотору джукъланыб тохтайды. Аманка, эрлай огъуиа чыгъыб, капотну ачыб, башын моторгъа 13

сугьады. Осуна-бусуна да тийиб кёреди, алай а чурумун табалмайды. Капот джабмагъан джерин джангур иги ашхы джибитгенинде, машинасына киреди. Стартерни энтда сарнатыб кёреди. Не келсин, тынгылауну бе реди мотор. Тёгерекге къарайды да, кишини кёрмейди. Бир машина да озсанг а... Джангур къуяды. «Джангы машинаны мо тору алай къалай болду?» деб, акъылын аны бла къыйнай тургъанлай, къаты бла эшек ар ба озады. Къараса — аттясыны кёк эшеги, арбада да аттясы! Кертибийни кенг къанатлы акъ кийиз бёркюню тёгерегинден суу тамчыла агъа, кеси да эски Плащ.ха чулгъаныб, бир затиы мурулдай, юллесин да тютюнлете бара. Аманка бир кесекни не этерин билмей мычыйды. «Къайдан келеди экен ат тя?» — деб сейиреинеди. Андан сора кёлкъалды болуру келе къычырады: — Аття! Ой, аття! Атасы, эшнтди-къалды эсе да, къарамайын барады. Аманка дагъыда эки-юч кере къы чырады. Кертибий биягъынлай барады. Аманканы джанына тиеди. Эшек арбаны чабыб джетеди. — Эшитмеймисе къычыргъанымы, аття?— дейди хырылдаб. Кертибий, джюгенни тартыб, Чыдамлыны тохтата: — Сенмисе, Аманка? Къайдан чыкъдынг? — Машинамы мотору джукъланнганды да... Неме... — Къайдады? — Д а кьатым бла оздунг да?... Майна, кёпюр юсюнде турады. — Тохта, сора, сен болгъанса ол? Мен а... 14

Атасы тюз-ётюркж айтды эсе да, Аманка аны сезалмады. — Сен а, аття, къайдан келесе? — Д а, былайда бир къарт, сатарыкъ болсанг, арбангы да, эшегинги да мен алыр эдим, деген эди да, анга къайтыб бараэдим... Бу джол да Аманка айыралмайды: Кертибий тюзюнмю айтды, огъесе... — fie дейсе да энди, Аманка? — Немеди... Машинаны арбаны артына I акъсакъ, дей эдим... Кертибнй билир-билмез ышарады. — Д а, алай дей эсенг, алай этейик... Кертибнй, Чыдамлыны ызына айландыры(? келиб, арбаны артын «Москвичге» бурады. Джибни арбадан алыб, Аманкагъа узатады. \манка, машинасын арбагъа илиндириб бошаб, чабыб киреди. Эшигинден бери къараб: — Хы: бар энди, а т т я !— деб къычырады. Атасы, бурулуб да къарамагьянлай: — Аманка, эшек эшек болгъанлыкъгъа, аны къарыуу да мардасыз тюлдю. Тюш да, машинангы тебере кел, — денди. Аманка бурнуна ургьанча болады. Онгсунмагъан бети бла, мурулдай-мурулдай, «Москничинден» чыгъады... Элге киредиле. Кеслерини орамгъа кирнркирмез, Аманканы кёзюне хар ким терезеле!ен анга къарагъанча кёрюнеди. Кьулагъына хыликке этген кюлкю тауушла келедилё. _ Чыдаялмайын, джазыкь Аманка, акъырын бара тургъан машинаны эрлай огъуна эши1им ачыб, салам кюлтеча, «тоф» деб РУльну джанына олтуруб, къара кёзлюкле1И1И киеди. Кертибнй, аны алай нек этгенин сезнб, джангур тюбюнде кеси аллына, таб юй 15

ичинде адамла да эштирлей, башын да артына атыб, харх этиб кюледи. Чыдамлы да, меси неге кюлгенин ангылагъанча, тохтаб, бир да аямайын окъуйду...

ЗЕКЕНИ ДЖЮГЮ Д ж аз кюнлени биринде Зеке арбазында, еыртын да, андан энишгесин да джангы чыкъгъан кюиню таякъларына эркелетдире, гардош бла айрандан тамам тойгьаны^себебли, таб орамны озгъанла да эшитирлей кекире, «Пегас» сигаретни да тютюнлете, «бюгюнден ары мен башха адам болургъа керекме...» деген халда сюеледи. Алай демеклиги — Зекенн джазыучу болургъады акъылы. Къайдан тюшдю ол акъыл Зекеге? Юретгенмн болду, игъесе тюшюнде кёрюбмю чыкъды? Зекени таныгъан бирлеге тынгыладым да, ала айтыудан, муну юсюнде терслнк Зекени къатынында болгъанды. — Огъай, огъай, къатын гюнахсызды, З е кени джангылтхан Чомакъ болгъанды, — дедиле бирлери да. — Чомакъ кимди? — Ай юйюнге, къалай танымайса? Чомакъ бла Зеке бугъалада бирге ишлеучеи эдиле... — Д а къаллайла джангылтды Зекени Ч о макъ? — Хапаргъа кёре, Зекени алдагъаи къылыгъы барды, энди ол джаны бла Чомакъ да къуру тюлдю, алай а Зекеге джетерге кьайда?!. Бу иасыбсыз а, Зекеге айтабыз, ючден 16

экисин силдеб баргъан бир джазыкъды. Бир кюн, Зеке асыры оздургъаи болур эди, Чомакъ турады да, сен иисатль болургъа джараулу эдинг, — дейди. Чомакъны сёзлери Зекени джюрегиие таб тукъум джагъыладыла. — Алан, аны бары да айтадыла, — дейди ол да. «Бары да» дегенликге, бу болмаса, киши да айтмагъанды. — Алай болса да, — дейди Зеке, — не ючюн айтдьшг алай, Чомакъ? — Д а, къайдам, ётюрюкню былай бир таб къурашдырыб къояса. Джазыучула да къурашдырыб джазадыла пени да ансы, хар неге да кеслери шагъат болубму тургъандыла, — дейди Чомакъ да. Зеке, кертда деб, Чомакъны сёзлерин мыйысына «джабышдырады». Алай бла джарлы джаннга къыйынлыкъны берген Чо макъ болады. Артдан сёз къошханланы айтханлары уа, «Дюрген» атлы бугъа да болушханды Чомакъгъа Зекени юсюнде. Сёзге кёре, къыш ннгирленн биринде Зеке, бугъалагъа аш сала келиб, Дюргеннге джетгенлей, келтирген ашын джаратмайын этген эсе да, башха чуруму болгъан эсе да, Дюрген Зекени къабыргъасын «дыгъы» этеди. Зеке, хариб, габдеш бла Дюргеини мюйюзюню арасында къалыб, кючден-бутдан, эки иегисин да сындырыб, сыбдырылыб чыгьады. Дюрген Зекеге Нек этгенди экен алай? —• Д а энди аны аллах билсин, алай а аны да алдай-алдай тургъан болур, ол а Чомакъча тёзюб къоялмагъанды, хариб, — деб бир къауумла да алайгъа дженгедиле. 2 Алиев Ш. М. - • ' л *> •{?,? у . г < с . K

Кертиди, тюзюн айтырыкъ Дюрген кеси эди, не келсин, бугъаланы тиллерин ангыларча тюлбюз бюпонлюкде. Зекени къысха таныгъан дагъыда бнреулеиии уа аны тайышханына «диагноз» салгъаны былай болду: Зекени сабийликден бери тенглик джгорютюб тургъан тенги Мусос бир кюн басмадан джангы чыкъгъан «Сен сорма, мен айтмайым», деген китабчыгъын, къууанч тыбырлы болуб, аига алыб келеди. Ёхтем ышара, Мусос аны Зекени къолуна тутдурады. З е ке чотну ангылаялМагъанын сезиб, Мусос китабчыкъны тышында атын бармагъы бла кёрпозтеди, «ангыладынгмы» дегенча. Зекени зугул кёзлери т^ёгерек боладыла. — Къолунгу тутдур бери! Тоба, тоба! Эн ди ма< муиу сен джазгъанса, не? Оллахий, залимсе, Мусос! Бир затла джазама деучен эдинг, алай а тюгел былайгъа джетериксе деб а акъылым джокъ эди. Маладес, ант этдир! Тукъумунг, атынг джазылыб, книшка! Ачха уа не чыкъды?.. Бу гитче затчыкъгъа аллай бир бердилеми? Д а, нени да къоюб, джазыб турургъа керекди десенг а сора? Къыйынмыды джазгъан? Ий а? Сора джокъду къыйынлыгъы, не? Алай эсе, мен да кёрейимчи къарыуну. Бу халда иги танг ушакъ этедиле... Мусосиу нени юсюнден джазгъаны Зеке+ ни къулагъына да кирмейди. Зеке ангылагъан — джаз. Нени да джаз — джаз!.. Мусосну китабыидаи сора Зекени башына быллай сагъышла келедиле: «Мусос... Мусос кимди, аллах ючюи деб 18

айтсакъ? Барыб тохтагъан ышымым бетли бир адам. Ким къалай болса да, мен а Мусосну бек ариу билеме. Сабийлигибизден бе ри бирге ёсгенбиз. Бу деб бир затдан аллыма чыкьмаучан эди. Энди уа? Энди уа, пожалыста, китаб джазыб, мсннге саугьапъа бериб барады. Аны бла ол меннге: «Сенден эсе, оиглуракъ джашма!» дегенлигиди. Тейри, къайдам... Мен билиб а, Мусос, сенде фахмуну ийиси да джокъ эди... Оллахий, сейир-аламат Мусосну «джазыучу» болгъаны! Эшек атма десе, ат а не этсин, хариб? Огъай, Мусос, тауукъ, гугурукну не бек эниклсб кюрешсе да, гугурук болаллыкъ тюлдю. Тохта, тохта, Мусос, ашыкъма, бизни арбазда да бюполюр аякъ. Сенден, мендеи ким бек дж араулуду «джазыучу» болурпьа, кёрейик. Кечеги школну бирге бошагъанбыз да, сен джарыкъгъа чыгъыб, мен къарангыда къаллыгъым ётюрюкдю!» Келтиргенибизге ушаш дагъыда талай сагъышны Зеке мыйысыны хане басыб тургъан джолларында иги кесекни джортдурады. Узун сёзню къысхасы, ол адам айтыудан, Зеке къаламны Мусосха эришгеиден алады къолгъа. Алайд да, энди кесигиз сагъыш этигиз: Зекени къатынымы терсди керти да, Мусосдамы болду попах? Мен акъыл этген, Ходжа антханлай, ала бары да бирер джаркъа атхан болурла Зеке джанарыкъ отха. Энди сыртын джылытыргьа джазгъы кюнню къолундан келди, къалды эсе да, «Пе гас» сигаретни ичиб бошай болур, Зекени

арбазында къойгъан эдик да, анга къайтайыкъ. Зеке, сигаретни керти да ичиб бошаб, филтрине джетиб, къагъыт кюйген ийис келгенинде, бир-эки деменгили сёз да айтыб, аллында батмакъ суучукъгъа силдейди. Кюйюб бошамагъан сигарета Зекеге дж ууабха «пшвк» деген тауушчукъ этеди. «Так», деб, бурчу бла кюреше тургъанлан, къатыны келеди. — Ий, нек сюелесе, иши болмагъан адамча? Бир тюрлю таууш этдириб, Зеке бурнун тартады. — Д а сюелмейин, не этерикме? — Этиб не этериксе, отун мадар эт, бурнунгу къаза турма да. — Не отунду ол? Д ж а з келди, аллах айтса... — Кёб сёлешме! Сени атангы джаны ючюн, хо. Бусагъатда сыртынга джылыу ургъанлыкъгъа, кече сабийлеринге не дуния джетерин билемисе? Кёб зом-зом этме да, ташкёмюрчюк мадар эт. — Хо, хо! Этейим, этейим. Эх, къатын, къаллай сагъышымы буздуиг. — Аз аламат сагьыш этмей эдинг?! — Тохта, тохта, бюпоннгю Зеке тамблагъа къаллай адам болуб чыкъса да, кёрюрсе! — Хо, да анангдан джаигы туумайын къалгъа эдинг... Кече не сёлешиб чыкъгьанларын сиз билигиз, эртденбла Зекени къатыны, эрлай огъуна тюкеннге джетиб, талай тефтер бла джети тюрлю авторучка алыб келеди. «Пе гас» сигаретлени да унутмайды. 20

Ашхыны кёлкъалды болмазча, табханын къабыб, кекирген да этиб, орамда озгъанладан киши эшитген болмаз, билген аллахды, «маига энди не азчыкъ да мишат этмегиз», — деб, джангы ручкасын, таза тефтерин алыб, «Пегас» сигаретни ичине терен тартыб, бурун тешиклеринден тютюнню гулмак-гулмак чыгъара, стол джаиына олтурады. Д ж а н гы ручканы аякъ алышын сынагъанча, тефтерни тыш къагъытында перону ары бла бе ри бир эки кере джюздюреди. Сора, тил учуй да къаратыб, тюрлю-тюрлю къол салыргъа кёчеди. Салгъаны къалай да болсун кёлюне джетмейди. Артыкъсыз да арт харифни къуйругъу муратыча гылджа болургъа унамайды. Кюреше келиб, ахырыида чочханы саптагъайыча, гыланч этеди: «да бу бир затха да ушайды» деген халда тохтайды сора. Бармакъ арасында «Пегас» къадалыб тютюнлейди Энди джазыб тебрегенинден сора джукъ къалмагъанды. «Так», — деб къашларын джоипу джыйыб, «джазыучу» сыфатха киреди. Экинчи кере «так» дегенин «алай болса да, пени юсюнден джазайым?» деген магъаиада айтады. «Пегасны» кюйдюрюб бошаб, филтрин печь аллына шууулдатады! Ручканы, плотниклеча, къулагъыны артына илиндириб, симсирейди. Сагъыш этеди... эте ди сагъыш... Мыйысын ишлетирге кюрешеди. «Энди къалай табмайса пени юсюнден джазарынгы? Неии юсюнден болса да, джаз да тебре. Сёз ючюн? Сёз ючюн... сёз ючюн, сюймекликни юсюнден. Алай айтханлыгъыма, ёмюрюмде да сюймегенме. Огъай, бир 21

неметиб а айланнганма... Къачан эди ол, аллах ючюн? A -а, школда сагъатымда. Он джыл тола болур эди... Эсимдеди, устазыбыз бир джаш тиширыучукъ эди... Алан, инте ресно, эркиши дегенинг да... Вот, правильно, как раз табдым. Эркишини залимлигини юсюиден джазайым. Правильно, Зеке, джаз! Тохтачы. Назму бла джазыб бир кёрейим. Правильно, Зеке, назму бла джаз!.. Терк огъуна джангыдап «Пегасны» къабындырады. Бурун тешикле тютюнлейдиле. Къулакъ артындан сермеб ручкасын алады да кеси кесине «Ай, огъур бла чыкъ джолгъа, Зеке!» — деб, биринчи къара сёзлерин (мерекеб къарады) акъ къагъытха джабышдырады: Эркиши, залимсе сен! Сабийликден башлайса Сюймеклик бла кюрешиб... Былайда «такны» иги танг созады. Аны магъанасы да: «Андан ары уа не д ж а з а йым?» — демекликди. Сагъыш этеди... Этеди сагъыш... Мыйысы гюнахсыз ншлейди. «Таб башлагъанса, бардыр! Къош эитда, къош. Нени юсюнден къошайым? Нени къошарыкъ эсенг да, къош, таб бир зат, таб, таб!..» «Пегас» аямайын тютюнлейди. Зеке мыйысын сыгъыб кюрешеди. Не келсин, тамчы да сыгъалмайды. «Пегас» джарлы, кюйюб, ахырына джетиб, бармагъын кюйдюргенинде, филтрин, биягъынлай бир-эки «эркиши» сёз да айтыб, терслик анда болгъанча, стол тюбюне быргъайды. 22

Токъмакъ бурну бла джити мангылайы тер чирчикледен толуб, онгсуз болуб тургъанлай, къатыны, Зекени ашаргъа чакъырыргъа келгени бла, барыб, «джукъ джазалгъанмыды экен?» деген акъылда, эрини аллында тефтерге къарайды. Тефтерни кёксюлдюм тыш бетине башындан аягъына де рн тюрлю-тюрлю къол салыныб, акъ бетинде да юч тизгин джазылыб тура. Къатыны не айтыргъа билмейди. — Андагъылы бери бумуду джазгъанынг? — Хо, да... — Тоба, джазаманынг былай боллукъ эсе. — Ашыкъма, къатын, ашыкъма, къолум былай... къалай да болсун, юренмегенча этиб турады ансы... — Алай айтханы бла биргелей бармакъларына зарядка этдиреди. — Оу, да бу сеннге чалкъы саб болубму къалды? Энди ручканы да туталлыкъ тюл эсенг... — Тохта, тохта, тамбла мен быланы (бар макъларына айтханлыгъыды) башха тюрлю ойнатырма. Мусосха оздургъан кюнюмде ёлюб къалырма, тейри! Къатын, «къайдам тоба, эки шагъат керекди»... деген магъанада, терен ахсынады. Зеке, аны сезиб, юй бийчесини кёлюн кёлтюрюр муратда, Къол салгъанларына эсин бёледи. — Быланы къайсын габыракъ кёресе? — Неледиле ала? — Кёрмеймисе? Къол салгъанларым... — Къол салгъанда не барды? Къалай да сал, сал. Зеке базыкъ учлу бармагъын магъаналы кёлтюреди ёрге. 23

— Э-э! Аны уа айтма. Къол салгъанынг джукъгъа ушамаса, джазыучума дерге да табсыз болады. Сагъыш эт, бугъалагъа къарагьан сагъатымдача къол салсам, келишмейди да? — Айтыргъа, Зеке къол сала билгенни уллу магъанасы болгъанын къатыныны башына сингдиреди. Аны бла ауузланыргъа кетеди. Къарын чогну тындырыб, Зеке, биягъынлай «Пегасны» да къабындырыб, биягъы джазыкъ ручканы бойнундан бууады. Бия гъы сагъышны этеди... Этеди сагъыш... «Пе гас» тютюнлейди! Алай бла ингирге дери къыйыилашады. Кече келеди, кечени да джартысын ётдюреди. «Пегас» пачка бошалады. Ол бошалмаса, энтда кюреширик эсе' да, аны артына чыкъгъанында, сылыт болуб, оруннга киреди. «Ничево, бюгюинге ол да аман тюлдю», — деб, джукъугъа кесин бе реди. «...Аман тюлдю» дегенип Зеке бош айтмагъанды. Ол юч тизгинни къалай-алай болса да сегизге джыйгъанды. Эркишини залимлигин ол сегиз тизгинде кёргюзтюб бошадымы, огъесе анга дагъыда къошалдымы? Андан, айыб этмегиз, хапарсызма. Андаи сора бир айдан тюбедим да, анткърал этиб айтды, ол назмудан сора ишиме уллу къыйналмай тюзелдим деб. Айтыуундан, беш сюймеклик назму джазгъанды, барын да джарашдырыб редакциягъа иерикди. Повесть да бошалгъанды, драмагъа да узалгъанды. Бек ауур джюгю бла чыкъгъанды джолгъа бизни Зеке. Алай болгъанлыкъгъа, джюгюн тынч элтир хапар айтды кеси. 24

«Джангыла болурмуса, Зеке, къоярмы эдинг бу чаууллу джолну? Ызынга къайтыб, Дюрген бла да джарашыб, анда ишинги бардырырмы эдинг?» — деб сора башладым да, «Пегасны» таукел-таукел ичине тартыб, бурун тешиклеринден хыны чыкъгъан тютюнню кёргепимде( сорургъа базмайын къойдум Кёрейик, эшитирбиз артдан Зекени хапарын. Ким биледи, «Пегасны» бош тютюнлет\1 ей эсе уа?..

СЮЙМЕКЛИК БЛА БУРУН Сюймеклик уллуланы сабий, Сабийлени уа уллу этеди.

Джюрекни мараучу Сюймеклик къоймады, аямады бизни Хасанны джюрегин да, этди ахсыныб джулдузлагъа, айгъа къараучу. Къыйналады, термиледи «джарлы» Хасан. Хасанны джюрегине асыу берлнк Айшатды. Аны анга билдирлик Хасан кесиди. Алайсыз, Айшат ишеклн болса да, мадарсызды болушлукъ этерге сюймеклик термилтген джюрекге. Хасан а, хариб, уялады, буюгъады, сагъынмайды джукъ да кесине. Ишде кёргени сайын а исси къан урады бетине. Кеси кюйюб тургъан болмаса, билдирмейди кишиге: „не джууугъуна, тенгине. Нек джашырады Хасан аллай бир джюрек джарасын? Нек айтмайды Айшатха бир сёз, чачар эсе уа къайгъысын? «Аны не сейири барды, сюйгенлени къылыкъларыды ол. Кесибиз сыиагъан затды. Айтыб къойгъан алай тынч иш болса уа... 25

Сен сюйгенча, ол да сени сюйгенин билсенг — бир иш! Сюймей эсе уа?..» — дерге боллукъсуз. Ол тюздю. Алай а «сюймей эсе уа» деген къайдан чыгъады? Ходжа борчну юсюнден айтханлай, сюйгени бла сюймегенин билирге излей эсенг, сор да къутул, кесинги керексиз къыйнай турма да, дерге да боллукъду. Алай этгенле да бардыла. Ала да кимледиле десенг — кеслерине тамам базгъанла. «Мен аны сюе эсем, табу этиб да сюйсюн мени»,— дегенле. Сюймегенин билиб: «Къара, къара, ол амап да башына сый тартаргъа кюрешеди!» — деучюле. Айхай, бизни Хасанда аллай болум болса уа!.. Ол хариб а — сени-менича бир джан... Кюйюб, бншиб тургъан болмаса, базмайды айтыргъа. Алай болса да, Хасанчалагъа ол «сюймей эсе уа?..» деген акъыл къайдан чы гъады? . Хоишум айтханнга кёре, адам, сюйгени бла кеснн базманнга салыб, анга да, кесине да багъа бере келиб, кесинде кемликле дженгерекча кёрсе — ма ол сагъатда чы гъады «сюймей эсе уа?» деген оюм. Ийнанмагъанлыкъ . эте эсегиз, ол соруу Хасанны аллыиа къалай келгенине кесигиз шагъат болугъуз. Кечени ауурлугъу кетсе да, джукъу Хасан ны джокъламайды. Орундукъда ары-бла бе рм бурула, эки къабыргъасы талыб, энди сыртындан тюшюб, мыйысын ма быллай сагъышлагъа талатдырады: «Не болса ол болсун, тамбла, таб тюше эсем, айтайым. Ансы бошнакъгъа кеси аллынга сынгсый тургъандан не барды? Бир 26

кюн туугъанма, бир кюн ёллюкме. Ёлген бир кере ёледи, джашагъан да бир кере джашайды. Алай этейим. Таигнга сау чыгъа эсем, айтайым Айшатчыкъгъа: айыб этме, чот былайды, дейим да...» Аны бла, джюрюб, тамам арыб, кючденбутдан суу джагъагъа чыгъыб, «олсагъатдан къалса, батыб кете эдим» дегенча, рахат солууун алады. Алай болгъанлыкъгъа ол айрымканчыкъ кёре эдим, бир-эки минутну солуб, дагъыда суугьа киреди, энтда джюзерге керекди. Сылыт болгъан джюрекге къыйын тийсе да, биягъы сагъышланы толкъунларына кёмюледи: «.ГАлай болгъанлыкъгъа, Айшатха кёбле къарайдыла: чырайлары, сыфатлары болгъанла. Мен а не? Неме махтанныкъма? Белгили акъылым, билимим, джигитлигим джокъ. Джер юсюне джаратылгъанма да, къарнымы асыраргъа кюрешеме. Андан сора... Эх, Айшат, Айшат!.. Сени уа барды махтаныр затларынг. Акъыллыса, джигерсе, намыслыса, ариуса!.. Да-а-а, ариу дегенде уа аллай ариуса!.. Къуру термилгенлей къаллыкъ болурма, эшта, сайга. Бир да къурумай эсе да, бет тюрсюнюм мындан маджал болса, не бола эди? Артыкъсыз да бурнумду да къара пелах. Бурун!.. Бир иги зат болса, бермез эди аны аллах манга. Аманны берсе, — артыгъы бла береди... Бир-бир тиширыула абадан бурунлары болгъан эркишиленн джаратадыла деб да эшитгенме, алай а анга, къалай да болсун, ийнаналмайма. Кертидн, къатымбла кёз джетдирмейин киши да озмайды, не келсин, бурнума сукъланыб къарагъанча кёрюн27

мейдиле. Болгъа эди да, джаш ла да тиширыуланы къатларында бютеу чамларын мени буриума айландырыб къоядыла. Чарлайма десенг а — бютюн хутдур этерикдиле. Айшат болмаса уа, къулагъыма да аллыкъ тюл эдим. Айшат тургъанлай айтсала уа, не джашырыу, джерге кирлик болама. Айшатны сюйгеними киши билмейди, аисы мени бурнуму юсю бла анга да тиерик болур эди таякъ. Эх, Айшат, Айшат, сюймеклигиме шлагба ум болгьанды бурнум, аны амалтын джукъ айталмайма сайга. Сен а... сен а къайдан билгин мени болумуму. Билсенг а, аз бек чарламаз эдинг?. Д а, Айшат, джаным, кёзюм, менде не терслик барды? Бурнуму иш этнб ёсдюрмегенме, алайчыгъын сен да сезе болурса, муну юсюнде терслик атам бла анамдады дерик болур эдим, артыкъсыз да, атамда, атам да терсликни аиасына салмаса. Къарт анам да атасына кёлкъалды болгъан хапарын айтадыла. Къыйыиды бусагъатда тюзетген бизни юйюрде бурун къыйынлыкъиы ёзеги кимде болгъанын. Кесн да, энди, ариу тюзетсенг да, джукъ этерлей тюлдю. Кеч болгъанды. Билмейме, бурунлары амалтын ала джашауда къыйналгъанмыдыла, мен а... Айшат, джанчыгъым, бек къыйиалама, санга джолум кесилиб. Буриумду аны кесгеи. Сюелгенди, худжу, аллыма, джибермейди мени санга. Билген аллахды, атам, анам мени былай къыйналлыгъымы билселе, мени дуниягъа джаратырыкъ да болмаз эдиле. Не келсин, ол сагъатда, ишексиз да, мени юсюмден са гъыш этерлей болмагъанды чотлары. Айтама алай ансы, ариу, сагъыш этселе да, бурун 28

амалтын сабийсизми къаллыкъ эдиле? Кёб, аз айт — буюрулгъаниы тохтаталлыкъ киши джокъду. Манга дуниягъа тууаргъа буюрулгъаи эди да — туугъаима. Эх, бурун, бу рун!..» Танг атаргъа кёб къалмагъанды. Сагьышны толкъунлары Хасанны тамам сылыт этдиле. Къарыуу къалмайын, эс ташлаб, Хасан джукъуну булутларына сингеди. Джукъланды. Алай болгъанлыкъгъа мыйы «къарауулсуз» болмайды. Кьалайында эсе да ол «къарауул» кёз къакъмайын турады. Аны себебли Хасанны сагъышларыны оту, джукъланыб къалмайын, энтда джылтырайды. Джаралы джюрекнн энди тюшле къолгъа аладыла. Тюш кёреди. Дуипур башында белге келе тюрлю-тюрлю гокка ханслапы ичинде Айшат кеси джангыз, джап-джалан, табаннга джете чачы да тозураб, бузда баргъанча, сюзюлюб тепсейдн. Нек чыкъгъанды дуннур башына Айшат? Нек тепсейди кеси аллына? Киши джууаб бермейди. Айшат а барады биягъынлай сюзюлюб, джелчикни джумуш акъ къолуна чачын сылата. Бир заманда Айшатны ауазы ёзенни толтуруб: «Хаса-ан! Наным, бери ке-е-ел! Экибиз да тепсей-и-ик!»— деб эшитиледи. Хасанны джюреги кёкюрегин дюнпордетиб, ат тёртгтоллегенча, урады. Къанатла битеднле. «Джетдим-м-им!..» деб, къанатларын къагъыб, Айшат таба учады. С уу джагъасында тереклени башына джетерге, Айшатны биягъы ауазы, артдан тёгерекге джюз болуб джайылыб: «Наны-ым! Сакъ бол, тереклеге илинДпресе бурнунгу-у-у!..» — дейди. 29

Ай, не да болгъа эди да, аны эшитмеге эди Хасан! Харибни къанатларын ол сёз шыбылача уруб сындырады. Джюрегине окъ тийген къушча, хауаны сызгъыртыб, тереклени башына суугъа кёмюлгенча кёмюледи. Терек бутакъланы да ууата, болгъанын да сыдыртыб, «Кертнси да, энди бурнум илинмейин бир къалса...» деб кёлюне келтиргени бла, сермеб джазыкъны бурнундан бир зат тутады. Бурнунда салыныб туралмайын, эрлай узалыб бутакъладан тутуб, «неге илинди эке?» — деб къараса, бир ткжлю, тырнакълы къол гутуб тура. Къарайды да, къолдан сора не баш, не кёз кёрюнмейди. «Не эсе да джаны болгъан зат болур, сёзюмю ангылар эсе уа, къолу адамны къолуна ушайды..» — деб ол затха тилекчи болады" Хасан. — Ким эсенг да, ары ий бурнуму, ашыгъышма, тыйма джолумдан... Бир къуджур ауаз, тереклени да, Хасанны да кьалтыратыб, харх этиб кюледи. — Нек кюлесе? Санга кюлкю болгъан лыкъгъа... — Санча, мен бурнунгдан алай тутмасам, барыб ташха тиеригингден ханарынг бармеди? Насыбынга, бурнунг къолгъа илинирлей болду да ансы... Сенича болсам, алгъы бу рун сау бол дерик эдим. Бюсюреусюз джан кёре эдим сен. — Сау бол, сау бол мардасыз! Менден къайтмаса да, аллахдан къайтсын. Мен а... ёмюрде унутмам игилигингн... — Огъай, мен айтхынчы, «сау бол» дей билмегенсе, энди уа, джангы ай чыкъгъынчы, бурнунг да салыннганлай турлукъса. — Ай 30

къачан чыгъарыкъды?

— Бир айдан. Ха-ха-ха! Хасан амалсыздан ычхыныр муратда бурнун ызына тартыб кёредн, алай болгъанлыкъгъа кючлю тюклю къол, биягъынлай къуджурсуман кюлюб къойгъан болмаса, джибермейди, таб бекден-бек бууады. Хаганны джылары келеди. — Тилейме, мй, айны турур къарыуум джокъду, мени ашыгьыш ишим барды. Ме ни... мени... Сакълаб тургъан адам барды... Лига бармасам, боллукъ тюлдю. Пеме... чакъыргъан этгенди, барыргъа керекди. Мени лига айтырым барды... Айтмасам, боллукъ полдю. Эштемисе, болджал салмай айтыргъа керекди, айтыргъа, айтыргъа... ЭнТда сылыкъ кюлкю — Хасанны тилегине джууабха. Хасан, амалсыздан, бир да аямайыи «Айшат-а-ат!» деб къычыргъаиы бла уянады... Къараса — бурнун кесини къолу буууб тура! Герслигн болмагъан буруннга къадалыбтургъан бармакъларын бош этеди. Къара- тер басыб, кечмеклик тилегенча, бурнун да сы.Iай, бир кесек эс джыйыб, тюню болмайын, тюшюнде болгъанына да къууана, сагъатха къараса — ишге барыр заманы джууукълашыб келе. Эрлей секириб туруб, ашыкъ-бушукъ беткъол джуууб, ашагъан да этмегенлей, пши ке атылады. Заводну эшигннден кирир-кирмез аллына Айшат чыгъады. Хасан джунчугъан халда саламлашады. — Хасан, — дейди Айшат, къызара, буюгъа, — заводда ансамбль къурайбыз. Сени 31

иги тепсеген хапарынгы айтадыла, хо дей эсенг, сени да джазайым. — Д а, къайдам... — Бизни цехден кёбле разыдыла... Д ж арлы Хасанны бусагъатда болумун билсегиз эди, тамам кёлюгюз бла джазыкъсынныкъ эдигиз. Айшатны нени юсюнден айтханьша эс бёлгенден эсе, хайырсыз бурну къайгьылы болады. Кёрген тюшю кинолентача кёз аллы бла ётеди. Алай эте келиб, бурунну юсюнден Айшат джукъ айтыр да, де ген къоркъууну эте, тёгерегине магъанасыз къарай, орнунда тынгысыз тепчилдейди. Бара барыб Айшатха къарагъаны болса, Айшатны кёзлери бурнуна битиб тургъанча кёрюнедиле. Тебрейди сора худж у бурну курийникича созулуб. «Керти да, бурунну созулгъан адети болур ансы, кёзюме алай нек кёрюнеди?» — дейди Хасан. Бир заманда асыры созулгъандан «энди мындан оза эсе, джерге джетиб къалады» дегенча болуб, Хасан, хадауусну ызына джыяр умутда, къолуну сыртын бурнуну учуна тирейди. Алай этгенин асыугъа тергеб, тамагъын да ариулаб, ахырында не айтыргъа билмейин: — Кёбле разыдыламы дейсе?.. — Хо. Халимат, Байдымат, Кулистан, Апалистан, Къурман, Солтан, Ибрахим... Айтыр гъа, сен таныгъаила бары да тепсерикдиле. Мен да къошуллукъма. Кесин къошмаса, «хо» дерик эсе да, «мен да» дегенлей, Хасан, ансамбльге барлыгъына аккыллы болуб, ие.«хо», не «огъай» дегинчи, Айшат: 32

— 'Гамбла, ингирде джети сагъатда клубха келирсе, — деб кетиб тебреб, беш-алты атлам этерге, Хасанны нёгерлеринден ишленмеклиги алай уллу болмагьан биреулен, Х а санны къатына джетер-джетмез: «Хасан, бурнунгу бнр джанына тут да, ётмеге къой!» — деб солагъай накъырда этиб ётедн. Ай шат, ызына къараб, ышаргъанча этиб кете ди. Ариу ышармагъан эсе да, Хасанига алай кёрюннгени ишексиз эди. Хасан гугуруккуну тёппесинлей къызарады. Болгъанына тер урады. Ай, ол джаш кибик не да айтха эди да, ол худж у бурунну сагъынмагъа эди! Не этерик эди, амалсыздан бир затланы мурулдай, ишине ашыгъыш кетеди Хасан да. Энди тамам ачыкъ болду ансамбльге барлыгьы бла къаллыгъы— барлыкъ тюлдю! Кючден-бутдан кюнюн ашырыб, биягъы тынгысыз кечеге джетеди. Ишленмеген джашны эртденбла айтханы да, Айшатны аны амалтын ышаргъаны да кёзюу-кёзюу къулагьына келе да кёзюне кёрюне, кечени бир заманына дери къыйнайдыла. «Алай болса да, не этейим энди? Айшатха джюрегими ачарма деб тура эдим да, ол джаш амалтын айталмадым. Туура ол са гъатда бошламаса ол тил кибигин, не къара къан джауарыкъ болур эди? Хо да, энди айтсанг, айтмасанг да, боллукъ болду да бошады. Огъай, къалай-алай болса да, Айшат ха айтыргъа керекди да керекди, айхай, айтаса да... Тюшюмю билсе, аз кюлмез эди. Сейир тюлмюдю ол тюшню кёргеним?.. Хо, хо, да, тюшгом къалай болду эсе да, энди тюнюмю къайгъысын этерге керекме. Ай, худж у бу рун, не бек чырмау болуу этдинг манга!».. 3 Алиев Ш. М.

Хасанны бурну, кеси айтханча, адамны кёлюн туура алай аздырырлай болмагъанлыкъгъа, аны юсюнден асыры кёб сагъыш этгенден, эм арты, бети алай тургъанлайына бурундан ишлениб къалгъанча кёрюнеди кёзюне. Кёлюн басарлай сёз айтырыкъ бар эсе да, аны юсюнден кншиге уялмайын сагъынныкъ да тюлдю, ёлюб къаллыкъ болса да. Хасан накъырдачы адам болса, бу къыйынлыкъгъа къаллыкъ тюл эди, не келсин, аллах бурунну артыгъы бла бергенлнкге, накъырдадан алай уллу юлюшлю этмегендн. Ахырында, джюрек болуму тамам таргъа тыйылыб, Айшатны терслери келеди! Айтыуундан, «Айшат дуниягъа нек тууа эди? Тууду эсе уа, мынга (Хасаннга) тюбемейин къалса, не бола зди? Хайыр, тюбеди эсе да, кесин нек сюйдюре эди?.. Нек?.. Нек?..» Пластинканы юсюнде ийне, орнундан тебмейин, бир сёзню чайнаб тургъанча, талайны некленеди. Бир заманда: «Джюрек ауруугъа кесими быллай бир талатдырмайын, бурнуму да къарасын кийиб турмайын, Айшатны къачыргъаннга къалай болур эди?» — деген акъылны къуйругъундан тутады. Къачырыргъа ол, бу тенглик этер деген адамларын тюзетиб, къалайда къалай сакълаб, зор этиб, машинапьа атыб, башха элде Джууукъларына элтгенин, артда келечиле Ай шатны юйюне барыб джарашханларын кёзюне кёргюзтюб, кертда алай болса деб, Ай шатны кесине кёчгенлейине, аны джыламукъдан толгъан кёзлери бла кесини сюймекликден джаннган кёзлери тюбешедиле. Айшат, къычыргъан, сарнагъан да этмеген34

лейине, уллу джыламукъ бюртюкле джаякъларында тёнгерей, сабыр ауазы бла: «Сен бы лай этериксе деб акъылым джокъ эди, зорлукъ бла къатын алгъан джашланы мен джашлагъа тергемей эднм. Ол сыйсызлыкъ бизни заманнга келишмеген затды. Не джашырыу, мен сенн сюйген да эте эдим, энди уа...» Хасанны мангылайына да, бурун учуна да тер уруб, кесине уллу айыб этиб: «Огъай, огъай, аны акъылыма да къалай келтирдим?!» — деб, ол сагьышны джолун кеседи. Сюйген джюрек онгсуз болуб, гюнахсыз буруннга энтда дунияны къуюб: «...энди учун кесиб атмай эсем, билмейме!..» дегени бла акъылына башха зат келеди. «Кесген дегенлей... Мындан алгъа абадан бурунлары болгъанлагъа операция этедиле деб эшитген эдим... Бусагъатха дери ол эсиме келмейин къалай тургъанды?..» Хасан, бу акъылын джаратыб, аны юсюнден кёб тюр лю сагъыш этеди. «Джангы бурнун» кёзюне кёргюзтюб, джюреги къызыудан къызыу урады. Тутулмагъан къоянны терисинден бёрк этиб башына къаблайды. Ол бёркню тюбюиде ариу бурну бла Хасан, тёгерегине ёхтем кьарай, орам-орамдан ётеди. Сейиртамаша болуб къарайдыла къызла. Ай шат а?..

