Degendi - Hapçalanı_Mammet by Metin Güçlü

’A W

E T

j£an4,cuaH,bi M c u iA ie tti

ДЕГЕНДИ Чалл хапарла

Къарачай-Черкес республика китаб басма ЧЕРКЕССК

2008

84 (2 Рос-Кара)6-4 X-l 9 9

ИАЙ*,. -■ ■ ..... <i •гпозИТАРИЙ 1 . _.._____ _ .

♦

Китабны тышын художник Къобаняаны М. М. джарашдыргъанды

Книга юмористических рассказов «Сказал» М. Хапчаева — результат его многолетнего твор ческого трула. Разнообразие тематики, сюжетов, их лёгкий, богатый язык — всё это лелает рассказы интересными, своеобразными. Чувствуется бога тый жизненный опыт автора, его высокое, глубокое чувство слова, тонкость восприятия жизненных си туаций и коллизий.

осу

. .-Л»-**

jgggSSM

х 4702280100-2

2 — 2008

9П 1 (03) — 2008 IS B N 9 7 8 - 5 - 7 2 8 9 - 0 2 5 1 -5

Хапчаланы Маммет, 2008

(с) Къарачай-Черкес республика кърал китаб басма, 2008

ЫЗЫ КЪАЛЫИ БОЛСУИ'

Кюн сайын ненча кере тюбесенг да, дагъыда тюберинг келиб тургъан адампа боладыла. Алай этерге излетген ол адамланы ариу хапилериди, таза иннетлериди, кёбню билгенлериди, хар сёзлери джюрегинге д>1<агьылгьаныды, тюбегенинг сайын джашаугьа огъур кёзден къараргьа юреннгенингди. Джамагъатны сыйын да, миллетни сыры да аланы юслериндеди. Аллай адамланы бириди Джёгетей Аягьы шахарда джашагьан, >1<урнапист, джазыучу Хапчаланы Ю суфну джашы Маммет. Аны кесине тюберге излегенча излейбиз чыгъармаларын окъургьа да. Ол 1935-чи д>кыл Гюрюлдеуюкде туугьанды. Кёчгюнчюлюкню кёзюуюнде Къыргьызстанда джашагьанды. Къарачайлыла джуртларына къайтханларында, кесини элине келеди Ю суф ну юйдегиси. М аммет Къыргъызстанны Тапасс шахарында орта школну бошагьанды. Институтха окъургьа барыргьа таблыкъ чыкъмайды. Ол сагьатда цемент заводну тамапы салыныб башлагъан эди. Ары бетонщик болуб, ишге джарашады. 1957 — 1962-чи джыллада алайда урунады. Андан сора Къарачай-Черкес кърал пединститутха заочно окъургьа киреди, элде школада устаз болуб ишлеб да тебрейди. Онбир джылны джаш тёлюге билим бериб, ариу хапиге юретиб тургъанды. 1957-чи джыл огьуна аны очерклери, хапарлары, назмулары газетде басмаланыб, радио бла берилиб башланнган эдиле. Артхаракъда аны джазгьанлары талай джыйым китабда да чыкъгьан эдиле. 1956-чы джыл Мамметни хапарладан къуралгъан «Мени насыбым» деген энчи китабы басмаланады. Анга окъуучула джылы тюбейдиле, басмада да махтайдыла.

Джёгетей Аягьы район радиогъа тамада керек болгьанында, Хапчаулуну ол къуллукъгьа эм тыйыншлыгьа санайдыла Районланы башчылары болуб къапмай, Къарачай-Черкес радиокомитет да къарай эди аллай ишлеге. Баш билими да болгъан, халкъгьа аты белгили журналист, джазыучу алайда ишин да сый бла баджарлыгьына эки джаныда ышаннган эдиле. М аммет 30 джыпдан артыкъны къуллугьун сый бла тындырыб турады. Ол джылланы ичинде «Берчпи къолла» деген назму эмда «Джашауубузну байрагьы» деген хапарла бла очеркледен къуралгьан китаблары басмапанадыла, бир къауум чыгьармалары школлада ана тилден, литературадан окъуу китаблагъа салынадыла. Тин байлыгьыбызны ёсдюрюуде къошхан къыйыны ючюн, анга «Къарачай-Черкес Республиканы культурасыны махтаулу къуллукъчусу» деген сыйлы ат аталады. Бусагьатда къолунга алгьан китабны, багъалы окъуучу, автор чыгъармачылыкъ ишге эс бёле тебрегенинден башлаб, эндилеге дери джыйыб тургъанды. Къысха, чам-накъырда халда айтылгъанлыкъгьа, сагъыш этсенг, хар бирини магьанасы теренди, ким да ойлашырчады. Не уллу джазыучуда иш этиб кюрешсе да, ол айтымпаны, оюмланы кеси джанындан чыгьарыб арагьа салаплыкъ тюлдю. М аммет аланы халкъдан джыйгъанды, энди джарашдырыб, халкъгьа къайтарады. Мен оюм этгенден, китабны уллу, гитче да сюйюб окъурукъду. Бу хапарчыкъла, фольклор дарад>кагъа чыгъыб, миллетни аууз творчествосунда айтыллыкъларына да ишегим джокъду. Ызы къалын болсун! Бу китаб бла бирге юйюпозге игилик, насыб кирсин! А П ПАЛАНЫ Билля, КъЧР-ни хапкь дж а зы учу су, Россия Федерацияны культурасыны м ахт аулу кьуллукьчусу.

•к к к

Къаншау ишден келиб, юс кийимлерин тешиб, диваннга таяннганды. Хант салыргьа столну ариулаб тебреген тиширыууна: — Оллахий, бюгюн тамадам Сарыбековични больницагьа джатдырдыла, — деб мыдах тюрсюн алпьанды. Тиширыуу муну таба къараб, не болгъанды экен, деген сорууунаджууаб излегенча тынгылагъанды. Ол да: — Къым-тым хапаргъа кёре, ол худжудан болур дейме, — деб тынгылагъанды. Бир кесекден тиширыуу, не эсе да былай джарыгьыракъ болуб, сора: — Сени аны орнуна сапыб къоймазламы экен, — дегенди. •к к

Кече аты урланнган, эртденбла участок милиционерге келиб, хапарын айтханды. Ол да анга: 5

— Къалгъан малларымы Аллах сау ашатсын де да бир тохта, къычырыб айланма да, — дегенди.

•к -к -к Къарт къатын, сокъур ичегисине операция этерге хазырлай тургьан сестраны къулагъына: — Къызым, джаргьанлары ючюн ачха аладыла дейдиле, ол къаллай бир боллукъду? - деб шыбырдаб соргъанды. Ол да: — Бусагъатда билмейме, — дегенди.

•к * к Поликлиникагьа келген эки таныш эркиши тюбешгендиле. Бири-биринден не къайгъы бла келгенин соргъандыла. — Оллахий, кесими хатам джокъду, келинчигинги тамагьы ауруб, ауузундан сёзю чыкъмай къалгьанды, аны къайгьысында айланама, — деб хапар айтханды. Бири: — Ой, сени огьесе, бек багьалатхан мияла сауугларыны бирин полгъа джибериб сындырсанг, тауушу бекдженгил чыгъыб кьалльнсъды, — дегенди.

1е

-к

Джылы келген адам, туудугьуну юсюнден ха пар айта келиб: — Анга кийдирмеген затлары джокъду, дагьыда джётел этгенден, ауругъандан бошамайды, — деб къыйналыб сёпешгенди. Аны джылында сёз нёгери: 6

— Оллахий, бизни заманыбыздачааусуз кёнчекчик бла айланса, чыртда аурурукъ тюл эди, — дегенди.

•к "к -к Совхозну директору бир кюн сют фермагьа келгенди. Ферма башчы, аллына чыгьыб: — Адей Адеевич, тынчлыкъмыды? Тюнене элде джокъ эдинг да, аны ючюн сорама, — деб бетине къарагъанды. — Мени элде болмагьанымы къайдан билдинг? — деб соргъанды. Ол да: — Тюнене ийнеклеге келген билямукъ джукъа эди, — дегенди.

Бир джаш, юйленнгенден сора кёб турмай айырылыргъа тебрегенди да, сюдю: — Некайырыласа, сылтауу неди? — дебсоргьанды. — Бир кёзю къысыкъды. — Алгъан замандаалай болгъанын кёрмегенми эдинг? — Тюбеген кёзюуде меннге кёз къысады, деб тургъанма, — дегенди.

-к

Джаш заманындасубай чыбыкъчаМахарбийни къартлыкъ хорлаб, муккур болгьанды. Бир кюн танышы тюбеб: 7

— Не этесе, къапайды саулукъ? — деб соргъанды. Ол да: — Совет властны заманында совхозда бичен ишпеген агрегат къалагъан гебенча болгъанма, — дегенди.

'к -к

— Къралтамадалабиркъауумдепугатлаблабир тилпи болалмай, болгьанны къатышдырыб баргьанларына джюрегим бир бек къыйналады, — де генди бир тиширыу. Аны къатында олтургьан бирси тиширыу, не эсе тауушун акъырын этиб: — Ала алай эте тургъа эдиле да, мен къызчыкъны хабчюгюн ары бир джыйышдырыб бошагъа эдим, — дегенди.

"к -к -к Аскерде къуллукъ этген бир джаш, анасына меннге ефрейтор деген чын бергендиле, деб билдиргенди. Анасы дуния бла бир къууаныб, къарнашындан туугьан къызчыкъны чакъырыб, письмо джаздыргъанды. Юйлеринден, тийреден хапар айта келиб, сора: — Энди, ол инаралгъа-затха хыны этиб тебреме деб джаз, — дегенди.

"к

Бир тиширыу, хоншусуну арбазына кириб: — Ол къара киштигигиз джюджекчиклерими 8

артын этерге башлагьанды. Биягьында да бирчигин алыб кетди, не этерге билмейме, — деб мыдах тюрсюню бла юйню иесине къарагъанды. Ол КИ Ш И : — Не айтайым, къайдам, ингирде киштик юйге джыйылаэсе, бир сёпешиб кёрейим, — дегенди. * * 'к Кетиб баргъан «>1<игулини» тохтатыб, ГАИ-ни къуллукъчусу: — Къайдан келесе, къайры бараса? — деб аны къагъытларына къарай соргъанды. — Юйге барыб, кюнортаушхууур ашаб, энди ызыма — ишге барама, — дегенди. ГАИ-чи, къолунда къапьытланы да иесине бермей, алыб арлакъда нёгери таба бара: — Бизни да ашарыбыз келеди, — дегенди. * * * Адамла аслам олтургьан бир джерде, хар ким саулугьунцан, аурууундан сёпешгенди. Алагьа тынгылаб тургъан биреулен да: — Сени джаууунгу да аягьын тана бассын, — дегенди.

"к je ie Бир киши юй бийчеси бла автобусну сакълаб тургъанлай, аланы тууралары бла чырайлы джаш 9

тиширыучукъ озгьанды. Киши, тамагъын ариулагьанча эте, аны ызындан къарагъанды. Тиширыуу аны эслеб: — Алай ары бойнунгу нек создунг? - деб соргьанында, аны эшитмегенча этиб, кёкге къарай: — Кюн бузулургъамы башлады эке? - дегенди.

Кьыз сюйюб, кеси разылыгъы бла эрге чыгъаргьа излегенинде, атасы, анасы да унамагъандыла Сора къыз бла джаш бир тилли болуб къачхандыла. Хапарны эшитиб, ата да, ана да орамгьа чыгъыб, хахайны басхандыла. — Не къайгъы болду? - деб соргъанды хоншулары орамгьа чыгъыб. — Ол ит къачыб кетгенди, — деб къызны ата сы къолларын силкгенди. Хонш у киши, аланы къайыр итлери болгъанын билиб, къызына айтханын ангыламай: — Оллахий, табсыз болду, адамгьа хата этмеге эди, — дегенди.

•к -к "к Башха элде джашагъан эгечи келин апыб, къарнашы анга келгенди. Ингирде къонакъла келирге, столланы джарашдыра, ол киши: — Тейри, энтда бир стол салайыкъ, тарлыкъ этмесин, — деб эгечине къарагъанды. Ол не эсе да тынгыпагъанында, къарнашы къолу бла хоншуларыны юйлерин кёргюзте:

— Джашладан бир-экисин ары стол алыргъа джиберсек, — деб къошханды. Эгечи: — Ала бла тюйюшюб турабыз, — дегенди.

Азиягъа джангы кёчюрюлген джыллада бир бёлек тиширыу, ушакъ эте келиб, Кавказда аллайым-быллайым къалды деб, тамам джюрекпери къыйналыбсёлешгецциле. Аладан бири,узунтынгылауну ийиб туруб, сора: — Ах, анда ма бу къолларым бла ишлеген бир тауукъ орнум къалгьанды, ол эсиме тюшсе, ичим кюйюб къалады, — дегенди.

•к "к "к Дорданбийни аякъ юсюнде туталмай, ичги болгьан джерден нёгерлери, машина бла юйюне алыб келиб, тюшюрюб кетедиле. Ол эртденблауяныб, башы тулукъ болуб, кёзлерин да джарты-къурту ача, терезе тюбюнде чыммакъ чагьыб тургъан шаптал терекге къараб, кеси кесине: — Къаллай уллу къар тюшгенди, — дегенди.

"к

-к

Хасанбий кесича, джылы адам оргасына да^уукълашхан нёгери бла орамда кетиб баргьанлай, алларына юч-тёрт ариу къыз чыгъыб къаладыла. Ала озуб кетгенден сора, нёгерине: 11

— Ий, биз юйленебиз деб айланнган заманда быллай къызла нек джокъ эдиле? - дегенди. *

Хар неси да мусхамыракъ бир джашны юйлендирейик деб, къыз кёргюзте алыб баргъандыла. Анда быланы алпарына хант салгъандыла. Кюеу болургьа излеген стол юсюнде ашарыкъладан иги сермегенди. Кенгден къараб тургьан къызланы бири: — Ашамадыгъыз деб, сауутланы джыя тебрегенлей, кюеулюк: — Юйде да былай ашай турсакъ... — дегенди. * * * Печде адам болмагъан заманны мараб, юй иеси кишителевизордасюймекликни юсюнден тыш къраллы киносериалгъа къараб тургъанлай, шыкъыртсыз тиширыуу, кириб келиб, эшикни къатында сюелгенди. Анда кинода джаш бла къызны тенгизни джагъасында бир-бирлерине къысылыб башлагъанларын кёрюб, киши тютюн ичерге излеб, хурджунуна узала тебреб, тиширыуун эспегенди. Ол да, эшикден тышына атлай: — Ай, насыблы къыз а, — дегенди.