Айшат а Хасанны аллына кеси чабыб келирлей болгъанды... Эх, алай болса уа, нек джазыкъ эди Хасан! Алай бла Хасан хирургну бычагъыны тюбюнде сойла'ныргъа таукелленеди. Бир кесекден акъыллы болады: «...Айхай, уялгъан деб да бир чот барды...» Сора соруула мыз*

йысын теплейдиле: «Юйден не айтыб кетерме? Къаллай сылтау этерме? Адамла билселе, къалай болур? Артыкъсыз да Айшат...» Д ж уу аб табалмайын, таргъа тыйылады. «Эштешта, бу акъылны бош келтирдим башыма»,— дейди, хариб. «Тюу, анасы бергенни тёкген, бу ишге бир къара!.. Бнлмейин тургьанлайыма, бурнума былай бир сакъатлыкъ джетсе, къалай иги боллукъ эди: бир зат тийиб, неда джыгъылыб... къайдам, азмыды...» Былайда джукълана тебреген оту джангыдан джанады. Хасанны эсине не эсе да тюшеди. Ол да неди десегиз — бокс! Эй, адам таргъа тыйылса, табмаз амалы джокъДУ«Бокс!.. Таб табханма бу джол!»— секириб туруб, къууаныб, орундугъуну аллында ары бла бери барады. Алайды да, тамбласында кесии бокс секциягъа джаздырлыкъды. Боксну, Хасан акъыл этген бла, джарары былайды: Хасан секциягъа джарашады. Джумдурукълары бла бираз йшлерге юрепнгенден сора, кнм бла болса да «кёлю бла» сермеширге керекди. Ол сагъатда бурнуна джумДурукъ тиерине ишек джокъду. Тийсе уа — насыбсыз бурундан бошарыгъы хакъды. Хасаннга кереклиси уа олду. Сыннган бурнун тюзетирге кетген сылтау бла баргъан джеринде хирургга сёзюн ангылатады, ол а операция этернкди да этерикди сора, этгенден ары бурнун гитчерек этерге боллукъду. Къарагъаи кёзге — Хасан бурнун сындырыб, больницагьа тюшеди, Хасанны керти акъылындан а кишини хапары болмайды... 36

Хасанны бокс секциягъа джюрюгенин билселе, бир къауумлаиы тюрлю-тюрлю чам этиб, «Бурнунг а тамам боксха джараулуду.. «Шлём кийиб чыгъарса, чыкъсанг...» «Тюйюшсенг, буриунгу бир джанына этерсе...»— деб кюллюклери къулагъына келеди, амма, аны ючюн къарамайын, этген оноуун бегимли этедп. Тангнга кёз къысмай тюбейди. Эртденбла, кёзлери къызарыб, орамгъа къууанчлы чы гъады. Таб, баш тутханы да ёхтемирекди. Игитда дейсе, амалсыз джеринде амал табханды сора! Хасан, айтханыча, ишден сора тренерге тюбеб сёлешеди. Ёмюрюнде боксну къатына бармагъан, аллай затлагъа бир заманда да тырмашмагъан (анда-мында шашка оюннга джангылгъанын айтмасакъ) Хасанига тренер сейирсиниб къарайды. Иги, огъурлу, ишлеген джаш болгъанын билгенликге, тренер Хасан ны боксда джарашыулу боллугъуна ийнанмайды. Хасан, аны эслеб, не усталыгъын да салыб тилейди. Ахырыида, тренер тилегин къабыл этмейин къоялмайды. Ингирде Хасан юрениучю залгъа кириркирмез шыбырдашханланы эслейди. Бир кесекден хар ким, Хасан къайгъылы болмайын, боксёр къолкъаблагъа джаныу этерге джарашадыла. Тренер, Хасанча, орта бойлу, къуууракъ джашны бир джанына чакъырыб, неле эсе да айтады. Ол джаш, разылыгъын билдириб, тренерден айырылыб, Хасанны къатына келеди. «Бир эки-юч кюнню санга мен дере берликме»,— деб, Хасанны залны бир мюйюшюне алыб кетеди... 37

Арадан ай ётеди. Тренерни Хасан уллу къууандырмайды. Алай болса да, секциягъа баргъанын тохтатмайды. Бир кюн Хасан ол аллында мынга дере берген джашйы тилеб артха тыяды. — Алан, — дейди Хасан, — бюгюн сени бла кертиледен тюйюшюб бир кёрсем дей эдим... — Къалай кертиледен?.. — Д а, рингдеча дегенлигимди. — А-а!.. — Алай а сенден бир тилерим— мени не аяб, не джазыкъсыныб къойма, не ючюн десенг, мен керти кючюмю сынаргъа излейме, айырамыса? — Хайыр, сен айтханча болсун. Тюйюшюу башланады. Хасан, ким биледи. «джау» сёзюне ие болмайын къалады деген ююркъууну этиб, кёлюн салыб сермейди. Не келсин, «джаууна» уллу хата салалмайды. Къалай да болсун джумдурукълары айтхан джерине тиерге унамайдыла. «Д ж ау» да, кеси урургъа тырмашхандан эсе, Хасанны сермегени табыракъ болса, дегенча тутады кесин. Хасан, аны къымылдагъанын джараталмайыи, мурулдай тебрейди. Бир кесекден, мурулдагъаны хайырлы болмагъанын эслегенннде, ачыкъ сёзлеге кёчеди. Аны ючюн къарамайын, тюйюш барады. — Алан, къарыусуз сермейсе!— дейди Х а сан. — Болумум олду. — Тейри, огъай... Джумдурукъларынгдан а болуучан эди хапарым, алай а бу джол... — А ууш дур гъ ан дж ан гы ласа. 38

этгенди

дей

эсенг —

— Алай эсе, серме къоркъма да. — Къарыууму аямайма. — Ётюрюкню айтма... — Керти айтама. — Бош айтма... Алдагъан этесе. — Алдамайма. — Алдайса! — Алдамайма... Хасанны ачыуу келеди. — Кёз кёргенни не эсе да бир дженгер, дегенлей этме! Мен кёре турама мени аяб сермегенинги, сора уа! — Бош ачыуланаса... — Серме, сёзню къой да! Хасанны «джауу», Хасанны кёлюн бас-ар ючюн этди эсе да, алай болмайын, ишекли болмасын дегенлиги болду эсе да, иги танг деменгилирек бир-эки сермейди. — Ма, алай дей эдим! Билеме мен сени!.. Серме энтда, серме! Керти да сермегенчик этеди, не келсин, бурун джанына уа джууукълашырча кёрюнмейди. Хасанны тёзюмю джукъарады. — Алан, сен, кертда дегениге, ойнагъанынгы къойчу! Сен ойнагъанлыкъгъа, менде ол акъыл джокъду. Огъесе къоркъгъанмы этесе? Айт, къоркъгъанмы этесе?!.. — Д а къоркъуб ненгден къоркъарыкъма? — Бурнумдан! Къоркъуб а немден къоркъарыкъса... Алай тюл эсе, бурнум таба нек узалмайса да? Хасанны «джауу», .кюллюгюн тыялмайын, пырх-чырх болады. Бу кёзюучюкде Хасан, ёлюм къара мыллыгын агыб, къаллайла эталды эсе да джашны хамхотуна джумдуругъун табсыз илин39

диреди. Д ж аш , кюлгенин къоюб, «да сен аллай бир этгенден ары...» дегенча, къа ра къолкъабны Хасан харибни бурнуна джабышдырады... Хасан, джыгъылыр-джыгъылмаз: «Аллахха шукур, мен излеген бу эди да, излегеними табдым», деб бурнуна тийиб кёрюб, кемирчеги сыннганын билгенинде, разылыгъын билдирген кёзлери бла дж аш ха къарайды. «Джауу», дерт къайтаргъанына сокъураныб, ёрге къобарыргъа болуша: -

Габсыз болду, кечериксе, — дейди. Хата джокъду, таб болгъанды... Бек таб болгъанды, С ау бол! Эртде этеринг да алай эди, — деб, джашны къолун тутады. Джаралы бурнун къол джаулугъу бла къысыб, ашыкъ-бушукъ жакетин да къаблаб, муруккусуз залдан чыгъыб кетеди. «Джауу», не айтыргъа да билмейин, ауузун ачыб къалады. Экинчи кюншо эртденбласында Хасан, ичинден къууанч тыбырлы болуб, бир джанына майрышхан бурну бла хирургну каби не гннде олтурады. Хирург, бурунну болумун ангылагъандан сора, ышаргъан зат этмегенлей, Хасаннга: — Боксдан эсе, шахмат спорт игиди. Аны кесинг да сезген болурса, — дей, медсестрагъа джаралы бурунну операционныйге элтирге буйрукъ береди: — Хаталы тюлдю. Бусагъат терк огъуна бурунну аякъ юсюне салайыкъ, — деб, хи рург кабинетинден чыгъа тебрегенлей, Хасан гузаба аны таба атлайды. — Айыб этмегиз, айтырым бар эди... 40

— Тынгылайма. Хасанны бети къызарыб, мангылайына тер уруб, медсестрагъа кёз джетдире, мычыйды. Аны эслеб, медсестра чыгъыб кетеди. Хирург: — Не айтырыкъ эдинг? — деб сорады. — Неме... Операция этерик эсегиз... — Сен къайгъы этерча операция тюлдю, къоркъма... — Огъай, мен къоркъуб айтханлыгъым тюлдю... Хасан тартына-буюгъа, болумун ангылатады. — Мен аллай операция этмеученме. — Эталлыкъ тюлсюз сора?.. — Этерге боллукъду, алай а сени бурнунг сен чарларлай уллу тюлдю. Тау къушну бурнуча къарамы болгъан, таб бурунду, гитче этебиз десек, чырайын бузарыкъбыз. Хасан, тышындан айтмагъанлыгъына, гчинден: «Субайлыкъгъа айтаса ансы, битге эди мени бурнум санга, кёрюр эдим сора!..» — дейди. Джылы келген, эсли хирург Хасанны ахырында ичин тёкдюртеди. Хасан былай деб ачыкъ айтыб къоймаса да, муну юсюнде аны сюймеклик джангылтханын сезеди. Сёлеше келиб, Антон Павлович (хирургну аты алайды) джаш адамны джюрегин насыбсыз бурнуна бир кесек джумушатады. Ол огъай эсенг, сюйген къызы Айшат болгъанын да айтдыртады джашха... Аны бла Хасанны бурнун да тюзетнб, алгъын болумуна джыйыб, кесин да иалатагъа джарашдырыб, больницада ншин бошагьандан сора, Антон Павлович, кесини машина41

сына миниб, салыб Айшатны ишлеген джерине) барады... Айшат сейир болуб тынгылайды джети джукълаб да эсине келтирмезлик адамыны сёзюне. Антон Павлович адамланы джюреклеринден хапары болгьан адам болур, не болсун, Айшатны да Хасаннга ахсыныб джашагъанын сезеди. «Сокъур сюйген — сау кёз» дегенлей, Антон Павлович излеген ол эди да, келгенине сокъуранмазча болады. Кете туруб, ахыр сёзюн айтады: «Хасан айтхаи бла келгенди-зат деб кёлюнге келмесин, айтама да, аны андан хапары чыртда джокъду, ийнан сен анга. Мени келгеним а аны ючюндю — сюйгенлеге болушлукъ эгмеклик кимге да борчду. Алайды да, иги джанымча, мен айтханны эт, биринчн атламны сен этгенликге — ол айыб иш тюлдю. Насыбны аллына баргъанны айыбы джокъду. С а у къал. Мени тоюгъузгъа чакъырыргъа унутмазса». Айшат «кёкден тюшгеи къоиакъдан» айырылгъанында, «тюнюммюдю, тюшюммюдю» деген халда иги танг кесекни эс джыялмай турады. Биринчи акъылына ачыкъ келгени— теиглери: «Ким эди ол адам? Не дей эди?»— деб сорсала, не д ж ууаб берир алагъа?!.. Не айтырыкъ эсе да, бир зат къурарыкъ болур, кертисии а айталлыкъ тюлдю, анга ишек джокъду. Не болса да, Айшатны джюрегп къууаичлы къайгъыдады да, аны къояйыкъ да, Хасанны палатасына кёчейик. Хасан, сыртындан тюшюб, потолокга сагъышлы къарамын тиреб тура. «...Болгъан къыйыным, лагьымым зырафына кетди. Биягъы бурнум биягъынлай къалды. Алдатдым 42

кесими дохтургъа, къалай да болсун... Б ы лай боллугъуму билсем, ёлюб да кюрешеми эдим бокс бла. Эх, Айшат, Айшат, шо, сен бир билге эдинг... Насыбха, чотуму керти болумун киши билмейди... Антон Павловичге да бош айтхан эдим къыйынлыгъымы чурумун. Д а, не болду эсе да — болду да бошады...» Эртденбласында Хасаинга письмо келеди. Ол да кимденди десегиз — Айшатдан! Письмону Хасан айлана да джангыдан юч, тёрт кере окъуйду... Асыры къууаннгандан тюню болгъанына ишекли болуб, нёгерлерине джити-джити къараб, сёлешиб сынайды. КориДоргъа чыгъады, ызына киреди, терезедеи къарайды, адамла, машинала, юнле, терекле ачыкъ кёрюнедиле. Огъай, огъай, тюнюдю, тюню! Ма, биягъы письмо къолунда, джукъгъа кетмейин турады... i Айландырыб энтда окъуйду. «Багъалы Хасан!..» Ах, насыб, насыб, мени алдай тура болурмуса? «Багъалы Х а сан!..» Къозугъанлыгъы эсе уа?.. Айшатны алай этерге къалай келир къолундан? Ол къатылыкъны нечик этер? Алай эсе... Ол сагьатда... Эшта-эшта, Айшат аллай къызгъа ушамайды. Сёлешсенг, къызара тургъан бир джанды». «...айыб этме, Хасан, таулу къыз болуб, джюрегими кесим санга теджегеним ючюн... Сюйгённн айыбы болмаз, къыз, джаш да бирча эркиндиле аны юсюнде...» Письмоиу тюбюнде — «...Джанын сени ючюн аямазлыкъ Айшат». 43

Насыблы Хасанны бусагъатда кёлюнде болумун ачыкъларгьа, ийнаныгъыз, къолумдан келеллик тюлдю. Ай, ол эркишини иши тюл эди демегиз, джашырмайын айтайым, Хасанны уллу бюртюклю джыламукълары Айшатны письмосун иги танг джибитедиле... Ол тукъум «къарыусузлукъ» этгенине уяла, «киши эследими эке?» деб, нёгерлерине кёз джетдире, джыламукъларын иисьмону юсюн ден сы йпаб,. акъыртын бюклеб, окъуй тургъан китабыны ичине салады. Мени сартын, Хасан бош уялады джыламукъларына. Бир заманда Хасанны кёлю керти да къанатла битгенднле дерча болады. Палатадан чарглаб чыгъыб, чабыб Антон Павловични кабинетине кнреди. — Айыб этмегиз, бусагъатдан огъуна мен юйге кетерге керекме. — Сабыр, сабыр. Не болгъанды, нек джан солуу этесе? — Антон Павлович, мардасыз сау болугъуз... Алай а мен кетерге керекме. Бурнум иги болгъанды... — Тамблагъа дери чыдаяллыкъ тюлмюсе? — Огъай. Мадарым джокъду. Тилейме... Хирург билир-билмез джылы ышарады. Биледи Хасанны нек учуннганын. Хасан а къайдан бнлсин аны билгенин. — Д а, чот алай эсе, не этерикбиз... — дейди Антон Павлович да, ичинден Айшатха бюсюреу эте. Сагъат джарымдан Хасан байлаулу бурну бла больницадан орамгъа чыгъады. Булутсуз кёкде кюн огъурлу ышарады. Хасан хар неге да биринчи кере кёргенча къарайды: кюннге, . адамлагъа, тереклеге, 44

чыпчыкълагъа... Къалай аламатды, тамашады джашау! Кесин кючден тыйыб барады ансы, аллына тюбегенни къучакълаб барырлайды кёлю. Аны ёхтем, джарыкъ бетли, кснг ышарыб баргъанына бир къауумла сейнрсиниб къарайдыла. Хасаи, учуб баргъанча, джёрни къатылыгъын аягъы билмейин, адамлагъа: «Нечик ариусуз!» — дей барады. Ариу джырны джырлайды джюреги. Сагъышлы абадаи бурну бла сюелиб тургъан джашны эслеб, харх этиб кюле: «Болма мыдах, шохум, ант этеме, абадаи бурун чыртда тюлдю чырмау насыбха!» —- деб озады. Д ж аш сейирсиниб къарайды ызындан. Бир къауумла да тохтаб, ол халда къарамлары бла ашырадыла Хасанны. Былай айтхаила да боладыла: — Да-а, акъылындаи тайышханды, ишекснз... — Эшта, эсириб бара болур... — Эсирген а этгенди, алай а сюймекликден эсиргеннге ушайды. Артда айтхан — сюймекликни сынагъан адам болур эди, ким эсе да...

ПЬЕС АЛА ПЬЕСАЛА

Х О Д Ж Л БЛА А ЗР А И Л (Ё Л Ю М С Ю З

ХОДЖ А)

Юч бёлюмлю комедия И ш ни

б а р д ы р л ы к (1 а д а м л а :

Ходжа А з р а ил Г о ш а — Ходжаны къатыны Х а д ж а х — Ходжаны тенги К ъ а р а ч ы к ъ — апенди Т а т а у — бай киши Замай — Ходжаны заманы Ходж а дж аш агъан эллени биринде

ПРОЛОГНУ ОРНУНА Д ж абы у аллында. Сыртында да гитарасы, сценаны бир джанындан, эшегини башындан тартыб, аллына атлаталмай, аны бла кюреше чыгъады.

Х о д ж а . О кел, келлик эсенг, атла аллынга! Айыбды, х ар ким экибизни аллыбызгъа к ъ араб турадыла. Кел, дейме да! (Залгъа). Эш та, эшта, «аллах къыйынынгы сууабха д ж азсы н» — деб тургьан болм аса, сёзюнгю ангыларыкъ тюлдю. «Ушамагьандж укъм аз» деб, кесиме уш аш , хыкъ десе, тебдиреллик тюлсе орнундан. Кел, узункъу^ лакъ, кел! Д а , тур алесе алай, антсызса, тебсенг. (Джюгенни бауун юсюне атыб,залгъа бурулады.) Салам алейкум, джамагъат! Айыб этмегнз эшек бла аллай бир кюрешгеним ючюн. Ансыз болмайма, билесиз кесигиз. Тынч-эсен болурсуз, аллах айтса? Болмаз, эшта, хатагъыз, келген эсегиз оюннга. Хатасыз кюнлеригиз кёб болсунла. Сизни элге келмегенли, кёб бола эди, бек тансыкъ болгъан: эдим, ант этдир. Сиз да болгъан бол ур суз, не джаш ы ры у. Болмайын а, боллукъсуз. Бол ургьа керекспз. Тансыкъ болгъаныгъызны элни къыйырындан кирир-кирмез билген эдим. Тёрт-беш адам болуб ёчеше тургъанлайларына, юслерине келиб къалама. Ёчеш да не ёчеш эди десегиз — мени юсюмден. Ходж аны мнллети неди деб. Узбекдн деб бнри, тюлдю узбекли, азербайджанлыды деб баш хасы , экигиз айгхан да терсди, Х од ж а тюрклюдю деб да ючюнчюсю. Огъай, огъай, 48

ю чю п оз да джангыласыз, Х од ж а, ким да билиб, къарачайлыды деб дженгдирмей да кюрешген тёртюнчюсю. Бешинчиси д а — малкъарлы болургъа керекди деб, алайгъа дженге. М ал к ъ ар бла къарачайны не башхасы барды дедиле да, аны алай бла джунчутдула. Сейир болуб тынгылаб тургъанлайыма, манга да сордула. Ийнана эсегиз, айыб этерик да болурсуз, не айтыргъа билмедим. Киштик кюзгюде кесин кёргенлей болдум да къалдым. Н е сейир эсе да, ёмюрде аны юсюнден сагъыш эте билмегенме. Атам бла анам а, джандетли болсунла, мен да сормагъанма, ала да айтмагъандыла. Энди ол дуниягъа баргъан тёрем болса, тюберик болурма алагъа, сормай къояры кь а тюлме. Ол ёчешгенле менден ёчеше къалгъан эдиле, неде тохтагъанларын билмейме. Бусагъатда арагъызда олтуруб огъуна тура болурла, олсагъатда таныялгъан да этмеген эдиле мени, мен да уялгъандан айталмадым, Х од ж ам а деб. Бири уа «Ходж аны кесине сорургъ а ке рекди», — деб къалгъан эди да, мени джууабымы да эшитдигиз. Алай а джангыз бир къошарым: мен сизге келе эсем, къарачайлы болуб келеме, ол себебден сиз кёрген Х од ж а, кесиме айтама, къарачайлыды д есем — джангылмазма. Аны барын да не ючюн айтама? Хы, сиз да болгъансыз тансыкъ дегенлигимди. Болмасагъы з, сагъыннган да этерик тюл эдигиз. Б ол са да оюннга келгенсиз да... Э-э-э, тохтачыгъыз, ол алайда олтургъанланы кёзлери асыры мутхуз джанады, гырылдагъанымы 4 Алиев III. М.

джаратмагъанлыкъ этдигиз болурму? Огъесе, кесигизни энди бир д ж ю рек джарсыуугъуз болубму мыдахсыз? Эй, джанлары м, кёзлерим, д ж аш ауд а кёб тюрлю затла болурла, алай болса да хорлатмагъыз мыдахлыкъгъа, ийнаниганлай туругъуз х ар зат иги болуруна. Игилик кеси аллына келмез, сиз бармайын аллына.

(Гитарасын да согъа, джырын джырлайды).

Тынгылагъыз Х од ж агъ а, Ойлашырсыз д ж аш аугъа. С у ууса да сюйгенинг, Сууумасы н джюрегинг. Абынсанг да сагъышдан, Ачыуланма сен таш ха. Ачыса да бир джеринг, Сууумасы н джюрегинг. Джетишмейин къатынынг, Ач болса да, ой, къарнынг, Келсин аны кечеринг, Сууумасы н джюрегинг! Эшитсеиг да ачы сёз, Ачыуланмайын сен тёз. Ы ш арсы нла кёзлеринг, Сууумасы н джюрегинг. Б а р а бары б булутла Джулдузланы д ж аб сал а, Тохтамасын кюлгенинг. Сууумасы н джюрегинг. 50

Дж улдузда да чыгьарла, Ачыкъ кёкде д ж ан арл а, Т охтам аса кюлгенинг, С у уум аса джюрегинг. Басым салыб джюрекге Тынгыладыгъыз сиз меннге, Д ж аб ы у энди ачылсын, О ю нубуз башлансын!

БИРИНЧИ БИРИНЧИ

БЕЛ Ю М КЮН

Х о д ж а и ы д ж ербаш юйчюгюнде. Х а р зат неси джарлы болгъанын билдириб турадыла. (Декорация пьесаны аллындан ахырына дери тюрленмейди). Х о д ж а , башына да быСтырны къысыб, агъач орундугъунда джатады.

Х о д ж а , Гош а! Ой, Г ош а! Къайры кетди бу терсгабан? Сайга керек сагьатда думп— тас болургъа Гош адан уллу ф ахм усу болгъан болмаз. Бир уллу акъылы болгъанча, бу баш (Кесин кибикни ауругъанына бир къара. тсэдюрген халда ынгычхайды.) Гош а! Сайга айтама да?.. Эшта, эшта, джокъду, джокъ болмазлыкъ, къайда эсе да. Ким бла болса да гыр-гырны б аса болур. Ой, башым! Тамам кёлю бла ауруйду, ахырсы. Бир аналгин таблеткачыкъ болса, иги болуб къаллыкъ эди. Алай айтханым ючюн, мен баш ха зам анда джашай ушайма. Бусагъатда 1334 джыл, аллай д арм анла уа 620 джылдан чыгъарыкъды51

ла. Насыблы адамла, ол рыкъла.

зам анда

джаша-

Х о д ж а н ы баш джанындан А з р а и л чыгъады. А з р а и л н и сыфатын, къалгъан персонажланы да былай деб кёргюзюрге театрны эркинлигиндеди.

А з р а и л . С ал ам алейкум, Х од ж а! Х о д ж а . (Кёзлерин да ачмайын, тюшюн■деча). Алейкум салам ! Къайсыса? А з р а и л. Азраилме. Х о д ж а . Азраилмеми? А з р а и л . Тюз ангылагъанса. Ходжа. А зраил, Азраил... Антым, эсиме тюшюрелмейме. Ш амаилмы дединг? Азраил. «Сан гы рау къулакъ — эл буз а р » , — дегенлей этме. А зраил дедим да. Х о д ж а . Азраил... Къайсы элчисе? А з р а и л . Мен элчи тголме. Аллахны сыйлы мёлеги, дж ан алыучу Азраилме. (Ходжа

кюледи)

А з р а и л . Бош кюлесе, Х од ж а. Х о д ж а . Д а , кюлмей къалай этейим, адамны джанын алгъанынг ючюн аллах сени кесине сыйлы мёлек этгени сейир тюлмюдю? Айтыуунгдан, аллахны адамны ёлтюргенден сюйгенн джокъду. Аллахдан чыкъмазлыкъ джокъду, антым. (Кюледи.) Ой, башым, ой, башым, ой башым... А з р а и л . Уллу аллахны чам ланды раса, Х од ж а. Х о д ж а . Д а аллай бирчнкни да кёлтюраллыкъ тюл эсе... А з р а и л . Т оба де! Х о д ж а (бю сю реусю з). Тоба. Алай бол52

са да къалайтын кирдинг юйге? Эшик бла кирмегенсе, аны билеме. А з р а и л. М ан га эшик, къалайда да джол бошду.

терезе

джокъду,

Х о д ж а . Аллай мадарынг б ар эсе, сау къаллыкъ, мени юйюмю ичи бла джол салмасанг, дж окъм у эди д ж ер сайга? Азраил.

Мен

сеннге келгенме.

Х о д ж а . Кечериксе, олтур деб да айтмадым, ёрге да къобмадым. Олтургъап да эт, кереклинги да айт. Мен а, башым къысханды да, кёлтюралмайма башымы. А з р а и л . Джандетли бол. Олтура турургъа джокъду заманым. Джаиынгы алыргъа келгенме — олду айтырым. Х о д ж а . Ауузунгу ачды рмаз эдим, антым, алай а бош тюлдю джаным. А з р а и л . Накъырдасызды Х о д ж а . Мени накъырда айтды сайга?

сёзюм. этгеними

ким

А з р а и л . Бош этесе, Х од ж а, хиликке. Андан эсе ахрат намазынгы къылсанг — ол игиди кесинге. Х о д ж а . Керти А зраилча да сёлешесе, ант этдир. Н а м а з этер къарыуум болсамы турам а сыртымдан тюшюб. О х, худжу баш... Къургъакъ сёзню къой да, баш ауруугъа не м адар билесе — аны айт. А з р а и л . Башынгы, ненги да аурум азч а этейим, — джаиынгы алыб кетейим. Х о д ж а . Аны уа керти айтдынг, оллахий. Айырылсам джанымдан, къутуллукъ эдим башымдан. 53

Азраил. Болду сёзню серге ийгенинг. Къура кесинги. Х о д ж а , Къайры? А з р а и л . Ол дуниягъа. Х о д ж а . Кёлюмю басдынг, ийнан, алай къууан аллахдан. (Башын кёлтюрюб Азраил таба къарайды.) Астофирилля, астофнрнлля!

(Кёзлерин къысыб тургъанлай, джастыгъын орундукъну башха джанына кёчюреди, аякъларын Азраилге буруб джатады.) Сен керти да

А зраилсе,

ант

этдир.

( А з р а и л кюледи)

А з р а и л . Бош кёчюрдюиг, Х од ж а, башынгы. Аякъ джанынгдан да алаллыкъма джанынгы. Х о д ж а . Сен кимге да кёрюнемисе, огьесе?.. А з р а и л. Огъай, джангыз сангады. Х о д ж а . Артыкъ манга нек? Азраил. Х од ж а джангызды дунияда. Ашхы аллахны оноуу сенден нени да джашырмазгъады. Х о д ж а . Ия ? А з р а и л . Къулагъынг эшитгеннге ийнан. Ходжа (башындан тутуб къобады). Мен джангыз тюлме дунияда, Д жангы ласы з алайда. Амма, аллах айта эсе, биле болур кеси, Олду х ар нени да неси.

(Юй тюбюнде бир-эки барыб, башы маджал болгъанча ангылаб, тохтайды.) Х о д ж а . Керти да менден джукъну джашырмазгъа оноуугъуз б ар эсе, бир-эки зат сорайым санга. 54

А з р а и л (онгсунмай). Сан га д ж уу аб бере турургьа джокъду заманым, кёбдю алкъын айланныгъым. Х о д ж а . Х о, хо, да кимни болса да бирэки сагъатны джанын кечирек алгъаилыкъгьа, ишингден чыгъарлыкъ болмаз. А з р а и л . Уллу аллах... Х о д ж а . Аллах аны ючюн чамланмаз. Н е этери да къашын-башын тюерик болур, премиянгы кесери джокъ, сенича ишин тындырлыкъ табалмаз. Аны тышында кесинг да сёзюнге ие болургъа керексе. Аллахны оноуу бла менден пени да дж аш ы рм азгъа эсе, мени д ж ууабсы з къойсанг, аллах да уш атмаз. Азраил. лешесе.

Сен менден сору у алгъанча

сё-

Х о д ж а . Дуния кёзюудю дейсиз да, багъалы А зраил, бу дунияда мен бир-эки зат соргъанлыкъгъа, къайгъырмаз, ол дунияда джууабчы мен боллукъма. А з р а и л . Асыры эркин сёлешесе, Х од ж а! Х о д ж а . Кишиге ауур тиерлей сёз айтмайма мен!.. А з р а и л . Къой энди, къой. С о р , не сорлукъ эсенг да. Х о д ж а . Аны иши башхады. Алайды да, неден да алгъа: мени джаным нек керек болду? Къарт болуб, къарыусузлугъум джокъ, башым бюгюн бир кесек къыйнады аисы, б аш х а ауруб инджилгеним болмайды. М анга к ъ араб тургъан негиз барды? Ёлюмден къор къуб соргьанлыгъым тюлдю... А з р а и л . Айтыуларыидан, сен джары къ ад ам са, оюнчу ад ам са. Анда х ар ким эригиб 55

не этерлерин билмейдиле. Сен б арсанг, кёзлерин бир кесек ачармы эдинг деб дыгалас этедиле. Х о д ж а . С о р а мени клоун этерикдиле, не?! А з р а и л . Н е этериклерин билмейме, сен сордунг, мен айтдым билгеними. Х о д ж а . Кимледиле ол эригиб айланнганла? Сени джууукъларынгдан болурламы, кимле эселе да? А з р а и л . Барды джууукълукълары, тюз айтаса. Х о д ж а . Аллах билемиди? А з р а и л . Езге уа. Андан эркинлик алыб ийгендиле мени. Ходжа. Киштикге оюн — чычханнга ёлюм. Ичлеринде сенден с о р а болмаз ишлеген? А з р а и л . Д ж окъ ду. Д ж ангы з менме. Х о д ж а . Тунеядецле. Хайыр. Кёрейик ким кимни кёзюн ачса да. Аланы кёзлерин ачар ючюн, мени кёзлерими д ж аб арг ъ а керекди. Т аб оноу этгенснз, акъыл оноу. А з р а и л . Х од ж а, этме хиликке! Алай сёлеширик эсенг... (П ау за)

Х о д ж а . Къойдум, къойдум. Аллахны сыйлы мёлегн А зраил, сен акъыл этген б л а.д ж ер юсюнде эм багъалы неди аллахха? А з р а и л . Адам. Х о д ж а . Тюз айтаса. Алай айтсанг деб ту ра эдим. А з р а и л . Нек? Х о д ж а . Д а сагъыш эт кесинг, биз, адамла, болмасакъ, аллахха бой салыб тургъан 56

ким барды? Д ж ан ы уарл ад ан ол хатерни кёрмеклик бек къыйынды, кесинг билесе. А з р а и л . Ол хатер тюлдю, борчуду хар адамны. Х о д ж а . Ким салгьанды ол борчиу? А з р а и л . Дунияны д ж арат хан. Х о д ж а . Аллах дегеилигинг болур? А з р а и л . Сен бла мен джаратмагъаныбызны уа билесе. Х о д ж а . Сейир тюлмюдю? А з р а и л . Неге сейирсиндинг? Х о д ж а . Сейир тюлмюдю борч салмай болмагъаны, аны салыр ючюн да адамланы дж аратханы ?.. Хы, ол да алай болсун, бузатха уа къалай къарайса? Адамгъа кишиде болмагъан акъылны бериб... Д унияда эм сейирлик, эм аламат, адам, сени акъылынгдан с о р а не болур? Акъылгъа тыйыншлысыча багъа бераллыкъ да акъылдан с о р а не б о лур?! Айтама да, аллах адамгъа ол акъылны бе риб, д ж аш ауд ан алай терк нек къоратады, кесини да адамдан сюйгени дж окъ эсе? А з р а и л . Ёлюм бол м аса, джаны болгъанла д ж ер юсюне сыйынныкъ тюл эдиле. Х о д ж а . Олмуду къуру аны чуруму? А з р а и л . Мен билген — олду. Х о д ж а . Алай эсе, джерни О Л (бармагъы бла кёкге кёргюзюб) джаратмагъанды со р а ? А з р а и л . Т оба де! Мен ол затны айтмагъанма. Х о д ж а . Айтханса демейме, алай а сени джууабынгы ахыр магъанасы олду. Сёз ючюн, бютеу дунияны д ж арат х ан — джерни 57

да дж араты ргъа керек эди. Сен айтханнга кёре уа, джерден къалгъаины О Л джаратады да, д ж ер а кеси аллына къуралады. А з р а и л . Х од ж а, эслеб сёлеш! Д ж ери и , нени да уллу аллах кеси джаратханды . Х о Д ж а . Алай эсе, аны кючюндеи келмеймиди адамланы ёлюмсюз этиб, джерни уа анга кёре дж араты ргъа? А з р а и л . Аллахха оноу этерик бир аллах кесиди. Х о д ж а . Ол тюлмюдю... Б аш х а тюрлю д ж ууаб береме десенг, кертиден, ётюрюкден да бирин айтыргъа керек эдинг. Эш та, бу джууабынг эм тыйыншлы болур. А з р а и л . Асыры ёхтемди сёлешгенинг... Х о д ж а . Кертини излейме билирге. Билг-еними уа баш халагъа излей эдим берирге, алай а, не келсин келгенсе джанымы алыргъа... Неди м адар, д ж окъ эсе сау къалыргъа... А з р а и л . Д ж окъду. Х о д ж а (ерге туруб нени эсе да излейди). Къайдады эке? А з р а и л . Н е излейсе? Х о д ж а . Ол намазлыкъ кибикии излей эдим. Эслемегенмисе? А з р а и л . Оруидукъ тюбюие къара. Х о д ж а (эчки териден этилген эски на-

мазлыкъны орундукъ тюбюнден чыгъарады). Билиб т ураса, антым. Гош а терстабан къойгъан болур ансы, къабыргъагъа тагъыучапбыз. Алай айтханлыгъым ючюн, не баш хасы барды къайда болса да, намазлыкъ къалайда да намазлыкъды. Энди бары б бир абдез алалсам... 58

А з р а и л . Зам ан , зам ан, Х од ж а! Ийме заманны бош уна. Кёб айтдырма, ашыкъ ахырат джолунга... Х о д ж а . Абдезсиз къылсам намаз, болмазмы гюнах? Мен сен айтханны этейим, гурушха этерик тюл эсе аллах? А з р а и л . Чыкъдынг тамам къабынгдан. Сёз бла къатышдырдынг башымы. Айырыл энди джанынгдан. (Къолун ёрге кёлтюреди.) Х о д ж а . Тилейме, джангыз бир минутчукъну сабы р эт!.. (Эрлей «намазгъа» джарашады). А з р а и л. Н е дейсе энди уа? Ходжа. Башладым намазымы. Асыры дженгиллик этесе. Н амазны бошагъынчы, адамны джанын алыргъа болмайды, кесинг билесе. (Азраил

мадарсыз болады)

Х о д ж а (кеси кесине). Г ош а да къалды да кетди, къайда эсе да, хайырсыз. Эш га, ол келгинчи мычыйым намазлыкъда. (Иамазын

да «къыла», эшикге заман замандан кёз джетдире тургъанлай, къатыны Гош а киреди. Азраил кёрюнмейди. Терк огъуна намазлыкъдан туруб). Ай юйюнге, андагъылы бери къай да

айланаса? Г о ш а . М аш акъ лагъа баргъан эдим, келиб бир тю кю рсе деб... Къалайды башынг, мадж ал болдунгму? Х од ж а. Болгъанды, болгъан. Кёб турмайын ёмюрде аурум азч а боллукъду. Г о ш а . Нечик? Х о д ж а . Мен санга б ар дегенмем М а ш акълагъа?! 59

Г о ш а . Айтхан а этмеген эдинг... Алай а эшикге чыкъгъанымда эсиме тюшдю да, сеннге да айта айланмайым деб кетген эдим. Онгмазлыкъ, кеси да дж окъ кёре эдим юйюнде. Х о д ж а . М аш акъ-чашакъланы къой, бери тынгыла (къулагъына) сен кетгеили бек къолайсыз болгъанды чотум. Д ж укъ л ана башлагъапды отум. Г о ш а. Бу керексизге безигенинги бир къойгъа эдинг, ахырсы. Х о д ж а (бармагъын эринлерине къысыб). Ч-ш-ш! Акъырын сёлеш, акъыллы. Ол тюлдю бусагъатда къайгъым, кёб турмай дж олоучу боллукъду джаным... А з р а и л ни а у а з ы . Бош айтаса, Х од ж а, къатынынга. Аны къой да ашыкъ джолунга. Х о д ж а . (Гош агъа). Эшитдингми? Хайырсыз, кетмейин былайда тура кёре эдим... Г о ш а . Кимге айтаса? Ах, мен джазыкъ, башынг асыры къысхандан сёлеше тура болурса... Къайда, таянчы ызынга. Тонтешиклеге бир джетиб келейим. Къарачыкъны тюкюргени иги дж араучанды , дейдиле. (Кетерге

тебрейди). Х о д ж а (тартыб тыяды). Къарачыкъны, алачыкъны да къой, иги болгъанды башым. Азды зам ан сёлеше турургъа, андан эсе берликчигибиз, аллыкъчыгъыбыз б ар эсе да... (Акъылына не эсе да тюшеди.) Тохта, юйден чыкъчы тышына. Ары-бери кетме да алай тур, мен айтырма санга. Айтырым барды ол биреуге. Гоша (сейирсиниб). Ий, а киши, ангылаялмайма, нек этесе аллайла? Кимди ол дегенинг? 60

Х о д ж а . Терк бол, акъыллы! (Эшик таба тюртеди.) Артда айтырма, бар энди, б ар. Г о ш а . Астофирилля, тоба, тоба?.. (Чыгъады.) А з р а и л ни а у а з ы . Болдунгму хазы р, Х од ж а? Х о д ж а (тёгерегине къарай). Х о да, болгъанма. Алай а энтда бир айтырым б ар эди... Къайдаса кесинг да? (А а р а и л баш ха джерден чыгъады)

Багъалы Мёлек, А зраил, д ж ан алыучу болсаиг да, антым, дж ан аурута билесе сен да, деб алайды акъылым. Умутчума эс бёлюрсе деб сёзюме, огъай демезсе тилегиме. А з р а и л . Фу-у! Тюл эдим мен баш ауруу бла шагьрей, амма, Х од ж а, мен да башлагъанма тентирей, тынгылар ючюн къалмагъанма' сёзюнге, уллу аллахны да не келеди кёлюне. Бу бол м аса мычымагьанма джан алыуда. Сёз айтыргъа да болмайды къуллугъумда, сен а кёб тыйдынг аллымы сёзюнг бла, ойнама энди мени бла. Х о д ж а . Аллах сакъласын сени бла ойнагъандан, ёлюм юсюнде оюн болмаз, дейдиле. Тыйгъан болурм а джолунгдан, тюз айтаса, ал ай а тилейме, бер меннге юч кюн болджал, андан сора, сёз да айтмазма, джанымы кел да ал. Берлигим, аллыгъым барды адамладан, ол огъай эсенг, айыбды аллахдан, тындырмай кетсем аланы. Излемейме айтырларын: «Кёремисе харам ны , къутулмайын борчундан кете билгенин дуниядан» — деб, аллыгъымы алмайын къойсам да, къайгъырмаз. Берлиги61

ми бермесем, а, д ж ар ам аз. Сюйюб кетмегеними билмезле ала, ызымдан а табханларын къуярла. Сизге уа неди баш хасы , юч кюнден алсагъыз да джанымы? Ахыр тилегим олду, этигиз къабыл, джокъду менде, ийнаныгъыз, харамлыкъ, болмазгъа керекди сизде да къатылыкъ.

(П ау за)

Азраил. ни ол зат

Эркиилик керекди аллахдан, ме келмез къолумдан...

Х о д ж а . Сен айтханнга огъай демез. Н е барды андан, келнр-келмез джанымы ашыкъбушукъ алгъандан. Азраил. «А дж ал джетсе — дж окъ», дегенни билемисе сен?

болджал

X од ж а. Аны джетдирген сиз эсегиз манга, сизни уа келмеймнди къолугъуздан бир кесек мычыргъа? «Ёлю р джаннга ёкюл дж окъ», деб да айтадыла. Аны да билеме, болса да, къайтарыб энтда тилейме, эт хатер, бер ол юч кюнню, не боллукъ эсе да, бер. А з р а и л (юй тюбюнде, эки къолун да артына этиб, ары-бери бир-эки барады). Ходж а с а да Х од ж аса... Кёрейим. Бусагъат ары джетнб келейим. Алай а айталмайма белгили, къабыл этер деб тилегинги. Х о д ж а . С а у бол! Тегаран аям а сёзюнгю, тилерсе салыб кёлюнгю. Хайда джолунг мамукъдан, къууаныб къайт аллахдан. Тохтачы. Ары бары б айланмай, телефон бла сёлешиб къойсанг да боллукъ эди. 62

А з р а и л . Алай дегенинг? Неди ол? Х о д ж а . Неме... Кечериксе, джангылыб айтама. Ол кеч чыгъарыкъ затды... А з р а и л . Алай болса да, неге айтдынг? Х о д ж а . О къой, бош алай... Келсенг, айтырма. М а... (Къолун узатады, Азраил а къол бермейди.) Эсеи кёрешейик. А з р а и л . Бек тюрлю д ж ан са, оллахий... Х о д ж а . Айыб этме, А зраил, сорайым эте, сорайым эте, унутама да къояма. Ары бары у болса, эшегими да ала б арсам дей эдим... А з р а и л . Къайгъырма аны ючюн, анда да бардыла эшекле, сайларса да алы рса игисин кесинге. Х о д ж а . Д а меники... А з р а и л. Болдунг энди. Ким бнледи бир сагъатдан кёб мычысам, эркинлик бергенин билирсе. Мен келгинчи, сау къал. Алай болса да кёб сакълатмазма.

(Кетеди)

Х о д ж а . Б ар, бар. Сакълатсанг да, къыйналмазма. Фу-у! Х од ж а, неден башлайбыз энди ишибизни? (Эшикден тьпиына.) Гош а! Ой Гош а! С ан га айтама да?.. (Солууун къыс-

ха

ала,

Гош а

киреди.)

Г о ш а . Къалайса, киши? Бусагъат Къарачыкъ келликди. Ол тюкюргенлей... Х о д ж а . Тохта, анга да барыбмы келесе? Н е тынгысыз адам эдинг... Г о ш а . Х од ж а, джаным... Х о д ж а . Д жаны м , кёзюм, Гош а, аурумайды башым, иги болгъанды дегенни нек ангы63

ламайса? Ийнанмай эсенг, ма, тий

да

кёр.

(Башын тутады. Гош а тийиб кёреди). Г о ш а . Д а сора... Х о д ж а . Болдунгму энди? Башны къой. Келчи, былай олтур. (Орундукъгъа олтурадыла.) Гош а, джанчыгъым, онбеш джылны джаш ады къ бирге, ауур сёз айтмай бир-бирибизге. Ач, джаланнгач да болдукъ... Муратымча д ж аш ау берелмедим санга... Г о ш а . Андан артыкъ не этерик эдинг манга? Н ек айтаса барын да быланы? Х од ж а, джаиым, таб кёрмейме халынгы... Х о д ж а (кесине къысыб). Билеме не келгенин кёлюнге. Ишеклнсе бу (башын кёргюзе) мыйы кибикге. К ьорк ьм а, орнундады акъылым. Б аш х а затды, Гошачыкъ, айтырым. Кёлюнгю салыб тынгыла. Ол биягъында мен сёлешген (тёгерегине къараб.) А зраил эди. Г о ш а (кёлкъалды боли). О у, Х од ж а, ахырысы, сени бу сабий оюпларынг бир кьалмайдыла... Х о д ж а . Сен ёлмегин, керти айтама, ий нан. Хапарны артда тынгылы айтырма аллындан, бусагъатда айтырым а олду. Алыргъа келген эди джанымы, юч кюн болджал бер деб тиледим да, аллахха кетгенди сорургьа. Ким биледи, эркинлик бергени болса, к ъ араб турам а аллына, юч кюнню ичинде этер затыбыз кёбдю, аланы тындырыб чыгъаргъа керекме джолума. Г о ш а . Къойчу, къой, болмагъан затла бла башымы да аурутма, сени башынгы ауругъаны да джетерикди, заманымы да алма. Унчугъубуз бошалы б турады, бары б, Сабырладан бир да къурумай эсе да гюттюлюкчюк 64

алыб келейим. Сени да ауузунга джукъ тиймегенди. (Ёрге къобады.) Н е бла ойнарыкъ эсенг да, джанынга болайым, джанынг бла ойнама. Аллах айтмасын ансы, сайга джукъ болгъаны болса, мен бу дунияда кёб мычымазымы уа билесе. Х о д ж а . Тохта, Н е бла сюйсенг, аны бла ант этейим, кертиди сёзюм. Сениге айтханымы билселе ала (бармагъы бла кёкге кёргюзтеди) манга исси къабдырыргъа да болурла, алай а сайга айтмайын, книге айтайым? Сай га да ичингде къалгъан зат болсун деб айтханлыгъымды. Д а не этериксе, былай эртде айырыллыкъма деб турман эдим сизден... Г о ш а ( ийнана башлайды). Мен а со р а ? Х о д ж а . Айхай, мен айтхан болса уа... С е нн огъай эсенг, эшегими да элтирик эдим. Н е келсин, мен этмегенме, оноуну. (Гоша

таууш суз джылайды)

Х о д ж а . Гош а, не этгенлигингди? Джылабмы къойдун г? Ой, сени огъесе... Алай хомух къалай бол аса? Аны билсем, ёлюб да айтамы эдим?.. Г о ш а . Таб алай этерге да уялмаз эдинг. М ан га айтмагъанлай къалай кетерик эдинг? «Э ри ёлген — элге сёз» деб, мени къоюб да къалай кетерик эдинг? Х о д ж а . Мен ёлгенликге уа, сени сёзюнгю нек этедиле? Сенде не айыб барды? Н е уа кетгенле бары да айтыбмы кетедиле? Сюйюб киши да кетмейди, менича бир телиси болмаса. Г о ш а . Тохта, с о р а сен кеси разылыгъынг бла кетесе? 5 Алиев Ш . М.

Х о д ж а . Ёзге уа! Аллах айтхандан ары, къалай да болсун, «огъай» дерге уялыб къой дум. Сагъыш 3t кесинг. И ш этнб Азраилни келечи эгиб айланса — «огьай» деб къалай айтыр эдинг. Мен огъай, сен да эталлыкъ тюл эдинг атказ. А зраил да, хари б, анасындан туугъанлы, бу болм аса, аллыма келмегенэдн. Аны ючюн, джаным, кёзюм, неге къыйналаса? Сенден алгъа баргьаны м бек да игиди. Анда д ж аш ау да къаллайды, къайдам... Ким биледи, бирге бары б джунчугъан зат этмейик. Д ж ерине, суууна нёз джетдириб, артда сокъ уранм азча болургъа керекди. Баргъанлай квартир да беремидиле, къаламыдыла... Гоша. кёрпозте

Х о санга бир да, анда дж ер, турлукъдула санга!

суу

Ходжа. Ала кёргюзтмегенликге, кесим к ъ арарм а. Джандет-мандет деб къырылтадыла да, кёрейик, айтханларыча эсе. Г о ш а . Н е уа сенн джандетге буюргъанларын а ким айтды? Д ж ахан и м ге ийиб къойсала уа, не этерсё? Х о д ж а . Ой, сени огъесе, сабий кёремесен алкъын. Ходж аны бийчеси алай ою м суз къа лай болады? С о р а джандетге бармазлы къ болубму «х о» деб айланама мен? Ол адебсизликии къалай этер аллах да? Н е джаш ы ры у, эмди джаханимге да кёз джетдирирбиз, «Д ж аханим ни кёрмейин— джандетге кёл салм азса» деген сёз, эшта, бош айтылгъан болмаз. Аны тышында таныш адамла да б ол у р гъа боллукъдула анда. Кесек зат ючюн кимлени юйлерин къурутхандыла, къайдам. Ким биледи, къолумдан келиб, бнрлеге болушлукъ этелсем да, аны да кёрю рбю з. 66

Г о ш а . Кимни сёзлерин айтыучан эдинг?.. У м ар Харам м ы дей эдинг? Х о д ж а (кюледи). О м ар Хайям! Эм халал адам гьа харам деб къалай айтдынг. С о р а уа, со р а ? Г о ш а. Д а ол айтханынгы унутханмы этгенсе? «Ол дуния — къарангы»... зат деб бйрни айтыучан эдинг?... Х о д ж а . А-а-а! Д ж аш ау н у тас болуб бошалды тамалы, Адамны аджалгъа табылмаз амалы. Ол дуния къарангы, бир адам бери къайтмайд. Бир инсан хаи ар айтмайд — къалайды халы. Г о ш а . Хы. Н е айтаса бу сёзлеге? Тюз айтады деб туруучан эдинг да кесинг? Х о д ж а (Залгъа). Аягъымдан алды, антым. (Гош агъа). Энтда айтама тюздю деб. Билмейбиз ол дуния къаллай эсе да деген магъанада джазады да, энди бары б, к ъ аран гы бла дж ары къ болгъанын билиб келирча мадар чыкъды. (Арбазда эшек окъуйду.) Къарачыкъ апенди келе болур. (Терезеден къарайды.) Олду. Аны да къайдан чакъырдынг эсе да... Аллына бир къабары къ зат келгинчи кетмезин биле т ураса. Юйде да джукъ джокъ, зам ан да аз, ол а ынгычхай, гырылдай турлукъду. Г о ш а . Къалай этейик да?.. Мен да баш аурууунга дыгалас этиб чакъыргъан эдим. Х о д ж а . Х о, хо, да, энди не этерикбиз... (Къарачыкъ

киреди)

К ъ а р а ч ы к ъ . Сала-а-ам але-е-екум. Ходжа (аныча созуб). Але-е-екум сала5s

а-а-ам, Къарачыкъ. Кел, ёт бери.

(Къол

тутушадыла.)

Къарачыкъ (орундукъгъа олтура). Ахырсы, Х од ж а, эшегинги бу эшэк къылыгъы меди? Мени кёргеплей хахайлаб нек тебрейди? Х о д ж а . Тюз айтаса, эшекчады къылыгъы. Сол табаны кичиб эте болур. К ъ а р а ч ы к ъ . И я? Д а, тохта, с о р а артыкъ мени кёргенлей нек кичийди? Х о д ж а . Тынч бол урса, ёзге, апенди? К ъ а р а ч ы к ъ . Алан, сен мен айтханнга д ж ууаб бермединг. Х о д ж а . Энди ол уллу аллахны кесинден келген бир затды, анга былай деб айтмакълыкъ къыйын болгъаны хакъды. К ъ а р а ч ы к ъ . А строфирилля, астофирилля! Сейир -аламат... Аллахны кючю кёбдю, не этериксе... Х о д ж а . Билмегенинг джокъду, апенди. (М агъанасыз пауза созулады)

К ъ а р а ч ы к ъ . Хы, Х од ж а, башынг къалайды? Бек ауруйду деб келди да Гош а, юйде хант бишгинчи да чыдамай келеме. Х о д ж а . Къыйналгъанса с ор а. Аллах ыразы болсун, иги болгъанды башым да. Гош а, аиендини аллына тепси сал. (Кёз къысады.) К ъ а р а ч ы к ъ . Ай, Х од ж а, къыйналмасагъыз боллукъ эди... Г о ш а ( Ходжагъа). Кесими акъылыма да келгенди, алай а къолай хаитым болмагъанына... К ъ а р а ч ы к ъ . Къайгъырмаз, Гош а, къай68

гъырмаз. Хантны юсюнде къолай, къолайсыз дерге джарамайды. Гюнахды алай айтхан. Аны тышында кесим да, хантны къаллайы да болсун, уллу кёллюлюк этген адам тюлме. Х о д ж а (Гош агъа). О не б ар эсе да, сал. Ол киштикден къалгъан сохтаны джылыт, бир да къурумай эсе да. К ъ а р а ч ы к ъ (сескекли). Огъай! Сохта бла арам алай таб тюлдю, аны къоюгъуз... Х о д ж а . И я? Алесе, ол чычханла къарыу этелмей къойгъан къабыргъа джартыны бишнр. Г о ш а (кюллюгюн тыялмай, кючден). Аны ма бусагъатчыкълай... К ъ а р а ч ы к ъ . У-у-у, тохтагъыз! Унутуб турам а ансы, бусагъатда о р а з а борчуму тёлей турам а. Къыйынсыз болугъуз. Ходжа. Бизни аяб эте эсенг, гюнахлы ишни этесе, апенди. Г о ш а . Т оба, алай эсе уа, ыразы тюлбюз. К ъ а р а ч ы к ъ . Эш та, эшта, керти болумуму айтама, ийнаныгъыз. Х о д ж а . Д а чот керти да алай эсе, айыб этме, апенди, бизни болджалсы з эгер ишибиз барды, бир джерге джетиб келмесек боллукъ тюлдю... К ъ ар а ч ы к ъ. Барыгъыз, джаным, барыгъыз, мен да ашыгъама. Тегаран келгенден ары тю кю ре кетейим, дууаад къ да джазауа

йым.

'—------- —

Х о д ж а . С а у бол, ийманлы бол, апенди, унутхан эте бол урса ансы, хатам джокъду деген эдим. (Гошагъа ) Барчы , эшекге бир суу ичир, суусабдан тили тутула болур. Мен да чыгъайым бусагъат. 6Э

(Гоша

кетеди)

К ъ а р а ч ы к ъ . Огъай, огъай, Х од ж а, келгенден ары джукъ этмейин къалай кетерме... Х о д ж а (залгъа). «Джарлы ны къабыны бай кёзде» дегенлей, менден шай, сом юзелсем деб илиннгенди, мант баш ча. К ъ а р а ч ы к ъ . Н е дединг? Х о д ж а . Башым аурумайды, дейме. К ъ а р а ч ы к ъ . Ким биледи, мен кетгенлей ауруб тебремесин. Кёре турам а, санга заран джетгенди. Кёзлеринг айтыб турадыла. Артыкъсыз да сол кёзюнг. Х о д ж а (залгъа). Ай, кёзюнг чыкъсын се ни дерик эдим, дж азы къса ансы. Бу да мени алдаргъа кюрешеди. Клайдам, тейри, Ходжаны алдайма дегей, лотерей билет бла машина къабхан кибикди. К ъ а р а ч ы к ъ . Кел да былай олтурчун... Х о д ж а . Тохта с о р а , эшекге суу ичириб келейим да... К ъ а р а ч ы к ъ . Д а Гошаны ийдинг да?.. Х о д ж а . Унутуб къойгъанма айтыргъа, Г о ш а аиы биллик тюлдю, тюнене нчмей къалгъанды, ол юлюшюн да ичирмесенг, кече джукъларгъа къоярыкъ тюлдю. К ъ а р а ч ы к ъ . Тоба-асго?! Аллай къылыгъы дамы барды? Ходжа. Ой, аны къылыкъларын къой сен!.. Сени акъылынг аны къатында, къайда... К ъ а р а ч ы къ. Астофирилля! Кьарачы налатха. Тохта с о р а , мен да б а р а барайым, бол м аса, артда келирме. Ол берликчигинги да берсенг, аны да ала бары р эдим ансы, бусагъатда тамам капексиз болгъанбыз, оллахий лязим. 70

Ходжа (залгъа). «Садакъачы ач джыл къы сар» —. дегенлей этди бу да. Эш ик бла къыстасанг, терезе бла кириб келген мунуча ким кёргеи эди... (Къарачыкъгъа) керти ай т аса, аллах эсимден алыб къойгьанды, кесим элтирме деб тура эдим... (Хурджунун къармайды.) Неича эди кесими да берлигим? Къарачыкъ. Сомчукъ, джамыига, сомчукъ Ходжа (хурджунун къармагъанын тохтатмай). Ю ч сомну бузарынг бармыды? Къарачыкъ. (къууанчлы). Аллах, ал лах, аны уа... Х о д ж а (залгъа). Ол капексиз харибни эслей болурсуз? К ъ а р а ч ы к ъ ( Бир джанына буРулуб, хы-

зенинден чыгъарыб бирер сомлукъладан юч сомну узатады). М а, юч сом дединг шойт да?..

(ачханы алыб ызына чыгъарады).

Ходжа

лыб,

хурджунуна са-

Алай айтханым ючюн кесимде да б ар кёре эдим сомлукъла.

(Бир сомун апендини кесине береди, экисин кесини хурджунуна салады). С ау бол, къыйынсыз бол. (Къарачыкъ, гипноз этилген адамча, сомун хызенине терк огъуна быстырыб, байлаб хурджунуна салады,). Къарачыкъ. С а у д ж ю рю , джанынга, сау д ж ю рю . Алан, ачхалы болгъанса, къалай да болсун?.. Х о д ж а . Х о, да, бир джолда ханнга джумушчукъ этген эдим да... К ъ а р а ч ы к ъ (эси кетиб). И я? Н е затчыкъ этген эдинг? 71

Х о д ж а . О, бош алай... Къызына таурухла айтхан эдим. К ъ а р а ч ы к ъ . Асто! Таурухланы у а мен да биле эдим талайын... Х о д ж а . С о р а сени насыбынг да тутаргъз боллукъду. К ъ а р а ч ы к ъ . Кертими айтаса? Къызы уа къаллай затды? Мен бир кере да кёрмегенлей б арам а. Х о д ж а . Кёрсеиг да, апенди, сокъуранныкъ-зат тюлсе, ариу дегенде, не айтайым... кёзю, къашы, сан, баш ... Аны адам сёз бла айтыб ангылаталлыкъ тюлдю, кеси кёзю бла кёрмесе. Айтыргъа, былай кёргенлейинге, бутларынг къыйылмай къаллыкъ тюлдю. К ъ а р а ч ы к ъ . Асто! Х о д ж а (залгъа). Къарт текени джигейи къымылдады. К ъ а р а ч ы к ъ . Къаллай таурухланы сюеДи? (Ходжа

къулагъыпа

шыбырдайды)

Кет юйюнге?! A -а мени д ж арат х ан аллах, къарачы анга!.. Сейир-тамаша, оллахий! Э н ди мени джолум болур деймисе? Х о д ж а . Сен сёзге уста бир адам, санга ол не лязим. К ъ а р а ч ы к ъ . Ия ? Х о д ж а . Ийнан. К ъ а р а ч ы к ъ. Д а , эсен бол, мычымайым со р а . (Эшек окъуйду.) Алан, сени бу эшегинг... Х о д ж а . Иги эшекди, джокъду хатасы. К ъ а р а ч ы к ъ . Ий-а-а. (Экиси да чыгъа72

дыла. Бир кесекден. Гоша, ызындан да Ход ж а киредиле.) Г о ш а . Разы тюлме. Х ар ам д ж а р а ш х ан да этерик тюлдю.

ахча

бизге

Х о д ж а (кюледи). Н ек болады х арам ? Къарачы къ ёмюрю алдау бла джашайды. Мен аны бир кере алдагъанлыкъгьа къайгьырмаз. Эки сом аны ол х арам хызенин аздырмаз. Кёресе бюгюи аш аргъ а джугъубуз болмай тургъанын. Ол да алай болсун, энди мен тенгиме джетиб келсем дей эдим... Г о ш а . Х од ж а, сени орнунга мен б арсам боллукъ тюлмюдю? Алагъа не баш хасы б а р ды?.. Х о д ж а . , Тенгимеми дейсе? Г о ш а . Огъай, ол дуниягъа. Ходжа (кюледи). Сен менден да Х од ж а кёреме, Гош а. Г о ш а . Неге кюлдюнг аллай бир? Х о д ж а . Д а , юйюнге ашхылыкъ джауарыкъ, анга кюлмеген неге кюллюкдю! Экибизни баш хабы з къалай болмаз, Г ош а? Мен — эр, сен— къатын, сен— Гош а, мен — Х од ж а. Огъесе алагъа эркиши тиширыу болса да, планны толтурургъа д ж ан керек болуб этедиле дебмн т ураса? Мени... Мени джанымы излейдиле, Гош а, джаным. Кесим да кёб турмай келиб кетерге да болурма... Г о ш а . «Д ж ам чы кийген келир — кебин кийген келмез». Кьайдам, тоба. Огъай, огъай, мен да тилейим аллахдан. Ходж аны менден айырдынг эсе — айырдынг джанымдан, бол лукъ тюлме бармай ызындан...

Ходжа. 73

Гош а, Гош а, Гошачыкъ, Сюйген д ж ю рек, кёл — ачыкъ, Тийме, б асм а д ж арам д ан , Багъалы са джанымдан. Айтма, тёкме ичинги, Бош къыйнама кесинги. Алай болса да, не болады эке сагъат? (Бууда къояма ол да кечирек чыгъарыкъ затланы бири болгъанын. Г о ш а . Н е дегенлигингди? Х о д ж а . Къарачы къ бизге келиб кетгенли къаллай бир зам ан ётдю болур? Г о ш а . Аллах билсин аны уа, къайдам... Нек сордунг? Х о д ж а . Андан бери джылы келген тауукъну эти бишерми эди? Г о ш а . Ах, болгъа эди, биш ирир эдим, не этсем да. Х о д ж а . Бишермеди, бишмезмеди? Айт аны. Г о ш а . Игитда дейсе... Х о д ж а . Алай эсе... Алай эсе, с о р а бергенди. М аладес! Аллах, разы м а санга. Гоша. Н е болгъанды? Нени бергенди? Кимге бергенди? Ким бергенди? Х о д ж а (Гошаны къулагъына). Ю ч кюн бла юч кечени тилегеними айтхан эдим да, Азраилни да келечи этиб... Г о ш а . Хы! Х о д ж а . Д а , айтханымча, тилегими къабыл этгенди. Алайд да, энди, Гош а, джаным, бу юч кюнню ичинде х ар нени, мадаргъа кёре, тындырыргъа керекди. Ашыкъмасакъ,

унуна къарайды.) Уиутама

боллукъ тюлдю. Сен этерик б ар эсе, сен да къ ара, мен а эм алгъа тенгим Х ад ж ах х а джетиб келейим. Г о ш а . Ачдан ёлесе, хариб. Отха нартюхчюк асхан эдим, бишген болур, къаба бар. Х о д ж а . Кесинг а? Т ою б турмайса, антым. Келтир алесе, экибиз да къабайыкъ. Г о ш а . Бусагъат. (Чыгъа тебреб.) Х од ж а, се ни алдаб джаханимге иедиле деб къоркъама. Х о д ж а . Къой, аны сагъынма, келтир джырнангы. (Гош а кетеди.) Джандет, не джаханим ёмюрде ким кёргенд? Андан бери къайтыб ёмюрде да ким келгенд? Бу ётюрюк, болмагъан зат десеиг да, Ким къоркъмайд аладан, умут да ким юзгенд?

ЭК ИНЧИ БЁЛЮ М

экинчи кюн Ходжа

намаз къыла тургъанлай, ашыгъыш тенги Х а д ж а х келеди.

Х а д ж а х (кирир-кирмез). Х од ж а, неди бу хапарынг?.. Х о д ж а (намазын буза). Сабы рчы кь, бу сагъат бошайма. (Намазны бош аб, намазлыгъын орундукъ тюртедн),

тюбюне

Х а д ж а х . Хы, бошадынг шойтда? Бу хаиар дейме, Х од ж а?.. Х о д ж а . Алгъы бурун салам менг, тенгим? Х а д ж а х . Сал ам алейкум!

берлик тюл-

Х о д ж а . Алан, менлейин, ш ибижи джетдирмеген эсенг бир джеринге... Х а д ж а х . «Сал ам ы м а» эриннгенми этдинг д ж ууаб берирге? Х о д ж а . A -а, алейкум салам ! Кюрешириксе кечерге... (Къол тутушадыла)

Х а д ж а х . Алай бол са да, аллында соруууму джууабы н этерге сен да бир тырмаш. Х о д ж а . Къыйын тюл эсе, тенгим, бир сорсан г дей эдим джангыдан. Х а д ж а х . Кьояйыкъ оюнну. Неди сени бу кетемен хапары нг дуниядан? Андан с о р а джокъду х аи ар элде, чыдаялмай келеме, бир сорайым деб кесинге. Х о д ж а (кеси кесине). Ай, Гош а, Гош а, джайдынг все-таки, элге. Кирит салалмадынг тилинге. Х а д ж а х . Неле, неле дейсе? Х о д ж а . Къайда эсе да кёб мычыды дейме Гош а. Х а д ж а х . Алан, Х од ж а, мен кёлюм бла со рам а. Х од ж а, мынга дери ёлюм бла ойнай келгенинги ким да биледи. Энтда ол халда безий эсенг, айт да къой. Ненча тилеген болурма, мени тенгнге санай эсенг, этме бы лай, дж аш ауунг бла ойнама, деб. Аны юсюнде, кимге къалай эте эсенг да, манга кертисин айтыргъа керексе. X о д ж а. Х а и а р кертидн, тенгим. Х а д ж а х . Къой, ойнама, Х од ж а... Х о д ж а . Ай, сен ол сагьатда тюз айтхан 76

кёре эдим «Былай эте келликсе да, керти ёлсеиг да, киши ийнанныкъ тюлдю» деб. Алай болса да, тенгим, бу джол кертиди. Х а д ж а х . Ант этчи. «Анам джандетли» дечи. Х о д ж а . Анам... Тохта, алан, биягъы мен ётюрюкчю болуб къалмайым... Х а д ж а х . Сезген эдим, джюрегим биле эди... Х о д ж а (сакъ ауаз бла). Сабы р. Д ж укъ да билмейсе. Ол худжулукъ... чш-ш! Немеге айтама... Азраилге... Мени бла безий тура болурму? Ким биледи, ол мени алдаб, мен да сизни алдаб, шын туруб къалмайыкъ. Андан эсе, болумгъа къарайыкъ да, анга кё ре этерме ант, болсунму? Хаджах. Къалай? Тыныб бош асам м ы дейсе? Х о д ж а . Тюз ангылагъанса. Х а д ж а х . Х о, этерсе ант, ёлгенден сора... Х о д ж а . Н е къыйынлыгъы барды аны, те нгим? Н е уа олсагъатда, ант этмесем да, ийнанныкъ бол урса? Х а д ж а х . Къайдам, тейри, кесингча шагъат керекди...

эки

Х о д ж а . Хайыр, энди аны къояйыкъ да баш х а оноуубузну этейик. Заманны чархы мычымаз. Там бла ахыр кюнюбюздю. Ш ы б деб джетерикди ол атайтмаз. Сени келгенинг иги болду. М а, (хурджунундан быстыр тюйюмчекни чыгъарыб береди.) бир кесек ачхачыкъ джыйышдыргъан эдим. Гош агъ а сен берирсе. Х од ж аг ь а берлигим б ар эди дерсе. 77

Кесим берсем, биягьы сен кимни гюнахына кирдинг, дерикди да, онгсуннукъ тюлдю. Х а д ж а х . Гош а ючюн джанынгы къыйнама, мен сау болуб, не этсем да, къабынсыз этмезме... Х о д ж а . Анга ийнанама, сёзюм джокъду, тенгнм. Сен да семнз кекнргенледен тюлсе: юйдегннг уллу, къолунг къуру. (Хаджахны къолунда «тюйюлгенни» кёргюзюб.) Сени юлюшюнг да аны ичиндеди. Х а д ж а х . Сен манга къайгъырма, Ход ж а... Х о д ж а . Сёзню къой. Мен билиб этеме этгеними. Х арам , халал деб джукъ келтирме сен да кёлюнге, алай тургъанлай ырысхысын барын да алыб кетсенг да, халал боллукъ бир сылыкъны кесини атын кесине сатыб а лын н га н а ч х а ч ыкъд ы. (Хаджах

кюледи)

Хаджах. Эсингдемиди, д ж аш сагъатыбызда, ол джугъутур мюйюзню кёсе Гомалайгъа талай кере сатханыбыз? Чардагъы на атханы сайын мен да б ар да урла, сен да ал да б ар да сат... Д ж ангы з мюйюзню алай бла талай кере сатхан эдик. (Экиси да кюледире.) Гю нах алабыз деб — мен, байлагъа не этсенг да сууабды деб — сен. Х о д ж а . Аны уа аламат этген эдик. Х а д ж а х . Атны юсюнде да, огъай, д ж аш сагъатынгдан артха къалмагъанса, озмагъан эсенг... Х о д ж а . Антым, сюйюб а этмейбиз, Х а д ж ах. Х а д ж а х . Д а мен а билмеймеми?.. Сабийлигибизден баш лаб инджилгенлей келе78

биз, чыкъмайын къалдыкъ эркин джашаугьа. Сабийлигибиз да болмады, джашлыгъыбыз да онгмады. Х о д ж а . Д ж аш ау н у китабын мен окъуб бошадым. Кёб джазны , джылланы къайтмаздан ашырдым. Д ж а ш зам ан! Сейирлик къанатлыча— келгенед. Э с джыйгьынчы, аны къолумдан бошладым. Х а д ж а х . О м ар Хайям эсинге тюшмей бек да къалыр эди сени. Х о д ж а . О м ар Хайям!!! (П ау за)

ни

Х а д ж а х . Н е да болсун, ийнанмайма се бу дуннядан кетеринге.

Х о д ж а. Сенлейме мен да. Х ад ж ах , тен гим, керексиз такъырлыкъ эркишиге джарашмайды, алай болса да, неден да бек неге сагъыш этеме десенг — ол дунияда Гош а бла сенсиз къалай кечинникме. Хаджах. рыкъма...

Мен

да

бир

кёбмю джаша-

Х о д ж а . Не этерик эсенг да, мычыб къалыб кегме. Х а д ж а х . Ол сабийлени бир аякъ юсюне бир миидирсем, андан сора... Х о д ж а . Тюз айтаса, аланы уа джарсытма. Н е да эт, къарынларын ач этме, адебге, памысха юрет, окъут. Кёб зат барды буруу боллукъ алларына, турмасынла артлары на; не оярл а, не чачарл а, не башы бла чыгъарла, айтыргъа, юренирле д ж аш аун у амалына. Эм къаты айтырым а: сюе билсинле апамны; ам ан, игилик этерик да адамды адамгъа. Къыйынды юйдеги ёсдюрген, билеме, не эте-

риксе, къыйын болса да, къадал, тырнакъла. Артында сабий къоюб ёлген ёлдюм демесин, ким болса да. Гош а бла манга у а аллах бир сабий да бермеди... ( Г о ш а киредн)

Хы, аллахны сюйген къулуну бийчеси да келди. Къалайлагъа джетиб келдинг биягъы сем? Г о ш а . Х а д ж а х да келнб тура кёреме... С а у кел кесинг да. (Къол узатады.) X а д ж а х. Б у джол а сюйюб келмегенме, тейри, Гош а. Г о ш а . Н ек айтдынг алай? Х о д ж а . Меннге д ж ууаб бермединг, Гош а. Г о ш а . Н е дейсе? Х о д ж а . Къалайлагъа джетиб кедесе? — дейме. Г о ш а . О , да, азмыды этиллик, айтыллыкъ да. Х о д ж а. Этилликни билмейме, айтыллыкъиы уа таб озд уруб да айта бол урса дейме. Г о ш а . Неликге айтханлыгъыпгды? Ходжа. Неликге айтырыкъма айтыб... Х ад ж ах , сёз ючюн, къайдан эшитиб келеди неме боллугъуму?.. Г о ш а . Н е боллугъунгу? Х о д ж а . Х ад ж ах , т о , бир эс бёл аны ол ангыламагъанча этиб тургъанына. Г о ш а . О у, а киши... Сенден алгъа ёлейим... Х о д ж а . Менден алгъа ёлюрюнг ётюрюкдю, аны къой да Х а д ж а х къайдан билиб ке леди дж олоучу боллугъуму, аны айт. Г о ш а . Д ж олоучум у? 80

Ходжа, макъ.

ёл ю гю м ю

дейме,

акъыл токъ-

Г о ш а . Ах, мен джазыкъ, Х ад ж ах , кимден эшитдинг? Х а д ж а х . Оллахий, энди бу деб тюзетеллик тюлме, орам д а къатынладан эшитиб келе турама. Х о д ж а . Ай юйюнге, къалай унутаса ким айтханын. Къырымхан айтды дединг шойду да? Къырымханнга да — Мыстыхан, анга — Татлыхан, Татлыханнга — Кемисхан, анга да — Елмезхан, Елмезханнга — Эслихан, Эслиханнга — Гош ахан . Х а д ж а х (Кюледи). Асыры динг, Х од ж а.

озд уруб

ий-

Г о ш а . Астаккуну отлукъ ташларыча, бош тизесе аланы, анда мени гюнахым джокъду, Д жараш ты ны къатыны Ханийге «Ичингде къалгъан сёз болсун» деб бир ычхындыргьан эдим, андан с о р а уа, гяур болсун... Х о д ж а . Аны айтсанг а эртденли! «Ичинг де къалгъан сёз болсун» деген эсенг, гюнахдан чыкъгъанса, джанчыгъым. Тиширыугъа ичги сёзюнгю айтхан — элекге суу къуйгъан кибикди. Энди не айтыб кёргю зю рю км е ол биреуге бетими? Бош айтхан эдим сайга да ол сагъатда. Ертен джайылгъанлай джайылгъанды х ар кимге. Х а д ж а х . С о р а Гош агъа айтмай кимге айтырыкъ эдинг? Х о д ж а . Ол а алайды... Г о ш а . Н е болду эсе да болду, айыбны манга салырсыз. Аны къоюгъуз да, зам ан б Алиев Ш . М.

джууукълашыб келеди, аны сагьышын этигиз. Х а д ж а х . Къолай этмейди, ант этдир. (Къарачыкъ бла бай киши Татау абын-сюрюн этиб киредиле)

Х о д ж а . Аланла, сиз сейир адамла кёреме... К ъ а р а ч ы к ъ . Х од ж а, хаи ар... х аи ар кертимиди? Т а т а у . Тёке, кертисии айт, айтмасанг бол лукъ тюлдю. Х о д ж а (Хадж ихха). Б а р ант этдир, была да эшитиб келсдиле. «Хайыуан ёлсе, къаргъа кюйсюнюр, адам ёлсе, молла сюйсюиюр» (Къарачы къ бла Татаугъа.) Нени айтдырасыз? Олтуругъуз кесигиз да. К ъ а р а ч ы к ъ . Х ата джокъду, артда олтур а турурбуз. Оллахий, Х од ж а, бизни туура аллай бир учуз этериксе деб а турмай эдик. Саулай эл билгенден с о р а , бнз алай эшитгенбиз. Ёзге хатерибизни этмесенг да, ай юйюнге, бир-бирибизге талай кере салам бергенбиз... Ходжа (залгъа). Бермегеним сен огъунакъ болгъа эдинг. Т а т а у . Тюздю, тюз айтады, керти айтады. Ходжа (залгъа). Бирн полню, бири бёрю. Т а т а у . Х а и а р этерге керек эдинг, сыйыбызны кёрюрге керек эдинг. Бу дунияда к ъ а лай болдукъ эсе да, анда... (кёк бла джерни

тюбюнден. къайсын кёргюзтюрге

билмейин.)