•к * * Автобус тохтаучу джерде, ичгени сингиб, кеси джангыз биреулен скамейканы къыйыры12

на олтуруб, башын энишге ийиб тургъанды. Алайгъа абын-сюрюн эте, биреулен да келиб тохтагъанды. Ол таулагьа джууукълашыб баргъан кюннге къараб, олтургъаннга: — Кёкдеги аймыды, огъесе кюнмюдю? — деб соргъанды. — Билмейме, мен мында джашамайма, — де генди. *

Келин алыргьа къызыу хазырлана тургъан юйде, анапары эркишисине энтда ол да, бу да керекди деб, тапай затны тизгенди. Эркишиси, тынгылай туруб: — Ол сен келген сагъатда да аллай бир зат этилгенми эди? — дегенди. *

Сосланбекни автобус тохтаучу джерден иги кесек кенгде тургьанын эспеб, танышы Аубекир: — Алан, берлакъгьа кел, автобус былайда тохтайды, — деб анга таууш этгенди. Ол да: — Меннге башхасы джокъду, къайсы джанындан келсе да, анга минерикме, юйден башымы алыб барама, — дегенди. *

Школда педсоветни джыйылыуунда къарачай тилден окъутхан устаз сёлеше тургьанлай, олтур13

гъанладан экеулен ышарыб, къым-тым боладыла. Артда ападан бири орусча бир сёзню тюз айтмадынг деб, кесине билдиргенди. Устаз да: — Аллахха шукур, атасы, анасы бла сёлешген сагъатда хар экинчи сёзню орусча айтыучуладан тюлме, — дегенди.

•к "к "к Атасы, анасы да унамай тургъанлай къызлары сюйгенине къачыб кетгенди. Барыб, сыйырыб келигиз деб, бир бёлек джаш бла тиширыуну джибергендиле. Ала, чыртда унамайды, деб къайтыб келедиле. Анасы кеси барыб, не къазауат этсе да, экиден бир этдирапмай, ызына ауузу от чагъа къайтады. Атасы: — Ма, бюгюнден ары ол мени балам тюлдю, баргъан, келген боллукъ тюлдю, — деб ант-кърал этеди. Арадан бир ай озгьандан сора, ата да, ана да машина бла джолгьа чыкъгъанларын кёрюб, от хоншусу: — Джолугъуз болсун, эртденлегенсиз, — деб соруулу къарагьанында, ата ышара: — Кюеукёрпозпоргехазырланабыз, — дегенди.

•к

Сайлауланы аллы бла депутат болургъа излегенлени сёзлерине ышаныб, джангылгъанбыз, — деб Харшим тынгылагъанды. Нёгери: 14

— Алай не ючюн айтдынг, — дегенди. — Тюнене биз ол депутатка сайлагъан Битдир улугьа салыб барыб, джарлылыгъымы айтдым. Тууар малларым, ууакъ аякълыларым да иги кесек бардыла. Бир-эки джылгъа джетерча туз бердирсенг дегенимде, бетиме бир тюрлю къараб, сора: — Акъсакъал, бусагьатда базарлада, тюкенледе не излесенг да табарыкъса деб, бир бек ачыу этди, — дегенди.

•к "к -к Нюрахмат сыйы, намысы болгъан аламат юйдеги ёсдюрген, диннге къаны-джаны бла берилген адамды. Бир кюн нёгерлерини бири: — Нюрахмат, Аллах айтса, саулугъунг да игиди, не джаны бла да баш тутхан адамса, ол бирсилеча Кябагъа, хаджиликге не эсе да бармайса, — деб соргьанды. Ол бир кесек тынгылаб: — Кябагъа баргьан, хаджи болуб келген тюлдю иш, хаджиликни туга билгендеди иш, — дегенди.

Тау джайлыкъда, малчыла джыйылгъан бир джерде, «Солумагъанлай, ёрге туруб, бир челек сютню ичгеннге ящик аракъы бла бир къой салама. Эришиб ичалмай къалса, ол саллыкъды», деб сёлешгенди биреулен. Ичлеринден бири челек толу бир сютню алыб, солумагъанлай, ичиб бошаб, челекни дынгырдатыб, арлакъгьа атханды. Аланы туураларындан къараб тургьан къарт къойчу киши: 15

— Ой, юйюнг къурурукъ, бюгюн табдынг да ичдинг, тамбла ол гыбытны гырмык бламы толтурлукъса, — дегенди.

Тахта кёгетле сата тургъан тиширыуну къатында тохтаб, джылы келген бир киши, багъасын да соруб, сора эки килограмм агурча бла бир ки лограмм помидор бер деб, ачхасын узатханды. Къартны хызенине аланы къуюб, ачхасыны да къапгьанын ызына къайтаргъанды. Ол киши алайдан кетгенден сора, сатыу этген тиширыуну къатында сюелиб, алагьа къараб тургъан къызы: — Ання, юч сомну артыкъ алдынг, — деб анасына къарагъанды. — Ол да: — Хата джокъду, алыучула кёбдюле, биз а бирбиз, сен да энди аллайпагъа юренирге керексе, — дегенди.

"к

-к

"к

— Ий, Даугну джашы школда окъугьан заманда устазланы аны аманлагьандан сора ишлери джокъ эди. Энди уа кёресе, юч-тёрт джылны заочно окъуб, юрист деген диплом алыб чыкъды, — деб бир тиширыу не эсе да ахсынды. Къатындагъы: — Аны несине сейирсинесе, ачханг болса, хар джыл сайын бир диплом алыб да барырса, — де генди. 16

Джылы келген шофёр, он литр бензин къуй деб, ачхасын узатыб, эрлай бурулуб баргъан стрелкагьа къараб, ол тогьузда тохтагьанлай, тамам джюреги къыйналыб: — Ай, юйюнге, хар заманда былай этесе, башха капек хайырым болмайын, къуру пенсиячыгьыма къараб турама, сиз а, — деб иги къычырыб сёлешди. Бир мыйыкълы, борсукъ тешикден къарагъанча, терезечикден бир кёзюн да къыса, къараб: — Биз пенсия даапмайбыз, ызынгдан келгеннге джол бер, — дегенди.

Элде чамчы, накъырдачы Муштуну контор къатында джыйылыб тургьан тогьуз-он эркиши бери келе тургьанын кёрюб, къуш-муш болуб, аны бла сапамлашмазгьа деб, келишедиле. Ол быланы къатларына келиб: — «Ассапам алейкум», — дебтохтайды. Киши саламын алмагьанды, сёлешмегенди. СораМушту «Тобастоо, адамлагьа келеме деб, ёпгенлеге келиб къапгъанма да, - деб къолпарын джайыб, бир дууа этдирейим» - дегенди.

Бекирбекге, ал джыллада газетде назмуларынг чыгьыучан эдиле, энди не эсе да эслемейбиз, — део деб таны4Ш4ХОВО>андь1. тднышы горгьанлыоиз,

Ъ Р<Г’ Г

/ГЧ С

ГОСУЛАРСТ

I титш ондльн

■1

— Алан, ол джыллада берген гонорарларына бир зат ала эдинг. Энди джокъну орнундады. Сора ол назмуладан меннге не барды, — дегенди. * * *

Врач джаш, ауруб джатхан къартха къарай келиб: — Халынг къалайды? - деб соргъанды. — Оллахий, бу тохгур къызчыкъларынг чыммакъ кийиниб келиб, ышара-ышара, укол этейик, алайынга-былайынга къарайыкъ деб тебреселе, ненги да унугаса, — дегенди.

"к "к "к Эшек арба бла кетиб баргъан бир таулу къарт, кёкде самолётну кёргенинде, къатында олтуруб келген тиширыууна айланыб: — Оллахий, не эсе да ашыгъады, — дегенди.

•к

-к

Башха элде джашагьан биреулен, къарнашыны ауругьан хапарын эшитиб, къыш сууукъда тиширыуу бла бирге аны кёрюрге баргьанды. Ол келин, къайыныны къатына джууукъ олтуруб: — Джашчыкъ, не ашарыкъ эсенг да бир айт, Аллах бирди, табарыкъма, — дегенди. Ауругьан, тынгылаб туруб, сора мусхот ашаргъа сюйгенин айтханды. Алайдагъыла бу къыш 18

къыямытда мусхотну къайдан табарыкъды, — деб кюлгендиле. Орнунда джатхан, ауазын тюрлендирмей: — Табарынгы, къапырынгы билмей, Аллахны ортагьа сала турма, — дегенди. *

Бир тиширыу, тийреге-хоншугьа айланыб, нартюх орургъа оракъ табмагъанында: — Аллах айтса, пенсиячыгъымы алгъанлай, барына да оракъла алыб къоярыкъма, — дегенди. * * *

Бу иш бир ёмюрню мындан алгьа болгьанды. Нарсананы башында джалчылыкъда тургъан эки къойчуну бири элге, юйге барайым деб, джолгъа чыкъгьанды. Келе-келиб, шахаргъа къайтыб, алайдаджаныуарланы кёрюзте келген джерге, мен да бир къарайым деб киргенди. Уллу клетканы ичинде адамгъаушаш горилла маймулгъа иги кесек къараб туруб, анда, къошда къалгьан нёгерине ушатыб: — Хамзат, юйюнг къуругъан, къойланы къоюб, мени ызымдан келиб, былайгъа къалай кирдинг, — дегенди.

•к "к * Бир кере ол эки къойчу, алайда былача ишлеген иги танышларына сюрюуню аманат этиб, Нарсанагъа тюшюб, ол хамам дегенлерине бир 19

кириб кёрейик, не зат эсе да деб, оноулашхандыла. Ары кириб, джууунуб чыкъгъанларындан сора бири, экинчисине: — Оллахий, туура болумсузлугьубузду ансы, бир джылда бир кере келиб, джуууна турсакъ да боллукъ эди, — дегенди. * * *

Ауругьан, докторгъа кириб, ахсына, шиндикге олтургьанды. Врач: — Ненгди къыйнагъанынг, айт, тынгылайма, деб, аны бетине къарагъанды. — Доктор, сен санаб бар, мен айтайым, — деб башлагъанды. — Биринчиси, къолларым къалтырайдыла, экинчиси, ауузума джукъ салсам, алай этмей да, бу джашауда не этгин, ёрге туралмай эки-юч кюнню турама, ючюнчюсю, дженгил болгьанма, тёртюнчюсю, санла мен айтханны этмейдиле, бешинчиси, ашхын дегенлей, врач: — Бу аурууланы барына да джарагьан джангыз бир дарман барды дегенлей, ол: — Ой, Аллах разы болсун, — деб ышарды. — Ичкини кьоюулу. Ауругьан бир кесектынтылаб — Айхай, ол сен айтханча тынч тюлдю, — де генди.

-к -к -к Арадан эки-юч джыл кетиб, Хаджикъул башхаэлдеджашагъан биртанышынатюбеб къапыб, сёпеше келиб: 20

— Къалайса, юйленмей турамыса? — деб соргъанды. — Оллахий, сенден не джашырьу, — дегенди. — Эрге чыгьыб, эки ай да турмай айырылыб къалгъан бир тиширыуну алгъанма. Кесим да, атам, анам да бек къууаныб турабыз, — деб, ким бол-гьанын да айтханды. Хаджикъул бернеси, къол кереги мен излегенча тюлдю деб, анасы къоймай къыстатхан, алай а энтда джарашырбыз деб, умуглу болуб тургъан тиширыу болгъанын билиб, тауушун кючден чыгъарыб: — Ыхыы, — дегенди.

•к -к * Элчи къартны шахарда джашагъан эки джашы биченни заманында атабызгьа болушайыкъ деб, элге келгендиле. Ингирде гитчеси тенглерине тюбеб, тарта, кече арасына дери тургъанды. Къышлыкъгъа уа танг агьара тебрегендиле. Ол тартхан туура аманны кеминде бир дюрюню кючден чыгьыб, сора болмагьанында, салкъыннга кириб, кюнортагьа дери джукъунуургьанды. Артда башын да джуууб, чалкьыны алай башлагьанды. Къарнашы къапайды деб соргъанында: — Дунияда ичиб тургъанлай чалкъы чалгьандан къыйынлыкъ болмаз, — дегенди.

■к

Къарт, он джыл болгъан туудукъчугъун да алыб, анга да гитче чалкъычыкъ джарашдырыб, къышлыгъында чалкъы чала тургъанды. Джашчыкъны арыб башлагьанын кёрюб, аккасы: 21

— Дюрюню аягьыначыгъаэсек, солуюкъ деб, аны таба къарагъанды. Джашчыкъ, эрлай: — Аття, хар дюрюню башында бирер моро женое болса, арымай ишлерик эдик, не, — де генди.

Бир киши, джангы дж етген джашладан джыйын къураб, чапкъыгьа чыкъгьанды. Къышлыкъны къыйырында джашлагьа чалкъы чалыуну юсюнден талай зат айтыб, халкъыбыз «чалкъы эркишини эриди» деб, бош айтмагъанды, деб сёзюн бошагъанды. Гынтдылы джашланы бири, ышара: — Сора, тиширыуну эри уа кимди? - дегенди.

•к -к -к Бир юйдегини аналары къаты ауруб, ёлдю, кетди деб, тёгерегине басыныб тургъандыла. Дарманла,уколладжараб, экинчи кюн ол дахайт деб, эсине келиб, тёгерекге къараб, маджалгъа айланнганды. Акъылындан бир кесек кемирек къызы болгъанды. Ол, анасыны къатына келиб: — Анам, Аллах джанынгы аллыкъ, джаныбызны алыб къоя эдинг да, — дегенди.

-к

Кърал тюрлениб, будемократла дегенле келгенли, адамгъа джарагьан бир зат этилиб бил22

мейме деб, сёлешгенди олтургьан джерде бир киши. Экинчиси: — Оллахий, барды, сагъыш этмейбиз ансы, ол пластмасса шышала айран, сют къуяргъа, суусаб джюрютюрге бек таб затладыла, — дегенди.