бет джарыкълы тюбеширге керекбиз. Алай болса да, тюзмю айтадыла иеме деб... ы-ы-ы.. 82

неме... Сени неметиб, неметген этедиле деб?... К ъ а р а ч ы к ъ . Джандетли болгъун, шо, кертисин бир айт. Х о д ж а . Неметиримеми айтасыз? Т а т а у . Тёке, тюзюн, не ючюн десенг... Къарачыкъ. Бу джол безигенлигинг болмаз, не-е? Х о д ж а . Немени с о р а эсегиз а... Т а т а у . Неменги, тёке. К ъ а р а ч ы к ъ . Х о, джанынга, аны сорабыз. Х а д ж а х . Сиз кимден эшитиб келесиз? К ъ а р а ч ы к ъ . Миллет, межгит аллына джыйылыб, чот былайды, энди не оноу этебиз деб, кенгеше къалдыла бнзден. Х о д ж а . Ай, Гош а, къатышдырдынг болгъаины, не этдинг эсе да. Г о ш а . Ий, а киши, мени терслеб нек тур а с а ? Кеч, эртде болса да миллет билмейми къоярыкъ эди?

(Къарачыкъ бла Татауну кёзлери къууанчлы ’ джанадыла). Т а т а у . Кертиди, с о р а , кертиди, не? К ъ а р а ч ы к ъ . А ферим, Х од ж а, аферим санга! Ходжа (залгъа). Къарайма да, бу экисини тепсер джапсылары барды. И нтересна, неди эке быланы къарын ауруулары ? Т а т а у . Зам аны нда келгенибизни нечик иги этдик. Х о д ж а (бир кесек къаны бузулуб). Алай болса да, сиз нек келгенбиз, дейсиз? К ъ а р а ч ы к ъ . Д а, ай юйюнге, быллай ишни юсюнде келмей болмайды, Х од ж а. Сен 6*

къалгъанлагъа уш асанг — хо эди... Уллу ал лах джангыз сени юсюнгде этеди ёмюрюнде этмеген ишин. Т а т а у . Келгенибиз а аны ючюндю, Х о д ж а... (Х ад ж ах бла Гошагъа.) Айыб этмегиз, Х о д ж а бла бир-эки энчи сёзю бю з б а р эди... Ходжа. Аладан джашырырлай затым джокъду мени, Татау. Кесигиз да соза турмагъыз да, айтырыгъызны айтыгъыз, мени заманым джокъду. Х а д ж а х . Х о, хо. Биз чыгъайыкъ. Айтырларын айтсынла. (Хаджах

бла

Гоша

кетедиле)

Х о д ж а . Н е къадар къысха айтыргъа кюрешигиз, м ард ж а. Т а т а у (Къарачыкъгъа). Тюз айтады, тёке, къысхасы бла. Къарачыкъ. Аны уа аллах-аллах... Кьысха дегенде уа, алай тукъум къысхартайым... М а, Татау кеси былайдады, алдатмаз, «Узун сёзлю адамды» деб меннге киши айтмагъанды. «Кеб сёлешген— пох сёлешир» дейдиле. Аны тюз айтадыла. Аны тышында, адамны — заманын да ал аса, кесинги заманынгы да аямайса. Зам анны аям агьан адам, ким да болсун, ол сени да аярыкъ тюлдю, не ючюн десенг, биз зам ан бла джашайбыз. З а манны тышында д ж аш ары къ болсакъ, аны иши баш х а эди. Алай а ансыз киши да д ж аш аб билмейме, джашайма деген да джашаяллыкъ тюлдю, нек десенг, заманны заманында... Х о д ж а . Де-ма-го-ги-я. Къарачыкъ. Н е дединг? 84

Татау ( къабыргъасындан тюртеди). Къы схаракъ. Х о д ж а . Зам анны заманы нда заманламасанг, табанлагъан этеди, дейме. К ъ а р а ч ы к ъ . Алайды, джанынга. Аны айтханым аны ючюндю... Т а т а у (Къарачыкъны бир джанына тюртюб). Х од ж а, меники тёке къысхады. Алайтда, сени А Л А ары чыкъырадыла да, анга кесинг да къууаннган болурса... К ъ а р а ч ы к ъ . Биз да къууаныб келгенбиз... Т а т а у . Сабы р. Тёке ауузум а чабмазгъа. Къууаинганбыз, бек къууаннганбыз. Энди санга айтырыбыз олду... К ъ а р а ч ы к ъ . Алайчыгъын мен айтайым, Татау. Т а т а у . С абы р, самыр боллукъ! Х од ж а, не джаш ы ры у, мен ангылагъаннга кёре, аллах бла сен арагъызны ачыкъ этгенсиз. Сени бы лай эртде огъуна ары чакъыргъанлары, аллахды билген, сен тёгерегинде айланнган сыйлы мёлеклени бири болсанг деб келеди кёлюне. К ъ а р а ч ы к ъ . Татау, алайчыкъда билмегенликчик этесе. Артыкъ мёлек болургъа болмайды, къыстаргъа да болмайды... Х о д ж а . Кеси заявление бериб чыкъмаса, дейсе? К ъ а р а ч ы к ъ . Нени бериб, дединг? Т а т а у . Тохта, Къарачы къ! Сокъ ур чибинча, къулагьынгдан къыстасанг, бурнунга илиниб тургъанынгы къой. Айтханымча, Х од ж а , не да болсун, сени юсюнгде аланы энчи 85

оноулары болгъанды. Сюйселе, Мёлек этсинле, сюйселе, файгъамбар, сюйселе, баш ха къуллукъ берсинле, къалай-алай да сени орунсуз этмезлери хакъды. Ол себебден бизни сенден тилерибиз, тилерибиз десем да, мени кесими энчи тилерим... Къарачыкъ. Аллында экибизни да тилерибиз... Татау. санга? Ходжа.

Сёзю м ю

бёлме

тюз

айтханса,

дегенмеми

мен

С о р а уа, со р а ?

Т а т а у . Сенден тилерибиз, эсе да, тиле рим, дунияда, ары бары б д ж араш ы б бошагъанлайынга, мени ючюн да ол айтыллыкъ джерде сынгар бир-эки д ж араул у сёзчюк айтыб къойсанг дей эдим. Къыйынынгы багъасын, тартыннган-зат этмейин, кесинг айтыб къой, не десенг да, этерикме. К ъ а р а ч ы к ъ . Мен да этерикме, тегаран, къарыуумдан келирча болсун ансы. Х о д ж а ( неге айтханларын сезиб къоялмайын). Кимге айтыргъа, нени айтыргъа ке рекди? Т а т а у (энчи, сакъ ауаз бла). Кесинг айталмасанг да, биреуден санг... Ходжа.

Аллахха. айтдыр-

Н е деб?

К ъ а р а ч ы к ъ. Анда файгъамбарланы бирине, къайсысына болса да, тюбемей къал лыкъ тюлсе. Х о д ж а . Тартыб келген болурмусуз? К ъ а р а ч ы к ъ . Къалай айтаса алай, Х од ж а? 86

Татау. Гюнахлы сёзню айтма. ( К ъарачыкъгъа къарай). М уну билмейме, аны мени бауурум ауругъанлы къоюб турама. Х о д ж а . Энди еёзюгюзню айыртыб айта эсегиз, айтыгъыз, алай тюл эсе... Т а т а у . Ол дуниягъа биз да бармайын боллукъ тюлбюз, кеч, эртде болса да. Не этериксе, аны сагъышын да этмей болмайбыз. Бу дунияда сууаб этелгенибизни аяб къоймагьанбыз... Х о д ж а (селеке эте). Хо, джаным, хо, ан га не сёз. Сизни х ар атламыгъыз сууаб б о луб баргъанды. К ъ а р а ч ы к ъ . Етюрюкден не хайыр, гюнахчыкъ да этген болурбуз... Х о д ж а (биягъынлай). Гитче, бурху затчыкъла, аланы несии айтасыз? Т а т а у . Узуи сёзню къысхасы, Х од ж а, мен ары баргьан тёрем болса... Къарачыкъ. «Бизни» «мен» деб турма да.

де,

хайырсыз,

Т а т а у . Д ж а б ауузунгу! (Ходоюагъа.) Айтханымча, ары баргъаныбыз... баргьан... быз бол са, ах рат ха дегенлигимди, бизни анда соруу бла кёб къыйнамасынла. Сени сёзюнге гынгыларыкъдыла. Къарачыкъ. Тыигыламайын а, тынгыларыкъдыла. Х о д ж а . Тюз ангылагъан эсем, мени аллахха келечи этесиз? Т а т а у . Тюз ангылагъанса. Алай а, айтама да, кесннг сёлешмесенг да, анга сёзю ётерик, ким болса да, табылмай къалмаз. Х о д ж а (кесин тыялмай кюледи). Аперим 87

сизге! Антым, сизни ибилис бла джууукълугъугъуз болургъа керекди... К ъ а р а ч ы к ъ . Д ж ау у м джетсин джууукъ анга. Т а т а у . Н ек кюлдюнг, алан? Х о д ж а . Айтыргъа сизни къарын аурууу< гъуз джандет орунлу болургъа излейсиз. Т а т а у . С а у бол да къал. Тюппе-тюз, тюз аигы лагьанса, тёке ючюбюзден с о р а аны ки ши билмесин. Х о д ж а . Хайыр. Д ж ахан и м ге тюшеригигизни уа къайдан билеснз? К ъ а р а ч ы к ъ . Къайдам дагъыда... Х о д ж а . Аллахха ышанмагъанлыкъмы этесиз? К ъ а р а ч ы к ъ (къоркъаракъ). Эш та, эш та, ол затны кёлюбюзге къалай келтирир эдик?.. Тюзлюк уллу аллахны къолундады. Т а т а у . Аллахха ышанмагъандан аллах сакъласын. Х о д ж а . Сёз энди ангылашынды. Алай а сизге мен ол затны этерме десем — аллах ны, сизни да алдарма. Т а т а у . Тёке, ашыкъма, Х од ж а, огъай дерге. Биягъында эсинги иги бёлген болмазса, энтда эсинге салайыкъ, къыйыныигы табдырайыкъ. К ъ а р а ч ы к ъ. Айт кесинг, бу дегенинги этейик. Х о д ж а . Джангылмай эсем, улху берейик, дейсиз? Т а т а у . Тюгел алай ангылаб да къойма. Хатеринге хатер этейпк дейбиз, тёке. Х о д ж а . Аны тюз аты — улхуду. Улху. —

К ъ а р а ч ы к ъ . Х од ж а тюз айтады, энди аны не джаш ы ры уу барды. Х о д ж а (ары бла бери бара, сагъыш эт-

генча этеди. Т а т а у бла К ъ а р а ч ы к ъ , не айтады деб, ауузуна битиб турадыла). Огъай, боллукъ тюлдю. И ш къыйын ишди. Этеме десем, къарыуум джетмей къаллыкъ тюлдю... Т а т а у . Х од ж а, сен х ар кимге игилик этген бир адам са... Къарачыкъ. Д ж ум уш ак ъ джюрекли, хатерли, халал... Х о д ж а . Сиз игиликни сюемисиз? Т а т а у . Игитда дейсе-.. К ъ а р а ч ы к ъ . Айхай, айхай! Х о д ж а . Д ж аш аг ъ ан дж аш ауугъузда ким ге этгенсиз игилик? Т а т а у . Этгенбиз. Ы-ы-ы... Тёке... ( К ъ ар а ч ы к ъ г ъ а ) . Айтчы кимлеге этгенибизни. Къарачыкъ. Кимлегеми? Д а, неме... Ы-ы-ы... Х о д ж а (залг'Ъа). Ы-ы-лагъа этгендиле. К ъ а р а ч ы к ъ . Д а, къайсы бирин эсинге тюшюргюн: къайдам... Х о д ж а . Алдагъандан уллу гюнах д ж о къду, аны мен айтмасам да, билесиз (пауза.) Аман этгенигизнй тизесиз, ол тынчыракъ боллукъ болур. Къайда, айтчыгъыз не этгенигизни? К ъ а р а ч ы к ъ (Т а т а у гъ а ). Сен тизермединг? Т а т а у . Огъай, огъай, айт. Сени ауузунга къалай чабайым. К ъ а р а ч ы к ъ . Къайгъырмаз, айт. Джалчыларынгы ачдан ёлтюргенинги да айт. 89

Т а т а у (беги тюрленеди). Сен а? Алийни къатынын дууа суула бла акъылындан чыгъаргъанынгы нек айтмайса? К ъ а р а ч ы к ъ (ачыуу келиб). Аны да сен къой май ичиртген эдинг, Татау. Т а т а у . М ам урханны къызы уа... Элге баямлыкъ этген ким болгъан эди? Х о д ж а (залгъа). Эки бёрю бир-бири юсюнде къанны кёрю б сою ш а тебрегендиле. М адалес, Татау, серме. К ъ а р а ч ы к ъ . Алайгъа джетсек а, Татау, Гобайны къызы Соханны эсмнге сал сам , не айтырса? Не уа, Махмутну, къыйынын табдырмаз ючюн, джашыртын, джукълаб тургъан джеринде юсюне джыланны ийиб ёлтюргенинг а? Ходжа. мух!

М аладес,

Къарачыкъ.

Б ас,

хо-

Татау (Къарачыкъгъи). Сен тереннге кирдинг да асыры. Алай эсе уа, Къарачыкъ, къурандан хапарынг болмагъанлай, къуран ачыб, санды ракъ этиб, аны ючюн х ар кимни сомчукъларын къымгъанЫнгы айтчы. Дуаланы д ж аза билмегенлей джазгъанынгы да айт. Б ау у ру ауругьаннга дуа «д ж азсан г» — эки сом, бюреги ауругьаннга — сом бла джары м, ёпкеси ауругъаннга — юч сом, джюрекге — беш сом... К ъ а р а ч ы к ъ . Ай, бети болмагъан а, ап, къ ара дж ю рек, ай сылыкъ, ай пасыкъ... Т а т а у . Сен къаллайла сёлешесе, сен эшек! Бойнунгу буууб къояйым да, ёзге зат этмейнн. (Ю сю не мыллыгын а гады. Къара90

чыкъ кесин къоруулареъа кюрешеди. Ходжа, бир кесекни къараб туруб, орча этеди.) Х о д ж а . Болдугъуз энди! Бирииг оу, бирииг ш ау. Тонгузну аласы, къарасы болмай ды. Экигиз да бир-биригизден узак ъ кетмейсиз, бош талашмагьыз. Аманны къоюб, игилик этерге излемегенсиз дж аш ауугъузда. Сом , шай амалтын сиз этмезлик джокъду. Кесигизни ауузугъуздан бир эштейнм деб тура эдим ансы, сизни не этиб джашагъаныгъызны бек ариу билеме. Айхай, дунияда къуру экигиз болсагъыз а. Гю нах амалтын ёлгеи адет болса, сиз эртде ёллюклени бирлери эдигиз. Амма, не этериксе, аллахны чыдамы уллу болубму этеди, огъесе сейир б о луб къарабмы турады, не да болсун, адам улу аллах барды деб этер аманлыгъын этмей къоймайды. Ай, шо, аллахны ориуида мен бир болгъа эдим. Адамны ачытхан адамны ём ю рю адамгъа табыиырлай этмей къоймаз эдим. Н е келсин, А зраил айтхаилай, аллахха оноу этген аллах кеси болады да, этер мадарынг болмайды. Хайыр. Ол да алай болсун, ишигизни тындырайым десем, къаллай бир бералы рсы з? Т а т а у . Кесинг айт, биз да анга кёре... Х о д ж а . Беш мннг. Татау.

Беш

мингми?

Х о д ж а . Саигы рау бол м азса? Хоу. Беш минг. Х ар биригизге. (Татау Къ а р а-

чыкъгъа

къарайды).

К ъ а р а ч ы к ъ . Аллахдан къоркъ, Ход ж а... Х о д ж а . Андан а сен къоркъ, Къарачыкъ... К ъ а р а ч ы к ъ (эринлери къалтырай). Беш 91

минг... Болгъан ырысхымы багъасы да д ж о къду аллай бир. Т а т а у . Х од ж а, къатылыкъ этме. минг!.. Ол къаллай бирди, билемисе?

Беш

Ходжа. Джангылмай минг болургъа керекди.

эсем,

беш

Къарачыкъ. Аллай кёрмеклнк да къыйынды.

бирни

ол —

тюипонде

Х о д ж а . Къарачыкъ, харамлыкъны къой. Кесинги джарлычыкъ этме. Башыбыздан къарагъан билмейди дебми т ураса сенде къаллай бир болгъанын? Н е уа, къуру мангамы бересиз? Анга бересиз. Алайчыгъын унутмагъыз. Ол да къуру кеси къабары къ тюлдю, эки, юч, тёрт джерге да юлеширге керекди. Аллай ишле къуру бир адамны ю сю бла болуб къалмайдыла. Огъай-огъай десегиз, хайда, келген джолугъуз бошду.

(Кетерге Татау. шейик.

тебрегенча этеди). Сабырчыкъ. Н е эте эсек да, кели-

Х о д ж а . Сизни юсюгюзде гюнахны къурутур ючюн, къаллай бир кюч салыргъа ке рекди. Аны башыгъызгъа джыялмай эсегнз, сёзюгюзню зы раф этмегиз, сора. Т а т а у . Д а алай эсе, с о р а , не этерикбиз, берейик. Тёке, бир да къурумай эсе да мингчигнн тюш? Къарачыкъ.

Экичигин,

Х од ж а.

Х о д ж а . Каиегии да тюшерик тюлме. Аны бла сёзю бю з бошалды. (Чыгъыб тебрейди.) Т а т а у . Хайыр. Мен береме. Тёке, юйдегими да къош мени юсюме. 92

К ъ а р а ч ы к ъ . Алай болса уа, мен да огъай демейме. Ходжа (кесек сагъыш этиб). Тэ-ек. Аланы гюнахларын къош сакъ а, сегиз мингден аз боллукъ тюлдю. Т а т а у . Огъай, огъай, къойдукъ аланы. Керек тюлдюле. Алагъа да бир аллах айтхан болур. К ъ а р а ч ы к ъ . Игитда къояса. «Арыгъан ёлгеинге мине эди дегенлей», аланы гюнах ларын алмагъа эдик да, кесибизникиледен бир къутулгъа эдик. Т а т а у . Тёке, джанымда аллай бир д ж о къду. Бары б андан-мындан джыйышдырыб келмесем. К ъ а р а ч ы к ъ . Д ж аны бы зда къайдан бол сун... Х о д ж а . Джаныгъызда болгъанны беригиз, къалгъанын да келтирирсиз. Татау. Алай дей эсенг а... (Бочхасын

чыгъарыб, санай тебрейди). Ходжа ( К ъ а р а ч ы к ъ г ъа ) . Нек тураса сен а? К ъарм а сен да, къарм а. Терк болугъуз. Ол бпреу келиб къалмасын. Т а т а у ( Х о д ж а г ъ а узата). М а, мннг сом, сан аб ал. Х о д ж а . Ийнанама. К ъ а р а ч ы к ъ . Менде уа алай бир бол лукъ тюлдю. Сегизни чыгъаралсам. Х о д ж а . К ю реш , кюреш . Чы гъараллы кьса сен да. К ъ а р а ч ы к ъ (къолу къалтырай узатады). Мингнге бир сом керекли. Х о д ж а . Хайыр. Сом ун кесим къ ош арм а. 93

(Ачханы джанына джашырады). Энди къалгъанын да кёбге созмай келтиригиз. Т а т а у . Х од ж а, айыб этме, былай бир распискачыкъ д ж азы б къойсанг... К ъ а р а ч ы к ъ . Тюз айтады. Сен да, биз да тынгылы болурча. Х о д ж а . Распискамы дейсиз? Н е айтханыгъызны ангылаймысыз? Улху алгъан р а с писка д ж азы б къачан кёргенсиз? Улхучула алай этерик болсаламы айтырыкъ эдиле: улхучуланы тутхан къыйынды деб. Тюбюнгде тургъан бутакъны кес, дейсиз. Д ж аш ауум д а аны бир кере сынагъанма, отуннга баргъан джеримде. Д ж а ш сагъатымда. Расп и ска джазылыргъа керекди, анга огъайым джокъду, алай а аны д ж азары къ сизсиз. Не ючюн десегиз, сиз, сёз ючюн, бусагьат былайдан чыгъыб юйюгюзге барасы з, ол тёртюшер мингии джыйышдырыб алыб келирге. Алаймыды? Т а т а у . Алайды, алай. К ъ а р а ч ы къ. Алайды, алай! Х о д ж а . Хайыр. С и з кетдигиз. Сиз ары бары б келирге «топ» деб « О Л Б И Р Е У боса•гъадан тюшюб къалса, не этербиз? Сизни сакълай а турмаз, хайгокла. Биргесиие мен бармаиы н а боллукъ тюлме, аны да билесиз. Ачханы алдыпьыз да келднгиз. Хайыр. Сокъур сюйген сау кёз. Сиз излеген да ол. Бол са болсун, ачханы уа кимге берликсиз? Билемисиз? Билмейсиз. Кёрдюгюзмю чот къалай болургъа боллукъду. Алай болгъаны болса уа, келтиргенигизни мени тенгим Хадж а х х а берирге керексиз. Т а т а у . Берирбиз. Къарачыкъ. Берирбиз. 94

Ходжа. Бермейин къойсагъыз а? Къарачыкъ. Аллах сакъласын ол харамлыкъдан. Х о д ж а . Сиз аллахны кесигизге къарауул этмегиз, аны андан с о р а да кёбдю иши. С и з ин ол харамлыкъдан сакълары къ распискады. Алайды да, хайгокла, энди олтуругъузда джазыгъыз. К ъ а р а ч ы к ъ . Бирибиз джазы б къойсакъ боллукъ болур? Х о д ж а . Экигизге бирни джазыгъыз да, тюбюне экигиз да къол салырсыз. Къарачыкъны къагъыты, къаламы болур? Мен бусагъат келейим. Хадж ахны аты бла д ж азаргъ а унутмагъыз. (Кетеди)

К ъ а р а ч ы к ъ (сакъ ауаз бла). Татау, джазабы змы ? Т а т а у . Джазмай не кётенинг барды? К ъ а р а ч ы к ъ. Ш о, беш минг сомну кёчюнге бир кёргюз. Т а т а у . Гюнахларынг а? Аланы да кёзюнге кёрпозчю . К ъ а р а ч ы к ъ . Огъай, энди бир сагъыш >т, беш минг с о м , багъасы гюнахыбыз болур деймисе? Т а т а у . Аны уа айтма, Къарачыкъ. Аланы сомлагъа бура тебресенг, беш кере беш минг иыкъгьанын да кёрю рсе. К ъ а р а ч ы к ъ . Ходл<а, Х од ж а деб, хар ким аны джарлы , факъы р этиб тургъанлыкъларына уа, ол а ашай биле кёре эдим. Т а т а у . Да-а-а, къобарды. Иги танг серме 95

ди, сволич! Тохта, ёлмейин къалса уа, к ъ а лай боллукъду? К ъ а р а ч ы к ъ . Анга да уялмаз, ант этдир. Алай этгени болса уа, дж араш ды ры б ананимканы д ж азаргъ а керекди. (Ходжа

иш этиб кесин билдиреди)

Т а т а у . Келеди. дж абл ан ады л а).

(Экиси

(Ходжа

да

къагъытха

киреди)

Х о д ж а . Хы. Бошадыгъызмы? К ъ а р а ч ы к ъ . Бошадыкъ. М а , Татау,къол сал. Т а т а у . Эм алгъа сен сал. ( К ъ а р а ч ы к ъ онгсунмай салады, аны ызындан — Т а т а у ) . Ма ! (К ъ а гъ ы т н ы Ходжагъа береди). Х о д ж а . Хайда, энди мен аллахха, сиз да манга аманат. Эсен кёрюшейик ол дунияда! Тюбемегенибиз болса... Мен болм асам , Х а д ж а х бнзде боллукъду, ачханы ингирге джетдирмейин къоймагъыз. Т а т а у . Мычымазгъа кю реш ирбиз, тёке, аллахны ишин ким биледи, джетелмеген тёребиз болса, аллах тутхан ишингден къууандырсын. К ъ а р а ч ы к ъ . Бет джарыкълы тюбешейик. Х о д ж а . Болсун, болсун. Энди мындан кеб сёлешмегиз. Т а т а у . Тёке бир сорлукъчугъум: Х ад ж а х ачханы санга къалай табдырлыкъды, кетиб къалгъанынг болса? Х о д ж а . Аны ючюн чырт къайгъы этмегиз. Бусагъатда аны айтыб келеме анга. Те леграф бла ийсе, «ш ы б» деб джетерикди. 96

К ь а р а ч ы к ъ. Алай дегенинг? Х о д ж а . Аны сиз ангыларыкъ тюлсюз.Ангылатама десем да, зам ан джокъду. Болугъуз энди, бол. Т а т а у (эшик таба турйкълай). Неме уа?. Ачханы алгъанынгы да, апда ишни къалай баргъанын да биз къалай билирбиз? Х о д ж а . Аны ючюн да къайгъырмагъыз. Мен «Ф ат и х а» болгъандаи с о р а эки джыйырма бла онекинчи кече ётгенлей келсегиз, эшегим билднрликди. Бир-бири ызындан юч кере окъ уса, х ар зат аламат болгъанын билирсиз, эки кере окъуб къойса, иш къызыуда болгъа нын ангыларсыз. К ъ а р а ч ы к ъ . Бир кере да окъумай къой са уа? Х р д ж а . Къоркъмагыз, сизни кёрюб,окъумайын чыртданда къоярыкъ тюйюлдю. Келгениыг сайын анга кесинг шагъат болгъанлай тураса. Т а т а у . Кетдик с о р а . Хайда, ма (къол цзатады.) Джандетли бол! К ъ а р а ч ы к ъ . С ал ам дерсе анда бары на да. (Б у да къол береди.) Ханны къызыны юсюнде уа джылы суу ийген эдинг, Х од ж а, билмегеннге кёрме. Х о д ж а . Х о, хо. Саламыгъыз узакъ бол сун. Барыгъыз, бар. (Эшек окъуйду)

К ъ а р а ч ы к ъ . Астофирилля, нек эте бо#ур бу эшек былай? Кирсенг, чыкъсанг да, хахайламай къоймайды. Х о д ж а . Д ж ю реги илешген адамлары на 7 Алиев Ш . М.

этеди алай. «Окъумай къойса у а», дейсе дагъыда. Т а т а у (Къарачыкъны артындан хынырак ъ тюрте). О , б ар ары, барлыкъ эсенг, най-най эте турма да. (Кетедиле.) Ходжа (кеси. Кюледи). Т оба, тоба, бу чотха бир къарагъыз. Къарайма да, улхусуз дуния джокъ кёреме. Огъай, ол эки хайгокну аллахха улху бериб баргъанлары на не айтаса? Адам айтса, ийнанмаз эдим, кесим кёзюм кёрюб, къолум бла тутхунчу. Керти да бир зат билиб бериб б а р а болурламы? Ышаныу джокъду, оллахий. (Хаджах

бла

Гоша

киредиле)

Х ад ж ах , Г ош а! Ай, береме десе уа, аллах ны къолундан келмезлик дж окъ кёреме... Тегаран , аны къолуна да бир джукъ узатыргъа керекди ансы. Аланы эслерине ол затны салыб, аллыма алыб келиб сю еб къойгъанын кёрдюгюзмю. Г о ш а . Энди, ахырсы Аны аллына тебреб тургъан сагъатынгда къоялмаймыса санчаланнганынгы?! Х а д ж а х . Керти айтады. Кёбдю, джетерикди безигенинг. Х о д ж а . Х о, хо. Сиз айтхан болсун. Ары б арсам , иш, кюч джокъ, анда безий турурма. Алайды да, энди Х ад ж ах , Гош а, мен кетгин4Н, сиз да, элде инджилгенле да хайт деб аякъ тирерлей болдугъуз. М а, (ачханы б е р е ди.) Бу бизге джетер дегенигизни юлешигиз да алыгъыз. Къалгъаиын элде инджилгеилеге чачыгъыз. Тёртюш ер мингни келтирселе уа, бютюн да иги. М а, бу дж азы б къол сал98

гьан къагьытчыкъларын да хурджунунга сал, алдаб къойгъанлары иш болса. (Расписканы береди.) Ингирге джыиышдыралсакъ деб а кетгендиле. « Б а р а , б ар а, баз табдым», — дегенлей болду чот, антым. Г о ш а . Х а р ким сеннге кеслерин алдатсала, бир бек сейирсинеме. Ол эки насыбсыз да келиб, иш этиб келгенча, кеслерин алдатыб барады ла. Н е айтыргъа да биллик тюл дю адам. Х о д ж а . Айхай да, аладаи насыбсыз ким болур. Тамам да харибдиле. Джазыкъдыла. Элибнзде аладаи онгсуз джокъду. (О р ам д а джууукълашыб келген миллетни ау азл ары эшитиледиле. Ходока терезеден къарайды, аны ызындан Х ад ж ах , Г ош а,) А уазл а: «Бары бы з да тилекчи болургъа керекбиз...» «Х о, джаным, хо. М уну юсюнде аякъ тиремесек, боллукъ тюлдю.» «Бюгюннге дери х ар неге да тёзюб, бой салыб келгенбиз». «Тюз айтаса, д ж аш ауубузд а джангыз олду да...») Ходжа. Къайры тебрегеидиле была? Не кёб джыйылгъандыла кеслери да... Х а д ж а х . Елгеннге б а р а болурламы? Г о ш а . Бизни таба келе болурла, дейме?.. Х о д ж а . Антым, Гош а тюз айтады. Сейир, оллахий... Х а д ж а х . Бир ишексиз, сени эшитиб келедиле, Х од ж а. ( Х о д ж а , терезеден джанлаб, юйшо ичинде тёгерегине къарайды: къулагъына, бурнуна, къолуна, бутуна тийиб кёреди). 99

Х о д ж а . Елгеннге уа ушамайма, антым... (Арабий, къалайдады эке джаным? Х а д ж а х (X о д ж и н ы къуджурла эт ге нии эслеб). Н е болгъанды, Х од ж а? Г о ш а . Ауругъан джерннгми барды? Х о д ж а . Къайда, былай келчи, Х ад ж ах , ( Х а д ж а х , къатына бары б, бепш е, кёзюне джити къарайды. Х о д ж а , X а д ж а х н ы д а къолуна-башына тийиб, ары-бери тюртюб кёреди.) Х а д ж а х . Х од ж а, тенгим? Г о ш а . Х од ж а, джаным, таннырмы эдинг? Х о д ж а . Таяныб тура эсем, не билесиз? ( Х а д ж а х х а . ) къалай кёресиз, саумамы, огъесе... Х а д ж а х . Нек сордунг алай? С а у са , игитда сау боласа... Х о д ж а . Къайдам, тейрн, эки шагъат керекди... Х а д ж а х . Д а, Гош а бла мен барбы з. Х о д ж а . А зраил мен билмегенлей келиб... (А уазл а энди юйге джууукъда эшитиледиле.) « Х о д ж а ! Х о д ж а ! Кетме! Кетме!» Н е керекди, не излейдиле менден? Х ад ж ах , чыкъчы, бир со р да кел, не дей эселе да. (Хаджах

кстеди)

Гош а, ол эки «мёлек» Х од ж а бизден улху алгъанды деб джайгъан болурламы халкъгъа? Г о ш а . Эки мёлек? Кимлеге айтаса? Х о д ж а . Татау бла Къарачыкъгъа. Г о ш а . Ол иги бетлеринеми уяллыкъдыла! Ах, Х од ж а, бош алгьан эдинг ачхалары н. Х о д ж а . Мени алгъаным бош тюл эди, 100

ала уа бош бердиле. Н е этериксе, биреуню ачхасы на оноу этген да джарамайды. Хахай, бермей болмайбыз дегенлеринде — алмай болмадым. Кеси да, ачха аланы ачхалары тюл эди. Г о ш а . Ангыламадым. Х о д ж а . Алдау бла, зор бла джыйылгьан ачхады ол. Сомланы керти иелерине табдырсакъ, олмуду аман, Гош а-джан? Г о ш а . Айхай, сен айтханча... ( Х а д ж а х ашыгъыш киреди) Х а д ж а х . Х од ж а, элчиле сени кёрюрге излейднле. Х о д ж а . Н е болгъанды, пек тебгендиле? Х а д ж а х . Чыкъсанг, эшитирсе. Х о д ж а . Алай болса да? Х а д ж а х . Сен бу дуниядан кетиб боллук5 тюлдю, дейдиле. Аллахны «амин» деген кёзю уюнде айтсынла. Анга уа бизни да дж окъ эди огъайыбыз. Г о ш а . Ах, джаныгъызгъа къурман болайым, дегин. Аны оноуу сизде бол са уа, нек джазы къ эднк. Х о д ж а . Б а, ба, ба! «К ёрю рю н п о кёрмейин, кёрге кирмезсе». Гош а, ишингден къууан. Этди этерин хапарынг. Х азы р болсун эн ди анга джууабынг. ( Х а д ж а х х а . ) Неэтебиз да энди? Х а д ж а х . Миллетни аллына бармайын боллукъ тюлсе, не этерик эсенг да. Х о д ж а . Н е деб барайым? Н е айтайым? Г о ш а . Айтыб сен нени айтырыкъса, айтырыкъ ала болурла да, сёзлерине тынгыла. 101

Д ж а н аурутуб келгендиле, разылыгъынгы билдир, ары сюйюб бармагъанынгы айт... Х о д ж а . Огъай, Гош а, кесим разы болуб... Г о ш а . Мен билеме. Аны кёлюмю б а са р ючюн айтаса. Айтма ётюрюкню. Х а д ж а х . Кертисин айтырыкъса, ёзге уа. Х о д ж а . Хайыр алай эсе, келнгиз, ючюбюз да чыгъайыкъ. Ол биреу да, халкъны джыйылгъанын билгенлей, «шып» деб джетиб къаллыкъды. Тохтагъыз, биринг алай къалыб, Х од ж а кеси кереклисине чыкъгъанды, мычымай къайтырыкъды, дерге керек болурму? Ким биледи, кёлюне дагъыда джукъ келмесин. Г о ш а . Д а бизге кёрюннюк эсе, сёлеширик эсе, къалайыкъ. Н е уа сени кёрмейми къоярыкъды? Х о д ж а . Ол айтханынг да барды, антым. Х о, хо, да, бир кесек сакълагьанлыкъгъа, къайгъырмаз. Миллетни ашырыб къайтсам, кесим ангылатырма болумну. Халкъ чачылгьынчы келсе уа, ат оюн этдирликди, ант этдир. Санлары м, къалай да болсун, къыйылгъанча болуб турадыла, бир стакан чагъыр уртлаб чыкЪсам да боллукъ эди, антым. Х а д ж а х . Бу бол м аса, алай айтыб да эшитмеген эдим. Н ек абзырадынг аллай бир? Г о ш а . Бир тартыучу адам ча да айтаса кесинг да. Ходжа. Сен д ж есир болуб турма сууукъ акъылгъа, Заманы нг да джетед ёмюрге джукъларгъа, Кёб узаймайын сен чагъыр къошун боллукъса, 102

Тарт къарамай, юрен

ахырынг чагъыргъа. О м а р Хайям!..

A -а, д ж ю р ю п оз, кетдик. (Кетедиле. Ю чю сю за чыгъар-чыкъмаз, джыйылгъанла бирден: « Х о д ж а ! Х о д ж а ! » — къычырадыла)

Ю ЧЮ НЧЮ

деб

БЁЛЮ М

ючюнчю кюн Юйде киши джокъ. Бир джанындан А з р а и л чыгъады. Тамам сылыт болуб келгени билинеди. Бары б X о д ж а и ы орундугъуна таянады.

А з р а и л . О х, ох, ох! Бу джолдан бекчабхан болмаз эдим. Ол аллах ургъан Иблисге тюбедим да, анга д ж ан ш а де да къой, кечге къалыб кете эдим андан озса. ( З а л г ъ а .) Ты шында ол къадар адам нек джыйылгъанды, билмеймисиз? Борчум , къарчым барды, де ген эди Х од ж а, аны ючюн басыннган болурламы? Аллай бир адамгъа берлиги б ар эсе уа, башында тюк саны да джетернк тюйюлдю. Къайдады эке кеси да? Огъесе элде бир къыйынлыкъ болуб, Х од ж ад ан оноу излейми келгендиле? (Тышындан а у а з л а ); — «Сени айтханынг да тюз болур, анга огъайыбыз джокъду...»— «Этмесе уа... (Къауум ауазл а: «Ёлмесин Х о д ж а !» Бары да: Ёлмесин! Ёлмесин!» ( А з р а и л секириб тур у б терезеден къарайды.) Неле, неле дейдиле? Ёлмесинми? Асыры къуджурла сёлешедиле. К ъ ара, къ ара адамчыкълагъа... Хы, бе 103

ри айланды шойду да кеси да. Тохта Х од ж а!.. ( Х о д ж а , ызындан Х а д ж а х ,

Кесинг, кесинг, къалсынла.

Х од ж а!

Гоша

Ала

сени,

киредиле)

тышында

(X о д ж а илгенерек болады. Х а д ж а х бла Г о ш а г ъ а не эсе да айтханлайына, экиси да ызларына бурулуб кетедиле)

Х о д ж а (А з р а и л г е). С а у кел, алан. Къалыб кетдинг да. Не х аи ар ахратдан? Тынчмыдыла андагъыла? А з р а и л (сам арк ъ ау эте). Рахатдыла. Салам дей эдиле сайга. Д ж ок ъ д у хаталары , тансыкъ болгъандан с о р а джанынга. Ашыгъыб къарай эдиле аллынга. Х о д ж а . У закъ болсун саламлары , къыйынсыз болсун джанлары . А з р а и л . Д ж а б ауузунгу, Х од ж а! Кертда дегеннге сен а Доббайлай этиб къойдунгда!.. Х о д ж а .Ачыуланнганчыкъ этдинг, дейме? Н е болгъанды? Б ош къыйнайса джюрекни, аллах ургъа эди дженгилликни. А з р а и л . Н ек джыйгъанса элни былайгъа? Х о д ж а . Эл кеси джыйылгъанды, ансыз болсун джукъ айтхан алагъа. Алай а, не барды анда, нек келеди аны ючюн ачыуунг? А з р а и л . Къалай бошду ауузунг. Узун сёзню къысхасы, не дейдиле сайга? Ходжа. Меннге айтханлары джокъду, сени бла аллахха...

Азраил.

Не за-ат?

Х о д ж а . Айтыб бошайым, сабы р бол. Алма джаиынгы. 104

А з р а и л . Айт. Айт да бош а. Бек билесе кимни джанын аллыгъымы. Х о д ж а . Айтханлары уа олду, Азраил. Унамайдыла ах рат ха барырымы. А з р а и л . О х о! Унамайдыламы? Тюрлюсюмен кюледи.) Аллах хакъына, сиз ёлгени болгъанны да кюлдюрлюксюз. Сени джанынгы оноуу алагъа джетмегенди! Айырдынгмы? Х о д ж а , Бош кюле бол урса деб ишек этеме. А з р а и л . Алай болса да, къайдан билдиле бары да бюгюн мен сени джанынгы аллы гъымы? Ходжа. ме...

Бюгюнлю мен да анга сейирсине-

А з р а и л . Бурд урм а. Мен чыкъгъанын.

билеме

кимден

Х о д ж а . Биле эсенг а, нек с о р а с а ? А з р а и л . Эт энтда. аллай аккагъа джюн тйртма. Былай деб тилегенингде, кишиге этмеген затыбызны этдик сени юсюнгде. Сен а? «Аманнга игилик этсенг — юйюнге сау б а р м а зса » . М а, сиз адамланы ичинде джюрюген сёз тюлмюдю ол? Айтхан эдим мен санга, бош айтаса къатынынга деб? Тиширыугъа ичги сёзюнгю айтхан — эш иксиз юйге кирит салгъан кибикди. Х о д ж а . Д а , артымда къаллыкъ юйюмде джангыз Гошады, анга айтмасам, кимге айтырыкъ эдим, сагъыш эт кесинг. Сёз ючюн, сен мени орнумда болсанг... А з р а и л . Къояйыкъ сёзню. Д ж ат . Х од ж а. Ишими этейим да, чыгъарса с о р а джолунга. 105

(Ходжа

мурукку этеди)

Н ек мычыйса? Терк бол! Хапары нг бармыды замандан? Ходжа (тышына кёргю зю б). Алагъа уа не оноу? Сени юсюнг бла д ж ууаб излейдиле аллахдан. Къабыл этер деб умутчудула тилеклерин. З ы р аф этерлей кёрюнмейдиле сёзлерин. А з р а и л. Артыкъды энди, Х од ж а, телиленнгенинг. О зм а мындан ары, боллукъду безигенинг. Кёб тийдинг дыгъыма, ие болмай антынга. Тёзгенни да болады мардасы . Бузма, къанымы. Этгенсе этелген хатангы... Х о д ж а . Н е этеринг да ёлтюрген этерик бол урса, андаи с о р а не этериксе сен манга? Алайсыз да къоймай эсенг дунияда? «Эминаны ёлтюргенинден аурутханы къыйын» дегенлей, джанымы алгъынчы, къоркъута да чыкъдынг артыма. Алайды да, бир-бири сёзю бю ню ангылайыкъ. Халкъ айтханнга да тынгылайыкъ. А з р а и л . Мен сиз айтханнга келмегенме тынгыларгъа, мени келгеним— сени джаиынгы алыргъа. Мен къ ара десем, сен — акъ деб нек тураса? Огъесе мени телигеми санайса? Аз затны ай ш азсы з сиз, сизге тынгылаб барсак ъ . Этме мындан кёб сандыракъ. Ходжа. Сокъураны рсы з, тынгыламасагъыз халкъгъа. Андан эсе, билдирсенг иги эди аллахха. А з р а и л . Къаллайла сёлешесе сен асылсыз. Къайдан келди сизге ол акъыл? Сенсе, Ходл<а, болгъаины къатышдыргъан, уялмайын, буюкъмайын уллу аллахдан. Келтир106

динг эсе ол затны кёлюнге, айтыб къояйым, ёкю ню рсе туугъан кюнюнге. Ходжа. Б ош кюрейсе, джокъду мени гюнахым. Кеси этгенди халкъ оноуну, антым. Ийнанмай эсенг, сор кесинг, билирге сюе эсенг, кертисин. А з р а и л . Энди джангыз ол къалгъан эди — халкъны аллына чыгъаргъа. Тебре, тебрерик эсенг, ассы болмайын аллахха, тёнгере орундукъ кибигинге ахыры, ёретинлей алыргъа болмайма джаныигы. (Кесин къуджур-м удж ур этдиреди. Б у кёзюуде тышындан биягъы ауазл а: « Х о д ж а ! Х о д о к а ! £,лме! Елм е!») Неди бу к'ъычырыкъ? Чыкъмасынла акъылларындан. Д ж абсы нл а ауузларын, тоймагъан эселе джанлары ндан! Мени д ж арат хан бла ант этеме, айтхан эди дерсиз, сёз береме, термилтмейин биригизден да дж ан алм азм а, сизни бу этгенигизни унутм азм а ёмюрде, ашыкъмагъыз, сынарсы з дж ан берген кёзюуде. Х о д ж а . Х о, хо, алайсыз да чыкъмайды н арк оз берген хапарынг. Азды махтаныр джеринг. Мени сартын, гынч алды джанымы деб киши бю сю реу этиб билмейме. Былайда сен окъ-тоб бюркерлей чурум да кёрмейме. Миллет айтханнга уа тынгыла. Ненг кетеди аны ючюн сени? Тамгъа тюшер дебми къоркъ аса сыйынга? Алай гюл эсе, халкъда да барды да бир акъыл, аны юсюнде бекдн антына. Аллах да иги айтмаз ол затны ычхындырсанг. Сагъыш эт, сокъ уран м азса тынгыласанг. А з р а н и л (сескекли). Н е акъылны хаиарын айтаса? 107

Х о д ж а (энчи, киши эшитмесин деген хал да.) Бу дуниядан мени къоратсагъыз, апга ийнаннганны къоюб, биягъынлай таш ха, агъчха, таугъа, еуугъа, айтыргъа, къуру табигъатха табыныргъады акъыллары. Азраил (к ъ ор к ъ ар ак ъ ). Тсс! Башынга джыяламыса айтханынгы?! «Т об а!» дегиз, келтиресиз ахырзаманны. Огъесе, биягъы сен безиринг келибми айтаса? Х о д ж а . Н е безнген хапарды ол? Мен ала айтханны айтама, алайчыгъын ангыла. «Аппа билген — тыбына» — деб, къадалыб турма да манга. А з р а и л . Ала да, сен да бирсиз, сиз... сиз оноу этеснз аллахха!.. Х о д ж а . Анга этмейдиле, кеслерине этедиле оноу. А з р а н л . Неди с о р а баш хасы ? Сизге, барыгъызгъа да, эртде этилгенди оноу, сиз оноу керекли тюлсюз. Аны ючюн анга барынг да борчлусуз кюн сайын махтау бериб турургъа, туугъаныгъыз ючюн дуниягъа, динигиз, адетигиз ючюн, къайдам, къуллукъ этгенигиз ючюн аллахха. Д ж орук ъ н у, тюзлюкню сакълагъаны ючюн арагъызда... Х о д ж а . Б орч у болгъан — халкъгъа болады, Халкъны уа джокъду кимге да. «Тюзлюк» дейсе да, излемей эдим ичими тёгерге, не келсии, къоймадынг, басдынг д ж арам д ан . Кечмеклик тнлейме аллахдан, айтханым ючюн джашырмай, ачыкъдан. Дуния къуралгъанлы бери келеди адам улу инджилиб хар неден да д ж аш ауд а. Ём ю рю кетиб барады х ар бир тюрлю къыйынлыкъда. Аны да адам салад адамгъа. Кими бай, кими джар108

лы, бири онглу, бири онгсуз, кими орунлу, кими орунсуз, урлау, тырнау, къырыу, джырыу, сарн ау , къычырыкъ, сыйыт. Миллетле, къралла бир-бирине ч абарл а, болгъанны къызыл къаннга боярл а. Ала этгенни этмейдиле, ол огъай эсенг, дж аны уарла. Тюзлюк, тюзлюк деб минг тамакъдан къычырырла, тилерле, . джы ларла баш уруб аллахха, алай а ол ауазл а ташайыб кетген бол м аса хауагъа, аны ючюн билмейме тюзлюк келди деб адамгъа. Ёмюрледен бери гюнахсыз тёполген джыламукъну, къанны бир джерге джыйсанг, болмазмы аслам К ъ ара тенгизни сууундан? Ол джыламукъну, ол къанны юсюнде ишленмегенмидиле ш ах арл а, къалала, эсирик болур ючюн, безир ючюн байла, бийле, хайла, патчахла? Б и рсу ишлер тёрт бюгюлюб, тойдуралмай къарнын, биреу да аш ар тохтаусуз аны къыйынын. Динибиз да айтад: болушсун онглу онгсузгъа, тенг болургъа керекдиле деб аллахны аллында. Амма, не хайыр, «ач къарынны токъ билмез», джетмейди онглуну ангысы алайгъа. Излемейди, не эсе да, дин айтханны этерге. Д ж арл ы айырылмай турса да намазындан, кенгде къалгъанлай турады байлыкъдан. Байла уа не къадар д ж ан л асал а да динден, джорукъдан, ол къадар къууаннганлай турадыла ал•ахдаи. Динин «багьанал ары » апенднлени уа, кесинг билесе, «апендинн айтханын эт да, этгенин этме» деб нек айтханларыи да сезесе. «Д ж арл ы гъа джалгъан таякъ» дегенлей, не болса да барады халкъ нени да кёлтюргенлей. М а, сен айтхан оноу бла бизге 109

берилген, ма сен айтхан гюзлюк бла, бизге джетген. О м а р Хайям, джарлы , сюйюбмю айтханды. Т ас болгъанды тюзлюк дунияны башындан, Ол толмаз ёмюрде да насыб джары къдан. Д ж аш ау н у тюзетеме деб бош кюрешме, Сен тутханса, эсгер, кесилген бутакъдан. Алай а мен айтырыкъ башхады: турмаз тауусулмай халкьны да тёзюмю, кеч, эртде болса да умутчума келир деб насыб кёзюу. Алыр оноуун кеси къолуна, алай бла тюшер тюзлюкню джолуна. (Тышындан

ауазла: «Д ж аШ а! Х од ж а!)

Д ж аш а,

Х од ж а!

А з р а и л (ачыуланнган бла къоркъгъанны арасы н да бир тюрлю бир болумгъа кириб). Болдугъуз! Болдугьуз, дейме! Неди бу этгенигиз? Алай эте туруб, манга чабаргъ а да уялмазсыз сиз. Бошадыгъыз, бошадыгьыз менден! Къыстатасыз мен джарлыны ишимден. (М ад арсы з юй тюбюнде ары-бери б а р а ды). Билемисе, Х од ж а, къалайгъа барады айтханынг? Х о д ж а. Толу не болсам мен бу джазы къ джерге, Чачы б, джангы дуния къурурем кёрледе, Халал иннетлеге джерде тыйгъыч болмазча, Адам мыдахлыкъны кёрмезча ёмюрде. А з р а и л . Т абх ан са бир иги Хайямны, аны орнуна не болаед билсенг къуранны?! 110

Х о д ж а . Андан да барды хапарым... А з р а и л . Тохта, тохта! Энди сабы р бол. Д а, Х од ж а, санга айтырым: кесинг салдынг къол джазыуунгу тюбюне. Джандетде къойгъан эдик санга орун. Энди уа б ар да сына джаханимни отун! (Хаджах

бла Г о ш а эшикден къаратадыла)

башларын

Х а д ж а х . Х од ж а, тыялмайбыз элчилени, кирирге излейдиле бери... Азраил ( Х о д ж а г Ъ а ) . С абы р болсунла! Д жибермесинле кишини. Салсынла къадауун эшикни. Ходжа ( Х а д ж а х бла Г о ш а г ъ а кёз къысыб). Бир кесек чыдасынла. Сёзю бю зню бошайбыз бусагъат. Г о ш а . Х од ж а, джаным, джанынг аллахха аманат. (Хаджах

бла Г о ш а

ы:уларына ташаядыла)

А з р а и л . Т оба, тоба. Сейир, аламат. Кирмеген эдим ёмюрде быллай къуджур болумгъа. Х о д ж а . Кёб сёлешдик, кёб гырылдадыкъ, алай бол са да не д ж у аб беребиз алагъа? (Азраил

башындан

тутуб олтурады).

Быллай бнр къыйнамаз ючюн джанынгы, бернб къояр эдим джанымы. А з р а и л . Алай бол са да, бир айт, нек этедиле сени юсюнгде былай? Б у тукъум багъалатырлай, сени амалтын ахрат къоркъууларын унутурлай къалай болдула, айтчы джашырмай? Х о д ж а . М енсиз дж аш аулары н билмейш

диле ала, мен да билмейме аласыз. Андан ары сы на кесинг сагъыш эт, тюл шойса да сен ангысыз. А з р а и л . Къойдугъуз башымы къыйынлыкъгъа. Сукъдугъуз эки аягъымы бир уюкъгъа. Къалай барайым, не айтыб барайым ызыма? Алайым деб джанынгы, алдырыргъа айланама джанымы. Ходжа.

С ан га да бармыд ол къоркъуу?

А з р а и л . А как же!.. Неди амал, барайым да антайым. Эш итирсиз джууабын. Х о д ж а . Алай эсе, кесинг айта барырмы эдинг сакълагъанлагъа?.. А з р а и л . Н енча кере керекди айтыргъа, кёрюнмейме деб баш хал агьа? Айт сен, кетди де да сорургъа. Мен а бир аягъым мында, бирим — айда, кёб турмай къайтырма'ызы ма. Ай, кёзюме кёрюне турады къулакъ джаныма берири, баш ха этмей, узун этиб иери. У р с а уа, ачы урады, джы ялмазча эсинги. Х о д ж а . Антым, алай айтханыигда, эриген этди джюрегим. Сайга ол къыйышшкъ келмез ючюн, иги эди ёлгеним... А з р а и л . Къайда сенде аллай халаллыкъ! Кертда, Х од ж а, этсенг а адамлыкъ?.. Болджал деб тилегенингде, мен чыгъалмадым айтханынгдан... Х о д ж а . Тюз айтаса, сау бол аны ючюн, менден къайтмаса да, аллахдан къайтсын. М ен сен айтханнга «х о» дейим, миллет унай эсе, айтсын... А з р а и л . Д а айт да унатдыр, керти ауруй эсе манга джанынг. 112

Х о д ж а . Айыб этме, базалмайма, мени сартын... А з р а и л . Къой, къой, джибге будайны джайгъанчады ол да — бермез сылтау, айтыргъа. Сеничагъа джалыннгандан эсе, джат да джан-джанынгы къарм а. Бош аш ы ра турам а заманны, эрлей сору б келейим, сен да хазы р болуб тур, къатына къысылыб аджалны. (Кетеди)

Х о д ж а (зал гъ а). Б ёрю къойгъа: «Сени амалтын мени бла джаулукъ джюретгени самырны» — дегенлей, не айтдыгъыз анга, джаиынгы бермейсе деб Кёлкъалды болуб баргъаны на? (Кетеди. Тышында ауазла: « Х о д ж а ! Д ж а ш а ! Д ж а ш а !) (Д ж абы у джабылады)

Ходжа!

Х а д ж а х (къууанч аллы болуб джабы у аллына чыгъады). «Елюмден къалгъанны эртдени аш хы» дейдиле, бюгюн джуртубузгъа сыйыныб болмазча уллу къууанч келгенди. Аллах, миллетни тилегин къабыл этиб, Н асра Х од ж агъ а ёлюмсюз д ж аш ау бергенди. Барлыкъды той, уллу той, талай кюнню, кечени. Къурманлыкъгъа асылгъанларына къууана, къайнарыкъдыла быдырлы къазанла... (Д ж абы у ачылады)

(Ашыгъыш, бир джанындан Х о д ж а чы гъады) . Х о д ж а (Х а д ж а х х а ). Алан, къайда т асса? Н е этесе кесинг да былайда? 8 Алиев III. М.

ИЗ

Х а д ж а х . К/ьууанчыбызны юсюнден айта турама. Х о д ж а . Артда айтырса, кел, кетдик былайдан. Ол эки хайгок бери келе турадыла. Т аб, мени огъунакъ излей болурла. Д ж ю р , этджаллайыкъ теркирек. (Зал гъ а.) Айыб мегиз, бёлдюм сёзю п озню . (Кетедиле.) ( Г о ш а къадалыб юйчюгюн джараш дырыргъа кюрешеди. Х о д ж а бла Х а д ж а х киредиле)

Х о д ж а ( къол джаулугъу бла терин сюрте). Андан о з са , айыблы бола эдим, ант этдир. Г о ш а . Н е болгъанды, неге айтаса? Х а д ж а х . Къызла кёзюу-кёзюу сыйырыргъа кългъандыла да тойда, асыры арыгъандан аякъларын кгочден сюйреб келеди. Г о ш а . Ах, алайда болсам керек кёре эдим, аланы юсюне мен да сыйырлыкъ эдим. Х о д ж а . Х о да, мен да къарадым тёгерекге: Гошачыгъым къайдады деб. Н е келсин, керек сагъатда думи-тас бол аса да къаласа. (Биягъы эшекни ауазы эшитиледи, аны ызындан Т а т а у бла К ъ а р а ч ы к ъ киредиле)

Джетибми къалдыла ызыбыздан сылыкьла. Т а т а у . Ай юйгонге, Х од ж а, халкъ джыйылгъан джердесе дегендиле да, кирмеген джерибиз къалмай келебнз. К ъ а р а ч ы к ъ . Адам ол тукъум харамлыкъны къалай этеди адамгъа? Борч-къарч этиб, дыгаласда ачханы кгочдеи джыйышдырыб бергеи сагъатда, сен а т ураса да ёлмейин къаласа?.. 114

Т а т а у . Эчкини бёрюге ышаннганча, ол ачханы ышаныб санга берген, сенден да биз тели. Энтда бир сынадыкъ сени. Болдукъ энди. Къайтар алгъанынгы, къайтар бери. Х о д ж а . Сабырлыкъ салыгъыз джаныгъызгьа. Олтуругъуз кесигиз да. Гош а, къайда, къонакълагъа бир тепси къура. ( Г о ш а Х о д ж а н ы айтханы субайлыкъгъа айтылгъанын ангылайды. Болса да кетеди)

Къарачыкъ (Гошаны ызындан). Огъай, огъай!.. Т а т а у . Олтура турургъа джокъду заман. К ъ а р а ч ы к ъ . Ачхабызны, Х од ж а, ачхабызны! Х о д ж а . Н е деб берген эдигиз манга ач ханы? Т а т а у . Къалай не деб? К ъ а р а ч ы къ. Д а сен ол дуниягъа барлыкъса да, айда бизни ючюн анга сёлешириксе да... Х о д ж а . Къысхасыча, ол сиз теджеген джерге берилирге керек эди. Алаймыды? Т а т а у . С о р а уа? Х о д ж а . Алаймыды, алай тюлмюдю? К ъ а р а ч ы к ъ . Биз алай деб тура эдик... Х о д ж а . Алай эсе, ол манга бергенигиз бериллик джернне берилгенди. Т а т а у . Къалай? К ъ а р а ч ы к ъ . Д а сен былайдаса да?.. Х о д ж а . Тюз айтасыз, былайдама. Т а т а у . Кимге бердинг, къачан бердинг? К ъ а р а ч ы к ъ . Огъай, огъай! Н е берген хапарды ол, джаны саулай?.. Х о д ж а . С аб ы р бол, самы р боллукъ! С а у 8*

115

береди берсе, ансы, ёлген адам бериб къачан кёргенсиз? Т а т а у . С ау , ш ау эсенг да, бергенме дей эсенг, айт книге бергенинги. Х о д ж а (экисине энчи, джашыртын айтыргъа излегенча, бир джаны на кёз-къашы, къоллары бла неле эсе да бир затланы ангылатыргъа кюреш еди). Ангыладыгъызмы энди? (Татау бла К ъ а р а ч ы к ъ бир-бирлерине: «Сен джукъ ангыладынгмы» деген халда къарайдыла)

К ъ а р а ч ы к ъ . Неле, неле дединг, джангыдан бир айт. Т а т а у . Тёке айыртыб Х о д ж а . Аллай бир ангысыз къалай боласыз? Мени ахы ратха чакъыра келгенни билесиз да?.. К ъ а р а ч ы к ъ . Неиегеии айтаса?.. Т а т а у . А зра... Х о д ж а Чш-ш! (Тёгерегине къарайды.) Билиб турасы з, антым. Сизни амалтын Аны джолундан тыйыб, къой-зат да кесиб, арыбери затчыкъла да алыб, суу бойнунда талайны олтуруб, ишигизни алай тындыргъанма. Аллында чарлай да бир келди, гюнахлары асыры кёбдю деб. Алай а, ачха этдирмезлик не барды? Ахырында, «чорт с ними...» деди да... Т а т а у . Н е дегенлиги эди алай айтыб? Х о д ж а . « Д а, Х од ж а, сени хатерингдея чыгъалмай этеие ансы, ол экиси ючюн а, сизге айтханлыгъы эди, бир ш аг да этерик тюл эдим», дегенлиги эди. К ъ а р а ч ы к ъ. Керти айтдымы алай? 116

Х о д ж а . М а Х ад ж ах , деген... (К ёз къысады.) Х а д ж а х . Тюз айтады... Кеснм къулагъым бла эшитиб тургъанма. Т а т а у . Д а А зра... Х о д ж а (Т а т а у н у ауузун къолу бла джабыб.) Чш-ш! Атын айтмагъыз. (И еди.) Т а т а у . 'Гунчукъдура эдинг, алай къалай къы саса?.. У ф ! Ол, анга айтама, Хадж ахны алайда болурун къалай унады? Кеси да х ар адамгъа кёрю нюб да бармай эсе? К ъ а р а ч ы к ъ . Кертиди. тюздю айтханы Татауну...

Алайды.

Тюппе-

Ходжа. Аны уа мен къоймай элтген эдим. Улхуну узатхан кёзюучюкде къатында шагъатым болса иги болур деб. Ким билсин, артда ары-бери къуйрукъ булгъамасын дегенликден. Ах, анасыны... Хурджунугъуз къалын болгъанлыкъгъа, къалай джукъа эди башыгъыз. (Юй тюбюнде ары-бери барады .) Къайдан да алдым бу ишнн башыма иалахха! Сизни ким болгъаныгъызны биле тургъанлай, сизге дж ан аурутуб айланнган Ходж ад ан не умут этесиз. Сизни гюнахсыз этеме деб башы ма гюнах алыб, неге керек эди ол къыйынлыкъ манга. (К ъарачы къгъа). М уну кибик апендилени айтханларын да, этгенлерин да этме. Алай эсе, тамбла огъунакъ билдирейим ары. (Къолу бла магьанасыз къайры эсе да бир джерге кёргюзтеди.) Т ерс болдум, ётюрюкчю болдум аллыгъызда дейим да. Сокъураннган хапарыпьызны айтайым... 117

Т а т а у . Тёке ачыуланма, Х од ж а! Бир-бири сёзю бю зню ангылайыкъ. К ъ а р а ч ы к ъ . Дженгиллик этме. Т а т а у . Сен керти айтханынгча этген эсенг... Х о д ж а . Ийнанмай эсегиз, къоюгъуз. Сёзшо бошайыкъ. Ачхагъызны къайтарырча зтерме. Тюзмю айтама, Х ад ж ах ? Х а д ж а х . Унамай эселе, не этериксе алай этмей. Алай а, энтда сагъыш этсинле... Т а т а у . Огъай, огъай, Ийнанабыз. Тёке... ( К ъ а р а ч ы к ъ гъ а .) Ийнанабыз да? Ийнанайыкъ, не? К ъ а р а ч ы к ъ . Алай дей эсенг да...

(Ходжагъа

эшитдирмей)

А риу алдай тура эсе да, этер мадарынг джокъду. Н е сейир эсе да, Х од ж агъ а кесибизни алдатмай джашаялмайбыз. Татау. (Къарачыкъгъа). Нелени мурулдайса кеси аллынга? К ъ а р а ч ы к ъ . Н е этерикбиз, сен айтхан болсун дейме. Т а т а у . Энди алай болсун, Х од ж а. Биз санга ийнанайыкъ, тёке, сен кесинг ийнанамыса, сёз ючюн, кёб-аз д ж аш ары к ь эсек да, биз ары бары ргъа ала бизни унутмай турурла деб? Х о д ж а . Мен ачханы алагъа бергениме къалай ийнана эсегиз, анга да ма алай ийнаныгъыз. К ъ а р а ч ы к ъ . Игитда дейсе. М а, Х ад ж ах деген... 118

)

Х а д ж а х . Мен к ъ араб тургъанлай, бек ариу д ж азы б алгъан эди. Т а т а у . Алай эсе, хайда, сау къалыгъыз, къыйынсыз болугъуз. (Къол узатады.) К ъ а р а ч ы к ъ . Сууабынг кёб болсун. (Б у да къол береди.) Х о д ж а . Эсен барыгъыз ахы ратха. Адам болургъа кюрешигиз. (Гоша

киреди)

Г о ш а . Кетибми тебредигиз? Тепси хазыр болгъан эди. К ъ а р а ч ы к ъ . Ия ? Т а т а у . С а у бол, сау бол, Гош а. ( К ъ а р а ч ы к ъ г ъ а .) О кел бери, кел, эшекча окъуй турма да. (Билегинден тартады.) Ол къазанла къайпагъан джерге барайыкъ, тепси джанына анда олтура турурса. (Тышында

эшек

тамагъын

бошлайды)

К ъ а р а ч ы к ъ . Сейир, аламат, бу эшек бизни киририбизни, чыгьарыбызны да къай дан биледи? Т а т а у . Мени кесинге къошма. Х о д ж а . Къачан ёллюгюн билмейди ансы, мени эшегим билмеген дл<окъду. К ъ а р а ч ы к ъ . А стофирилля! (Кетедиле. Х о д ж а аш ы ра бары б ызына къайтады.) Г о ш а . Аны бла къоярла деймпсиз, артдан бир къайгъы чыгъармай. Х о д ж а (кюледи). Гош а, Гош а, Гошачыкъ, сюйген дж ю рек, кел ачыкъ. Къоркъмакъоркъ, дауларыкъ болсала, энди ёлгенден с о р а дауларыкъдыла. Ол даудан а сен да, мен да къоркъмайбыз. Алаймыды, Х ад ж ах? 119

Х а д ж а х . Алайды, алай, Сен къыйналырлай энди джукъ джокъду, Гош а. Къаллай бир адамгъа болушлукъ этдик, ол ачханы чачыб. Бек халал ачхады. Г о ш а . Ол айтханынг а тюздю... Х о д ж а . Къайсыды да Хад ж ахны терс айтханы? Х ад ж ах , огъай, мен да айтмайма терс затны. Г о ш а . О у, сен а... (Ю чю сю

да

кюледиле)

Х а д ж а х . Х од ж а, той, оюн сени ючюн этиледи саулай эл джыйылыб. «Къайры тас болду бу,» деб сени излей эселе уа, келигиз барайыкъ, айыбды адамладан. Къазанла да ишлерин тындыргъан болурла, къуру къалыб кетмейик. Х о д ж а . Антым, тюздю айтханынг. «Къошда джокъгъа юлюш дж окъ», деб къоймасынла, сиз барыгъыз, мен бир кесекчик къалкъыб джетейим ызыгъыздан. Кетген ке че кёз къысмай чыкъгъанма, билесиз, сылыт болуб турама. Г о ш а . Башынг ауруймуду? Х о д ж а . Огъай, огъай, аурумайды. Х а д ж а х . Алай эсе, биз барайыкъ, Гош а. Г о ш а . Къалыб кетме с о р а , Х од ж а. Х о д ж а. Хайыр. Барыгъыз, б ар. Кёб турмай джетерме. ( Х а д ж а х бла Г о ш а кетедиле. Х о д ж а орундугъуна таянады. Бир кесекден баш джанындан А з р а и л чыгъады)

А з р а и л . Насыблы къалкъыугъа кетиб тура кёреме. (Бурнундан къысады. Х о д ж а , илгениб, башын кёлтюреди, А з р а и л н и эс120

леб, башын орундукъну аякъ джаны на кёчюреди.) Х о д ж а . Къайдан чыкъдыиг? Н ек келгенсе энди уа? Огъесе тюшюмдемиди кёрюннгенинг? А з р а и л (мууал бол уб). Тюнюнгдю, тюнюнг, Х о д ж а, къоркъма-къоркъ. Б у джол кесим алай бош къайтханма джолумдан, не эте тура эсенг да, бир къарайым деб. Х о д ж а . Д а аллах разы болсун, алай эсе. Н е этерикме, кьою б кетгенингча турама. Олтур кесинг да. А з р а и л . Олтурсам да боллукъду, барды бир кесек заманым. (Олтурады .) Арыгъанчыкъ да этгенме, не джаш ы ры у сенден. Той, къууанч уллуду элигизде. Н ек т ураса кесинг джангыз юйюнгде? Сени ючюн эсе элни тебгени? Огъесе къыйнагъан затмы барды джюрегинги? Х о д ж а . Бир зат, бир зат! Х а р не да аламат! Кесек къалкъыб барайым деб таяннган эдим сени аллынгда. Кетген кече джукъламай чыкъгъан эдим да тангнга. А з р а и л . Билеме, къайгъы этиб джанынга. Х о д ж а . Сен а къалайса? Кьайрыды джолунг? А з р а и л . Болуб, къайры боллукъду, биягъы къуллукъ — къуллугъум. Б а р а м а биреуленни джанын алыргъа. Х о д ж а . М ы дахса, къалай да болсун. Тийген болурму ким бол са да джанынга? А з р а и л . Эх, Х од ж а, къой сен мени чотуму. Сени амалтын аздан къалдым сыйыртыргъа къуллугъуму, кючден алдым аманны 121

кеминде башымы. Иги танг къыйнады джанымы. Х о д ж а . Т оба, тоба! Сейир х ап ар айтдынг, антым. Сени джокъ эди терслигинг. Азраил. Терслигим — санга болджал деб тилегеним. Хо, хо, хо, къой энди аны. Кюйген сабаннга суу салгъандан хайыр джокъду. Андан эсе, ол керехатдан джугъунг б ар эсе, чыгъар бери, джибитейик тамакъны. Х о д ж а . Ангыламадым алайчыгъыи. (Азраил

бармагъы бла кесини тамагьына къагъыб кёргюзеди)

Х о д ж а , A -а. Айырдым энди. Къарайым. (Чыгъыб кетиб, коньяк шышаны алыб ке леди.) С ан га буюргъан болур эди аллах. Бу тургъанлы эки-юч джыл бола эди. А з р а и л . Стаканчыкъла, м ард ж а, стаканчыкъла. Х о д ж а . Айн момент. Бусагъат тепси салайым аллынга. (Б ар ы б юсюнде закускасы , стаканлары бла, тепсичикни алыб келеди. Коньякны стаканлагъа къуяды.) А з р а и л . Бир джолгъа кёб къуйма. Азыракъ болса таб энеди. Тенг къуй кесинг да. Х о д ж а (къою б б ош аб ). Къалайды, джетдими кёлюнге? А з р а и л (стаканланы алыб, тенглешдириб къарайды. С ёз табмайды, Х о д ж а н ы стаканын кесине тутдурады.) Аферим , айыб салыргъа д ж а р а м а з кёзюнге. Х о д ж а . Айыб этме соргъаны ма, ишингде, ичсенг, къалай болур? Сёз джетерми энтда санга? А з р а и л . Къайгъырма аны ючюн, бюгюн 122

барлыкъ тюлме къатына. Тил этерик Иблисди да, ол гаж болуб джатады сатында. Адамла уа не, кёрюнмейме алагъа. Ичсенг, ичмесенг да, баш хасы джокъду д ж ан алыргъа. Х о д ж а . Ол айтханынг да барды, антым. Алай-алайсыз да ёлтюре эсенг адамны. А з р а и л . Вот именно. Алайды да, Х од ж а, алайыкъ. (Ходжа

да

алады стаканны)

Алгъыш айтмай ичсем, айыб болур. Н е джашырыу, Х од ж а, муратынга джетдинг толу. Сал сан г да къашыбызгъа, теджейме насыб санга. Сени бла биргелей эмда халкъынга. Х о д ж а . Аллах разы болсун. А з р а и л . Мен — дж ан алыучу мёлек, сен — ад ам са халкъынг сюйген бир д ж аи са. Адамлыгъынг тас болмасын, чамынг, накъырданг къурумасын, ёмюрлюкге къалсын атынг, ёлюмсюз болсун джанынг, сенсиз бол масын халкъынг. Халкъынга тилеген тилегинг къабыл болсун. Х о д ж а . Аллах разы болсун. Адамча сёлешдинг тамам. Бу алгъышны ёмюрде унутмам. Тарт, А зраил, баргъан джерине джараш сы н. А з р а и л . Бизни д ж арат хан «Амин» деген кюн айтылсын. Тарт! (Къагъышдырыб ичедиле). У х! Къарыучугъу б ар кёре эдим. (Ызындан

джукъчукъ

Х о д ж а . А р аб коньяк. А з р а и л . Ия ? (Алыб,

къабадыла)

этикеткасына

къа123

райды.) Эрмен коньякдан, мындан къайсы игиди экен? Х о д ж а . Д а энди аны сен иги билликсе. А з р а и л . М ан га джокъду баш хасы . Алай а, алан, бир кере «Ш м урд як » деб бирни ичирдиле да, ёлюб къала эдим, ахырсы... Къайда, къуйчу энтда. Бу джол бир иги эс бёлейим татыууна. Х о д ж а (к ъ уя). Аурууунгу алсын, ким огъай дейди, б аза эсенг къарыуунга... А з р а и л (стаканны алады ). Кёзюу сеникиди, тынгылайыкъ алгъышынга. (Х од ж аны стаканына кёз джетдириб.) Э-э, джууугъум, бу джол айыб этеме кёзюнге. Алай болмаз, азы ракъ къуйгъанса кесинге. Х о д ж а . Къонакъ хатеринги этиб ичеме ансы, манга джарамайды ичерге. А з р а и л . Нек? Х о д ж а (башы н кёргюзтю б). Бу къарыусузду, кетиб къалады терсине. А з р а и л (хыйла ы ш ара, бармагъын ойнат а). Х од ж а, этме харамлыкъ, алдама бошуна. Х о д ж а . Ийнан, болумум алайды, ышанмайма башыма, этелмем тенглик, Азраил, сайга. А з р а и л . Хайыр. Сен айтхан болсун, айт с о р а сёзюнгю. Х о д ж а . Алайды да, къалдырма кёлюнгю. Айтыб не айтайым?.. Кимни акъылында б ар эди, А зраил келликди да Х од ж агъ а къонакъгъа, экиси олтуруб тепси джанында тартарыкъдыла деб. Джашырмай айтайым, кёл салмагъанча кёреме сени ишинге, къыйналгьанлай т ураса ичингден, аз этиб кёлюнгю... 124

А з р а и л . Ай, къой, Х од ж а, сагъынма ишими, алайсыз да... Айт, айт, бёлдюм сёзюнгю. Х о д ж а . Айтама да, аз этиб кёлюнгю, бурм а джюрегинги аманнга. Кимни эсе да ачыуун алма адамдан. Ишинг бю сю реулю иш тюлдю, сюйюб да этмейсе, билеме. Ол себебден, дж ан алыучу болсанг да, адам ча кечеме. Тегеран тилерим: термилтме адамны, айырама деб джанындан. К ъоркъм азча эт А зраил деген атынгдан. Къысхасы, адамлыкъ болсун юсюнгде, сёз джетерик эсе да ишингде. Д ж ерн и юсюнде адам ючюн ичейик, адам улу насыблы болуб кёзю бю з бла кёрейик. А з р а и л . Амин! (Къагъышдырыб ичедиле.) Х о д ж а . Ий, А зранл, выходной зат деб боламыды сенде?.. А з р а и л . Выходной да джокъ, отпуск да джокъ. Айланама ма алай, Знйкъунну итича, джортханлай. Эх, Х од ж а! Бусагъатда ад ам ча бир солур эдим тенгиз д ж агъада, джылы суугъа кире да сууукъ сы радан тарта. Х о д ж а . Антым, мени да д ж окъ эди огъайым. А з р а и л . Эй, б ар эди, къачан эсе да, ме ни да адам болгъан заманым! Эх, дуния... (Эрлай кеси къуюб ичеди.) Х о д ж а . Да-а, дж ю рек д ж аран г уллуду. Д ж окъм уду м адар джангыдан?.. А з р а н л (ичгени татыгъанды). Бол м аз дарм ан д ж арам а, Аны къайтмазлыкъ зам ан салгъанды. 125

К/ьайда м адар ётген заманнга? Д ж а р а с ы з джаным анда къалгъанды. Х о д ж а . Ох-о! П оэтсе дя кесинг да!.. А з р а и л . Кюлсенг да, Х од ж а, айыб этме, сизни бир къауум поэтлеригпзден мен да маджалма. Х о д ж а . Н е кюлгенди ол? Кёлюм бла айтама. А з р а и л . С а у бол, алай эсе, сёзюмю ызына алама. Х о д ж а . А зраил, энди былайда экибизбиз... (Къолун имбашына салады .) Игиликге тиейим, соргьанны айыбы джокъду, джашырма да бир айт, кертимиди ахрат? А з р а и л . Э-э, Х од ж а! Н алат Х од ж а! Ичгенчиги бла ичин бир тёкдюрейим дейсе, а? Ол затны къозгъама. Кагынг болмагъан джерге узал-ал-ма-а! Айырдыигмы алайын? Х о д ж а . Кьойдум, къойдум. Айтмайма дей эсенг, джокъду дауум. А з р а и л . Къалмасын кёлюнг. Кесинг бек ариу билесе кертисин, ётюрюгюн. Х о д ж а . Мен билген — адамсы з болмайды. А з р а и л . Ой, х ар ам са да!