Конторну кабинетинде ючеулен олтургьанды. Кюнорта джууукълаша, къыйырдагьы къатындагьына: — Ахмат, айлыкъ алгьынчы бешджюз сом бер, бир джумуш чыгъыб, капексиз къалыб кетгенме, — деб анга къарагъанды. Ол иги кесек тынгылаб, къагъытха къараб тургъанлай: — Андан бери тёрт ай бола болур, хоншум тилеб, минг сом алгьан эди. Сен кёрген ючюнчю кюн ёлюб 1сьалса боламыд! Мен да ёнп<юч ачха алгьан эди деб, къычырыбмы айланныкъ эдим, — дегенди.

•к -к -к Шаухал ашыгъыб кетиб баргъанлай, орамда иги тартханлары да бар, экеулен тюбеб, керексиз сёзлени айтыб, къайгъы излегендиле. — Къоюгъуз джашла, бир бек ашыгъыб барама, — деб аны къолун тугуб тургъандан кючден айырылса да, ала иймегендиле. Ол кеси кесине: «Шаухал, сабырлыкъ сал джанынга» деб, талай кере къайтарыб айтыб, джанларгъа излегенди. Болмагъанды. Эсиргенлени бири муну джаягъы23

на джетдиреди. Сора быланы экисин да бир малтайым деб, джумдуругъун хауада ойната: — «Серме, Шаухал!», — дегенди. * * *

Джылы адам ортасына келген таулу киши джашауунда биринчи кере ауруб, больницагъа тюшгенди. Дарманла, уколла бла бирге капель ница да салгьандыла. Къачан эсе да, кимден эсе да капельница бла къаннга хауа кирсе, секундлагьа адамны джаны чыгьыб къалады деб, эшитгени шаркъ деб эсине тюшеди, санларына тер урады. Кёз къакъмагьанча дарман баргьан шышачыкъгъа къараб туруб, бошала тебрегенлей, къатында сестраны кёрмей: — Дженгил джетигиз, — деб тамагъын бошлаб къычырыб, ызы бла бош къолуну бармакъларын ауузуна салыб сызгьырды. Палатадагъыла да, медкъуллукъчула да къалабалыкъ болуб, бери чабдыла. Эм алгъа джетген врач джаш: — Не болду? - деб соргъанында: — Юйюнге ёлю болгъанды, къаныма хауа кириб, мен ёлюб тебрегеними кёрмеймисе? - де генди.

•к -к к — Джаш биз айтханны этмейди, туура телиди юйю къуругъан, — деб Амин нёгерине мыдах тюрсюн бла къарагъанды. Ол да: — Къуру сеники тюлдю, бусагъатда кёб джаш 24

алайды. Ийнан, телилени арасында конкурс болса, бизники биринчй орунну кишиге берлик тюл эди, — дегенди. ie ie ie

Бёпек адам джыйылгьан джерде ичлеринден бири: — Ол аны ура тебрегенлей, ол да герохну чыгъарыб, тюз мангылайына сермеб сирелгенди. Эшитдигизми, тюнене огьары элде эки ат бла бир ийнекни урлагъандыла. Алан, Бадай улуну джашы джыл да джашамай, къатынындан айырылгьанды. Ол бир кесек шош болгьанлай: — Ий, бу къайда аман хапарны кимден эшитесе? — деб соргъанды ичлеринден бири: Хапарчыны бети да джарыб: — Алан, быллай тёрт-беш затны билиб, аны адамлагьаджетдирмесем.тёзалмайма,— дегенди.

Совхозну директору машина бла джолгьа чыгьаргьа, арлакъда келе тургьан Гогуш улуну эслеб, терк тохтаб, ичинден тюшюб, къатына ба рыб, эки къолу бла къолларын тутуб, тынчлыкъэсенлик сорады. — Мухаммат, джукъ кереклинг болса, чыртда тартынмай, меннге келиб къал, эшик сеннге ачыкъды — деб, джылы ышарыб, машинасына айланды. Арлакъда сюелиб тургъанланы бири, тобастоо, адамланы саламын кючден алыучу Гогуш улугъа нек этди апай деб, сейирсинеди. Аны къатындагъы: 25

— Ма, эшитмегенмисе, аны джашын кёб болмай анда, — башында бир уллу къуллукъгъа салгьандыла, — дегенди.

•к

"к

-к

Ичиб болуру болуб, кече орам бла кючден кепе тургъан, юйю къайда болгъанын ангыламай, бир кесек сюелиб, тёгерекге къарайды. Сора сол джанында чыракълары джана тургъан бир юйню воротасын аягъы, къолу бла да иги къаты урады. Эшик ачылыб, андан бир тиширыу бери къараб: — Сен кимсе, не излейсе? - деб сорады. — Салам алейкум, бу сизни юйюгюзмюдю? деб воротадан къолу бла тутады. — Хо, бизни юйдю. — А, мени юйюм а къайдады сора? - дегенди.

•к

Мишууну бир танышы орамда тюбеб: — Бетинг тырналыб, былай тюрлю нек болгьанса? — деб соргъанды. Ол да: — Ингирде аллай затым джокъ эди да, деб къолу бла бетин сылайды. — Кече къайда къалгъанса да? — Бир тенгими туугъан кюню эди да, анда ол туруб, иги кечирек келиб, эшикни дженгил ачмагьанларында, ит орунну къатында Добар бла ойнай къапыб кетген эдим, — дегенди. 26

Бир эркиши тиширыуу блаталай джыпны джашасада, неэседадауурлары къурумай барыбтургъанды. Бир кюн тиширыу ауруб, больницагьа тюшгенди. Арадан талай кюн кетиб, эркишиси больницагьа барыб, кёрюб келейим деб, джолгьа чыкъгьанды. Ары джетгенинде, не эсе да эм алгьа врачха киреди. Ол: — Энди игиге айланнганды, бир ыйыкъдан юйюгюзге барлыкъды, — дейди. Киши, мыдах тюрсюн алыб, ёрге туруб: — Мен а... дегенди.

•к к к Эрге чыкъгъан къыз, адетдеча, эки ыйыкъ чакълыдан ызына — юйюне къайтады. Тенг къызы, кёре келиб: — Не эте тураса, къалайды джашау? — деб соргъанында, ол кёзлерин тюрлю этиб: — Къайын анамы бир хыны ауазы барды, — дегенди.

* * *

Арбазда берне чача тургьан тиширыу, бирер затны адамлагьа теджеб, сала келиб: — Бу алтын уллу къайын къызына, бу брилли ант да гитче къайын къызына, — дегенинде, арлакъда олтургьан аналары, тамагъын да бошлаб: 27

— Мен аланы экисин да бирча кёреме, сиз бирин сыйлы, бирин сыйсыз эте тургьанлыкъгьа, — дегенди.

•к -к -к Джылы келген бир тиширыу «Бизде хар неда барды» — деген джазыулары болгьан, ашарыкъ сатхан тюкеннге киргенди. Тюкен керти да бай болгъанды. Ол тиширыу талай заманны хар затха къараб чыгьыб, кёб затны багъасын да соруб, сора тюкенчиге айланыб: — Не эсе да чёблеу кёрмейме, — дегенди.

Джанкъул кесини къышлыгьын трактор ко силка бла чалдырыб къойсам деб, ары чыкъгъанды. Иги арлакъда трактор таууш эшитиб, ары бара, экеуленнге тюбеб къалыб, чала тургъанны тукъумун, атын сорады, апайгьа джетиб тохтатыб, салам береди. — Ий, сен ол шохум Ануарны джашы болурмуса, ушаб тураса — деб ышарады. Ол «хо» дегенден сора: — Атанг бла кёб туз-дам ашагьанма, ашхы тенгимди, бир ай бола болур мен аны кёрмегенли, не эте турады, — деб бетине къарайды. Тракто рист джаш, бир кесек тынгылаб: — Атам ауушханлы эки джыл да болады, — дегенди. 28

ie ie ie

Эки къарт кесперине берилген джерчиклеринде бичен чала туруб, солургьа олтургъандыла. Аланы бири: — Таулан, эсингдемиди алгъын былайдан элли тоннадан аслам бичен ишлеб, совхозгьа бериб, проценти да малларыбызгъа джете эди. Энди уа он тонна да чыкъмайды — деб, къышлыкъларына къарагъанды. Нёгери ахсыныб: — Хо, хар небиз да анга кёре болгъанды, — дегенди.

Сайлауланы аллы бла элде адамланы тизимлерин орамлагъа айланыб джазгъандыла. Бир юйню туурасында тохтаб: — Меккяхан, ненча джыл болгъанды? — деб соргьандыла. Ол да, не эсе да гузаба: — Отуз джыл — деб, былагъа къарагъанды. — Да, буруннгу джыл да отуз дей эдинг да. — Мен джыл сайын бирер тюрлю айтыучуладан тюлме, — дегенди.

Тёрт къарнашны ючюсюню баш билимлери болгъанды, кеслери да бирер онглу джерде ишлегендиле. Бири уа малчылыкъда уруннганды. Бир кере мапчы къарнашны къатыны юй джашау бла байлампы сёз къозгъай келиб: 29

— Юйюнг къуруб, ол къарнашларынгы бирине бир кесек ушасанг, не боллукъ эди - деб аяусуз сёлешгенди. Эри тынгылай туруб: — М ен алагьа ушасам, сени уа ким аллыкъ эди, — дегенди.

•к -к "к — Бу сюймекликни юсюнден тыш къраплы киносериалгъа къарагъанлы юйде тиширыуума тамам кёл салгъанма, — деб биреу нёгерине хапар айтханды. — Алай не ючюн айтдынг, — дегенди ол. — Ай, юйюнге, ол тиширыуну алыр ючюн уруш-тюйюш, тил этген, марагъан, сюдге тюшген дегенча къаллай бир палахха тюбеди ол джаш. Мен а эки нёгерим бла эгечими алыб барыб, ишлеген джеринден акъырын чыгьарыб, алыб кетген эдим. Ариулугьу бла ол кинодагъындан кем тюлдю, — дегенди.

Джакку бла Лякку ныгьышда олтуруб тургъан талай адамны къатларына джетерге, джылы саламлашыб озгьандыла. Апайдан узакъ да кетмей, ала бир-бирлерин тюйюб башлагьандыла. Ызларындан къараб тургъанла сейирсиниб, тобастоо, былагъа не болду эке деб ангарылгьандыла. Олтургъанланы бири, сакъалчыгьын да сылай: — Ол экисини бирини къара джини болуб, 30

бизни кёргенинде къозгьалгьан этгенди, туругьуз, былайдан джанлайыкъ, — дегенди.

•к

"к

Сайлауланы аллы бла кёб адам депутат болама деб, кеслерини кандидатураларын сапгъандыла. Биреулен аланы тизимине къарай келиб: — Оллахий, бу адам аманлыкъчы къауум бла шох болурму деб, эл тамадагьа къарайды. Тамада: — Къой, джукъ айтма, ол кандидатурасын салгъанлы элде мал урланмайды, — деб ышаргъанды. Ол соргъан: — Да, сора ол ётмей къапса, маллаурланыбмы башларыкъдыла, — деб тохтамагьанды. Эл та мада къагьытлагъа къарай тургъанлай, аны уа билмейме, дегенди.

Бир таширьу, хоншусуну арбазына кириб барыб: — Ий, Марджан, биягъында коридордан къа раб тургъанлай кёрдюм, ол чубар тауугъумууруб, къалай ёлтюрюб къойдунг, — деб хыны къан алгъанды. Хоншу тиширыу да: — Арбазгъа кириб келиб, юйге айланыб, гугурукча къычырды. Ол а аман ышанды, бош ачыуланаса, — дегенди.

Эски «Москвич» бла келе тургъан джылы келген бир шофёрну ГАИ-ни къуллукъчусу тыйгъан31

ды. Аны къагьытларына къарай тургьанлай, ол киши тёзалмай: — Мени къой да, ары къара, ол джюз километрден артыкъ сюрюб баргъаннга, — деб джюреги къыйнапгъанын билдиргенди. ГАИ-чи: — Ала биз эслегинчи думп болуб кетедиле, — дегенди. * * *

Автобусда олтуруб баргъан киши терезеден къараб, къатындагъынаэшитдире, шахарны арасында джер-джерде къалау-къапау болуб, сатылыргьа деб салыныб тургъан пластмасса шышалагьа къараб: — Эй, Уллу Аллах, совет властны заманында быллай бир суу ичер амалтын джарлы халкъ къалай джашаб тургъанды, — дегенди. * * *

Бёлек джаш джыйын къураб, къышлыкъгъа чыгъыб, бичен ишлегендиле. Аланы бири кюнортада солуб, ашаб, ичиб, ишни башлайыкъ деген сагъатда: — М ен бир намаз этейим, — деб, абдез ала, къуру да артха къалыб тургъанды. Бир кюн джашланы бири анга: — Хаджалий, меннге намаз керекни бир юрет — деб къадалгъанды. Ол да анга: — Бусагъатда боллукъ тюлдю, бичен ишлеб, юйге джыйылсакъ, анда юретирме, — дегенди. 32

Ю чеулен чалкъы чала тургъандыла. Аланы бири тамам арыб, бетин джуууб, баргъан терни къолджаулугъу бла сюрте: — Бу чалкъыны чыгъаргъанны урчугъу чыкъгьа эди, — деб, нёгерлерине къарагъанды. Аланы бири анга: — Джангы чайкъалгьан джау бла джылы гырджынны уруб, ызындан суусаб ичсенг, не эсе да алай айтмайса, — дегенди.

Къыз ишден келиб, къолунда сумкачыгъындан бир омакъ дух шышачыкъны чыгъарыб, столгъа салгъанды. Анасы анга къарагъанын эслеб: — Ання, бусагъатда эм модагьа саналгъан француз дух буду, — деб багъасын да айтханды. Анасы дух шышачыкъны къолуна алыб, тёгерек айландырыб къараб, бурнуна джууукъ тутуб: — Къурмач ийис эте кёреме, — дегенди.