ахрат

Адамны къаууму дж аш аугъа къууанад, Къаууму умутчу, джандетге таралад. Къабыргъады аджал. Бир инсан биллик тюлдю, К ъабы ргьа артында не дуния сакъланад. Х о д ж а . О м ар Хайям! С о р а сен да билесе Хайямны?! 126

А з р а и л (кюледи). Н е бек къууандынг. Д а адамланы ичлеринде айлансанг, кёрмезлигинг, билмезлигинг джокъду. Кёбю рек хапарлы бол аса дуниядан. Эх, Х од ж а, Х од ж а... (Энтда кеси къуюб ичеОи). Алай болса да, Х од ж а, шо, ол джырынгдан бир-эки айтсанг, себеб боллукъ эди къозгьалгъан джюрекге, аны бла мен да с о р а д ж ан л ар эдим ишиме. Х о д ж а . Д а къонакъса, зы раф болмасын тилегинг. (Джырлайды): Б а р а бары б булутла Джулдузланы д ж аб сал а, Тохтамасын кюлгенинг, Сууумасы н джюрегинг. Д жулдузла дачы гъарла, Ачыкъ кёкде д ж ан арл а. Т охтам аса кюлгенинг, Сууумасы н джюрегинг,.. А з р а и л . Джулдузла да чыгъарла... Сууум аса джюрегинг... (П ау за. А з р а н л

башындан тутуб джылайды)

Ходжа (къайгъылы). Н ек джыладынг, не болду? Д ж укъ м у тюшдю эсинге? Антым, акъылымда да дж окъ эди джыламукъ урур деб кёзюнге. Келишмейди д ж ан алыучу бла такъырлыкъ, къалай да болсун, бир-бирине. А з р а и л (эсиргени белгилиди). Джылатдынг, джылатдынг, не этдинг эсенг да, дж ан алыучу мёлекни. Н ек къозгъадынг, нек чучхудунг ауруб тургъан джюрекни? 127

Х о д ж а . Д а , ай юйюнге, болмаз да мени терслигим?... Д ж ы рл а дединг да, джырладым, тюгел алайса деб а турмай эдим, болмады хапарым... Азраил ( тентирей, Х о д ж а да къолтугъунданкире, болуш а, авансц енагьа джууукъ келеди). Эх, Х од ж а, сен бир билге эдинг, къалай бек келеди адам болурум!?., Х о д ж а . Д а не к ъ арау барды да? А з р а и л. Къоймайд, къоймай кьуллугъум... Тамам насыблысыз сиз, адамла. К/ьыйнала да, къууана да билесиз х ар затха. А з джашасагъыз да, билесиз д ж аш аун у багъасын чыгъ ара. Бизде уа джукъ да джокъ, кеснбиз да ауана... (Артыкъ сёз айтханын эслеб.) Чш-ш, Х о д ж а, мен джукъ айтмагъанма санга-а-а... Айырдынгмы? (Зал гъ а.) Х о д ж а . Татыгъанды харибге, ишекли б о башлагъанды кесн кесиие. А з р а и л . Сюймеклик! Сюймеклнк а, сиз адамланы ичинде?.. К ьуру аны ючюн огъуна сукъланырчады сизге. Эй, къалай бек келеди адам болурум!.. Х о д ж а . Б ю сю реу аны ючюн, Азраил, санга. Бизде бир къауумла, сыфатлары адам болса да, джю реклери бла уа ушаялмайдыла адамгъа. А з р а и л . Джазы къды ла, харнбдиле ала. (Б и р кесек аязыгъаича болуб.) Кёб сёлешднк, неди зам ан? Ходжа (терезеден к ъ ар аб ). Джангы чыкъгъандыла джулдузла. А з р а и л . О-ля-ля! Кеч этгенме, ба, ба, ба! (Баш ы ндан тутады.)

ла

128

Х о д ж а . Къой, энди къой, къал да кет, тамбла б ары рса барлыкъ джеринге. Опьайынг болмаз бир исси шай да ичерге... А з р а и л . Огъай, огъай. Бары ргъа керек ди. С а у бол! ( Къолун узатады ). Ичингде къалгьан сёз болсун, тюзлюкню юсюнден а олсагъатда тюз эди айтханынг. Эсен бол! Н е десенг да эркиш исе, д ж аш а! (Кете тебреб, ызына къайтыб энтда «д ж ю з граммны» агъызады ). Айыб этме. Кетдим къайтмаздан. Д ж а ш а , Х од ж а, Д ж а ш а ! Айырылма адамдан! Халкъынгдан. (Кетеди.) Х о д ж а . Т оба тоба! Кёрдюгюзмю ол чотну. Кимни акъылыида б ар эди, А зраил да тартыучанды деб. «А лкаш » болургъа огъары аягъына миниб турады. Н е этсин насыбсыз, къыйынды нши, къыйынды. Н е эсе да кетди, къорады былайдан, кеси айтханлай, къайт маздан. (Хаджах

бла

Гоша

киредиле)

Х а д ж а х . Къалыб кетдинг да, алан, сени сорм агъан киши джокъду. Г о ш а . Х од ж а келмей эсе, биз барайыкъ деб тебрегендиле да, ма бусагъат сиз къыйналмагьыз, биз кесибиз алыб келейик деб келебиз. Айыб тюлмюдю, ахырсы, элии аллынга къаратыб... Х о д ж а . Тереме, терс, джанлары м, кёзлерим, айыблы болгъаима. Бпягъы А зраил келиб, аны бла къалыб кетдим. Гош а. Н ек келген эди энди уа? (Х о д ж а тепсини кёргюзеди■) О у, тартханмы этгенсиз? Х о д ж а . Чынты манга хошкелдиге келиб б а р гъа илыгъыд ы. 9 Алиев Ш. М.

129

Х а д ж а х . Тохта, бурууну джаны бла, Гош а, сен эслединг эсе да, тентирей, бир ауана озгъан эди... Ходжа. Олду, ол. Г о ш а . Ах, мен джазыкъ, эсирибми барады? Чунгургъа зат тюшер да?.. (Ходжа

бла Х а д ж а х кюледиле, Г о ш а алагъа къошулады)

да

Х о д ж а . Тюше билген, чыгъа да билсин. Къайгьырма аны ючюн, Гоша-джан. Джюрюгюз, кетдик тойгьа. (Зал гъ а.) Сиз да келигиз, заманыгъыз б ар эсе. Х а д ж а х . Джети кече бла джети кюнню тохтамайын барлыкьды той. Г о ш а . Тилейбиз, сыйлы дж ам агьат, келигиз! (Д ж а б ы у)

Д ж аб ы у аллында биягъынлай бизге кёрюнмеген эшегини башындан тартыб, аллына атлаталмай, гитарасы да сыртында, Х од ж а чыгъады. Х о д ж а . Кел, м ард ж а, кел! Атла дейме да. Билгъы сен джунчутма мени адамланы аллындл. Кесинги быллай бир тартдырма. Айтмазымы айтдырма. Кел, къой, этме былай, уялтма мени, халкъгъа да бир кёрюн. «Эш ексиз Х од ж а — ол Ходжамы ды ?» — деб алайгъа тынгысыз болуб турадыла бир къауумла. «Х од ж асы з эшек — ол эшекмиди?» — деб киши айтырыкъ тюлдю, аны да билеме. Чыкъ бери, чыгъарыкъ эсенг. Ай, сени, сени!.. (Зал г ъ а.) Мынга адам сёзню ангылатама 130

деб кюрешген — мени да андан къолайлыгьым болмаз, эшта. Тур алесе алай, сымпай да. (Д ж юген бауну юсюне атады. Гитарасы н да согъа джырлайды): К 'ь а р а д ыгъ ыз « X о д ж а гъ а », Керти болгъан таурухха. Ийнаныгьыз сиз анга, З а р ёлюмге ачыугъа. Чалдыу этиб аджалгъа, Б у руу салыб ахратха, Д ж а ш а у манга бердигиз. Д ж ол ун аны кесдигиз, Кёлюм чыкъмай . кесимден, Сёзю м ачыкъ джюрекден, М а бю пон да джашайма, Ю лю ш ю м ю ашайма. С из да, мен да сынадыкъ, Емюрлеии санадыкъ, Си зсиз манга д ж аш ау джокъ, Бирге болуб, адж ал джокъ. И гили к бла айтылыб, Масыбына батылыб, Д ж ары к ъ болсун халкъыбыз, Къурумасын чамыбыз. Ою н джы рдан башланыб, Эм аны бла бошалыб, Чамы къалсын ы шарта, Мени сюйген халкъымда. Бошалды 0*

ЁТЮРЮКГЕ УШАГЪАН Юч

актлы

КЕРТИ

комедия

И ш ни бардырлыкъ

а д а м л а:

Л к ъ л и м а — 55 джыл Х о п п а — аны эри, 50 джыл. А х м а т — аланы джаш лары , 25 джыл Д ж у л я — къызлары, 18 джыл. К ъ а р.т к ъ а т ы н Хоппаны анасы, 70 джыл. О ш т у р — Хоппаны къарнашындан туугъан, 27 джыл. X о ч а л а й — 55 джыл. К е л и н — ХочалаГшы къызы, 30 джыл. Бизни заман, районланы биринде.

БИРИНЧИ

АКТ

А к ъ л и м а н ы арбазы , джай заман. Д ж у л я къолунда транзистору бла эшикден келеди. Транзистордан джаз-музыка эштиледи. Транзисторну скамейкагъа салыб, кеси твист металлы бир тепсеуню тепсейди. К ъ а р т к ъ а т ы н ачылыб тургъан терезеден бир кесекни Д ж у л я г ъ а кт.араб турады, андан сора к ъ о лунда урчугъу бла чыгъады.

К ъ а р т к ъ а т ы н. Мен санга бу керахат тепсеулени кёзюме кёргюзтме деб ненча айтханм а? ( Д ж у л я аны эштмейин артын анга буруб тепсейди)

Мен кнмге айтама, шайтанны шайтан баласы?! Ах, аны ол эте тургъанына бир къарагъыз, джин ургъан адамча. Адамла бла д ж аш аб , шайтанлагъа къалдым. (Б ар ы б къуйругъуна урчугъу бла джетдиреди. Д ж у ля эрлей огъуна бир джаны на къачады.) Тохтарыкъмыса, айры къуйрукъ, огъесе... Д ж у л я . Ой, ой, ой! Аллахдан къоркъмай, къалай урдунг алай, анам? К ъ а р т к ъ а т ы н . Аллахдан а сен къоркъ, уялмаз! Аллах, адам айтханнга да сыйынмагъан сенсе. Кёремнсе дагъыда аны айтыуун? Д ж у л я . Сыйынмай не этеме? Вот тоже мне? К ъ а р т к ъ а т ы н (Д ж уляны тепсегенин эниклерге кю реш е). Неге уш агъан затланы этерге кюреш есе сен? (Джуля

кюледи)

Кюлген этеди дагъыда. Н е уят, не намыс джокъ! Д ж у л я . Ш о, энтда бир эт алай, анам. 133

К ъ а р т к ъ а т ы н . Нени этдиресе, уялмаз! Д ж у л я . Мени тепсегеними бир кёргюзт. К ъ а р т к ъ а т ы н . Энди, дунияда мени да кесингча бир этсенг, не? Къартлыкъдан къалтырагъанынг азды дебми айтаса, ассыдаи ассы туугъан! (Т ран зи ст орну алыб бир дж ары атаргъ а излегенпа ышанлайды.) Д ж у л я . Эй, Э-э-э! Анам, анам... (С ерм еб къолундан алады.) Ч то ты, разве м ож н о алай этерге! К ъ а р т к ъ а т ы н . Уллу эшек болгьанынгда да, сабийликден чыкъмайын, кёремисе аны... Д ж у л я. Ий, анам, къуру да манга уруш уб тургъанынгы бир къойгъа эдинг. К ъ а р т к ъ а т ы н. Урушмазымы сюе эсенг, уруш м азча эт с ор а, начас... Д ж у л я . Не зат этерикме? К ъ а р т к ъ а т ы н . Бу телн-мели затларынгы къой. Т аб кийии, таб д ж ю рю ... Джюля. Таб джюрюмей, не этеме? йиннгеними уа не хатасы барды?

Ки-

К ъ арт къатын. Бутларынгы неменге дери ачхаиынгы игигеми тергейсе? Алесе болгъанынгы да ач да къой, бетсиз! Джуля. М од а алайды бусагъатда, анам. Къарт къатын. М ода — одаларынгы билмейме мен, х ар затны мардасы барды. Чачынг чачха у ш ам аса, кийиминг кийим болм аса, халинг халнге келншмесе, тикгеннибичгеини билмесенг, иамысдан хапарсы з болсанг... Д ж у л я . Болду-болду энди! Бир къызсанг, тохта й билмейсе. 134

К ъ а р т к ъ а т ы н . Къыздырсанг а, къыза рм а , зийнаны зийна баласы ! Уялыр, буюгъур орнуна, кёремисе аны демлешиб тургъанын. Сизни кибик сагъатыбызда биз юй тута эдик, бичген, тикген эте эдик, юй джумушну аналагъа джетдирмей эдик, уллу айтханны джерге тюшюрген адет дж окъ эди... Ой, къайда ол зам анла? Д ж у л я. Анам, вот, немесе да... Бир тюрлю ад ам са. Бир-бирде алгъын заманны сёгюб тебресенг, ташны ташда къоймайса. Бир-бир де уа махтагъан этесе. Словом, бир акъылда турмайса. К ъ а р т к ъ а т ы н . Неле-неле дейсе? Д ж у л я . М а алайса да, дж аратм апьанзатынгы ангыламагъанча этиб. К ъ а р т к ъ а т ы н . К ъарачы , къарачы ан га! Бизни заманны уа игиси болмагъанмыды, игисинден аманы кёб болгъаны да кертиди, алай а сёгер джерин сёгеме, махтар джерин да махтайма. Аны не сейири барды? Сизни-' ча, алай джаланбутла, гебенбашла болуб айланмагъанбыз. Сенн кибик сагъатымда эки сабий табхан къыз эдим, аны юсюне... Д ж у л я . Сабий табхандан с о р а къыз къыз болмайды. К ъ а р т к ъ а т ы н . Н е зат? Д ж у л я . Сабийли къыз болмайды дейме, къыз сабий табса, — къатын болады. К ъ а р т к ъ а т ы н . Серинге нек сёлешесе, но? Алай тюлдю деген кимдн? Д ж у л я . Опять я виновата. Къарт к ъ а т ы н . Не-е? Д ж у л я . Сабий табханны не сейири б а р ды, дейме! 135

К ъ а р т к ъ а т ы н . Ах, мен джазы къ! Кёремисе аны айтыуун? (Биягъы урчугъу бла керилиб аны таба атлайды.) У руб башынгы эки этиб къоярм а, тоба! Таб, алай этерге да уял м азса сен, зийнаны зийна баласы. (Д ж ул я о ра м таба къачады ). К ъ ораб кет! К ъораб кет кёзюмден, пасыкъ! Д ж у л я ! Бабуля-а! П ард он. (Таш аяды .) К ъ а р т к ъ а т ы н . Ай, сен кардон болгъун, огъесе. Кёремисе аны айтыб барыуун. Намыссызда уят болмаз, уятсызда адамлыкъ къалмаз. (А к ъ л и м а орам дан ашыгъыш келеди)

Акълима. турамыды?

Анабы з,

ол ишден

келмейин

Къарт къатын. Огъай, келмегенди. Келир заманы болгъанмыды? А к ъ л и м а (сагъатха к ъ а р а б ). О зуб да болгъанды. Биягъыдан тамагъын джибите ту р а болур. Б у худж у аракъыны кючден-бутдан къойдургъан эдим, кесек-кесек энтда башлады. Т оба, бу дж ол уртлаб келсинда... К ъ а р т к ъ а т ы н . Отсуз — тютюн бол майды. А к ъ л и м а . Неликге айтханлыгъынгды? К ъ а р т къатын. Аракъысы болмагъан эркишини джукъгъа санам агъан да сен эдинг, къайдам... А к ъ л и м а . Ах, анабы з, джукъну бир таб къурашдырыб къояса. Къарайма да, джашынгы аракъыгъа юретген мен болуб къалама энди. К ъ а р т к ъ а т ы н . Мен юретген болурма со р а ? 136

Акълима. Айтыргъа, мен юретгенме, алаймыды? К ъарт къатын. Тутуб тамагъындан къуйгъан а бол м азса. Аны мен да билеме, алай а... (Кетиб тебрейди.) А к ъ л н м а. Алай а, не? Сёзюнгю бошай бар. К ъ а р т к ъ а т ы н . Аны юсюнде адамлыкъ этген да сен болгъанса. Аны кесинг нечик би ле эсенг... А к ъ л и м а . А рабин, арабы зд а эшек чыгъана болуб не зам аннга дери турлукъса экен? К ъ а р т к ъ а т ын. Къоркъма, хариб, эшек болгъан джерде кёб чыдамаз ол чыгъана. ( Кетеди.) Акълима (ачы удан м адарсы з болуб). Эшек... тохта, энди мени эшек этиб б арад ы .А х, дж ауум а берсин аллах сеннча къайын ананы. Тохта сени... (Чы дамсы з, а р б а з д а ары бла бери барад ы ). Сен а кертда дегеннге юсюме чёгюб къалдынг да... (Хоппа

Хоппа.

келеди)

Нек чибинлегенсе?

А к ъ л и м а . Багьырбаш са уа, чибинлерсе, тоба.

чибин ачы

къаб-

Х о п п а . Н е болгъанды? А к ъ л и м а . Аначыгъынг мени эшек этиб барады ... Х о п п а . О х о! (Кюледи.) А к ъ л и м а . Неге кюлесе, джарты ? Х о п п а . Т оба асто! Оллахий, аиамы аллай болуму барды деб гурмай эдим. А к ъ л и м а . Ананг джанлы боллукъ эдинг ансы, анангы, не аман айтса да, терслегенми 137

этерик эдинг. Кюл бир да аямай, кюле эсенг а, башынга кюлесе. Мени бла д ж аш аб тургъан, сен да эшексе сора. Х о п п а . Анга огъайым джокъду. Ол айтханынг а тюздю. А к ъ л и м а . Тюзмюдю? Д а сора... Тохта, тохта, Эки кёзюнг сю зю лю б турады, биягъы сен уртлаб келген бол урса дейме? Х о п п а . Огъай, огъай, хо бирда... А к ъ л и м а . Д ж од ж у рн у джаны ючюн, ичгенсе. Х о п п а . Д ж од ж у рн у джаны ючюн деб айтма, ичмегенме. Акълима. Къалай ичмегенсе? Ийиси бёчкеден ургъанча алындыра турады сора, къалай ичмегенсе? Х о п п а . Бош къаргъагъан да этме, энди кертисин айтайым, бир, эки, юч к руж к а пи водан с о р а антсызды ауузуна джукъ салгъан. А к ъ л и м а. Къуру пиво? X о и и а. Къуп-къуру. А к ъ л и м а . Ант этчи. Х о п п а . Ант этеме. А к ъ л и м а . Керти анг эт! Х о п п а . Оллахий, билляхий, тейри адамы! А к ъ л и м а . Хайыр. П иво огъуна болсун. Мен санга аракъы ич дегенмеми? Х о п п а . Къачаи? А к ъ л и м а . Къачан да. Х о п п а . Ангылаялмайма... А к ъ л и м а . Аны не ангылагъаны барды. Ананг сени аракъы гъа мен юретгенме дейди. Энди кесинг бир айтчы, юретгенмеми, огъесе... 138

Х о п п а . Юретгенсе, Акълима, юретгенсе. А к ъ л и м а . Алай дегенинг? Х о п п а . Д а сен тюлмю эдинг беш джылны мындан алда: «К ерексиз шыйыхлыкъны кёрю б болмайма, аракъы ичмеген эркишини не эркишилиги барды » — деген? А к ъ л и м а . АЙтхан эсем а мен — керекли джерине уртлагъанны хайыры да болады — дегенлигим эди. С ёз ючюн, санга д ж арары к ъ бир адам бла олтурургъа чёб чыкъса, тамадангы сыйларгъа керек болса, аракъыны сюйген бир ш абаш никге побесенг, оноучуланы аллына б а р 1'ъан кёзюуюнг болур, къайдам, азмыды... Аны ючюн айта эдим ансы, алкаголик болму дей эдим. Х о п п а . Айтыуунгдан, мен алкаголикме, не? А к ъ л и м а . Болуб бош ам агъан эсенг да, огъары аягъына миннгенсе. Х о п п а . К'ьалай-алай болса да, джанымы къыйыры, осиятынгы толтургъанма. Бир да къоркъма, Хоппа аракъыны ауузуна салмайды деб, киши да айтырыкъ тюлдю. Акълима. Къозурунг-зат келе болур дейме, а д ж аш ? Т оба, бир аллах, санчаланм азса, джюрегинг чанчарлай этерме, бу барыудан барсанг. Х о п п а . О х о! Д а, ай юйюнге, сени аллай болумунгу кърал сезсе, госпремия хурджунунгдады. Алкаголиклеии багъыу проблема врачланы бойнундан къорайды. А к ъ л и м а . Сан д ракъ л ам а! Кёбдю энди телиленигенинг. Ауузунгу тый да бери олтур. А ртха салынмазлыкъ иш барды. (Скамейка139

гъа олтурадыла.) Келинлик табханм а. Кесин да тамбла огъуна къачырыргъа керекди. Х о п п а . Кимге айтаса? Къайданды? А к ъ л и м а . Хочалайны къызы Дуппуш ха айтама. Х о п п а . Чычхаичы улу Хочалайгъамы ай таса? А к ъ л и м а . Х оу. Н ек сейирсиндинг аллай бир? Х о п п а . Кёлюнгмюдю, огъесе ойнагьанлыгъынгмыды? А к ъ л и м а . Хо, сени джаиынг ючюн, сени бла ойнаргъа кюсеб турама. Бери тынгыла. Хыбыртлары тамбла къалыб бнрсикюнню ингиринде къачырыргъа деб турадыла. Энди аладаи алгъа биз къымылдаргъа керекбиз. Х о п п а . Къалай, къалай дейсе? А к ъ л и м а . Ахырсы, джукъну бир къыпын ангылайса. Тамбла къалыб бирсикюнню ингиринде къызиы къачыргъан этедиле... Х о п п а . Кимле? А к ъ л и м а . Хыбыртлары! Х о п п а . Къачырсынла, ким огъай, дейди. Бизни уа алада не ишибиз барды? Акълима. «Къачырсынла...» У-у, д ж ю рек джаргъыч, ол тюлмюдю, аладан алгъа биз къачырыргъа керекбиз. Мен къызны атасы бла... Хоппа. Сабырчыкъ. Хочалайны къызы, ким да билиб, джартыракъды, джылы бла да бизни Ахматдан иги кесекни тамадады, ол биринчиси. Экинчиси, Хыбыртланы алларына уа нек ч аб аса? Ю чю нчю сю , джашынг юйде болмагъанлай этеме дегенинг кишиде 140

джюрюмеген затды. Кеси келсе, не айтырындан хапарынг бармыды? Аланы барын да башынга джыйгъанмыса, огъесе?.. А к ъ л и м а . Биринчиси, Хочалайны къызы сенден, менден джарты тюлдю... Хоппа. Мени кесинге къошма. Акълима. Алай огъуна болсун, сенден джарты тюлдю. Экинчиси, Хыбыртланы алларына чабыб, дунияда болмагъан затны этмейбиз, ким да кесипе табны этеди, ким да кесин сюеди. Н е уа зор этиб келтирмейбиз. Х о п п а . Къыз кеси бйзгеми дейди? А к ъ л и м а. Къызгьа баш хасы джокъду, кимге б а р с а да. Сайлаугьа кирирлей тели тюлдю ол да. Хоппа.

Сенден узакъ кетмейди сора?

А к ъ л а м а . О зм а! Ю чюнчюсю ... Х о п п а . Къой, къой, болмагъанны (Кете тебрейди.)

айтма.

Акълима. Ю чю нчю сю , (Хоппаны тартыб т ыя ) джаш чы къ юйде болмагъанлыкъгьа, хата джокъду, юч кюнден командировкасы бошалады. Хазы ргъа «бисмилля» бол са, олмуду къариын аурутурукъ. Х о п п а . Айтыб да эштмегенме, д ж аш кеси мында болмагъанлай анга къатын алгъанны. Ол кюлкюлюк ишдп. Н е да, Хочалайны къызын дегенинги адам эштмесии. Андан сора тищирыу кьурубм у къалгъанды? Институтну бош агьан джаш ы м а, бары б, Хочалайны къызан алырлай, не къыйынлыгъым барды? Ол бедишлик ишди. А к ъ л и м а . Н ек болады бедишлик? Джашынг институтну бош агъан эсе, бусагъатда 141

диплому болмагъан хазна киши джокъду. Дипломларын кюбюрге салыб, хайыры болгъан джерчнкледе ишлегенлерин кёре болурса кёблени, иги д ж аш . Дипломну алгъын сыйы кетгенди. Тюз ишчиле аладан эсе кёб ачха аладыла. Керти д ж аш ау къурайма де ген адам диплому бла узакъгъа бараллыкъ тюлдю. Вышча образован и ям барды деб, 12— 13 тюменнге алай семиз кекиралгъа эдинг, тоба. Так ушто, дипломлу джашым барды деб махтаныр джеринг джокъду. И ш анда тюлдю. Окъууу-заты болмагъанлай, Хочалай складда ишлейди да, керти айта эсенг, барчы, онг джанынгы да, 6vp да. Сени б ар ушайтда диплом кибигннг? Хочалай се ни кибикле бла тюшюнде да сёлешмейди, айтдырмай къоймай эсенг. X о п п а. Охо-о-о! С о р а менмп сёлешеме? А к ъ л и м а . Сёлешесе. Мындан алда тюшюмде кёрдюм дединг да. «Хурдж унунда коньяк шышасы да б ар, аш агъан, нчген да этиб кетди» — деген сен тюлмю эдинг? Х о п п а. С о р а уа? Тюнпонгде аз хылымылы затны кёрмейсе. А к ъ л и м а . Ий, сен кимге кётен этесе, бир айт, ха? Хочалайгъа джууукъ болургьа таба эсенг, тепсеб къой. Хоппа. мадар.

Айхай, айхай, чанчылмайын а не

А к ъ л и м а . Этме бир да хыликке, хыликкелик кесингсе. Х о п п а . Алай болса да, нек къызыннганса быллай бир муну къызына? Кесин да Хы142

быртлары элтебиз деген сагъатда нек эслединг? А к ъ л и м а . О къайры кетерик болур деб тура эдим, хайырсыз. Бюгюн а Хочалай ке си ай.тды. Х о п п а . К,есимн? Кимге? А к ъ л и м а . М анга. Хоппа. Къачыргьан этерикдиле демедиигми? А к ъ л и м а . Бусагъатда къалай къачыргьанларын билмеймисе? Х о п п а . С о р а , Хочалай кеси береди къызны? А к ъ л и м а . Езге уа. Сёлеше келиб, тартханчыгъы да б ар кёре эдим да, былай-былай болгъанбыз, «тамбла къалыб бирсикюн ингирде Хыбыртлары къоратадыла къызымы» деб кеси дж араш ды ры б х ап ар айтды. «Ах, Хочалай, — дедим, — биз этербиз деб тура эдик, ашыкъгъанлыкъ этдинг», — дегенимде... Х о п п а . Акъылыбызда да болмагъанлай, нек айта эдинг алай? А к ъ л и м а . С аб ы р эт. Сени болмагъанлыкъгъа, мени б ар эди. Антханымча, «...ашыкъгъанлыкъ этдинг» — дегенимде: « Д а эртдерекчик билдирген болсагъыз, сиз ни къоюб, ол дуниядан келсе да, берлик тюл эдим. Аллай бир сюеме сизни», — деди. «Ал лах сюйсюн джаиынгы, — дедим, — бир аллах, сен «х о» де ансы, бюгюн огъуна элтейим къызынгы», — дегенимде, кёб дыгалас этди, алай болса да: — «Тейри, — деди, — не к ъ ара къан д ж ауары къ эсе да, — деди, — сизни ыразы этмей къоймазма, — деди. Хы143

быртлары да ёпкелериклери тюлмюдю, къайгъырмаз», — деб къолун бергенинде, мен да бердим къолуму. Х о п п а . С ёз тауусуб келесе, сора. А к ъ л и м а . Андан арысына тынгыла. Х о п п а . Айт, айт, тынгыламайма десенг да, къочрыкъ тюлсе. А к ъ л и м а . « Д а, Хочалай, бернеси уа къалай боллукъду?» — деб сордум да, ол санагъанланы айтыб къолумдан да келлик тюлдю. Кишиде джюрюмеген затланы иерме», — деди. Аланы юсюне телевизор, хол о дильник эмда «Ж игули» машина, ол эм артда чыкъгъанладан Х о п п а (эси кетиб). Бермейин а къоймагъа эди?! А к ъ л и м а . Ант, кърал этдп, ма бу расписканы да берди. (Чы гъары б кёргюзеди.) Х о п п а (окъуйду). «Мени къызым Дупнуш Хоипаны джаш ы Ахматны юй бийчеси болса, А хм агха саугъагъа «Ж игули» атлы маш ина берирге сёз береме. Хочалай». Т оба, тоба! Ичгенчиги бла дж азгъан болур ансы... А к ъ л и м а . Х о биртда! Н е этгенин, не айтханын билмезча тюл эди, джары къ кёллю болгъандан ары. Х о п п а . С о р а къызын бизге берирге уа нек излейди? А к ъ л и м а . Къалай излемез? Аны башынга джыялмаймыса? Бизни Ахматны чырайы, окъууу, тирилиги, не десенг да, кёбледен мадЖалды. Ах, Хоппа, Ахматны насыбы тута башлагьанды, аллах къызгъанмасын ансы. 144

Аида бир ырысхы, бир къудрет барды да, айтыб адамны къолундан келмез. Аллах чы рм аусуз этсин, ёзге уа бизге келлик берне кёзюме кёрюне турады. Бирлени джюреклерн «таре» деб эки дж ары л м асал а, ма кёрю рсе. Х о п п а . Анга ишегим джокъду. Артыкъсыз джашынгы джюреги. А к ъ л и м а . Ахмат сенича тели тюлдю. Иги к ъ араб тур, къууаиыб къоярыкъды. Былай бер записканы , (алады ) асы раб къояйым. Энди чыртда заманны бош иймезге керекди. Хоппа. Башымы къатышдырдынг. Не айтыргъа да билмейме. Ы рысхы амалтын Ахматны насыбсыз къалай этейик?

да

А к ъ л и м а . Н ек болады насыбсыз? Ырысхыды насыб берген! Хы, айтыргъа унутуб турам а, Хочалай сени да былай бир иги шабаш касы болгъан джерге салдыртырма, дегенди. Х о п п а . Этеме десе уа, къолундан келмей къаллыкъ а тюлдю. А к ъ л и м а . Этмей а, этерикди! Анга ишегинг болмасын. Энди кертисин айтсакъ, Дуппуш сен чарларлай къыз тюлдю. Баш ы бир кесек дж укъ аракъ болса да... Хоппа.

Д ж у к ъ арак ъ тюл, джукъады.

А к ъ л и м а . Башы джукъа болса да, хурджуну къалынды. Ишлеген, джигер къызды. Езгени къой, джюн чот бла, Ахмат ишлемесе да, тутарыкъды юйшо. Кечеге он бёркню этиб чыгъады. Онну! Ийнанамыса? Ю

Алиев Ш . М.

145

Х о п п а . !? А к ъ л и м а . Ишни этгинчи кишиге билдирмезге керекди. Х о п п а . Ахмат ун ам ай къойса уа? А к ъ л и м а . Аны ючюн къ ай гь ы этме, аны ун агы р гъа мен бойнума ал ам а. Х о п п а . Каниш на, бир д ж ан ы бла ырысхы ам ан тюлдю, алай а... А к ъ л и м а . Не д ж а н ы бла да аманлы гъы джокъду. Х о п п а . А нама айтханмы еа? А к ъ л и м а . Эш та, эшта! К ъ ал ай айтыры към а? Анга ы чхы нды ргьанлай, ишни бузуб къоярыкъды. Экибиз бла къарнаш ы игдан туугъан болм аса, бир инсан билмезге керек ди. Х о п п а . О ш тургьам ы айтаса? А к ъ л и м а . Хоу. Хазыр такси машинасы бла эрлей огьуна алы б келликди, кесинг да бусагъатдан огъуна бары б Оштурну кесине болумну ангы латы б келирге керексе, т ам бл а ингирге хазыр болсун деб... Х о п п а . Анамдан р азы л ы къ алмайы и бол л у къ тюлдю. А к ъ л и м а . «Анам, анам» де да тур... (Машинаны тохтагъан таууш у, бир кесекден О ш т у р киреди)

М аш ина бнзни ал л ы бы зд а тохтады дейме? О ш т у р . М анга тансы къ болгъаныгъызны билиб, д ж а зы к ъ «Волганы» бурун сюеклерин тургъузуб келеме. Ингир ашхы болсун, келин. А к ъ л и м а . Аш хылы къ кёр, Оштур, д ж аным. 146

Оштур ( X о п п а г ъ а ) . С алам алсйкум! Х о п п а. Алейкум салам. Биз а ким болду деб... А к ъ л и м а . С агъыннганынг босагъа юсюнде — дегеилей, к ъ ал ай иги болду кёлгенинг. О ш т у р . Биягъы бёрклеринги ары-бери элтирге керек эсе, айтыб къояма, э л та л л ы к ъ тюлме, аш ы гъам а. Акълима. Огъай, огъай! Б у са гъ атд а бёркле къай гъы лы тюлме. Там бл а иигирде маш иианг м адар сы з керек боллукъду. Ичингде к ъ ал гъ ан сёз болсун, келинчик келтиребиз. О ш т у р . Ма, дж аны м! Анга уа хап-хазыр болуб къ алай ы къ. Кимге келтиребиз? Х о п п а . Ахматха. О ш т у р . К ъ ал ай ? Кеси мында д ж о к ъ эсе? _______

(Къарт

къатын

чыгъады)

А к ъ л и м а . Хар нени артда айтырма. А набы згъа д ж у к ъ айтма. К ъ а р т к ъ а т ы и. 11й, къумгъаны мы эслегенигиз болгъанмы ды ? А к ъ л и м а . Бу къум гъан бла бездириб къойду, ариу. О ш т у р ( К ъ а р т к ъ а т ы н таба атлайды). Не этесе, анам? Хоппа (А к ъ л и м а г ъ а). Къара да кьум гъанн ы бер. (Акълима

кетеди)

К ъ а р т к ъ а т ы н . «Ёлмесенг да, къартдам ы болм азса», дегенлей, чёкгеи джеримден эриниб къоба б аш л агъ ан м а, дж аш ы м . Ю*

147

О ш т у р . Аны ючюн хата дж окъ ду, анам, сен огъай, биз да эринебиз. Акълима (къумгъанын алыб келеди). Ма, анабыз. К ъ а р т к ъ а т ы н . Асто-о! К ъ ай д а эди? А к ъ л и м а . Б иягъы дж ерде. Къарт къатын (Оштурга). Машинанг бла келген болурса? О ш т у р . Хоу. К ъ а р т к ъ а т ы н . Игиди, игиди. Эслеб д ж ю рю не болсун, д ж аш ы м . Б у са гъ атд а бир кёб адам ачыйды. (Кетеди.) Оштур (А к ъ л и м а г ъ а). Келин, шо, бир суусаб чыгъар. А к ъ л и м а . Юнге кириб д ж у к ъ къ аб арм ы эдинг? О ш т у р . Огъай, огъай, кереклнм дж окъду. Суусабчыкъ болса болду. А к ъ л и м а . Бусагъат, сора. (К етеди)

О ш т у р . А лай болса да, неди бу къайгъыгъыз, Хоппа? Х о п п а . Оллахий, кесим да баш ы м а иги д ж ы я л м ай турам а. Б ар ы д а ол къаты н кибнкни ишидн. О ш т у р . Д а, Ахмат ком андировкасындан келгинчи чы д аргъа д ж о къ м уду м адар? Х о п п а . Ой, анда тюлдю иш. Сен башхасын билмейсе. Кимпн этебпз деб сор. О ш т у р . Кимди? Х о п п а . Хочалайны къызы. О ш т у р . Чычханчы улуну? Х о п п а . Хоу. Ол тюлмюдю.. ( О ш т у р кюледи, А к ъ л и м а суусаб алыб чыгъады)

148

А к ъ л и м а . Неге кюлесе, Оштур? (С уусабны береди). О ш т у р . Оллахий, Хоппа ёлгени болгьанны кюлдюрлюкдю. (С уусабны ичиб бошаб, сауутну А кълим агъа узата.) «Кимни келтирликбиз?» — дейме да, — «Хочалайны къызын», — дейди. (К ю леди)

А к ъ л и м а ( Х о п п а г ъ а , андан сора О шт у р г ъ а хыны къарайды ). Тюз аътады. С о ра аны не кюлкюсю барды да? О ш т у р (Дж унчуяракъ). Не кюлкюсюмю? Да... Неме... Ол бир кесек немерекди. А к ъ л и м а . Бир з а т немереги джокъду! К ъай тары б мен да ай там а; Чычханчы улу Хочалайны къызы Д уппуш ну келтирликбиз. Айырдынгмы энди? О ш т у р . А йы ргъанма, келин. (Бир джанына). Ай, д ж а з ы к ъ Ахмат, ким къ ар г ъ аг ъ ан болур эди сени? (А к ъ л и м а г ъ а ). Келин, мен неметиб айтханлы гъым тюл эди. Вабше, ам ан къыз тюлдю. А к ъ л и м а . Оштур, б у сагъ атд а зам анынг д ж о к ъ эсе, кече бизге келнрсе да, айтханымча, болумну д ж а р а ш д ы р ы б айгырбыз. Эсингде болсун, бир тукъум бир ад ам гъ а ычхындырсанг, эшитмегенем деме. Юйде д а киши билмесин. Келтириб бош агъанд ан сора айтырбыз. О ш т у р . К ъоркъ м а. К ерек эсе, эки эрниме кирит салыб, ачхычын тас этиб къояйым. Х о п п а . Хы, сен д а д ж а р а ш д ы н г шойтда эжиуге? 149

О ш т у р . Д а , хайыр. Кете барайым. Ишими б ош агь ан л ай , келирме. А к ъ л и м а . Алай эт, д ж ан ы н га болайым. О ш т у р (кете гебреб.) Хы, бир а л ам ат хапар эштгенме бюгюи. Х о п п а . Не Хапар? А к ъ л и м а . А ндагъылы нек ты нгы лаб тураса да, айт бери. О ш т у р . Тонтешиклери сыйгъа атаб тургьан м азал л ы ууаны клары н бир да аям ай д ж асан ды ры б, юсюне д ж а р а г ъ а н эки минг сомлукъ кюйюзню атыб, не мюйюз, не къул акъ , не къуйрукъ къоимайын б агъалы а л тын дж ю зю кле, сы р гъал а тагъыб, кьуйругъуна да тал ай ары-берини илиндириб бара ту р г ъ а н л ай л ар ы н а, сокъур чибин ууаныкны ш айтанлы этиб, Чочхалы к ъ аяд ан секиртиб нйгенди. (К ю леди)

А к ъ л и м а . Ксртнмн айтаса? О ш т у р. Кёзюм бла кёрдюм деб Муштрайны д ж аш ы айтды. Х о п п а . Сокъур болса да, акъы лы болгъан чибин кёреем. А к ъ л и м а . Д а не болду арты? О ш т у р . Болуб не боллукъ эди, думп — тас. Кюйюз да хариб, сыйгъа бары рдан озгъан хапары чыгъады. А к ъ л и м а . Ууаныкны ызындан кеслери да чынгасала керек эди. Х о п п а . Сеи болсанг, чынгарынга пшек д ж о к ъ эди. О in т у р . Секирселе да боллукъ эди, оллахий. 150