Бир юйдеги джашына келин алгъанды. Арадан бёлек кюн кетиб, ата келинчикни аты ким болгъанын соргъанды. Айтхандыла. Аты муну тиширыуунукъуча болгъанды. Ол бир кесек ышаргъан да этиб: — Халиси да анагьызныкъыча болса, къабыгъызгъа джыярыкъды, — дегенди. 2 Заказ 1325

■к к *

Азиядан къайтыб келген джылларыбызда, бир элде бригадирни кесибиз сайларыкъбыз деб, кёб адам клубха джыйылгьанды. Ичлеринден бири кесин апайгъа теджеб тургъанды, алай а сёлешгенлеге тынгыпаб, муну айырмазлыкъларына ийнаныб, сора ёрге туруб: — Джамагьат, Джаналий бригадир болсун деб, къолларыгъызны ёрге тутуб, сууукъсуратмагьыз, — дегенди. *

"к

Уллу юйдегини бир-бири ызындан джетиб тургьан юч къызы болгъанды. Аланы гитчелери джангы сёлешиб айланнган къарнашындан туугьан джашчыкъны къойнуна алыб, уллу эгечини атын айтыб: — Анга бар да, сен къачан келинчик боллукъса деб, бир сор, — дегенди.

Келин къолуна къараб джашагьан къайын атагъа башха джумушлагъа болуб, кюнортада ашарыкъ берилмей къалгъанды. Ол аны къалай ангылатыргъа билмей: — Келин, итге аш бергенмисиз? — дегенди. •к

-к

Автобусха кирген эки къызны кийимлерин, къашларыны, бетлерини боялгьанларын, кесле34

рин джюрютгенлерин олтургьанлаушатмагъандыла. Джылы келген бир тиширыу: — Ий, кимпени къызларысыз? — деб соргъанды. Ала кюлген да этиб: — Джангы къарачайлыланы къызларыбыз, — деб, сора кюзгючюклеге къараб башлагьандыла. Артхаракъда олтургьан бир джаш: — Тейри, сиз быллай автобусха минерге тыйыншлы адамла тюлсюз, — дегенди.

•к ie "к Биринчи сабийин табхан джаш тиширыучукъну анасы бир-эки ай кесим къарайым деб, больницадан юйюне элтгенди. Артда къайынлары ке либ, юйлерине элте тебрегенлеринде, анасы къызын бир джанына чакъырыб: — Къызчыкъ, энди, Аллах айтса, аягьынг туга башлагьанды. Къайын ананг, къайын къызынг джукъайтсалаалгъынчатынгылаб, сёзлерин ичинге джутуб къоймай, джууаб эте тур, ангыладынгмы, — дегенди.

Автобус тохтаучу джерде юч къарт машиналагъа къарай, ушакъ эте олтургъандыла. Алайгъа эки къыз келгенлей, аланы бири: — Аллах айтса, энди кетерикбиз, — дегенинде, нёгери алай нек айтдынг деб сорады. — Билмеймисе, остановкада къуруджыллары келгенле болсала, автобусла, ол «ГАЗЕЛ-ле» тохг

тамайдыла. Джаш адамланы кёрселе, бир кесек арлакъгьа барыб тохгайдыла. Алайды да, чабаргъа хазырланайыкъ, — дегенди.

•к "к "к Бир почтальон юйюнде письмоланы ачыб окъургъа бек сюйгенди. Бир кере иги танышы тюбеб: — Письмо джокъмуду, — деб соргьанды. Почтальон: — Барды, хапарынмы айтайым, огьесе кесинми берейим, — дегенди.

-к

Бёпекэркиши къууанчда олтургъанды. Ичлеринден бири: — Алан, Думада депугатланы бир къаууму кёб къатын алыргъа боллукъдудеб, закон чыгъарайыкъ дегенни айтыб сёлешгендипе. Ол бек сейирди деб тохтагьанды. Олтургьанланы кими кюлюб, кими ышарыб, бирер тюрлю зат айтхандыла. Къыйыр сюремде олтургъан, узун, арыкъ киши, бети да мыдах тюрсюн алыб: — Оллахий, юйде ол джангыз къатындан башыбызны къайры атаргьа бипмей турабыз. Ала эки-юч болгьандан Аллах сен сакъла, — дегенди. -к * *

Къартла пенсияларыны юсюнден сёлеш е башлагьанларында, ичлеринде бири: 36

— Бу айда пенсиялагьа къошарыкъдыла, дейдиле. Ма, кёрюрсюз, энди багьала да ёсерикдиле. Былай нек этгенлерин мен ангыламайма, — деб нёгерлерине соруулу къарагьанды. Бир ке сек тынгылагъанларындан сора, ичлеринден бири, къолун да ёрге эте: — Ийнаныгъыз, бу политикады, — дегенди.

-к

Депутатха кесини кандидатурасын салгьан биреуленни нёгери: — Сен ётерик тюлсе, ол Аллахха, адамгъа да белгилиди. Сора башынгы нек аурутуб кюрешесе? — деб тамам кёпю бла соргъанды. Ол кан дидат да: — Бу депутат болабыз деген бир мода кибик болгъанды да, ансы ётмезлигими мен да бек ариу билеме, — дегенди.

Ныгъышда олтургьанла, сёлеше келиб, кърал тамадалагъа джетгендиле. Аланы бири, къатында олтургъаннга айланыб: — О, Хангерий, сени тамбла къралгъа тамада этиб салсала, не этерик эдинг? — деб соргъан ды. Ол да эрлай: — Эм алгъа Чирик къулакъда джарагьан бир кёпюр ишлерик эдим, — дегенди. 37

-к

Джаш да, къыз да бир-бирлерин джаратыб, бир юй болургъа оноулашадыла. Ол хапарны къызны анасы эшитиб, отдан кёлек кийгенди. Къызына ачыкъ этиб, джашны да, атасын, анасын да, ол огьай, тукъумпарын да аманлагьанды. Ана сы сёпешиб бошагьандан сора, къызы: — Ання, аттягъа онсегиз джылым да толгъунчу келгенем деученсе. Сен онсегиз джылынгда башынгаэтген оноуну мен джыйырма беш джылымда этерге нек болмайды, — дегенди.

"к ie Jc Бир элчи хоншусу бла ушакъ эте келиб: — Коммунистлени заманында бир ийнек бла беш къойдан сора мал тутаргъа болмайды, — деб къыса эдиле. Энди ол заманла кетдиле, хайда, туталгъанынгча тут, дейдиле. Ай медет, не этейик, гудучула къоймайдыла. Туура бизден джарлы ким болур, — дегенди.

•к "к "к Джылы келген, кеси да сер бола башлагъан къатын, адамлары къой дегенлеринде да унамай, былагьа джууукъ джеттен бир тишыруну маулутуна баргъанды. Маулуг бошапыб, хар ким юйлерине кетерге деб, джолгъа чыкъгьанларында, ёлгенни эгечини къатына барыб, ол серирек къатын: — Ий, эгечинги кёрмейме, ары-берими кеттенди, огьесе ауругъаны-затымы барды, — дегенди. 38

* * *

Ш колда «Къарачай» газетге джазылыуну юсюнден сёз баргъанында, ингилиз тилден дере берген къыз: — Мен не кюрешиб да ол газетни окъургьа юреналмай къалдым, — деб башына сый тартханды. Ана тилден окъугхан устаз ышара-ышара: — Сен Лондонда туугъанса, сора табхан анангы тилинде къайдан окъуяллыкьса, — дегенди. *

Бир киши тёрт джашын да апыб, чалкъыгьа чыкъгьанды. Джашларыны бири бошаууз, онгуна-солуна урдуруучу болгъанды. Аталары элге тюшюб, экинчи кюн ат бла келе тургъанын ол джашы эслеб, солургъа олтуруб тургъан къарнашларына айланыб: — Эй, джашла, дженгил туругъуз, кюеу келе турады, ачыуланныкъды, — дегенди. •к к *

Конторда гитчерек къулпукъда ишпегенни кабинетинден биреулен чыкъгъанында, ары кирирге сакълаб тургъан башха ичгери атлайды. Столну артында олтуруб тургъан муну саламын да алмай, ачыуланыб тургъаны бла: — Ол чыгъыб баргъан меннге экиаякълы эшек деб барады. Эшекни тёрт аягъы болгъанын билмеген туура да эш ек сенсе деб, ызындан къычырдым, — дегенди. 39

к к к

Автобусну ичинде олтуруб тургъан экеуленни бири, ап джанында бири-бирин теблеб, дыгалас бла тышына чыгъа баргьанлагьа къараб: — Мен чыртдаангыламайма,заводца автобус лагъа эки эшик салыб чыгъарадыла, ала нек ачылмайдыла сора, — деб нёгерине къарагъанды. Нёгери да: — Ала ачыпадыпа, шофёрла адамланы бюгюн д>кунчуб джашагъанлары азды деб, биз да джюреклерин бирджарайыкъдебэтгенликлериди, — дегенди.

Олтуруб ушакъ эте тургъан бир бёлек адам къатлары бла саламлашыб озуб баргъан эл школда кёбден бери устаз болуб ишлеген Ахлаугъа бек ашыкъмай эсенг, бир кесекге былай бир къайтсанг, деб тилегендиле. Ол келиб къолларын тугуб бошагьандан сора, ичлеринден бири: — Шо, Ахлау бир ангылат, биз бусагъатда къаплай къралда джашайбыз? Капитализммиди, социализммиди, огъесе башха затмыды? — деб сор-гьандыла. Устаз бир кесек тынгылаб: — Оллахий, былай деб айтаплыкъ тюлме, — дегенди.

Къулакълары бегирек бир киши юйдегисинден айырылыб джашагъанды. Бир кюн иги танышы тюбеб къалыб: 40

— Не эте тураса, Чокра, саулугьунг къалайды? — деб соргъанды. Ол: — Бир да, эки да айтма, дж араш ы ры къ тюлме, — дегенди. к

-к

Бир къатын хоншусуна киштигим ёлюб къалгьанды деб, джюреги къыйналыб хапар айтханды. Бирси къатын да: — Аллай бир нек къыйналаса, бир киштиктабылмаймы къаплыкъды, — деб кёл этгенди. Сора киштиги ёлген, адам эшитмесин дегенчатёгерегине да къарай: — Саууг джууб къыйналмай эдим, — дегенди.

•к "к Jc Совет властны заманында бир совхозда мал къышлатыу къалай баргъанына райкомну бюросунда къарагьандыла. Директорну да, парткомну да иги сопалаб, трибунагьа баш зоотехникни чыгъаргъандыла. Ол хар затны болгъаныча айтыб, райкомчуланы да хыртлагъанды. Биринчи секретарь аны айтханларын кёлтюралмай, муну партиядан къыстайыкъ дегенлей, зоотехник «мен коммунист тюлме», дейди. Биринчи секре тарь, директор бла парткомгъа ачыуланыб: — Элде зоотехник этерча коммунист къурубму къалгъанды, — дегенди. 41

•к "к "к

Хоншу къатын: — Ий, Хураймат, къарайма да тауукъларынгда гугурукку кёрмейме, — деб анга соруулу къарагьанды. Ол эрлай тамагъын да бошлаб: — Юйде джаш да, къыз да, аталары башчылары болуб, барысы да гуруруккуладыла, — дегенди.

•к

— Ий, Таулан, бу арт кёзюуледе ишге эртде джюрюб башлагъанса, — деб соргьанды хоншусу. Ол бир кесек тынгылаб: — Юйдеги разгон алгьынчы, башымы алыб чыгъыб кетеме, — дегенди.

Кассадан ачха алыргъа тизилиб тургъанланы бири анда — ичинде, чачы бир кёзюн джаба, ачха санай тургъаннга къараб: — Айлыгъымы джартысын бериб къоймагъа эди, — дегенди.

Бир джыйылгъан джерде «Къарачай» газетге джазыпыу къалай баргъанына да къарагъандыла. Алай уллу къуллугъу да болмагъан тамадаланы бири ёрге туруб: 42

— Миллетмбизнитарихинден.культурасындан, динни юсюнден кёбюрек джазаргьа керекди. Газетни бетлеринде ол затланы юсюнден хазна джукъ табмайбыз, — деб эки кере къайтарыб айтады. Джыйылыу бошалгьандан сорааны биргесине ишлеген нёгери: — Сен, газетни бир джылны да джаздырыб алмагьанса. Сора аны не джазгьанындан, джазмагьанындан не хапарынг барды, — деб бетине битгенди. Гитче тамадачыкъ: — Алан, къычырыб айланма. Аллай джерде алай этмесек, боллукъ тюлдю, - дегенди. •к * *

Автобусха, иги тартханлары да бар, сакъаллары да джетиб, эки джаш киредиле. Олтургъанланы къулакъгъа да алмай, табсыз сёзле айтханларында, бир тиширыу айыб тюлмюдю, деб апагьа къарагьанды. Анга да бир-эки табсыз сёзню силдеб, кеслерича ичкини юсюнден ушакъгьа сингедиле. Ол тиширыу къатындагъыны къулагъына шыбырдаб: — Бюгече тюшюмде маймулланы кёргенем, была ючюн болур эди, — дегенди.

-к

Къатын ала, аны къоя айланнган биреулен туура кесичагьа тюбеб къалады. Саламы, келамы да болмагьанлай, эрлай анга: 43

— Бусагъатда къайсы бла джашайса? - деб соргъанды. Ол да анга: — Сен ючюнчю къойгъан бир бар эди, ма аны бла джашайма, — дегенди. * * *

Бир къууанчда олгургьан джерде ичлеринден бири хаман сёлешиб, кеси аллына кюлюб тургъан ды. Арлакъда олтургъан къатындагъына айланыб: — Ол адам гугуруккуджыл туугъан болур эди, — дегенди.

•к ie Jc Аналары къаты ауруб, эки къызы кёзюу-кёзюу сакълаб тургьандыла. Бир кюн эртденбла къызы: — Ання, бюгече иги джукъладынг. Аллах айтса, маджал болуб башлагьанса, — деб ышаргъанды. Анасы да: — Къайдам, бюгече бир сейир тюш да кёргенме, — деб къызына къарагъанды. — Не тюш кёргенсе, ання? — деб соргъанды. — Бир джашла келиб, мени къачырабыз деб айлана эдиле, — дегенди.

•к "к "к Кеси къолу бла чапгьан биченни да бермей тургъан заманда, Тнибек арбаны джюклеб, кече бир сагьатда элге айланды. Биченликлени къара44

уулу Къурманбийни ю йю ню туурасына джетерге, былайдан дженгил ётюб кетейим деб, атлагьа сыбыртхыны джетдиргенлей, арба аууб кетеди. Тнибек кёб да сагъыш этмей, барыб Къурман бийни къабакъ эшигин къагьады. Ол чыкъгъанлай, хапарын айтыб: — Тангатаргъа къалсам, сеннге некурлатханса, меннге да нек урлагьанса деб, уллу къайгьы боллукъду. Къурманбий, джашымы да алыб чыгъайым деб, ызына айлана, тауушун да иги чыгьарыб: — Ю йю нг къуруб, туура мени къатымда аумасанг, болмаймы эди, — дегенди.

•к "к * Дадаш, юч чархлы ауур мотоциклни люлкасын алыб, алагьа агъачла салыб джарашдырыб, бичен ташырча этгенди. Бир кю н кеси рульгъа олтурурча биченни къуууш этиб, сау капнаны д ж ю кл е ге н д и . Д ж о л эниш сю р е м болгъаны ючюн, моторнуджукълатыб, тормозларын баса, акъырын кетиб баргъанды. Энишгеде, джолдан узакъ болмайын, дырынчыгъын джыя тургъан къарт киши иги кесек къараб: — Иаа, Субхан Аллах, биз кёрмеген не къалгъан эди. Капна кеси джол бла элге кетиб баргъанын а ким кёргенди, — дегенди.

-к

Мусса танышына туура ачыкъ тепиди деб, от хоншусун аманлагъанды. Ол бир кесек тынгылаб, сора: 45

— Джашыртын телиден эсе, ачыкъ тели кёб да игиди, — дегенди. * * * Бир джаш атасы бла чалкъы чала тургъанды. Солургьа олтургъанларында, джашы: — Биченни къол бла чалгъан бла косилка чалгьанны не башхалыгъы барды? — деб соргъанды. Атасы: — Къол бла чалгъан сютбашычады, косилка бла башын уруб кетген а, башы алыннган сютчады, - дегенди.

•к

-к

Эртденликде Мудалиф, хоншусу Акътау Къобан табадан келе тургьанын кёрюб: — Къайдан келесе, бетинг-къутунг да кетиб? — деб анга къарагьанды. — Ма бю гю н юч кю н болду, башымы суугъа атама деб, Къобаннга барыб, ызыма къайтыб ке либ тургъанлы. — Не болгьанды? — Алан, ол къатын ауузума джукъ салгъанлай, юсюме алынады да къалады. — Да, салма да къой. — Айхай, сен айтханча, ол алай тынч болса уа, бу къатышхан табсыз джашауда. — Да, нек атмадынг башынгы суугъа? — Алан, сууну къатына барсам, кёзю м е ол бирси суу кёрю ню б, энтда бир кесек джашайым деб, къайтыб келеме, — дегенди. 46

к к -к

Мал урлаучу эки гудучу тюбешиб къаладыла. Бири экинчисине ачыуланыб: — Ш колну д ир екто р у М ухтарны ол семиз къунаджинин м еннге да алдырмай, кесин г да къоратмай тургьанынгы ангыламайма деб, аман къан алгъанды. Нёгери анга къараб: — Тохта, ашыкъма, джаш быйыл школну бошарыкъды. Эки кере тюбеб, анга медаль алдырырча эт дегенме да, кё р ю р б ю з деб турады. Алай болмаса, билесе да, — дегенди.

Джылы келген бир эркиш и туудукъчукъларын къууандырайым деб, тюкеннге кириб, конфетлени эки-ю ч тюрлюсюнден бир килограмм бер деб, къуяргьа д>кугьу болмагъанын да айтады. Тюкенчи тиш ирыу джукъа кийиннген бир ариу къызны сураты болгъан пакетге къуюб, къолуна тугдуруб, ачхасын алады. Къарт ол пакетде къызгъа иги кесек къараб, тюкенчиге: — Быллай сураты болмагъан пакетте къуй, муну кёрсе, юйде къарт къатын сёз къозгъарыкъды, — дегенди.

•к к -к Азиягъа джангы баргъан джылларыбызда бир къыргъызлы бла къарачайлы тю йю ш гендиле. 47

Къыргъызлы аны онглу болгьанын ангылаб, бой сапыб, адетлерича, урчу-урчу деб, башын анга тутханды. Къарачайлы мени хыликге этеди деб, аны уруб тёнгеретгенди. Экинчи кю н муну советге чакъырыб, адамны тюйгенсе, деб къайгьы саладыла. Къарачайлы: — М ени тюерге чабыб, джукъ эталмагъанында, хыликке этиб, урчу деб, башын тутханында, джетдиргенем, — дегенди. Ол сеннге бой салгъанын билдириб, башын тутханында, ургьанса деб къысхандыла. Къарачай киши къолун джю регине сапыб: — Оллахий, алайын билмегенме, — дегенди.

•к ie

Аурукъсунубджатыб тургъан эркиш исине ти ширыуу: — А рты б берсем , гаккычыкъла къабармы эдинг, — деб къатына келгенинде, ол: — Хо, къабарча болгъанма, — деб, чарыкъларын къаблаб, орундукъгъа олтургьанды. Не эсе да тиширыуу мычыгъанды. Эри таууш этгенинде, эшикден бери къараб: — Гузаба этме, тауукъла сагъат онекиден апгъа къозламайдыла, — дегенди.

Поликлиникада б и р джаш адам кабинетге киргенден сора, врач: — Ненгди къыйнагъанынг, айт, — дегенди. 48

— Оллахий, саулугъум игиди, башха къайгъым барды. Кече тюшюмде, ма тёрт кюн болду, къайын анам къолуна бир уллу бычакъ алыб, мени сюрген этеди, — дегенди. Врач, кюллюгюн тыя: — Ол къайда джашайды? — деб сорады. — Къайын анам элде, мен - шахарда. — Элге барсанг, ол къалай къарайды? — Бек ариу къарайды, сёлешеди. — Энди сен мен айтханча эт. Малчы къарачайлыла джанларындан тюш юрмей джю рю тген къынлары бла узун, джити бычакълары болады да, элге чыкъсанг, тагьа турурча аллай бир бы чакъ къура, — дегенди.

•к * * Врач ауругъанны ёпкесини, дж ю регини ишлегенине иги кесектынгылаб, къаныны басымын да ёлчелейди. Сора ауругьаннга шиндикни кё ргюзтюб, кеси да олтуруб, аны бетине джити къа раб, ичкини ызындан сю рю б, ю йю къуруб баргъанланы бири болгъанын ангылаб: — Ичемисе? - деб соргъанды. Эрлай аны бети да джарыб: — Бармыды? - дегенди.

•к "к "к Бир джаш адамны тишлерине джылы келген тиш дохтур къараб, тиш къазыучу машинкачыкъ бла нерваларына да иги тие, алай кюрешгенди. Д ж аш не тё зерге кю р е ш с е да, кёзлеринден 49

джыламукъла чыкъгъандыла асыры бек ачыгъандан. Дохтур ишин бошаб, джаш ёрге тургъандан сора, анга къараб: — Пенсиягъа чыкъгъанлы кёб боламыды? дегенди. к

Устаз абадан классда окъугъан сохталагьа «Приватизация» — деген сёзню къысхача, къарачайча къалай ангылайсыз? - деб соргъанды. Бир къызчыкъ ёрге туруб: — Тонау - дегенди. к

Совхозну конторуну аллында джыйыл ыб тургъанланы бири, ариу кийиниб, киши бла саламлашмай, ары кириб баргъанны ызындан къараб: — Алан, М усосулууллугъа кетгенди, деб, тёгерегине къарагъанды. — Алай дегенинг, — деб, аланы бири мынга бурулгъанды. — Эшитмегенмисе, къатыныны къарнашы анда — республикада бир уллу къуллукъгъа салыннганды, дейдиле. Андан бери будаариукийиниб, директорну кабинетине сормай кириб, не эсе да, анда олтуруучу болгъанды, — дегенди.

•к -к -к Больницаны палатасында джатхан тёртеуленни бирини юй бийчеси ингирала ашарыкъ затла 50

алыб келгенди. Джатханланы бирини ойнары ке либ, ол джаш тиширыучукъну ызындан чыгъыб, эрини атын айтыб: — Толу юйдегиси бола тургъанлай, алай этгенине д ж ю р еги м къыйналыб айтама, къарангы бола бир тиширыу келиб, муну алыб кетеди — деб, кесин сагъышлы болгъанча этгенди. Ол тиширыучукъ бир кесек тынгылаб, эринлерин къаты къысыб, ызына палатагъа кириб: — Сени аллай болгъанынга ишекли болуб, джашаб тургъанма, — деб, ызына ачыуланыб чыгъыб бара: — Энди кертисин бир билдим, — дегенди.

-к к

Аманлыкъ ишле бла байламлы болгъан эки джаш бензинлери бошалыб, джол джанында тохтагьандыла. Ала къол кёлтюргенлей, эски «Моск вич» бла келе тургъан къартыракъ киши тохтайды. — Акъсакъал, б е н зи н ч и ги н ги бизге къуй, ашыгъабыз, — деб аны багына узалгъанлай: Ю йюме дери кючден джетерикди, деб типегенин къулакъгъа алмайдыла. Сора къуруэки къызы болгъан кишини башына хыйла акъыл кириб: — Эй, анасыны уа, эки джашны бири болса былайда, сизни бла башха тюрлю сёлешир эди. Машинагьызны номерин айтсам, ала сизни бек дженгил табарыкъдыла, — дейди. Бензинни зор бла ала тургъан «джигитле» бирбирлерине къараб, алгьанларын ызына къуя: — Сен не айтырыкъса деб сынагъан эдик. Хайда, иги джолгъа бар, — дегендиле. 51

-к

Хансладан, сууладан, тюрлю-тюрлю ауруулагъа джарайдыла, деб, дарманла хазырлаб, биреулен сатыб тургъанды. Бир кю н анга бир киши келиб, талай аурууну тизиб, ол, бу джарарыкъды дегенледен бир тапайны алгъанды. Кете тебреб, сатыучугьа: — Энди сен айтыудан была джарарыкъдыла, не? - деб анга къарагъанды. Ол да: — Джарамай а, джашха машина алгьанма, энди къызгьа фатар алалсам деб турама, — дегенди. *

Иги танг къуллукъда ишлеген биреулен тутушуудан башха шахаргьа баргъан спортчу джашлагьа иги кесек ачха бергенди. Аны танышы: — Аллай бир ачханы къалай бердинг, — дегенинде: — Алан, мени тамадамы джашы да ол командадады, - дегенди.

■к "к 1с Таубий ишден келгенден с о ра ауузланыб, тиширыууна: — Тамбла больницагьа дж^тарыкъма, ары — берилени хазырла, — дейди. Ол сейирсиниб: — Энди тобугъунг чанчханль|къгъа джатмасанг болмаймыды.Джылытутсанг, эки-ю ч кюнденачылыб къапа шойду да, деб онгсунмады. Эри ышара: 52

— Джангы тамадам ыйыкъ да ишлемегенлей, больницагьа тюш юб къапгьанды. Ол джатхан палатагьа тюшерча врач бла да сёлешгенме. Кечекюн да биргесине болсам, тамбласында ол меннге башха тюрлю къарарыкъды. Сен алайчыгъын ангылаймыса, — дегенди.

•к "к к Кенг арбазда джангы келинчикни бернесин чача тургъандыла. Арлакъда олтуруб, алагьа къа раб тургъан къартланы бири къатындагьына айланыб: — Оллахий, ма ол харакетни чача тургъан тиширыуну мен бек онглу адамгъа санайма. Бирин да джангылмай, ол аныкъы, бу мунукъу деб, салыб баргьанына сейирсиниб турама, — деб билдиргенди. Къатындагъы аны айтханын тюзге санаб: — М ени эки-ю ч кёлегим барды да, эртденбла турсам, тю нене къайсын кийгеними унутуб къояма, — дегенди.

"к

Джумапий джолда нёгери бла кетиб баргъанлай, былагъатюбеб къалгъан юсюнде къысха къара плащы, галстугу, къысхача, хар неси да бек омакъ кийиннген биреуленни къолун тутуб, тынчлыкъ-эсенлик соруб, ышара-ышара алай кетди. Сора нёгери анга айланыб: — Ол адам танышынг, джууугъунгму эди? — деб сорады. Джумалий: 53

— Огьай, тейри, джугьум да болмайды, былай юсюне, башына къарадым да, къалай да болсун, бир оноучу болур деб, къолун аны ю чюн тутхан эдим, — дегенди.

•к

"к

-к

Атасы джашыны сакъалын ёсдюрюб айланнганын ушатмай: — Ол сакъалынгы да ары бир джю лю сенг а, мен ёлмеген шойма да дегенинде, джашы да: — Аны уа билмейме, — дегенди.

Къабырлагьаэлтиб, ёлюкню баодырыб, кьайтыб келе тургьанланы бири, къатында келген танышына башын буруб, тауушун да акъырын чыгьара: — Газгъа, суугьа, чыракъгъа, налоглагьа не берейим деб, сагъыш этмей, тынч джатарыкъды, — дегенди.

Тюкенни аллында, къолунда да сумкасы бла сюелиб тургьаннга бир танышы тюбеб: — Нектураса былайда? — деб соргъанды. Ол да— Ары кириб чыкъгъаным бла къалгьанымы унугханма да, сагъыш эте турама, — дегенди. 54

"к "к

Б ёркю н аллын артына айландырыб кий иб баргъанны кёрю б, бир танышы: — Башынгдагьын ары тюз кий деб, ышаргьанында, ол бёркю н къолуна ала: — Юйдеги бла хыр-мыр болгъанымда, бир аягъымабашхачындай кийгеними киши кёрмесин деб, гузаба баргьаным да аны ючюн эди, — дегенди. •к -к к

Биреулен иги танышына тю беб къалыб, те мам ичин тёгюб, хапар айтханды. — Алан, юйдеги ма немелени неме аллай бир ачхатюшюреди, хоншунга къара, тыш къралдан кел ген къаллай машинасы барды дегенча затланы тизиб, туура мыйымы ашайды, — деб тарьнсыъанды. — Сени он классдан сора билиминг болмагъанлыкъгъа, аны баш билими болуб эте болур, дегенинде нёгери: — Эшта, эшта, къол сала да билмейди - дегенди.