(К ю ле-кю ле кетеди )

А к ъ л и м а . Ах, к ъ ал ай иги . болгъанды! Харам мюлкден тоймагъан бирледиле. Ырысхы лары на м ахтана, хар кимни бездириб д ж аш айды ла, болгъан мю лклери да ууан ы клай болсун! Х о п п а . Нек к ъ ар гъ ай са ? Не хата этгендиле санга? А к ъ л и м а . Этмеген эселе да, ар тл ар ы н а турлукъ тюлдюле. X о п п а. К ь а р г ъ а сора. (К ети б тебревди )

А к ъ л и м а . Тохта, сёзюмю бош ам агъан м а алкъын. Х о п п а . Сёзюнгден ал гъа менден бошаргъа айланаса. А к ъ л и м а . Ах, къ ай да ал л ай кюн! Бери тынгыла. Къызны келтиргенден сора Хоча лай келиб ары-бери этгени болса, ч ар л агъ а н кибикле-зат этме... Х о п п а . Пеле, неле дейсе? А к ъ л и м а . Хочалай келиб гурушха матал д а а р б а зд а бир-эки сёз айты ргъа бол лукъду... Х о п п а . Нек сора? А к ъ л и м а . Д а , чынты, къ ай дам , къызымы у рл ад ы гъ ы з-зат деб, къ ал ай ан гы лам ай са? , Х о п п а . Д а къызны кеси бере эсе? А к ъ л и м а . Алай б о лгъ ан лы къ гъа тплеген этгенди, а р б азд а бир-эки дауу рч укъ этерге къоирсыз деб. Х о п п а . Тубаннга ийме да, айыртыб айт. Не дауурду ол? А к ъ л и м а. Ах, сени къуру да тубан бас151

ханлай турады, ийиб къайры иериксе. Алай кибик этиб, къызыны сыйын бир кесек кётюрюрге излейди. Ангыладынгмы энди? Х о п п а . А-а-а, ю х та, тохта... А к ъ л и м а . С анга чайнаты б кьаб д ы р м асанг, ан гы лагъан м ы этесе. Х о п п а . Тохта, сора, « д ж а р ы л а эсенг, ёл» — деб, къызын келтиргенибизни азгъ а тергеб, дауур этерге да излейди! Так, так. Огъай, къатын, Хочалай да, сен да къ абы гъы здан чыгъасыз. Энди ангы лады м к ъ ал л ай берне берлигин. Алай эсе, къызын да, дауурун да юйюиде къойсун. «Гютдю юсюне къалач» деб, к ъ а л а й п а п аргь ан ишди ол?! А к ъ л и м а . С анга сёз ан гы латхан дан эсе, телини акъы лл ы этген кёб да тыичды. Х о п п а . А къылы болгъан тели болса. А к ъ л и м а . Ол бир-эки сёз айтханлыкъгъа, иенг кьорары къды ?! Аны бизге, хайыры болм аса, заран ы боллукъ тюлдю. Х о п п а . К ъ ал ай д ан болады хайыр? А к ъ л и м а . К ъы зы иа сый тарта эсе, къ ы зы уа бизге келин бола эсе, хайы ры нек болмайды? Х о п п а . Ай, сиз тиш ирыуланы акъылыгъыз, керти да, арты -аллы на ишлей кёре эдим. Айтыб къояма, Хочалай келиб алай этеме десе, д ж ум дуругъум хамхот кибиги бла шагърей боллугъуна ишегинг болмасын. (Ю йге лириб кетеди )

Акълима (кеси аллына). Ой, хариб, сеиде ал л ай ёт къайда. Не бек чарласанг да, мени д ж ы ры м ы д ж ы р л а р ы к ъ са . М анга 152

кесинг айтханны этдирген кюн къ у р м ан л ы к ъ этер эдим, тоба. (Джуля

чабы б чы гъады )

Д ж у л я . М ам а, мама, ой мама! А к ъ л и м а . Ах, мен д ж а зы к ъ , не болгъан ды? Д ж у л я . М а немелени... К а к их там... фу ты! Ол пьяница ата л ар ы болгъанла... А к ъ л и м а . Д ж а б а к к у л а г ь а м ы айтаса? Д ж у л я . Вот, вот, Д ж аб ак к у л ар ы ... А к ъ л и м а. Сора уа дейди? Д ж у л я . Так вот, алан ы келинлери вчера ночью терезе бла къачы б кетгенди, пред ставляеш ь? Вот здорово! А к ъ л и м а . К ъай ры кетгенди? Д ж у л я . Разум еется, домой. Ну это вооб ще! А к ъ л и м а . Д ж а н ы м ы алы б къоя эдинг да, алындыу! Мен а не эсе да бир пеляхмы болду деб тура эдим Д ж у л я . П рям о в окно выскочила, вот артистка, не, мама? А к ъ л и м а . Оу, аны ол бёрюкёз къайын анасы кимнн да этерикди артист. Терезе бла огъай, о д ж а к ъ бла чы гъарлы къды . Б е р не ам алтын аш аб, кемнриб туруучан эди ол д ж а р л ы дж айны . Ох, дж ан ы м , бек иги бол гъанды! Д у н и яд а болм агъан къызны алгъанбыз д ж а ш ы б ы зг ъ а дей да м ахтана, къ ал гъан эки морт тиши да тюшген эдиле. Хы, д ж ан д ж аны нгы т а л а энди. К ъ а т л а м а берне санга! (К ю леди)

153

Д ж у л я . С анга уа што, ал л ай бир кюлюрча? А к ъ л и м а . Сени анда ишинг болмасын. Мен кеснм билеме не штосу болгъанын! Д ж у л я . A-а, ладно. М ама, мен кетдим. Бюгече О ш тур лада к ъ ал л ы къ м а. А к ъ л и м а . С абыр бол. Айтырым барды. Бы лай кел. Д ж у л я . Н е дейсе? А к ъ л и м а . Берн олтур, юсюме сюелиб турма да. Д ж у л я (олтура). Ну, гозори. А к ъ л и м а . 'Гамбла ингирде келин келтиребиз... Д ж у л я . Кимге? А к ъ л и м а . «Кимге?» Ахматха! Д ж у л я . Вот здорово!.. Ахмат та м б л а келликмидн? А к ъ л и м а . Билмейме. Анда тюлдю иш, келсе келнр, келмесе да, хата д ж окъду. Б е ри тынгыла. К ъачы ры ргьа Оштур б ла сен барлыкъсыз... Д ж у л я . Украдём, значит? А к ъ л и м а . Хо, хо, крайдем, крайдем. К ъ ай д а да ауузунгдан кншиге д ж у к ъ чыгъарм а. Айырдынгмы? О ш турлада эслемей айты б-зат иерее, эштмеген эдим деме. Оштурну кесинден сора бир д ж ан бнлМейди. Ол огъай эсенг, ан аб ы зг ь а да айтма. Д ж у л я . Кимди, мама? А к ъ л и м а . Б арсагъы з, кёрюрсе. Д ж у л я . Ахмат билемиди? А к ъ л и м а . Огъай. Хы, бар энди. Эртден бла эртдерек келирсе. Д ж у к ъ л а б къалы б кетме. 154

Д ж у л я . Вот хохма! Значит, сюрприз этерикбиз? А к ъ л и м а . Н е зат? Д ж у л я . Сюрприз, дейме. А к ъ л и м а . Ю л дегенинг? Д ж у л я . Ну, неме... К ак его?.. Билмей тургъаплай, вдруг, келин. Значит, сюрприз болады, понимаешь? А к ъ л и м а . Хо, хо, да приз-чриз эсе да, этерибиз алайды. Айтханымча, не азчы къ да кишиге билдирме. Джуля. Есть — кишиге билдирмезге! Ну, я пошла. Д а , мама, быйыл институтха салл ы къ м ы сы з мени? А к ъ л и м а . С алы б къойгъан алай тынчды дебми тураса? Д ж у л я . А вот Сосран сразу строил свою дочь. Сиз а не можете. Ш колну уа бирге бошагъанбы з. О ц ен калары бы з да, почти, бирча эдиле. Д а ж е «тройкалары » аны кёб эди. А к ъ л и м а . «Сосран, Сосран!» Сосраннга тенг къ ай дан болайыкъ. Сосран — совхозну арты на чыгъыб тургъан бир адам. Биз да кёрю рбю з къарыуну. Хар з а г умутумча бо л а эсе, ачхачыкъ тюшерикди. О л са гъ атд а не этсек да салырбыз. Д ж у л я . Быйыл салм асагъы з, пеняйте на себя. О лсагъатда... О л са гъ атд а эрге барлы къма. (К етеди)

А к ъ л и м а (ызындан). Ай, аман къачха баргъын сен, огъесе. С анга не ышаныу б а р ды! (Keen кесине.) Ай, Д ж у л я , сен тюлсе бусагъ атд а къайгъым. А ллах айтса, там бла 155

Хочалайны къолубузгъа д ж ы яб ы з. Ашхы аллах, сени кючюнг бла б аш л агъ ан м а, буюргъан ишингден сен къууандыр. К ъ а р т к ъ а т Ы н . (К ъум гъаны бла ызына къайтыб келе). Б ач х аг ъ а бир кёз джетдире турмайсыз, болгъанны хане басханды да къойгъанды. А к ъ л и м а (юйге кирир акъы лда). Д ж а шынга айт аны уа. (К етиб тебрейди)

К ъ а р т к ъ а т ы н . Келин, не болсун, бир къайгъы гъы з а барды, не сёлешесиз андагъылы бери? А к ъ л и м а . Сен билмеген не къайгъы бы з боллукъду? С ёлеш е эсек а, сёлешир зат азмыды? ( Терк огъуна юйге кириб кстеди.) К ъ а р а т к ъ а т ы н . Ай, сен д ж ер къабхын, сен ал таякъ! М а алайды, нени д а мен ден д ж аш ы р ы б къояды. Ёртен тюшюб д ж аныб бара эсенг да, д ж у к ъ айты ры къ тюлдю. А д ам л а бла д ж а ш а б , ш а й т а н л а гъ а къалды м. Ох дуния, иох дуния, д ж а л г ъ а н дуния, хаух дуния! (К е те д и ). Д ж абы у

Э К И Н Ч И АКТ А р б азд а Х о п п а , к ъ а й гъ ы л ы , бир д ж е р д е тур ал м ай ы н , тютюп ичеди. Ю нню ичинден тиш иры у т ау у ш л а келсдиле.

Х о п п а . Кёремисе, а л л ах ючюн, бу чотну? К ъ а л а й да хорлатды м кесими? М а алайм а, 156

ол къаты н кибикге кесими х о рл атам а да къояма. А лгъы ш лайм а, Хоппа, алгъы ш да айтырлай келин кйргенди юйюнге.алай д ж аш а! «Ох» эт энди! Анамы да д ж ан ы н а там ам тийгенди. Ахмат а? Не айтырыкъды, къайдам? Н асы б болса, уллу къайгъы ачмаз. Телеграм м аны ал гъан эсе, не айтхан болур? Огъесе, телеграм м аны алгъынчы д ж о л г ъ а чы къгъан болурму? ( К ъ а р т к ъ а т ы н , ы зы ндан А к ъ л и м а ч ы гъ ад ы л а)

К ъ а р т к ъ а т ы н . Елге эдим андан эсе, ёлге эдим андан эсе... Хоппа, неди бу ишигиз?! Д у н и ягъ а баям гъа, бу акъы лны къайдан алдыгъыз? (Хоппа

бир дж аны на

бурулуб тынгылайды)

Н ек тынгы лайса, х арам киштикча? Х о п п а . Къой, анам, энди. Д ж а н г ы л г ъ а н эсек да, иш болду да бошады... К ъ а р т к ъ а т ы н . Н ек къоям а, зийнаны зийна баласы ? Д ж а н ы м саулай, д ж о к ъ этиб, соргъан-оргъан болмайын, к ъ ал ай этерге келди къолунгдан? А к ъ л и м а ( Х о п п а г ъ а ) . Кертисин нек ай тмайса? Бизни хап ары б ы з болмагъаны н айт. Д ж а ш ч ы к ъ кеси Ош тургъа ам ан ат этиб кетгенин айт... К ъ а р т к ъ а т ы н . Аузуунгу тый, сен алтаякъ. Энди ангы лай турам а тюнене ингирде къ уш -м уш лары гъ ы з муну юсюнден болгъанын. Ёлмейин кёб мычыды, былай этсек, дж ю реги д ж а р ы л ы б ёлюрмеди, дебми этгепсиз? 157

Х о п п а . Анам, алай къ ал ай айтаса? Кертиси да алайды... Ахмат кеси мынга ыразы эди дегенлеринде... К ъ а р т к ъ а т ы н. Ол «дегенлени» ким къурагъаны н мен бек ариу билеме. Ахмат, сизден туугъанлы къгъа, сизнича тели тюлдю. А к ъ л и м а . Хо да, анабы з терсине урдурмайынмы къ ояры къ эди. К ъ а р т к ъ а т ы н . Ай, сен терсинге айланнгын! Уялмайын, д агъы д а аны ол айтыуун ксремисе? ( X о п п а г ъ а. ) Ай д ж а р л ы сен, къатынынгы дж аулугъун кесинг къыс да, бёркюнгю анга бер. Эрлик этиб тургъан къатынынгды ансы, сен тюлсе... Х о п п а . Анам!.. Къарт къатын. Б у са гъ атд ан огъуна ад ам ла р ы н а да айтыгъыз да, ызына элтигиз. Алай тюл эсе, барыб, м иличагъа айтырыкъма. А к ъ л и м а . Анабыз, кёбдю энди, акъылынгдан чыкьма. Б о л л укъ болгъандан сора... Хоппа (А к ъ л и м а г ъ а. ) С абыр бол, дж ан н ган отха петеген къуйма да! К ъ а р т к ъ а т ы н . А къылдан, намы сдан да чьпъы б айланнган а сенсе, уялмаз... Х о п п а . Анам, джюрегинги асыры бек къыйнама. Энди ызына элтебнз десек, айыблы иш этерикбнз. К ъ а р т к ъ а т ы н . Айыбха къ ар ас агъ ы з этибми ай лан асы з дунияда джю рю меген ши пи. 'Гобагъа къайтхан тю лдю гюнах, къайтмагъанды палах. Биреуню б аласы н да, кесингикин да д ж а р л ы этме да, ызына къайтар. Кесигизми Хочалайны кюбюрюне алдат158

хансыз, билеме. Ы рысхы тюлдю ад ам л ы к ъ берген, ад ам лы къ ды ырысхыны этген. ( А к ъ л и м а г ъ а . ) Ма бу терстабанды акъы лы нга суу къошуб айланнган. Дуния мюлк ючюн къ аяд ан еекирлик бир д ж азы къды ... А к ъ л и м а. Озма, анабыз! О ртабы зда. аман хансча, хауаны б узаргъа ты рм аш хан лай тураса. Ол дуния керти эсе, къуру бизни юсюбюзде алгъан гю иахлары нг огъуиа элтирле сени дж аханимге. Х о п п а . Ауузунгу тый, къатын! К ъ а р т к ъ а т ы н (башындан тутуб тентирей.) Aii, башым... X о п и а (эрлсй къолтукъ тюбюнден тутады). Не болду, анам? К ъ а р т к ъ а т ы н . Б аш ы м кетиб барады. Х о п п а . Келчи, юйге кирейик, таянсанг, м а д ж а л болур. (Кетедиле.) А к ъ л и м а ( ы зларындан).. Бир да къоркъма, къ арт бёрюге д ж у к ъ да болмаз. (О ш г у р киредн)

О ш т у р . К ъ ал ай д ы чот? Келиннп келинчнги не эте турады? А к ъ л и м а . Д а не эте турлукъду?.. Насыбына нйнанманын, тюнюммюдю, тюшюммюдю дей тура болур. О ш т у р . Тохта, Ахмат бир келсин ансы, тюшо болгъанын бек дж енгил танытыр. Тамбла келлик ушайды кеси да? Акълима. Телеграм м аны алгъан эсе, бюгюн огъуиа келиб к ъ ал ы р гъ а боллукъду. О ш т у р . Не антыб бергенсиз т ел е гр а м м а ны? 159

Акълима. «Мычымай кел», дегенден сора д ж у к ъ айтмагъанбы з. О ш т у р . Кертиснн айтыб къ ояргъа керек ЭДН. А к ъ л и м а . Эш та-эшта, аны уа к ъ ал ай айтыр эдик? О л са гъ атд а келмей къалыб, баям лы къ этсе, адам къ аты на к ъ ал ай б ар л ы к ъ эдик? О ш т у р . Ол айтханынг да барды, оллахий. А к ъ л и м а . Оштур, энди, иги д ж ан ы м ча, не этерик эсенг да, Эски Д ж ёгетейге, эгечиме дж етиб келмесенг боллукъ тюлдю. О ш т у р . Хайыр, джетерме. А к ъ л и м а . Ичги чотну тындырдынгмы? О ш т у р . Ты нды ргъаима. Ол огъай эсенг, бир он литр спирт да табханм а. А к ъ л и м а . Аллах разы болсун, сен болмасанг, дж ун чур укъ эдим, бир аллах. Д ж у л я (кюле-кюле, келин болгъан юйден чыгъады). М ам а, пот умора... Келин хохмачкады, билемисе... А к ъ л и м а . Ол дегенинг? Д ж у л я . Понимаешь... неме... ой, я не мо гу... (К ю лед и)

А к ъ л и м а . Нени понимаешь? Телиленме да, айт. Алай тюл эсе, уруб ол бурун кибигингн поттго этиб къояры къма! Д ж у л я . Келин, говорю, Ахматны атын билмейди, понимаешь? А я говорю, да сора билмей эсенг, за м у ж г ъ а к ъ ал ай бараса? Ол а, аттягъа соргъанма да,, говорит, биле турурса, говорит. Вот хохма! 160

(Оштур

да анга к ъ о ш у л у б кю леди)

А к ъ л и м а . Д а «понимаешь» аны не хохмасы барды? Сейирмиди, бир-бирлерин тан ым айды ла, сора? Д ж у л я. Вот здорово! А мен а... А к ъ л и м а . Кёб гы ры лдамай, къаты на бар. А ладан адам келгинчп, къаты ндан кетмей тур. Телн-мелп этмей, таб тут кесинги. Бар! Д ж у л я . Вот комедия! (К етеди)

А к ъ л и м а. Уллу эшек болгъанында да, сабийленнгенлей турады. О ш т у р . Эркерекчик юретгенсиз да... А к ъ л и м а . Эркени къой, бир-бирде уруб сойландыры б да къояма, алай б о л гъ ан л ы к ъ гъа кьолум дан келмейди... О ш т у р . С ойланды ра эсенг, огъай, къолунгдан келе болур, эшта. (М аш и наны

Ким болду? Акълима. лур да?..

кели б

то х та гъ ан

т ау у ш у келеди)

Ах, мен д ж азы к ъ , Ахмат бо

(О ш тур, ты ш ы на к ё з д ж е тд и р и б , терк к ъ а й т ад ы )

О ш т у р . Келин, д ж ан гы л м ай эсем, Хоча лай болур, дейме... А к ъ л и м а . Ий-а? «Ол» юйдеди, бар. да, терк бери чыкъсын. (Кесин тюзетиб кюрешеди. О ш т у р бла Х о п п а юйден чыгъадыла). Хочалай (джылыныбды, киреди). Ингир ашхы болсун, Акълима! 11 Алиев HI. М.

161

А к ъ л и м а . Кел, кел, Хочалай, аш хы лы къ кёр! X о ч а л а й. С ал ам алейкум, Хоппа! Х о п п а . Алейкум салам; (Бары да къол тутуш ады ла).

А к ъ л и м а . Кел, Хочалай, ичгери кир! Хочалай. Огъай, огъай аш ыгъы ш м а. ( Х о п п а г ъ а ) . Оллахий, Хоппа, д ж у у у к ъ л а боллукъбуз деб, кимни ак ъы лы н да бар эди, не? Х о п п а . Керти айтаса, д ж о к ъ эди ал л ай акъыл. X о ч а л а й ( X о п п а н ы имбаш ындан къагъ а ). Д ж а з ы у деб мынга ай тад ы л а, Хоппа, дж аны м. (К ю лю рге кюрешеди.) А к ъ л и м а . Кесиигмисе, Хочалай, огъесе... Х о ч а л а й . Кесимме, кесим! Акълима, т о , айыб этмегиз, Хоппа бла бир стакан къагъыш дырайым. (Хурдж унундан коньяк ши ша чыгъарады.) Эринмей эсегиз, эки стакан чыгъарыгъыз... Х о п п а (Хочалайны этгенин къалайгъа ан гы ларгьа билмейин). Д а , юйге кирейнк. А к ъ л и м а. Аллах ючюн, Хочалай... Х о ч а л а й . Огъай, огъай. Юйге кире турурлай тюлме. А ллах айтса, юйге кирир кюи да у з а к ъ тюлдю. А к 1 ) л и м а. Алесе, тепснчик келтирейик. Оштур, к ъ ар а да шиндиклени да чыгъарчы. Мен да к ъ аб ар затчыкъны къайгъысын этейим. ( О ш т у р кетеди )

Хочалай. 162

Акълима, бош къыйналаса..

А к ъ л и м а . Хоу биртда, къыйналыб Эки минут д а ту рл у къ тюлме.

а...

(К етеди)

Х о ч а л а й . Эй, Хоппа, зам ан дегенинг к ъ а л а й дженгил барады . Ма къызыбыз, д ж ашыбыз да джетдиле. Бири къатын, бири эр бол дул а... Х о п п а . Хо да, боллукъ болурла. Хочалай. «Б ол л укъ болурла» — нек дейсе? «Болдула» — де. Хоппа. Д а , Ахмат алкъы н келмегенди, аны ючюн айтханлыгъымды. Х о ч а л а й . Келмегенмиди? К елир ол да, келмейин къ ай да къ ал л ы къ ды дейсе? Оллахий, честна слова, А кълим а да, сен да джигнтлик этдигиз, ахырсы... Х о п п а . Нечик? Х о ч а л а й . Ай юйюиге, ол дж и гитли к болмайын неди? Д ж а ш ы н г мында болмагьан лай, «шып» деб, эрлей огъуиа анга к ъ а тын келтирсегиз, хариб Хыбыртланы да шып тургъузуб. (К ю леди.) {Оштур

А к ъ л и м а ч ы гъ ад ы л а, дж араш ды рады ла)

тепсини

Б ы л аг ъ а къ ара, былагъа! Честна слова, бош къ ы й н алды гьы з. Мен былай ёретинлей агъызы б кетерге эди акъы лы м. А к ъ л и м а . Алай деген неди? Арбазыбызгъа кючден-бутдан бир киргенсе да... Х о ч а л а й ( О ш т у р г ъ . а ) . К ъайда, д ж и гит, бизге бир ш а п а л ы к ъ этчин. (Оштур

11*

Хочалай

келтирген ш и ш адан , стак ан н га к ъ у яд ы )

163

А к ъ л и м а . Ий, бир аллах, Хочалай, бу этгенигиз, к ъ ал ай да болсун... Х о ч а л а й . Тилейме, А кълима, д ж аиы нгы чы ртда къыйнама. Мен ак ъы лы м а не тюшсе аны этген бир ад ам м а. Юйге кириб да олтурурбуз. А йтама да, Хоппаны кёзюне к ъ а раб сточукъну эндирмей ке тал л ы к ъ тюл эдим. Аны тышында, ы ры слагъан да этдим, там ак ъ н ы аз-м аз дж ибитерек этмей чыгъыб кетерге. ( Стаканланы алыб бирин Хоппагъа узата.) К ъай д а, Хоппа, алчы... ( Х о п п а то-укелсиз, А к ъ л и м а г ъ а да къарай, стаканны алады.) Д ж а ш к о , сен а? С таканы нг къайдады ? А к ъ л и м а . Аны къой, Хочалай, джумуш ха иерикме да, ары тебреб турады. Айыб этме, а л л ах ючюн. ( О ш т у р г ъ а ) . Бы л ай келчи, айты рым барды. (Экиси да бир джанына кетедиле). Оштур, А хмат биз билмегенлей келиб к ъ а лыб, эшигибизни д ж аб ы б къоймасын, кёзк ъ у л а к ъ бола тур. О ш т у р . Антым, ышаныу дж окъду. Хайыр, сора мен кетдим. А к ъ л и м а . А йтханыбызча, келгени болса, ариучукъ, табчы къ хазы рл а, айырдынгмы? О ш т у р . Ёзге уа... (Кетеди.) К ъ ая д а н салыннган таш ча, д ж ан ы б ы зн ы а л а турмай, бир келге эди ары. Х о ч а л а й . Д а , Хоппа... А к ъ л и м а . Олтуругъуз, ёре туруб нек турасыз? ( Х о п п а г ъ а . ) Сен а ? ' К ъонакъ сюймеген къонакъбайча, бурнунгу салындырыб турмайын, «олтур» дей билмеймисе? 164

Х о п п а . Кертиси да, Хочалай, келчи, слтуруб ичейик. X о ч а л а й. Ёретинлей агъы зы б къойсакъ да боллукъ эди, алай а сиз айтхан болсун. (Олтурадыла). Хоппа, дж ан ы м , кёзюм, д ж у у у к ъ болуб тюбешгенбиз да, огъур бла тюбешейик. Болгъаны бызча болайыкъ. Бу къууанчды да, къууанчлы къууанч болсун, юйюнг насыблы насыбдан толсун! А к ъ л и м а . Биргелей, Хочалай, биргелей. ( Х о п п а г ъ а . ) Ий, амин деб нек айтмайса? Х о п п а . Айтханма, айтхан... А к ъ л и м а . Биз сангы рау тюлбюз... Хочалай. Керти айтханды, айтханды. Энтда айтырыкъды. А лайт Да, насыблы юйдеги болсунла! Д ж у л я (харх этиб, юйден чабыб чыгъады.) М ам а, ой я не могу... Келин бир хохмачкады, знаеш ь, неме дейди... Гугуруккущ/ гаккы табханы н кёргенме дейди, п ред став л я ешь? Алай мож ет быть разве? Акълима. (джунчугъандан не этерин билмейин). Санча, аны не кюлкюсю барды? Д у н и яд а аз сейир з а т л а б олм ай ды ла? Кесинге да келинни кесин къоюб чыгъа турма деб, ненча айтама! Б усагъатд ан къ аты на бар! Д ж у л я . Сора орать этиб бир тебреую барды. Подумаешь?.. П ж ал у й ста, бир огъай, эки гаккы да табсын, мне-то что? ( Ызына кетеди). ( Х о ч а л а й айты р сёзю н излегенча, Х о п п а да а б зы р а гъ ан бол ум да, с та к ан л а р ы д а къоллары нда, ол ту р у ш ад ы л а )

165

А к ъ л и м а . Ахырсы, бу къыз кибик асыры камсы кдан не сёлешгенин, не айтханын билмейди. Б у са гъ атд а сабийле бир тукъум бир б олгъ ан ды ла да... Х о ч а л а й (кеси аллына атылгъан шкокча, кюлюрю келмегенлей, амалсыздан кюлю рге кюрешиб). Дуппуш д ж а р ы к ъ кёллю, накъы рдачы затды. Къы зчы гъы гъы зны , ойнаб, чынты, кюлдюрюрге айтхан болур. А к Ъ л и м а . Ёзге уа! Ансы, гугурук гаккы къ ай дан таб ар ы къ д ы дейсе! Х о п п а . Билмезсе аны уа. Сеи, мен кёрмегенликге, келининг кёрген да болур. X о ч а л а й. Бол ур гъа да болур, ким биледи. Эндиги д ж а ш а у д а , адам айгъа ёрлеб айланнган сагъатд а, таб гугурук гаккы табса да, сейир тюлдю. А к ъ л и м а . Хо, бир ал л ах , аны уа керти айтдынг, тоба. Х о ч а л а й . Ха, Хоппа, айтханымча, насыблы юйдеги болсунла! (Стаканын Х о п п а н ы стаканы бла къагьы ш ды рады ). Кетдик! (И чедиле.) А д а м л а р ы г ь ы згъ а билдиргенмисиз? А к ъ л и м а . Огъай, алкъы н билдириб бош ам агъанб ы з. Х о ч а л а й . Не к ъ а р а у барды да? А к ъ л и м а . К ъай д ам , ахы рда да Ахмат да келиб, бары иа да бирден билдирсек дегенча болгъанбы з да... Х о ч а л а й (стаканлагъа джангыдан къуя). Анга к ъ ар ам а г ъ ы з да сиз ишигизни этигиз, ол келир. А к ъ л и м а . Ол айтханынг да барды. Хо чалай, тоба деб айтам а, бернени адам ы ча этмесенг а, къайгъыны уллу ачары към а. 166

Х о ч а л а й (стаканны къолуна ал а). Аны ючюн чыртда къайгъы этмегиз. «Хочалайны къызы Д уппуш ну бернесича», деб айтдырмасам, бетиме тюкюрюгюз сора. А к ъ л и м а . Энди бетпнге тю кю рюрлей сен да этмезсе, биз да, ариу тюкюрлей болса да, ол затны этербиз деб ай тал л ы к ъ тюлбюз, не ючюн десенг... Хочалай. Огъай, Акълима, тюкюрлюксюз! Тюкюрлюк дж еринге тюкюргенни айыбы джокъду. Тюзмю айтам а, Хоппа? Х о п п а . Тюз огъуна айта болурса. К ъайда кётюрчю стаканынгы... А к ъ л и м а . Н а к ъ ы р д а этгенлигимди ансы, ал ай гъ а джетмезлигибизни да билеме. Сени кибикле д ж у у у к ъ ам алты н д ж ан л ар ы н берлнкднле. Х о ч а л а й . Тюз айтаса. Ол д ж ан ы бла уа насыбсыз джю регим барды. Кётюрчю, Хоппа, стаканынгы! Эки сёз айт да, мен да аны бла д ж ан л ай ы м ансы, кёб о лтургьан къонакъ сыйсыз болады, дейле. А к ъ л и м а . Елге эдим андан эсе, къ ал ай айтаса алай, Хочалай... Х о п п а . Игиси болсун, ишибизден къууанайык. Х о ч а л а й . Амин! Тарт! (Ичедиле.) Иш ибиз — дегенлей, оллахий, къ ар ай м а да, ншлеген ишинг, Хоппа, къ ал ай да бол сун, асыры к ъ у р гъ ак ъ иш болур дейме. А к ъ л и м а . К ъ у р г ъ а к ь д а н да озуб, бары б тохтагъан сухойду, сухой! Х о ч а л а й ( Х о п п п а г ъ а ) . Д ж а л ы н г неди, ха? Х о п п а . Онюч тюмен. Х о ч а л а й . Аны тышында ары-бери хайырчыгъынг боламыды? 167

Х о п п а . Нечик? X о ч ал а й. Ш аб аш к ач ы гъ ы н г боламыды, дегенлигимди? А к ъ л и м а . Бир зат, бир зат, Хочалай. Онюч тюмен аты болгъ ан лы къ гъа, къолуиа алгъаны оибир тюменди. Андан сора ал л ах сен сюй деб къотур капек д а тюшюрмейди. Х о ч а л а й . Тейри, ол а эркишини иши тюлдю. Айыб этме алай айтханы ма. А к ъ л и м а . Хо, хо! Тюипе-тюз тюздю айтханынг, Хочалай, дж ан ы м . Ай, бу эркиши болсамы д ж а з ы к ъ эдим. Мени сатыу-алыуум болм аса, б ая м л ы к ъ болуб да къаллыкъ эдик. Д ж а у у н г тюбеге эди эркишини болумсузуна. А ллах д ж укъ н у юсюнде дж ангы лгъан эсе, (Хоппагъа кёргюзте) муну юсюн де д ж ан гы лгъ ан ды . Тиширыу эте келиб, бир д ж ери н де д ж ан гы л гъ ан д ы да: «Хо, хо, не болду эсе да болду», деб къойгъанды. Х о п п а . Ауузунгу тый, къатын, къабынгд ан чыкъма! Х о ч а л а й (кю леди). Оллахнй, Акълима, сен да келтирлик кёреме. Тоба, тоба. К ъ а л а й айтаса кесинг да?.. «Бир дж ери н де д ж а н гы лгъанды д ам ы дейсе...» (X o n п а н ы бетини тюрленнгенин таныб, къолун имбашына салады.) А ллах н акъ ы рд ад ан айырмасын. Н и чего, д ж ан ы б ы з сау болсун ансы, ал л ай иш таб арм а... Бир, эки-юч дж ы лдан... (Х оппагъа) «экинчи Хочалай» демеселе, ма сиз — ма мен! А к ъ л и м а (къууанчлы ). Ой, санга джетерге къ ай да, тегаран, сени бетинги джоймазча болсун, аурунгтас. 168

Хочалай. Огъай, ал ай болмаз. Хоппа ышаннган, сюйген ад ам л а р ы м ы бириди. Х о п п а : А ллах сюйсюн джаиы нгы . А к ъ л и м а . Д а , энди бири биринги тутарча д а болдугъуз. Д ж уу укъ , тенг деб аны ючюн айтады ла. X о ч а л а й. Б у еа г ъ атд а дж ууукъ, тенг д е ген бютюн б агъ а л ы болгъанды. Не ючюн десенг, алмай, бермей д ж а ш а р мадары нг д ж окъ ду. Алыр ючюн, берирге керексе, берир ючюн да ал ы ргъа керексе. «К ъол къолну дж ууады », дейдиле. Аны тюз ай тады ла. К ъуру за р п л атх а таяны б, арты късы з да он тюменлеге-ишге, у з а к ъ г ъ а б арм азлы гъы н г хакъды. Ачыкъдан айтсакъ, мени д ж ал ы м , ол къ р ал берген д ж ал ы м дегенлигимди, сегиз тюмен да болмайды. Ол ач х агъа къалл ай ырысхы этерге боллукъ эдим? Алайчыгъыи кесигиз да сезе болурсуз? Бю гю нлюкде болумум к ъ ал ай болгъанына къайсы бири д а ш агъатды . Тюбюнден баш ы на дери мени тан ы м агъан хазн а киши дж окъду. «Х очалай ны сёзю ма былайды, ма бу ишни юсюнде ётмей къ ал гъан д ы » деб эштген эсегиз, к е сигиз айтыгъыз. А к ъ л и м а . Эшта, эшта! Мени сартын, эшитмегенме. Эщтгенме деген болса да, ётюрюк айтырыкъды. Хочалай. Окъуууму болумун д а билесиз, дипломлу д ж а ш л а н ы да не этиб айлан нганларын да кесигиз кёресиз. А к ъ л и м а . Алайды, д ж ан ы м , алайды. Х о ч а л а й . Аны айтханым, къуру зар п л ата тюлдю д ж аш ау . З а р п л атн ы ты ш ы нда д а иш ни эбине тюше билирге керекди. 1G9

А к ъ л и м а . Ах, Хочалай, аны нечик тюз айта эсенг, алай тюзелсин бизни ишнбиз да. Ш аб аш к асы болм агъан иш — ол иш тюлдю. X о ч а л а й. Д ж а ш а да къал! (Сагъатына кёз джетдириб.) Ба, ба, ба! К ъал ы б кетдим да. Хы, энди мен ол ай ты рыкъчы гъы мы да айтайы м да таяйы м. (Ерге турадыла. Х о п п а ангылашынмагъан халда А к ъ л и м а г ъ а къарайды. X с ч а л а й кесин сёзге хазырлайды)

Та-а-к, неден б а ш л а р ы к ъ эдим? Ы-ы-ы... Асто-о-о, аллы баш ы мдан чыгьыб кетгенине к ъ ар а. Хы, табдым дейме. (Ауазын кёлтюрюб) Х о п п а , джаным-кёзюм!.. Огъай, тейри, алай а тюл эди. Тохта, тохта... А к ъ л и м а (б о л уш у р гъ а излейди). («Да биз сизге...» деб б а ш л а р ы к ъ болурму эдинг? Х о ч а л а й . Огъай, огъай. Б ы л ай бир таб б аш л ан а эди... Неме... А к ъ л и м а . «Алай этеригигнзни билсем...» деб тебрерик болурмуса? Х о ч а л а й . Нет, нет, алай да тюл эди. Алай этеригизни уа биле эдим. Кёремисе бу баш кибикни!.. Хы, есть! Тюшдю эсиме. (Гуруш хи а уа згъ а кёчеди.) Д ж е т и дж укъл аб эсимде да д ж о к ъ эди, тейри, К ю ч ю к улу Х о п п а С а м ы р улу Х оч ал ай гьа ол аргы къл ы къ ны этер деб. Биз дж ерден чыгъыб, сиз кёкден тюшмегенсиз... (X о

ппа

к ъ удж ур сыфатха кириб тынгылайды)

А та -б аб ал ары б ы зд ан келген адетни бузуб, намысны джоругъун унутуб, мени къызы ма зор л у къ этиб юйюнге д ж ы яр ч а, сенден нтденми туугъан эдим мен? 170

(К ъ а р т к ъ а т ы н чы гъы б, чотну ан гы л аялм ай ы н ты н гы л ай д ы ).

Сыйлы башын сыйсыз этиб, келиб арбазынгда сёлеширча этгенсе да Хочалайны, Хоппа, ол затха Хочалай тёзер деб бош келтиргенсе кёлюнге). Х о п п а (А къл и м агъа). Аны эшитген кертд а демеймиди?.. А к ъ л и м а . С абыр бол. Ол да алайчыгъын м ар аб сёлешеди. Xочал а й (тамагъын ари улаб). Мени саулай тукъум ум да кишиге тюшмегенди быллай там гъа. Х о п п а (бир джанына). Б ы л ла й насыб! Х о ч а л а й . Бюгюн а ол итлик сизден чыгъады. Зорлукъсуз келин таб м азлы гъы гъы зны билиб... этгенсиз да... Х о п п а (тёзюмю тауусулуб). Болдунг эн ди, Хочалай! К ъы зынг а р б азы м а къ ал ай киргенин бек ариу билесе!.. Х о ч а л а й . С абы рчы къ, Хоппа, энди кёбюм къ ал м агъанд ы . Бош айм а. А к ъ л и м а (Х оппагъа). К ьу й ру къ юсюнде бы чакъ сы нды ргъанлай этме, дж арты . Х о ч а л а й . Энди мындан кёб сёлешдирмегиз да, къызны бери чыгъарыгъыз... (Къыз

ч а р т л а б чы гъ ад ы . Ы зы н дан д а Д ж у л я ) .