•к "к -к Заправкада машинасына берген ачхасына кёре, бензин къуймагъанына джюреги къыйналыб: — Эй, толу къуймадынг, — дегенинде, ол ачха алыучу башын бери къаратыб: — Аланла, бизни да ангылагъыз, бири кругойма, бири да мафияма деб келиб, талай бензинни ачха тёлемей алыб кетедиле. М ен не этейим де генинде, ол киши да: 55

— Барыгьызны да биз асырарыкъ эсек, башыбыз къалгьанды папахха, — дегенди. *

Уллу джангурла джаууб, бир элде кёб юйге заран салгъанды. Элде сыйлары болгъан адамла да къошулуб, комиссия болгьаннга къараб чыгъыб, къралдан ачха болушлукъ да этилгенди. Бёлек кюнден бир тиширыу эл тамадагьа келиб: — Джууугъунга, тенгинге ачха чачханса. Бизлегеуа не оноу? — деб хыныракъ сёпешди. Комиссияны членлери кимле болгъанлары джазылгьан къагъытны аллына салыб: — Сени юйюнге да къарагьандыла, тю к чакълы заран да джетмегенди. Аллахха шукур де да, бетинги сыласанг а, — дегенди эл тамада. Тиши рыу эш ик таба айлана: — Ала да бегитгей эдиле арбазларын, бауларын, джашагъан юйлерин менича, — дегенди. *

Совхозну конторуну арбазында бир бёлек адам сёлеше келиб, къаллайла эсе да «Къарачай» газетге да джетгендиле. Ичлеринден бири тамагъы да хырылдай: — Мадарын табсам, мен ол газетни джабдырыб къоярыкъ эдим. Болмагъан затланы джазыб, болгьанны къатышдырыб къойду, — деб кесине джакълыкъ излегенча тёгерегине къарагьанды. Адамла джукъ айтмай тынгылайдыла. Сора къыйыр сюремдеги: 56

— Да, ол газет совхозну тонаргъа сени къарнашынг башчылыкъ этгенини юсюнден уллу ста тья чыгьаргъандан сора директорлукъдан чыгьарыб атдыла. Энди сен ол газетни игит да сю ймейсе, — дегенди.

-к

Джылы келген киши пенсиясын апгьанлай, къызына кереклисича бир ачха бериб: — М еннге «Къарачай» газетни джаздырыб, квитанциясын ала кел, — дегенди. Къызы ышара: — Не иги болду, ачхачыкъ керек болуб тура эди. Сен энди пенсиянгы алсанг джаздырырса, — деб эш ик таба атлагьанлай, атасы тохтатыб: — Сеннге кёб зат керекди. М еннге эм алгьа аны джаздыр да, артда кеси оноуунгу эте турурса, — дегенди.

-к -к -к — Ий, Сапият, тюнене эшитдим, сизни юйдегини «Къарачай» газетде махтаб чыгьарыб турадыла, дейдиле. Кертимиди? - деб сорду хоншусу Джю джю хан. Ол тиширыу ариу ышара: — Хо, джазгъандыла, сау болсунла газетчиле. Ту ура алай пол эсек да, халкъгъа билдиргендиле, — дейди. Джюджюхан башхаджукъ сормай, юйю таба кетди. Эшикден кирир-кирмез, эрине айланыб: — Сапиятланы юйдегилерин газетге махтаб 57

чыгьаргъандыла. Ала арадан бир джыл иймей газетни алыб турадыла. Ариу аны ючюн махтай эселе да, ким биледи. Биз да быйыл бир джаздырыб кёрейик, ким биледи Аллахны ишин, — дегенди. * * 1с Сюлемен орамда кетиб баргъан Алий-Мурат болгьанын кенгден огьуна таныб, дж ю рю ш ю н дженгилирек этди. Анга джетерге, аны кеси аллына сёлеше баргьанын эслеб, сабырыракъ болады. — Мен сеннге ненча кере айтханем гаккы баш, муну быллай бир бошлама деб, табдынгмы изпегенингм, — дегенлей: — Сапам алейкум, Алий-Мурат, ушакъгьа сингнгенсе, — деб ышарыб кьолун узатды. — Алан, джашны юсюнден (ол тутулуб турады) ма бусагьатда анасы бла болмагъаным къалмай чыгьыб келеме. Сёзюмю ауузумдан алыб къойду да, энди эсиме тюшгенинде, аланы айта келеме, — дегенди.

•к

Ал джыллада Къарачайны кесин айырыб, энчи республика этебиз деб айланнганланы бир къаууму бир элге келгендиле. Алайда джумушун баджаралмай, ишинден къысталыб тургъан афономгьа тюбеб, не ючюн келгенлерин айтхандыла: — Сен элчилеге бизни излемибизни ангылат, кю реш , кесинги да эл м ю лк министр этерикбиз, — деб бетине соруулу къарагъандыла. 58

— Менден сора министр этерге адамыгъыз джокъ эсе, чотугьуз къолай тюлдю, — дегенди.

Ж к

Врач джаш сени къызынгы тилеген этеди де ген хапарны эшитиб анасы: — Гырт дерик эдинг, мен къызымы аны къатхан дипломуна берирге деб ёсдюрмегенме. Кесим былай къараб, юйлерине дунияны байлыгъын къуюб тургъан ракеталадан (рэкетле дегенлигиди) кю еу сайлай турама, — дегенди.

•к "к 1е Кюз чапкъыда биреуленни ашхыны къаты ауру б, больницагъа джетдиргенлей, операция этгендиле. Наркоздан да аязыб бош агьынчы, къатында сюелиб тургъан джашына: — Д жаууб къалмасын, къош ну огьары джанында д ю р ю л е н и б ю гю н огъуна капналагъа уругъуз, — дегенди.

"к *

-к

Джолда кетиб баргъан киши арлакъда джашагьан Ибрагимни скамейкада олтуруб, газет окъуй тургьанын кёрю б, анга бурулгъанды да: — Алан, по л итикагьа къызгъанса, — деб ышаргъанды. — Оллахий, быйыл къалай эсе да газетлеге 59

джазылмай къалгъан эдим да, сайлауланы аллы бла кюн сайын тюрлю-тюрлю газет келтиредипе да, къууаныб аланы окъуйма, бир-бирлерине кир къуйгьанларына да бек сейир болама, — дегенди.

•к

— Атам, дж олну башындан бери айланыб, зыгьыр къуюб, грейдер бла тюзетиб, бир иги этиб келедиле — деб, джашы атасынахапар айтханды. Ол кёб да сагъыш этмей: — Сайлаула дегенлери джууукълашыб келе болур, — дегенди.

к Jc к Къарачайлы бла ногъайлы бир палатада джатхандыла больницада. Бир кю н къарачайлыны тиширыуу ашарыкъ затла алыб келеди. Эркишиси мияла банкадан джангы у ю б тургъан айранны кружкагъа къуюб, нёгери унамагъанында, кеси толусу бла ичеди. Анга къараб тургъан ногъайлы: — Джарлы къарачайлы, айран болмаса, къалай этерик эдинг, — деб ышарады. Арадан эки кю н кетиб, ногъайлыны тиширыуу да ауур сумка бла келеди. Аланы тумбочкагьа сала тургьанлай, эри акъырын шыбырдаб: — Шай келтиргенмисе? — деб соргъанын къа рачайлы эшитиб къоюб, иги тауушун да чыгьарыб: — Шай келтирмесе, сен ёлюб къаллыкъса, сора игит да келтиреди, — дегенди. 60

к к к

Тауханий хоншусуна кириб: — Ий, Сапрахан, сиз ол «Къарачай» деген газетни ала шойегиз да, — деб соргъанды. — Хо, алабыз. Сора сиз алмаймысыз? — Огьай. — А, не болгъанды да? — Анда, Турцияда — Стампулда джашагъан къарачайлыланы тукъумлары джазылыбды. Сатыу-алыу эте турурча ала бла бир къагъыт д ж ю рютюрмек, — дейме. — Биз газетни окъуб бошасакъ, къартыбыз кесине алыб къояды. Тауханий, эрнин чю йю ре, эш икге атлай: — Бюгюн бир огьай, эки газет ала турурча бир джаздырайым, — дегенди.

•к к к Не тю рлю чам, накъырда айтсала да, б и р бирлерин ариу ангылагьан эки тенг ёлгеннге къайгьы сёз берирге шахардан элге баргьандыла. Алайда дууа этдириб бошагьандан сора, ол экисини бири къатындагъы нёгерини атын айтыб: — Бир иги тенгим бар эди, ауушханлы юч кю н болады, анга да бир дууа этдирсегиз, — дейди. Н ёгерини бети тюрлене, «амин» деген сёзню эшитгенлей, къолларын ёрге кёлтюреди. Джатхан дж ери джандетли болсун деген сёзледен сора, ол джаш эрлай бир джанына чыгьады. Тенги къатына джууукълашыргъа: 61

— Ма, бюгюнден ары сени бла сёлешсем, — адам тюлме дегенлей, ол нёгери да: — Дууанг этилди, энди игит да сёпешмейсе, — дегенди. ie

Локъман эл администрацияны тамадасы болуб ишлей, джыйылгьан джерледе динде болмагьан затланы кьояйыкъ, хар кимни да джюзле бла хызенле этерге къолундан келмейди, деб айгханлай, тилегенлей турады. Ай медег, аны айтханын хазна адам этмейди. Кюнлени бирицде аны атасы ауушады. Арадан ай кетиб, Локъманны эки эгечи муну чакъырыб, маулутну, хызенлени ю сю нден сёз къозгъайдыла. Эгечлери, эл иесича атабызгьа дж ю рю ген адетни этмесек, халкъгьа бетибизни къалай кёргюзюргакбюз, деб кётюртюб сёлешедиле. Локъман баш энишге къараб тургъанлай: — Да, болмай эсе, хызенлени ал кю ню нде ингир къарангыда чачарла, — дегенди. ie

Эллеге автобус бла дж ю рю ген Хызыргъа бир кю н диспетчер кесинги элинге бир ай чакълы д ж ю р ю рю ксе , ол шофёр отпускадады, дейди. Э кинчи кю н ары барыб, пассажирледен ачха джыйыб башлайды. Ал сюремде олтургъан тиширыу Хызырны къучакълаб, джылы ышарды. Андан ачха алмай, къатындагъына билет узатханлай, ол тиширыу «бу да келинчикди», дейди. Тёртюнчю шиндикге джетерге: — О о, Хызыргъа къара, бери келгенинги не иги этдинг, ю йдегиле тынчмыдыла,— дейди 62

мыйыкълы киши. А рт джанында уа биргесине окъугъан эки джаш, бетин бетлерине тийириб, саламлашды. Арадан ыйыкъ да озмай, Хызыр башха элге кетгенди, дедиле.

•к -к -к

Бир джашны ишлегени, джашагъаны да М о сквада болгъанды. Бери, туугьан элине, атасына, анасына келмегенли иги кесек бола эди да, бир кюн телефон бла самолётха билет алгьанма, эки кюнден юйде боллукъма, деб билдиреди. Теле фон бла анасына, ол айтханларынгы алгьанма, аттягьа уа не ала барайым, деб сорады. Анасы трубканы бир джанына тутуб, джашыны айтханын анга билдиреди. Атасы эрлай: — Мында тюкенледе аллай табмагьанма, бир иги чалкъы ала келсин, — дегенди.

•к к

"к

— Бу телефон б ир сёлеше, бир тил тута не да башхапаны сёзлери эшитиле, туура джю регим и джарды, связистлеге айтханлыкъгъа да джукъ тюрленмейди. Энди башындатамадаларынада, газетге да б и р джазайым , — деб, Н ю р ч ю к къагъыт, ручка алыб, столгъа олтурады. Тиширыуу къатына келиб: — Тохта, ашыкъма, — деб ышарады. — М ен джукъ ангыламайма, — дейди эри. — Марзийлары (хоншулары) кишиге да бил63

дирмей, къызларын эрге бере айланадыла. Хар кюн сайын дегенча эки эгечине да телефон бла сёпешгенине тынгылаб турама, — дегенди.

Бёлек адам узун скамейкада олтуруб, ушакъ эте тургьандыла. Ичлеринден бири къатындагьы бла ойнары келиб: — Алан, сени районнга тамада эте айланнган хапар чыгъады, ол кертимиди? - деб соргъанды. Ол да: — Хо, тюз айтаса, б ир-эки кере да чакъыргьандыла. М ен да сизнича тенглериме сормай, оноулашмай, разылыгъымы билдирмей турама, — дегенди.

Бир д ж ы йы л гъ а н д ж е р д е б ю гю н л ю к д е джашауну къыйындан-къыйын болуб баргьанын, колхозла, совхозла чачылыб, болгъаны тоналыб бошалгъанын айтыб тарыкъгьандыпа. Ичлерин ден бири тауушун иги чыгьарыб: — О, Аллах, бу колхозла чачылыб бир кёрсек, деб тилеучен эдик. Тилегенибиз къабыл болду. Энди былай нек болдукъ, былпай кю ннге нек джетдикдеб джылайбыз. Бизге къаллай джашау кереклисин кесибиз да иги биле болмазбызмы, — дегенди. 64

* * * Бир тамада джыйылыу бардырыб, сёзю ню аягъында газетлеге да эс бёлгенди. — М ен ол, бу миллетни келечисиме, бу ишде да аны ишлейме, дейдиле. Кёбюсюне алайды. Ёзге, бир ангылашынмагьан зат барды. Ол тамадала ана тилперинде чыкъгьан газетлени окъумайдыла, алада не джазылгъанын билмейдиле. Къысха заманда бу ишге къарайыкъ, — дейди. Джыйылыу бошалгьанлай, алайда олтургьанланы бири, эрлай кабинетине кириб, юйюнде тиширыууна звонок къагьады: — Бусагьат почтагьа барыб, «Къарачай» газетге джаздырыб кел. Тиширыуу: — Биз анга джаздырмайбыз сора, — дегенлей: — Сёзню къой да, мен айтханны эт, — дегенди.