К е л и н . Атам, сен кесинг ай тм агъан м ы эдинг?.. Х о ч а л а й . Ай, анангы бергенин тёгерик, табсы зы иг чыгъады деб къ о ркъа тура эдим. Ы зынга таш ай, сылыкъ, сени ч акъы ргъан киши джокъду. (Келин терк огъуна ызына ташаяды.) Д ж у л я . Ой, я не могу... ( Харх этиб кюледи.) 171

А к ъ л и м а (ачы улу). гъары рм а, бусагъат... (Джуля

«Н е могууунгу чы-

къ а ч ы б ю йге ки реди )

Х о ч а л а й . Бет бетге къ ар ас а, бет да д ж ерге к ъ арай д ы дейдиле, алай а сизни бегигиз ал л ай бетлеге уш амайды. Д ж ерге, кёкге к ъ ар аг ъ ы з — ол кесигизни ишигизди, Тегеран мени бетим бла ойнамагъы з. Сыйыгъыз бла къызы мы къ ай тар са гъ ы з къайтардыгъыз, алай тюл эсе... К е л и н (эшикден к ъ а раб ). Атам!.. Х о ч а л а й (ачыулу, къолун силке). Ызынга таш ай, ызынга, назад! (Келин ташаяды.) Д а сёзюм сизге ётмезча кёреме да, закон ётдюре билир сора. (Хоппагъа). А чыуланма, Хоппа, бошадым энди. Хайда, эсен болугъуз, сау-эсен кёрю шейик энтда. (К етеди) ( А к ъ л и м а аш ы ра чы гъады ы зы ндан. Х о п п а , не айты ры н, не этерин билм ейин, баш ы на бир ауур, к ъ а т ы за т тийгенча сим сирейди)

К ъ а р т к ъ а т ы и. Ах, ды-ды ! Андан эсе, ёлгенинг ашхы эди, д ж аш ы м . (Ю йге киреди.) Акълима (къайтыб келиб). А л л ах ха шукур, къутулдукъ. Х о п п а (ачыу болуб). «К ъутулдукъ». Неден къутулдунг? Бетибизни кирден толтуруб барады , къутулдунг эсе. Д ж а р ы л а эсенг бузул деб, бу чотха къара. Терслик бары да сендеди. Булгъады нг, къатыш дырдынг. Дуниягъа б аям л ы к ъ этдинг. Хиликкелик болдукъ. Ай, баш, къуругъан баш! Кесими к ъ а лай да терилтдим санга? Анам тю з айтады, — ёлгеним кёб да иги эди, андан эсе. А к ъ л и м а . Ий, не д ж ан ы б д ж анм айы н, 172

не къоюб къоймайын, чий отунча, чысылдайпысылдай турм а да, бирда к ъ а р а м а да ёл, баш ы нга ал ай таб кёре эсенг. Х о п п а . Д ж ы л а н кесини тилин таб у этиб аууш дурур эди сени тилинге! А к ъ л и м а . Айтыуунгдан, д ж ы л а н д а н да д ж ы л а н м а не? Ах, ол д ж ы л а н б ла д ж а ш а гъан, сенден батыр ким болур? К ъ а л а й да д ж а т а с а аны бла бир орунда? Х о п п а . Болду гы рылдагъаны нг! Сен а кертда деб озуб кетдинг да! А к ъ л и м а . Ма, д ж ан ы м , Кючюк улуда хайт деб эркиши д ж ю р е к къы м ы лдай башл агъанды . Оу, алай ай тханлы гъы м а, ол ичгенчигинг сёлеш дире болур ансы, сенде аллай болум къ ай да? Бетибизге б атм а к ъ д ж а г ъ ы б а, хо! Н асы бы ал ай болсун, Хоча лайны бир кирсиз бети болгъанча. Д уния таны гъан Х очалайны бетине д ж а гъ ы л м а г ъ а н х азн а кир болмаз. Алай тур гъ а н л ай багушду, айтдырм ай къоймай эсенг. Х о п п а . Аны ючюн къачы ргъан болурса къызын? А к ъ л и м а . Хо, аны атасыны д ж ан ы ючюн! Хочалайны кесин капегиме да санамайма! Ахмат бир а я к ъ тирермеди деб дыг ал ас этгеплик болмаса... Х о п п а . Капегинге санай, санамай эсенг да, Хочалайны капеклери, сомлары амалтын миниб ай л ан аса ш айтан арб агъ а. Ай, ол а р ба сени к ъ ая д ан к ъ уйм агъа эди. (Ю йге кетеди). А к ъ л и м а . Мени к ъ аяд ан к ъ уяргъа табсанг а, сатыб да ал л ы къ эдинг. Сатылыбдж ою луб айланныкъ! (Г узаб а ызындан кетеди.) 173

( Д ж у л я к ъ о л у н д а т аб а гъ ы бла от юйге озуб тебрегенлей, к ъ о л у н д а да портф ели бла А х м а т ч ы гъады )

Д ж у л я . Ой, вот здорово! Ты у ж е при ехал? * (Лллында ары-бери чынгай.) Сюйюмчю, сюйюмчю, сюйюмчю! А х м а т . Не болгъанды? Юйде ким б а р ды? (Келин болеъан юйге тебрейди). Д ж у л я (аллын алыб). Огъай, огъай! Берн келирге болмайды. Ты что? А х м а т . Нек болмайды? Д ж у л я . Анда... Это самое... Сюйюмчю бер, айтайым... А х м а т . Айт, ай ты рыкъ эсенг, артд а берирме. Д ж у л я . Ну ладно, так вот, санга келинчик келтиргенбиз. А х м а т. Не зат? Д ж у л я . Ке-лин-чик! Короче, къатын дегенлнгимди. А х м а т . Тейри, къыз, ойнам азса, ойнаты рма адамыча! (Б и р д ж а н ы н а

тю ртю б, о за р гъ а

ум ут эте д и ).

Д ж у л я . Нет, нет, нельзя туда. Мен к е р айтам а. А х м а т . Болду ойнагъанынг, Д ж у л я . Кет аллы м дан, юйге б ар м а къой. ти

(Акълима

чы гъады )

А к ъ л и м а . Сеимисе, Ахмат? Келибми къалды нг? Д ж у л я. М ам а, интересно, къатын келтнргенибнзге ийнанмайды. А к ъ л и м а. Оу, сен къаты б къалгъы н огъесе! Сабыр эт. ( А х м а т х а . ) Неме... Те174

леграм м абы зны ал гъанм ы эдинг? А х м а т . Не телеграм м ады ол? (О ш т у р киреди)

О ш т у р . Охо! Залимсе, оллахий, мен кёрмегенлей к ъ ал ай ётдюнг? С ау кел кесннг да. ( К 7,ол узатады.) А к ъ л и м а . Ахмат, энди сен бы лайда кёб мычыма, а д ам л а келиб к ъ а л ы р г ь а боллукъдула. А х м а т . Не а д а м л а д ы л а ала? К ъ ал ай да болсун бир к ъ у д ж у р л а сёлешесиз? А к ъ л и м а . Оштур барын да ангылатыр. Оштур, сиз бара туругъуз, мен да бусагъат ы зыгъыздан джетейим. (Ю йге киреди.) Оштур. (А х м а т н ы къолтугъундан ал ы б ). Д ж ю р , бек ариучукъ ангы латайым. Эх, кюн сендеди энди. Асыры кётенлиден сёлешмей к ъ о яргь а боллукъса, алай болса да... «Дуния кёзюудю» — дейдиле да, смот ри... А х м а т . Губаннга ийиб турм агъы з да, айыртыб бир сёлешсегиз а. О ш т у р . Д ж ю р , джю р. Д ж о л д а ангы лата бары рм а. (А лы б кетеди). Д ж у л я . Ахмат, смотри, сюйюмчю за то бой. (Акълима чыгъады.) А к ъ л и м а . Сен д ж у к ъ ты й м аз каска, кирир-кирмез къатын-матынны джетдирмесенг, тилингден ким тар та болур эди, тилинг тарГЫ H Н Ы КТ)?

Д ж у л я . Bor интересно, сора айтмайынмы турлукъбуз? А к ъ л и м а . Ай, сени аман хапары нг айтылсыи... (А х м а г бети

гю рлениб, ы зы на гу заб а к ъ ай тад ы . Ы зы н д ан О ш т у р )

175

А х м а т . М ам а, неди бу хапар? Огьесе мени къозуйму турасыз? А к ъ л и м а . Ахмат, дж ан ы м , алай этмесек болм ай эди... А х м а т . Тохта, сора хапар кертиди, не? А к ъ л и м а . Кертиди, Ахмат, кертиди. Сени къууанныгъынгы билиб... А х м а т . А ллай иш к ъ ал ай болады? Мен билмегенлей, манга сорм агъанлай?.. Мен... Мен... А к ъ л и м а . Ахмат, д ж ан ы н га, б ы лай да сёлешген табсызды. Оштур, келчигиз, Д ж у м а р ы к ъ л а г ъ а б ар ай ы к ъ да, хар затны айда ачы къ этербиз. А х м а т . Огъай, бу ач ы кь лы гь ы да боллукъду. Мен бир д ж а р ы да б ар л ы к ъ тюлме. Атам къайдады ? Атам а билемнди? Бу къал а й г ъ а б ар гъан ишди, не, Оштур? К ъ а л а й болады алай? О ш т у р . Д а , Ахмат, манга ай тхан лары н а кёре — сен билесе деб тура эдим. (Хоппа,

Ахмат.

ы зы ндан

къарт

къатын

чы гъ ад ы )

Атам, анам, неди бу ишигиз? (Д ж у у а б

берм ейднле)

А к ъ л и м а . Ахмат, д ж ан чы гъы м , биз сан га ам ан лы къ ны излемегенбиз... Ахмат. Чот алай эсе, айтыб къояма:. б о л м азл ы к ъ ишни этгенсиз, мени кёре билгенигиз ол эсе — мен кетдим. Не сюйсегиз да этигиз. (А къ л и м а алл ы н а ч аб ад ы )

А к ъ л и м а . Огъай, огъай, д ж аш чы къ , этмезлик затынгы айтаса. Анангы д ж ан ы н а тийгенден эсе, ёлюб кетериксе, аны билиб 176

ай там а. Н е уа бизни дуни ягъ а бедишлик к ъ ал ай этерик эдинг? А х м а т . Менде терслик дж окъ ду. Кесигизсиз этген. Сёзню зы раф этме. Келтиргенигизча ызына элтмесегиз, аягъым бу юйге басм азы н билигиз! А к ъ л и м а . Ким болгъанын, кимни к ъ ы зы болгъанын билмейин айтаса... А х м а т . Билмейме, билирге д а сюймейме. А к ъ л и м а . Алай этсенг, бир аллах, менден бошайса сора. Кеси кесиме пелах эте рикме, Ахмат! А х м а т . Б ол м азлы къ н ы айтма. О гъай дедим — болду. (А къ лим ан ы

Ахмат.

«дж ю регин е» ч аб ад ы , д ж ы гъ ы л а д ы )

М ам а,

мама,

не

болду?

(К ъ а р т к ъ а т ы н д а н к ъ а л г ъ а н л а тёгерегине б асы н ад ы л а)

Оштур.

Д ж у л я , сууч^къ чабдыр. (Джуля

суу алы б келеди)

Къарт къатын (А кълим агъа). Сени д ж ан ы н г ючюн, хо, эс т аш л а м ай а. Тюлкю ауруу. Ах, сени къарнынг бурсун, сенден ч ы к ъ м азл ы къ джокъду. Д ж у л я . «С корая помощну» чакъырырмы эдик? Х о п п а . С аб ы рч ы къ бол. Эс д ж ы я тебрегенча кёрюнеди. (А къ лим ан ы ёрге сю ейдиле)

А х м а т . М ам а, къ ал ай са? А к ъ л и м а . Ахмат, ( кёзлерин да ачмагъанлай) бедишлик эгме бизни. А х м а т . Аны айтма ансы, не сюйсенг да этейим. 12 Алиев Ш. М.

177

А к ъ л и м а. Ой, джюрегим. (Джыгъылыр гъ а ышанлайды. Хоппа бла Оштур джибермейдиле.) Х о п п а . Келчи, юйге кирейик. (Къолтукъ тюбюнден. алыб юйге кетедиле. Оштур Ахматны босагъада тыяды). О ш т у р . Ахмат, не этерик эсенг да, бусагъатда « х о » . де да къой. А х м а т . Д а юйюнг къурумазлыкъ... О ш т у р . Б о л л у к ъ тюлдю алайсыз, кёресе да. Артда бир оноу этербиз, б у сагъатда уа, айтханы мча, кёлюн басм асанг, боллукъ тюлдю. А х м а т (кеси кесине). К ъ а р а й м а да чотха, эшта, Ахмат, кирлик болурса отха. (К етеди л е)

Джуля.

Вот тебе и комедия, анам.

(К елин б о л гъ а н юйге к ет е д и л ё ).

К ъ а р т к ъ а т ы н . Н е дейди? Ох дуния, пох дуния, д ж а л г ъ а н хаух дуния.

дуния,

Джа быу. Ю Ч Ю Н Ч Ю АКТ А р а д а н беш -ал ты кю н кетеди. К ече ортасы . Ю йню д ж а н ы н д а А к ъ л и м а бла Х о п п а .

Х о п п а . Тюнюнг, тюшюнг да берне бол гъанды да къалгъанды . К ъо ркъ м а, иерле. Д ж ы й ы ш д ы р а тура болурла. А к ъ л и м а . Керти алай! Д ы г а л а с эте ту ра болур, хариб, Хочалай, нени неге джетишдирейим деб. Алай д ж аш асы н . Тоба, он 178

джы лны мындан алд а х азы рл агъ ан болур берлик бернесин. Беш -алты кюн кетди арадан. Ол к ъ а л а й г ъ а баргъан ишди? Адетнн бузмаса, ичн бузуламеди? Не дж аш ы ры у, ырысхысы ам алты н этиб ай л аи аб ы з бу ишлени ансы, къызы ты бы рда к ъ ал л ы къ л аи ы бири болгъаны уа кимге да ачыкъды. Кесими ты я турам а, аш ы к ъ гъ ан л ы къ этмейим деб ансы, ол Хочалайны, баш ха болмайын, бузда б арды ры рм а, тоба. А кълима кеснн алай ал д аты б к ъ ояры къ л ад ан тюлдю. Ишексиз, энди Ахматны бу къылыгъы сагъайтханды да, уруб алы б ырысхысын тёгерге б азм айы н турады. Х о п п а . Алай огъуиа болур. А к ъ л и м а . К ъ а л а й акъы л этесе, бюгече д ж а р а ш ы б къ ал ы р деймисе? Х о п п а . К ъай д ам . Оштур деменгили ай т хан уш айт да айтдыргъанынгы. А к ъ л и м а . Аны уа, айтыр, сёлешир ючюн къойм агъаи м а, дейди. Х о п п а . Алай эсе, бир к ъ а р а й ы к ъ бю ге че да. А к ъ л и м а . Биринчи кечесинден б аш л аб къаты ны ндан ёнгелеб айлаинган, бу болмаса, ким эшитген эди. Хоппа. Ол тюлмюдю, «къатын» деб сен ай тхаи лы къгъа, кеси демесе, андан не келеди? А к ъ л и м а . Аныкъы болмайын, кимникиДИ да?

Хоппа. Бюгю нлю кде — кишиники да тюлдю. А к ъ л и м а . Кет, кет, телинге сёлешме. Х о п п а . Ч а рл аса н г, ч а р л а м а с а и г да, кертиси алайды. А лай а, ким бнледи, бюгече... 12*

179

А к ъ л и м а . Тоба, бюгече къы лы ф чыкъса уа, исси к ъ аб ды р ы рм а мен анга. ■Хо п п а . Къой, къой, мен кетдим. А к ъ л и м а . К ьайры ? Х о п п а . Д ж у к ъ у м келди, д ж а т а м а барыб. Сора кесн да уш агъыусузду, къ ал ай да бол сун, б ы лай да сымпайыб тургъан. А к ъ л и м а . Д ж у к ъ у н у къайгъысын этиб турмайын, д ж аш ы н г а да бир эс бёлсеиг, не боллукъду? Х о п п а . Сен бёлген д а джетиш ирикди. (К ети б гебрейди)

А к ъ л и м а (ызына тартыб). С абы р эт! X о п п а. Б ы л ай д а сюелиб биз этер зат дж окъду. Д ж а р а ш ы р ы к ъ болса, биз гёзет этмегенлей да д ж ар а ш ы р ы к ъ д ы . А к ъ л и м а . Би ягъы н лай кетиб к ъ ал са уа? Х о п п а . Кетсе, кетер. Энди сеи зор бла д ж ы яр ы н г д ж о къ ду быланы бир оруннга. А к ъ л и м а . Д ж ыяргъа керек болса — д ж ы яр са , тоба. 1 [е этиб да бюгече джибермезге керекди. Ол чы ракъ худжуну да бир д ж у к ъ л а т м а й д ы л а ары. Х о п п а . Ахы рдан ары, чы ракъны дж укълаты гъы з деб айтсанг керек эди. А к ъ л и м а . Кёбдю энди, ауузунгу тыйыб тур! Тохтачы. Ич эшик ачылды дейме. Сен д ж у к ъ эшитдингми? Х о п п а. Огъай. А ъ к л и м а . Д ж ю р , юй артына бугъунайыкъ. (Ташаядыла.) ( А х м а т ч ы г ъ а д ы . А къылы тубандача, онгсуз с ы ф а т ы ) . Ахмат (кёкге къарай, кеси аллына). К ъ а л а й кёбдюле д ж ул д у зл а . Мени дж улду180

зум а къ ай дады ? О! Д а меники д ж о к ъ д у да. (Д ж улдузун излейди.) Хар адам ны кесини д ж у л д узу болуучанды, дейдиле. Д ж ул д узун г тас болса, кесинг да тас болургъа керексе. Алай эсе, кёб турмайын мен ёлюрге керекме. Д ж улдуз... (Ахматны излей, келин чыгъады.) К е л и н . Не этесе арб азд а, Ахмат? (А х мат, башындан тутуб, терезе тюбюнде скамейкагъа олтурады.) Баш ы нгм ы ауруйду? (Къатына олтура.) Келчи, бир тюкюрейим. Иги болуб къ ал л ы къ са. А х м а т . Не зат? К е л н н. Тюкюрейим, дейме. Аттяны башы ауруса, гюкюре эдим да, сау болуб к ъ а л а эди. А х м а т . Юйге кир. Аттянга тю кю ре турурса. К е л и н . Хар кече сайын бир кесекчик олтуруб, кетиб к ъ ал аса . Алай этсенг, мен да мыдах болама. Сен да кел. Кесим къоркъгъан этеме. А х м а т . К ъоркъма, мен болм асам, санга ч а б а р ы к ъ киши дж окъду. (Келин кюледи.) Неге кюлесе? К е л и н . Сен... Сен чабханмы этериксе? А х м а т . К ъайры ? К е л и н . «К ъайры ?» деме д а, кимге де! А х м а т . Кимге? К е л и н . М анга. А х м а т . Мен санга не айтдым? Юйге кир. К е л и н . Сен а? А х м а т . Мен да бир кесекден бары рм а. К е л и н . Огъай. Сеп ауруб тургъанлай, къоюб кетеллик тюлме. Ання манга: «Эрге барсанг, не к ъ а д а р эринги тёгерегине айлан, эс бёлгенлей тур», — дегенди. А х м а т. Эрге барсанг этерсе алай. 181

К е л и н . С ора сен мени эрим тюлмюсе? А х м а т. Огъай. К е л и н . Алай эсе, мени ал д аб келтиргенсиз, не? {Дж ылайды). А х м а т . Биягъы зырнай! Д ж ы л а м а . Уятаса ол юйдегнлени. К е л и н . Нек алдай эгиз, не? Айтчы, нек ал д ай эгиз? Кёрюрсюз, барын да аттягъа ай ты рыкъма. (Биягъынлай джылайды). Ахмат (м адарсы з). Хо, м а р д ж а, хо, айтырса-айтыр, не болсун д ж ы л а м а ансы. Болду энди. С ар н ам а, дейме да. Тохта да къал. Ойнаб айта эдим. Эрингме эринг! Келин (джылагъанны тохтатыб). Не? (Кёзю-баш ы джарыйды). Нек къозуйса со ра? Мен сени к ъ а л а й бек сюеме, билемисе? А х м а т. Билеме-биле. К е л и н . Мени ал л ай д ж а ш л а тилей эди ле... Б ары н а да «Чортывый матри» деб къойгъанма, сени д ж ар а ты б . А х м а т . Менден насыблы ким болур?! К е л и н . Келчи, ауруй эсе, баш ы нга джаулукъчукъ къысайым. А х м а т . Энди ол к ъ ал г ъ ан эди. (Келин дж аулугъун Ахматны башына къы саргъа ышанлайды.) Огъай, огъай, керек тюлдю. К е л и н . К ъаты къы сханлайы ма, м а д ж а л боллукъду. Тюкюрген да этерме. А х м а т . Керек тюлдю! Д ж у г ъ у м да аурумайды. К е л и н . Мен билеме, баш ы нг ауруб т у р а ды. К ъы см а къой. А х м а т . Тохта бир, ч ы гъанача илиииб к ъ а л м а да... 182

К е л и н . Огъай, къ ояры къ тюлме къысмай. ( Къоймаздан Ахматны башына джаулукъ къысады). А х м а т (дж аулукъну бир джанына шууулдатады). Адам айтханны нек ангы ламапса? Келин (гузаб а дж аулукъну джёрден алыб). Этме алай, къысханымча къой, сакга нгипн излейме. (Биягъынлай зорны орнунда дж аулукъну къысады. Ахмат б у джол мадарсыздан башында дж аулукъгъа тийиейди.) А х м а т . Бери къ а р а , Дуппуш , къай тары б энтда айтам а. Сен ангы лагъан, иги къызса, алай а мен сени... Экибизни д ж аш ау у б у з боллукъ тюлдю. Сени мен келтирмегенме, алд ам а гъ ан м а. Бири бирибизни таны м ай эдик да, кесинг да билесе. Сенн а л д а г ъ а н л а кимледиле? Сени атанг, мени анам, сени ананг, мени атам. Ангыладынгмы? К е л и н . Биягъы сёзлени айтыб тебрегенсе. А х м а т . Тохта, тохта. С абыр бол. Артына дери тынгыла. «Ахматны д ж а р а т м а й м а » , — деб кесинг кетиб къалсанг, кесинге алай иги ди... К е л и н . Ётюрюкню нек айтаса, мен сени д ж а р а т ы б тургъанлай? А х м а т (бир джанына). Санга сёз айырт а м а деб кюрешген, сенден да мен тели. К е л и н . Не зат дейсе? А х м а т . Мени неми сюесе? К е л и н . Ненги да сюеме. А х м а т . Мен аман ад ам м а. А ракъы ичеме... К е л и н . Аны не заты барды? Б усагъ атд а ар а къ ы ким д а ичеди. Аття хар кюн сайын 183

д а эсиряб келеди, аны ючюн ам анды деб киши д а айтмайды. А х м а т . Мен тюйюшген этеме. Ичиб келиб сени тюйген этерикме, ангылаймыса? К е л и н . Аны ючюн, не? Аття къуру да тюеди анняны. Эркиши алай болургъа ке рекди... А х м а т (бир джанына). А лай д ж аш асы н аттянг! К е л и н . Аття... А х м а т . «Аття, аття, аття...» Аттянгы къоян аурууу бармы ды? К е л и н. К ъоян ауруууму? Огъай, дж окъДУА х м а т . Мени уа къоян аурууум барды. С анга айтмай д ж аш ы р ы б къойгъанды ла. К е л и н (къо ркъа ракъ). Алдайса? А х м а т . А л д ам айм а. Ол тутса, а л л ах сакъласы н, буууб ёлтюрюб къ о яргъа болл укъм а. Д ж а ш а р ы н г ы сюе) эсенг, та м б л а д а н къалм ай ы н, кет д а къал. К е л и н (а бзы раб). Не зам ан д а тутады? А х м а т . Эсине тюшгенлей, не зам ан д а да тутады. К ъ ал ай са , кетемисе там б л а? (А к ъ лима, тёзалмай, чыгъыб, сёз къош аргъа умут этеди). А к ъ л и м а . М ы ндан оза эсе, болгъанны булгъ ам а этеди... Х о п п а . Артынга тур, ахырына дери къарайыкъ. Чотну андан да бытдыр этиб к ъ о я р гъа боллукъса. (Акълиманы ызына тартыб, ташаядыла.) К е л и н (шиекли). Биягъы сен къозугъан этесе, билеме. К ъозугъан этесе да? А х м а т . К ъозум айм а, кертисин айтама. 184

Ачыуландырсанг, о л сагъ атл ай тутарыкъды! К е л и н . Hei< ачы уланаса, мен санга ам ан айтмайм а да? Не айтсанг, аны этиб турлукъма, д ж ан ы нгы къы й н ары къ тюлме. Мен се ни ал ай сюеме. А х м а т (кеси кесине). О-ох, ол иги сёзле былай ачы кёрюннюкдюле деб кимни акъылы нда бар эди? Дуппуш , сен мени сюймейсе, ол кёзюнге кёрюнеди — биринчиси, экинчиси... экинчиси, мен сени сюймейме. Аны башынга к ъ ал ай д ж ы я л м а й с а ? К е л и н (сынгсыб тебрейди). Сора ал даб келтиргенснз? А х м а т . Тохтаб къал. Таууш унгу эшитдирме. Юйдегилени уяты ры къса. (Келин бекден бек джылайды). С абырчыкъ! М а башлад ы дейме... К е л и н . Н е зат? А х м а т (безгекден къалтырагъанча> кесин къудж урла этдиреди.) Тебрей тебрегенди... тебрейди.... тебреди. К е л и н (сескекли). Оу, нек этесе алай? А х м а т. Тута тебрегенди. К е л и н . Кимни тутады? Нени тутады? А х м а т . Къоян ауруу, Дуппуш. (Бекден бек къалтырайды). Юйге кир дженгил, къач дейме да... А-а-а-а!.. (К ъолун, аягъын къары ш ды рады ). К е л и н (к ъ о р к ъ уб ). Ах, мен д ж ар л ы , оу анам... (Ю йге къачыб киреди. Акълима бла Хоппа, бир кесекден Къарт къатын бла Дж у ля гуза ба чыгъадыла.) А к ъ л и м а . Ахматчыгъым, джанчыгъым! (Ахмат джунчуб симсирейди). Къурманы нг болайым, нек этдинг алай ? Не болду санга? 185

(Дж ылайды). Бу къыйынлыгъынгы бизден к ъ ал ай д а д ж аш ы р ы б тургъанса? (Хоппа гъ а ). Сабий сагъаты н да апенднден дууа ал а й ы к ъ деб к ъ а л л а й бир кюрешген эдим... А х м а т . М ам а, дж угъум да дж окъду, бош д ж ы л а й с а, мен неме эгиб... А к ъ л и м а . К ъ а л а й д ж окъду? Би з кёрюб тургьаибы з. Мени кёлюмю б аса р гъ а айтаса... Ах, ёлге эдим андан эсе. А х м а т . Кертисин айтам а. Немени къоркъутургъа этгенлигим эди. Х о п п а (А къл и м агъа). Айтхан эдим да, сени уа тохтарынгмы барды... А х м а т . Ты нгы лаб тургъансыз, сора? А к ъ л и м а . Огъай, огъай алай къ ал ай этер эдик?.. Неме... къ о накъл ан ы ашырыб келе эдик... Д ж у л я Не къонакълан ы ? А к ъ л и м а . Сени анда ишинг болмасыи, ауузунгу д ж аб . Нек чы къгъансы з кесигиз да? Б ары гъы з юйге. (Ахматха). Керти ойнабмы эте эдинг? А х м а т . Езге уа... А к ъ л и м а . Адам алай этемиди, телнчик? Д ж ан ы б ы зн ы алы б къоя эдинг да. (К ъоркъакъоркъа, келин чыгъады.) К е л и н (джылай). К'ьоян аурууу б о л г ъ а нын нек ай тм агъан эгиз? А к ъ л и м а (бир джанына). Оу, къуругъун, сен тели! (Келиннге). Бир заты да дж окъду, теличик. Ойнаб этеди, сени къозугъанлы гъы болгъанды. К е л и н . Къозугъан этгендими? Ма, а л а й ды. Къуру д а къозуб турады. Къозумасын эн ди... 186

А к ъ л и м а . Хо, дж ан ы м , хо. Энди этмез алай. Аны ючюн джю регинги къыйнама. А х мат оюнчу кибикди. Ма... бизни ал ай этиб кёб къозугъанды. Алайды да, Ахмат? Бар. Юйге кириб тур. Ахмат да бары р бусагъатдан. (Келин юйге киреди. Ахматха.) Ахмат, д ж ан ы м , кесинг акъы лл ы б ал аса , билесе, б из ни сенден сора къайгъы бы з, сагъы ш ы бы з джокъду... Х о п п а . Сиз сёлешигиз, мен юйге барайым. Эртденбла эртде турлукъм а. А к ъ л и м а . Огъай, огъай. Бир д ж а р ы барлыгъынг дж окъ ду. Къуру д а башынгы алы б айланм а. Д ж а ш , мени д ж аш ы м болгъанча, сени да д ж аш ы нгды . (Хоппа къолун да силкиб кетиб тебрегенлей, Акълима билегинден сермеб ызына тартады.) М а былай тур! Тебдирме мени. (Хоппа мадарсыз болуб сюеледи. Ахматха.) Айтханымча, д ж анчы гъы м , не сагъы ш ы бы з да сенсе. «Бет бетге къ ар ас а, бет да дж ерге къарайды », — дейдиле. Б е т а ми ачыб санга айтырым олду: ол д ж ар л ы дж ап н ы юйде кесин къоюб кетиб къ ал гъан къылыгъынгы къой, акъы ллы . А ллахны буйругъу бла, ол да сени къолунга к ъ а р а р ы к ъ бир адамды. Аны да, бизни да этме мыдах. Сен алай этиб турсанг... А х м а т . М ам а, сёзню къояй ы къ энди, ан дан хайыр дж окъду. Биягъы сен ойсурамазгъа кюреш, не ючюн десенг, бу д ж о л ол бол у ш уру къ тюлдю. Айтырым а олду: биреуню да, кесими да насыбсыз э тал л ы к ъ тюлме. К ъы зны ызына къ ай тар ы р гъ а м адар д ж о к ъ эсе, ол мында къалсы н, мен а... мен а кетдим... А к ъ л и м а . Ах, дж аш чы къ! Алай этеме десенг, менден бошадынг. Ч о м ак ъ харибни 187

д ж а н ы ючюн деб айтам а, андан сора аж ы м этмесенг, сени къабайы м . Ол ы йлы къ ишни кёлтюрюб къолум дан келлнк тюлдю. Халкъны кесиме кюлдюргенден эсе, кюл-кёмюр болгъаным кёб д а игиди. Т абхан анангы ол дуннягъа аш ы ры рлай къ аты л ы къ къ ал ай болур сенде? Ичген сютюнгю къачын этмей, к ъ а лай алы рса ол гюнахны баш ы нга? Не айтыб бары рса джетгеи кюн аллахны аллына?.. А х м а т . Кимни ал л ы на б арлы гъы м дан хап арсы зм а, алай а кимни аллы нда да мени тсрслигнм джокъду. Керексизге кесинги къы йнам а, ишни этген кесинг болгъанса, мени къаты лы къ этгеннге санама. Д ж ю регн м илешмеген ад ам гъ а сёз б ерал м айм а, аны бла д ж а ш а р г ъ а . Тыйма, тилейме, аллымы. Буза л л ы к ъ тюлсе антымы. (Таукел ышанлайды кетерге, алай а А кълима джибермейди.) А к ъ л и м а . Ах, мен хариб, ант д ам ы этгенсе? А х м а т . Этгенме. А к ъ л и м а . Келин бла д ж а ш а м а з г ъ а ? А х м а т . Хоу. А к ъ л и м а . Оу, дж аш чы къ, дж ан ы м , кеен ырысхынгы кесинг кесерге баш л агъ ан са. Ы рысхыгъа богъурд акъгъ а дери батары нгы къ ал ай билмейсе? Санга ата л гъ ан «Ж игули» хаппа-хазыр, хазыр болуб турады . Ахмат, д ж ан ы м , ол насыбны аллы нд ан к ъ а л а й къачаса? А х м а т . М ама, ой д ж азы к ъ , мыйынгы ырысхыгъа ал л ай бир къ ал ай аш атханса? М аш инадам ы ды сора адамны насыбы? Не уа кесим кеси къыйы ны ма алсам а машина. Эки-юч джылдан... Акълима. Джангылма, дж аш чы гъы м , 188

айтхан тынч б олгъан лы къгъа, этген къыйынды... А х м а т . Болду, мама. Мен кетдим. А к ъ л и м а (аллына турады). Ч о м акъ харнбни д ж ап ы ючюн, иерик тюлме. А х м а т. Кет ары, тутма. А к ъ л и м а . Огъай, огъай. Тутхан д а эте рикме, иерик да тюлме. (Хоппагъа айланыб). Чоккуну гылыууча симснреб, къабыш ыб, д ж аб ы ш ы б турм а да, ауузунгдан бир сёз чыгъар сем да! Х о п п а . Мен не ай ты ры към а? Д ж ю р еги сюйгенча этсин. А к ъ л и м а Ай, сени джю регинге сохан туурайым огъесе... (Ахматха.) Ахмат, д ж а ным, кёзюм, тилейме, болмай эсенг, д ж а р а ш да — бир кесекден кьоярса... (Ахмат, ычхыныб, терк огъуна кетеди.) Ахмат, тохта, эт ме алай!.. (Ызындан тебрегенлей, Хоппа иймейди.) Елтюрдю мен харибни, кесди, сой ду... Джюрегим!.. Ой, джюрегим!.. Х о п п а . БолДу и г энди, этме алл ай л а. А к ъ л и м а . Кетибми къалды ? Не болду? Х о п п а . Кетгенди, кетген. Къой энди муну бла кюрешиб турма да, б арм а къой. А к ъ л и м а . Оу, джюрегим... (Хыйла эс ташлайды. Хоппа тутаргъа чабады.) Д ж у л я . П а п а , мен б усагъатдан суу келтирейнм. Ну, надо же! (К етеди)

Хоппа. Кертда дегеннге, неди сени бу ишинг? Тур бери! Эшитемисе? С анга а й т а ма... (Ё рге сюейди.) К ъ а р т к ъ а т ы н . Н асы блы — ёле да сау бола тургъан. 189

А к ъ л и м а . Хилнккелик кесингсе, къ арт обур. Ким д а сенича таш дж ю рекмидн? (Д ж у ля къолунда крушка суу бла чыгъады. Сейирсиниб симсирейди.) Бары б ы зн ы да артыбызда к ъ а л л ы к ъ бирсе. К ъоркъм ай санга ёлюм да келлик тюлдю. Д ж а ш ч ы к ъ н ы терсине бургъап, ишекснз, сенсе да, ёлюб къабыргъа басды ргъан кюнлеринде къ аб ы рд а терсинге бурул. Х о п п а . Къатын! (О ш т у р

Оштур.

аш ы гъ ы ш

киреди)

Эшитгенмисиз хапарны ?

( К е л и н ю йден чы гъады , к ъ а й гъ ы л ы х а л д а . Б а р ы д а к ъ ай гъ ы л ы б о л а д ы л а)

Х о п п а . Не хап ард ы ол? О ш т у р . Хочалайны тутуб турады ла. А к ъ л и м а . Ах, мен д ж азы къ ! Нек тутхандыла? О ш т у р . К ър ал н ы мюлкюнден у л л у р ак ъ къабхан ды деб. К ъ а р т к ъ а т ы н. Уруну арты къуру дейле. Акълима. Гюттю юсюне къалач... Ах, эки эшигим... (Э с ташлайды.) Д ж у л я . П апа, ма суу. (Хоппа сууну алады.) Оштур

( Д ж у л я каты н а б а р ад ы да, Х о п п а д а А к ъ л и м а к ъ ай гъ ы л ы б о л а д ы л а)

К е л и н . Д ж у л я , кимге не болгъанды? Не? Д ж у л я . М ам а обморок болгъанды. Вот комедия! К ъ а р т к ъ а т ы н . Ох дуния, пох дуния, д ж а л г ъ а и дуния, хаух дуния! ( Джабыу)

БА Ш Л А РЫ Ч ам х а п а р л а А м анка .........................................................................8 Зекен и д ж ю г ю ..............................................................16 Б у р у н бла с ю й м е к л и к ....................................................25 П ь есал а Х о д ж а бла А зр аи л (юч бёлю м лю ко м ед и я) . 47 Етю рю кге у ш агъ а н к ерти (юч актл ы с ати р а л ы ком ед и я) .............................................................. 132

ИБ

№

1381

Алиев Ш ахарбий Магометович УВИДЕННОЕ

Г Л А ЗА М И , У С Л Ы Ш А Н Н О Е

УШ А М И

Ю м ористические р асск азы , пьесы На

карачаевском

язы ке

Р е д а к то р А. И. К у б а и о в. Х у д о ж н и к Н. Г. К р и ц к и н . Худ. р едак то р Л . А. А с л а н о в а . Техн. р е д а к тор М. Г. К л и м о в с к а я . С дано в набор 26.12,83 П одп. к печати 13.07.84. ВУ 61169. Ф орм ат 70Х 90'/з2Б у м а га тип. № 2. Г ар н и ту р а л и тер ату р н ая. П ечать вы со кая. Уел. п. л. 7,02. Уч-изд. л. 6,8. Т и р аж 1 ООО. З а к а з 6757. Ц ена 70 коп. К ар ач аево -Ч ер кесско е отделение С тавропольского книж ного и зд ательства 357100 Ч еркесск, П ер в о м ай ск ая, 47. К ар ач аев о -Ч ер к есск ая укрупненн ая типограф ия 357100 Ч еркесск, П ер в о м ай ск ая , 47.

А 50 А лиев Ш. М. У виденное гл а за м и , услы ш ан ное уш ам и. К а р ач аев о -Ч ер к есск о е отделение С тавропольского кн и ж н ого и зд ат е л ь ст в а, 1984 г. 192

с.

Р а с с к а зы и пьесы, вош едш ие в сборник, язы к ом с а тиры и ю м ора бичую т негативны е яв л ен и я в ж и зн и и бы ту наш их соврем енников. П роблем ы н равственн ого восп и тан и я яв л яю тс я главн ой темой сборника. С (кар.) 2

4 7 0 2 2 6 0 0 0 0 -5 2 М 159 (03) — 84

р1