■к -к -к Эки хонш у олтуруб сёлеше тургъанлай, къатлары бла была ариу таныгьан Умар баш энишге къараб, саламлашмай озгъанды. Бу экиси сейирсиниб, сора бири,— Умар, — деб, ызындан таууш этеди. Ол тохтаб, бери къарагъанында, биягьы: — Бизге сапам да бермей бараса, дегенлей, къатларына келиб, къолларын тутады. — Не сагъышха киргенсе? - дегендиле. — Алан, социализм бла капитализмде къаллай бир башхалыкъ барды деб, санай бараем — деб, джууаб береди. 3 Заказ 1325

— Да, кёбмюдю башхалыкъ? — Оллахий, бармакъларым джетмедиле, — дегенди. •к

"к

Юйдегиле бирер джары чачылыб, ана арбазда тю рт-м ю рт эте тургъанлай, эш ик къагьылыб, солдат кийимлери бла бир джаш кириб келеди. Анасы ышара тургъан джашын къаты къучакълаб, къоймай чемоданын къолундан алыб, юйге киредиле. Эрлай чайкъаргъа деб, джыйылыб тур гъан уллу кастрю ль бла сю тбаш ыны, табада джангы бишген гырджынны да столгъа сапыб, чанчыб тебрегенлей: — Ання, ач тюлме, быллай бирни да къалай ашарыкъма, — деб джашы ышарады. Анасы: — Сау эки джылны ичинде сен быллайны ашамагъанса, огъай деб бир кёрчю, — дегенди. *

Тиширыу эркиш исине хоншулары Шахымгерий Сирияда джууукъларыбызны табханма, деб ары письмо джазыб айланады деген хапарны айтханды. Ол не эсе да бир джанына къарай: — Анда — тыш кърапда джууукъларын излеб айланмай, мында туугьан къарнашы бла сёлешмей айланнганлы джыл болады, анга ыйлыгъа билге эди, — дегенди. •к

"к

Тюрмеде олтургьанлагьа дагъыда биреуленни алыб келиб къошхандыла. Не хата этгененг, бери нек тюшдюнг деб соргъанларында: 66

— Хоншум буруудан бери къараб, хар кюн сайын эртденбла тауукъларымы санаб тура эди. Бир кюн тёзалмай джетдириб алгъанем да, джаякъ сю егин сындырыб къойгъан кёреем. Эки джылны басдыла да ийдиле, — дегенди. *

Элчи кишини районда бир къуллукъда ишлеген джашы бир кю н атасына келиб, тамбладан башлаб, бу совхозда д и р е кто р болуб ишлеб башларыкъма, деб хапар айтады. Атасы тынгылаб туруб: — Мында джукъ къалмагъанды, не затха ди ректор боллукъса, андан эсе ишлеген дж ерингде тынч тургъанынг иги тюлмю эди, — деб джашыны бетине къарагъанды. Ол да, аз ышара: — Аття, талай джылдан бери фундаментинден башха джукъ эталмай тургъан ю йю ню битдирирме. Къалай-алай да анга уа бир затла табарма, — дегенди. *

Иги баш тутхан киши джангыз къызын кесича бирни джашына берсем, деб тургъанды. Къызы бир кю н элни бир къыйырында гитче юйчюкде, джангыз анасы бла джашагъан джашха къачыб кетеди. Атасы элде джууукъну-тенгни аякъ ю сю не салыб, не кю р е ш с е да, аны э ки д е н б и р эталмайдыла. Адетдеча, эки-ю ч ыйыкъдан къыз юйюне къайтады. Тенг къызы кёре келиб: 3"

— Сени къаллай джашла, къаллай джерледен шлей эдиле. Былай некэтиб кетдинг? — деб с о р гъанды. — Бир кере аны тонуну этек джанында къол аязны джартысы тенгли бир джамаучукъ бир таб, ариу тургъанын кёрю б, муну эте тургъан тиши рыу бек акъыллы болур, алай эсе джашы да анга ушамай къалмаз деб, башыма оноу этген эдим да, чыртда сокъуранмайма, — дегенди. * * * Бир белгили алим, джазыучу ауушхандан сора, арадан джыл кетиб, шахарда ол джашагъан юйню къабыргъасында мемориал эсгертме салгъандыла. Бери келгенлени арасында белгили бир поэтни тёрт джыл болгъан туудукъчугьу аккасына: — Акка, сен ёлсенг, мааллай суратынгы бизни ю йню къабыргъасына да тагъарыкъдыла да, — дегенди. *

Элге тамада сайларыкъ кю н белгили болгъандан сора, мында джашагъанла экиге-ю чге юлешиниб, бу ишни уллу эришмеклик бла бардыргъандыла. Ма аплай кюнлени биринде тамадалыкъгъа кесин теджегенлени бирини эгечи къаты ауруб, больницагъа тюшюб къалады. Бир бёлек кюнден аны кёре келгенле: — Къалайса, маджалгъа айпанамыса? — деб соргъандыла. Ол: 68

—Ёлеме деб, къоркъмайма, тамада ким болгьанын билмей къалама деб къоркъама, — дегенди.

•к "к "к Амманы къууандырайыкъ деб, туудукъ къызчыгьы, он классны медалгъа бошаб, конкурспадан ётюб, Москвада театральный институтха кирди деб, хапар айтхандыпа Амма, окъуб бошаса, не боллукъду деб соргьанды. Джырларыкъды, тюрлю-тюрлю оюнла кёрпозю рю кдю деб ангылатхандыла Ол не эсе да, айтханларын онгсунмай: — Да, къарт болса, ёрге-ёрге къалай чынгаб айланныкъды, — дегенди.

"к "к к Бусагьатда китаб джазыб чыгьаргьан бир да тынчды дегенди Ш охбий нёгерине. Ол аны айтханын джаратмай: — Алгьын китаб чыкъгъынчы, андан хапары болгъан юч-тёрт адам окъуб, сюзюб, кёб зат айтыб, автор алагьа джангыдан къараб, алай чыгьа эди. Энди ачхатёлесенг, аманмыды, игимиди деб, анга къарамай чыгъара бередиле. Ол а ичи кебекден толгьан къапчыкъгъа ушайды, — дегенди.

•к -к -к Къозтюйме бла Кябахан от хоншула болуб джашагьандыла Кюнлени биринде ала б и р -б ир 69

лерине башларын салыб, ушакъ эте тургьандыла. Туура ол кёзюунюкде Кябаханны юч тауугьу Къозтюймени джангы салыннган ууакъ урлугъуна кириб, болгьанны къатышдырыб башлагьандыла. Ол аланы эслеб, тамагъын бошлаб, кёзлерин да джандырыб: —О о, къанджауарыкъ, соханымы, быхымы бош аб къойдунг да деб, Кябаханнга дунияны къаргъышын къуюб башлагьанды. Ол не болгьанын ангыламай: — Оо, мен джарлы, къараб тургьанлай къалай алыныб къалдынг, былайдан кьанайым, — дегенди.

■к -к -к Къарт кишини эки туудукъчугьу бир кюн: — Аття, сеннге ненчаджыл болгъанды? — деб соргъандыла. Аттялары бир кесек сагъыш этиб: — Къарт анагъыз туугъан заманда меннге сегиз джыл болгъанын айта эдиле. — Туудукъпарыны бири: — Сора сен къарт амманы бешикде тебретгенсе, не-е, — дегенди.

Бир кю н телевизор бла Москвада ариу къызланы конкурсу болгъанын, алчы орунланы алгьанланы иги кесек ачха бла саугьалагьанларын айтадыла. Анга терен эс бёлюб, къараб тургъан бир тиширыу эркиш исине айланыб: — Сен да къызчыкъны джарашдырыб, ары 70

джиберсенг, ол ал орунланы бирин алыб, къал лай ачха келтирлик эди. Алай а аллай тирилик мен сени таныгъанлы бир кере да болмагъанды, — деб эрнин чюйюргенинде, ол да: — Энди конкурсха сени хазырларыкъма, — дегенди. * * * Бир къатынны джашы бла къызы болгъандыла. Къызы тышына чыгъыб, шахарда джашагъанды, джашы уа школда окъугьанды. Бир кю н джа шы школдан келиб: — Ання, къабаргьа бир джукъ — дегенинде: — М ен бошамайма, къара да, ал кесинг. Гырджын да, айран да барды, гёзеннге къара, бышлакъ да болур, — деб джумушун бардыргъанды. Сора джашы: — Телефон бла кю еуню бир чакъырайым — деб, анасына къарагъанды.Ол эрлай: — Оу, не болгъанды, нек чакъыраса? — деб къайгьылы болгъанды. — Ол келсе, тауукъ кесиб, хычынлаэтиб башлайса да, — дегенди. * * * Джыллары келген бёлек къартушакъ эте ке либ, тишлеге джетгендиле. С ёзлерине кёре, ичлеринде тиши аурумагьан, тю ш меген бири джокъду дерча эди. Аланы бири тынгылаб туруб: — Ох, деб къалдым, тиш ауру/дан къутулуб, — дегенлей, къатындагъы: 7/

— Бизге да айт, къалай эталдынг алай деб, анга джити къарагъанды. Ол къарт ышарыб: — Ауузумда джукъ къалмагъанды, сора не зат аурурукъду, - дегенди. * * * Таугерий джууукъ джетген джаш бла джашауну юсюнден сёлеше, былай юретгенди. — Сени джашауунгалдады. М ен айтханныэсингде туг. Эл уллуду. Тамадала да келиб, джыйылыула болмай къалмайдыла Сен аллай джерледе сёле ше тур. Башында тамаданы махга, андан тёбениреклени хыртха ур, алай а тереннге кирме. Мени кёпюме былай келеди деб, бир талай зат айт. Мен алай эте, окъууум даболмагъанлай, бригадир,учёт чик, складха тамада, фермагьа башчы бола, пенсиягъа чыкъдым. Унутма аллай адамгъа къапайалай да бир ишчик бермей къоймайдыла, — де генди.

Салис хонш усу Томпушну эртденбла ашыгъыш джолгъа чыкъгъанын кёрю б: — Н ек гузабаса, тынчлыкъмыды деб, аны таба къарагъанды. Ол ашыгъыш: — Д и р е кто р алайда адампа да тургъанлай, меннге аманла айтыб, контордан къыстагъанды. Энди анга барыб, алай нек этдинг деб, ортаны бир айырайым деб, тебрегенме. — Къачан болгъанды алай? 72

— Бюгече тюшюмде. — Да, бар сора. Тюшюнгдегин тюнюнгде кёрю б къайтырса, — дегенди.

Къарачайлыла зор бла Азиягъа кёчюрюлген джылпада аланы советлеге чакъырыб, джылларына шагъатлыкъ этген къагъытлары болмагьаны себебли, не айтсала да, аланы джазгъандыла. Бир къатын кесини джашын кесинденуллуэтибджаздырыб, узакъда канал къазаргьа иймей къойгъанды. Аны алай этгенин хоншу къатын билиб: — Кьоркъмай, алай къалай эталдынг? — деб соргьанында: — Бу къралны меннге этгенине кёре, мен да алай этгенме, — дегенди.

Малкёз къатын джашын юйлендиргенди, алай а келини келтирген харакети кёлюне джетмей, джыл да тутмай, аны къыстагъанды. Экинчи кел тирген келинини бернеси биринчиден да къолайсыз болгъанды. Къатынны ауур сёзлерин кёлтюралмай, ол да башын алыб кетгенди. Энди келин алыууну кёрейим деб, башха элде джашагъан, баш тутхан биреуленни къызына келечиле ийгенди. Ол къызны адамларыуа къатын ны хапарын иги билгендиле. Къызны анасы келечилеге: 4 Закал 1325

— Барыгъыз да, ол къатынны джанына джарарча къаллай берне этерге керекписин уллу къа-гьытха джазыб, тю бю не да анга къол сапдырыб, алыб келигиз. Сора биз да ол излегенлени табапмасакъ, бир оноу этербиз, — дегенди. * * * Бир джашны назмулары газетге чыгъа, радио бла бериле тургъандыла. Ю йленнгенден сора арадан ю ч-тёртай кетиб, аны сюймекпикге аталгъан лирика назмусу газетге чыгъады. Саулай да сегиз класс окъууу болгъан джангы келин, бюгюн ал-гъан газетге къарай келиб, ол назмуну окъуб, мен ю й -кю н болайым деб келгенликге, муну къайгъысыуллу кёреме деб, эрин ашыгъыб сакълагьанды. Ингирде ол ишден келгенлей, кесин кёбдюрюб, бир джанына къараб тохтайды. Джаш муну былай нек тюрленнгенин ангыламай: — Ауругъанынгмы барды? — деб соргъанды. — Ма, ауруу берген, — деб, газетни аны таба силдеб, къолджаулугъу бла кёзлерине узалады. Джаш кесини назмусун ашыкъмайын окъуб чыгьыб, болумну ангылаб: — Башым къалгьанды палахха Энди мынга по эзия, лирика не болгъанын къалай ангылатайым, — дегенди.

Биреулен тюшюнгде кёрген тюнюнгде болуб барса, къалай иги боллукъ эди, — дегенди. 74

— Къайдам тейри — деб, нёгери баш энишге къарагьанында, ол: — Алай нек айтдынг? - деб соргьанды. — Мындан алда аллай тюш кёреме: — Сталинни дачасында олтуруб, аны бла тарта келиб, бир кесек къызгьанымда, къарачайлыланы тюз кёчюрмегенин айтама. М ен алай айтханлай, столда сууу бла тургъан графинни алыб, мени башыма сермеди. Насыбыма, тюшюм болду ансы, мен джарлыны бошаб да къоя эди, — дегенди.

•к "к к Ал джыллада уллу байлыгъы болгъан б и р м юлкню тонаб бошагъандыла. Энди аякъ ю сю не салайыкъ деб, директорланы ауушдуруб баргъанлыкъгъа, джукъ тю рленмегенди. Артда эл мюлкден чыртда хапары болмагъан биреуленни келтириб сападыла. Ол кесича о н о у этиб, къазла бла къоянла къураб, болгъанны учуз этден толтурлукъма, дейди. Анга аллай затла бизни джерлеге келиширик тюлдюле дегенлеге, сиз не ангылайсыз, деб къояды. Айтылды, этилди. Тёрт тракторну бирин сатыб, элли къаз бла ал лай бир да къоян алыб келедиле. Арадан джыл да озгъунчу, къоянла болгъан ны къазыб, дж ерни тю бю не кириб, джокъ б о луб барадыла деген хапар чыкъды. Бир кюн конторну къатында, директор да бар, бёлек адам сёлеше тургъанлай, къазлагъа къарагъан киши гузаба келиб: — Бюгюн эртденбла къазла учдула да кетдиле, — дегенди. 4'

к к к

Джылы адам ортасына келген биреулен тиширыуумдан айырылмасам болмайды деб, сюдге бериб, аны бла айырылыргъа излейди, Сюдю ишге къарай келиб: — Н ек айырыласа, чуруму неди? — деб сорады. Ол киши мыйыкъларын да сылай: — Бу арт кёзюуледе къатынымы бетине къарасам, басымым кётюрюледи, — дегенди.

к к "к Биз Азиягъа зо р бла кёчю рю лге н заманда адам ашаучула келедиле, сакъ болугьуз деб, аман хапар джайгьандыла. Бир къыргъыз элде, бир бай къыргъызлыны семиз къатыны къоркъуб, ауруймадеб, ич юйге кириб, ыйыкъны джатханды. Сора бир кю н гитне эгечин чакъыртыб, ол къарачайлыла дегенле келдилеми, керти да адам ашаймыдыла, деб соргъанды. Эгечи келгендиле, нелери да адамгъа ушайдыла. Алкъын кишини ашаб кёрмегенбиз, — дегенди. к к к

Бир-биринден алай узакъ да джашамагъан эки эркиш и ушакъ эте олтургьандыла. Сора бири экинчисине: — Сен юйдегили болуб джашагьанлы бир джыйырма джыл бола болур? — деб соргъанды. Нёгери ышаргъан да этиб: 76

— Къайры сеннге, — деб баш энишге къарагьанды. — Джашха военкоматдан повестка келди дей эдинг да, кёб болмай. Сора аллай бир джыл къа лай болмайды? Алан, Москвадан Владивостока дери джюзле бла шахарла бардыла Джашны анасы алада сатыу эте айланады да, бир-эки джыпда юйге бир келиб кетеди. Ол мында болгьан кюнлени бир-бирине къошсанг, эки джыл да джашамагъанбыз бирге. — Къуру бир джашыгъыз болгъаны да аны юнюн болурдеб нёгери ышаргьанды. Ол даапай да болур, — дегенди.

-к * -к Азиягъа джангы баргъан джыл бизлеге адам ашаучула келгендиле деген хапартохтагъан кю н лени биринде, бир джыйылгъан д ж ерге эки къа рачайлы баргъанды. Ала сапам берирге, б и р къыргъызлы «келедиле, къачыгъыз» дегенлей, бир къарачайлы джетиб, аны тутуб, джыгьыб, кийимлерини д ж ер джеринден къабыб башлайды. Аны къычырыгъына ю ч-тёрт адам джетиб, болушайыкъ дегенлей, къарачайлы итчахырылдайды, башын ёрге тутуб. Къыргъызлыла къачадыла, тюбюндегини хахайына советни предсе датели арлакъда юйден чыгъыб, берлакъгъа к е либ, болумну ангылаб, кюлген да этиб, ёрге тур гъан къарачайлыны билегинден тутуб: — Энди къайсын ашарыкъса, кёргюзт, — д е генди. 77

•к "к i( Элчи кишини чыркым джашы юйленнгенден сора, район аралыкъдаджертабыб, юй ишпеуню къайгьысына киргенди. Юч кю нню юйге келмей тургъанында, атасы тёзалмай, бу джарлы не эте айлана эсе да бир барыб келейим деб, джолгьа чыгъады. Иги кенгден джашы къуру трусу бла, къатыны да би р ге сине фундаментге бетон тылдан этиб, къуя тургъанларына къараб туру б: — Хы, была ёллюк тюл кёреме, энди алагьа да кёрюнюб айланмай, юйге къайтайым, — дегенди.

к к "к

Ю йдегини джангыз джашы ичкиге башын салыб, ишлеген да этмей, ата бла ананы пенсиялары бла джашаб тургъанды. Бир кю н кесича эки нёгери, сен бю гю н бир ачха мадар эт деб, аны къысадыла. Ол ю йю не келиб, анасына пенсиягъызны меннге бер, борчум барды, бю гю н бер деб къысыб турады, дейди. — Газгъа, суугъа, светге тёпедик, къалгъанына да унчукъ алдыкъ дегенинде, джашы анасына кёзлерин джандырыб: — Сиз ёмю рде да тоярыкъ тюлсюз, — деб аягъы бла эшикни данг деб уруб, тышына чыгъыб бара: — Энди пенсиягьызны сизден башха тюрлю ала билирме, — дегенди. 78

•к "к "к Бир ферманы тамадасы ийнеклени ашларын, сууларын директор айтханча этмей, кёб джылныузагьына кеси билгенча, сынагъанча джарашдыргьанды. Аны билиб, бир кю н конторда адамла да тургьанлай, директор: — Сен эш екни мыйысын ашамагъан эсенг, нек этмейсе мен айтханча? — деб урушханды. Ф ерма тамада: — М ен эшекни мыйысын адам ашагьанын билмей эдим, сени хапарынг бар кёреме, — дегенди. к

к к

Бир киши кеси къыйыны бладжашамай, хыйлалыкъ д>колну сайлагьанды. Узакъда бир элге барыб, уллу билгич келгенди деген хапарны джайдырады. Адампа келиб башлагьанлай, эки тюрлю мынчакълаблаташ салыб, кёзлерин къыса, хапарланы джасайды. Кёб турмай нохта бауладан иги кесек ачха тюшеди. Бир кюн билгич джашагъан элден бери джууукъларына бир адам келеди. Хапарны эшитиб, ол да барады ары. Аны былай къараб кёргенлей: — «Ол билгич сенмисе» — деб кюледи. Билгич алайдагъылагьа бир кесекге эшикге чыгьыгьыз деб, сора мынга: — Аллах бла тилейме, киш иге джукъ айтма деб, ол унамаса да, къоймай, хурджунуна танг ке сек ачханы сугьуб: — Былайдан бир дженгил чыгьыб кет, — де генди. 79

* * * Элчи кишини джашы башха джерде районну тамадасы болуб ишлегенди. Бир кере юйлеринде атасы блаушакъ эте келиб: — Атам, биз билмей тургьанбыз ансын, ол районда бизге къысха джууукъ джетгенле кёб кёреме, — деб хапар айтханды. Атасы ышаргъан да этиб: — Сен андан кетсенг, апгъынча сууукъ-джууукъ да болмай къаплыкъдыла, — дегенди.

Джыллары келген эки хонш у къартушакъ эте келиб, бири экинчисине: — Джаш ынг да, келининг да иги адамладыла, сени кёлю нге джетапамыдыла ансын? — деб соргъанды. Нёгери да: — Энди Аллахха туураны не джашырыу, кю решедипе, сёзюм джокъду. Меннге да кёбмю керекди, бир аягъым тёрде, бир аягъым кёрде, — дегенди. *

Биз Азиягьа кёчю рю лгю нчю бир элде татар ю йдеги джаш аб тургъанды. Къарачайлыланы къоратхандан сора, кесини гитче ю йчю гю н къоюб, хоншусунууллу ю йю не кёчгенди. Биз къайтхандан сора ю йню иеси аны даулагьанды. Алайда къарачайлыланы бири: 80

—Вагид, онтёрт джылны ичинде кесинге бир юй ишлеб, къапай кирапмагъан эдинг? — деб соргьанында, ол ачыуланыб: — Сизни былай къуюлуб |съаллыгъыгъызны билсем, бир мадар этерик болур эдим, — дегенди.

Совет властны джылларында бичен ишлениб бошалгьынчы, бир сенек ауузну мадар болуб, элге иймегендиле. Адамланы арасында иги сыйы болгьан бир къарт, сёзгеуста, эшек арбасын джарашдырыб, джюклеб келе тургъанлай, аллына совхозну директору бла паржому чыгъыб къаладыла. Саламлашыб бошалгъанлай, директор: — Бу не ишингди? — деб соргъанды. Ол аны эшитмегенча этиб: — Джыл джауумлуду, къол чалкъычыла бла кёб кюрешигиз, ала дырынны аудуруб, кебдириб бир затла этерикдиле деб — дагъыда талай сёз айтыб: — Заманыгъызны алдым, кечигиз деб, эшегине къамчини джетдиреди. Д иректор аны ызындан къараб: — Биз мынга джукъ эталлыкъ тюлбюз, ингирде къарауулну чакъырыб, къапчыгъын алайыкъ, — дегенди.

•к "к "к

Эки хоншуну бири экинчисини къызын джаратыб, келин этерге излейди. Къыз джаны да разы 81

болады. Алайда къызунамаса да, аны къулакъгьа алмайдыла. Бир кю н джашны атасы, адетдеча, келечиле иеди. Ала олтуруб, разылыкъ табыб, энди кете барайыкъ деб, эшикге чыгъадыла. Была машиналарына джетерге, алайгьа бир акъ «Жигу ли» келиб тохтаб, ичинден юч джаш чыгъады. Аланы бири немелени немени ю йю бумуду дегенинде, «Хо», дейдиле. Ол джаш: — Бюгюн къызыгъыз бизге келин болуб келгенди. Джаш да, къыз да бир-бирлерин ариу таныйдыла. Излесегиз, Баш элде джангы келин келген немелени юй къайсыды десегиз, айтырыкъдыла — деб, ю чю сю да машинагьа миндиле. Алайдагьыла не айтыргьа билмей, ангарылыб тургъанлай, къызны анасы тамагъын да бошлаб: — Оу, мен джарлы, бу тюшюммюдю, тю ню ммюдю, — дегенди.

•к к к

Джылы келген бир кишини тиширыуу орамда сатыу эте айланнганладан мынга да сормагъанлай, ич кийимле сатыб алгъанды. Ол киши артда кийимлеге къараб, башын чайкъай, резинлеча созула, джылы келген адам быланы къалай киерикди, деб, джаратмай орундукъгъа атады. Тиширыу иги тауушун да чыгьарыб: — Бусагъатда эркиш илени барысы да быллайланы киедиле, не хатасы барды, — деб эрине къарайды. Эрини бети тюрлене: — Къайсы эркиш ини ич кийимлерин тешиб къарагъанынгы да бир айтсанг, — дегенди. 82

* * * Адам ауушхан джерде бёлек эркиш и къайгьы сёз бериб бошагъандан со ра бир джанына джаякълаб, алда боллукъ сайлауланы къызыу къолгъа алыб, ол иги, бу аман деб, даулашыргъаджетгендиле. Ауушханнга къысха джууукъ джетген бир киши быланы эте тургьанларына джю реги къыйналыб, алагъа да эшитдире: — Былайын сайлау участок этиб къойдугьуз да, - дегенди.

■к "к "к Керексиз сёзлени ортагъа салыб, от хонш у болуб джашагъан эки къатын бир-бирлери бла сёлеш мей кё б заманны тургъандыла. Артда сокъураннгандыла, алай а алгъа бири да сёлешиб башламагьанды. Бир кюн чурум чыгъыб къапады. Бирини туудукъчугъу орамда сабийле бла ойнай келиб, не эсе да джылайды. Бирси къатын джашчыкъны къойнуна алыб, ариу айта, джыламукъларын сюрте, аланы арбазларына алыб киреди. Аллына чыкъгъан хоншусуна муну джылай тургъанын кёрюб, алыб келгенин айтады. Ол датуудукъчугъун къойнуна ала, ариу ышарыб: — Акъыз, юйге кел, — дегенди.

•к -к -к К о м м у н и с те кърапгьа башчылыкъ этген ал джыллада «Американы джетиб озарыкъбыз» — 83

деген чакъырыу болгъанды. Хар къайда да аны ангылатыу джанына да уллу эс бёлюннгенди. Бир школнутарихден окъугханустазы классда сохтапа бла ушакъ эте келиб, бир джашчыкъны ёрге тургъузуб: — Сен къапай ангылайса, биз Ам ериканы джетер ю чю н не этерге керекбиз? — деб соруу бергенди. Джаш чыкъ бир кесе к сагъыш этиб, классларында физкультурадан эм иги чабхан нёгерине къараб: — Барыбыз да Дапхатча чабыш сакъ озарыкъбыз, — дегенди.

— Ий, сени ол отхоншунг къаллай адамды? — деб соргъанды Джамалгъа бир танышы. Ол кёб да сагъыш этмей: — Бек аламат, огъурлу адамды. Къатыны гудучуду ансы. Мындан алда бизни тауукъ оруннга кириб, гаккыланы урлай тургъанлай, юйдеги кёрю б къойгъанды, — дегенди.

* * -к Ичкини аз да джю рю тмеген биреулен аллайны джаныча сюйген бир танышы бла сёлеше ке либ, даулашыргъа джетгенди да, сора анга: — Сен джашауунгда бир адамгъа игилик этгенмисе? — деб соргъанды. — Этгенме, айтайым. Мындан алда юйдегиден джашыртын гёзеннге кириб, табылыннган 84

ашарыкъ затланы джыйыб барыб, къабырланы тёбен джанында нёгерлериме аллай тепси къурагьан эдим, — дегенди.

•к "к -к Газетге аз-аз статьяла джазыучу биреулен хапарларын кёбдю рю рге ёч болгъанды. Бир кере къазауатны ветераны блаушакъэтиб, газетге чыгъаргьанды. Артда анга тюбеб: — Сени юсюнгден джазылгъанны окъудунгму? — деб, андан бю сю р е у излей соргъанды. Ол киши ышаргьан да этиб: — Сау бол, сейирсиниб окьудум. Мен билмеген, кёрмеген, сеннге айтмагьан затланы юслеринден джазгъанларынга да бек тамаша бсшдум, — дегенди.

-к

Къыз ызындан келген джыйыннга шапа бол деб, бир кюеуню джибередиле. Ол ары кириб, саламлашыб, къыйырда олтургъан биреуленни къатына барыб, къолун тутуб, тамаданы къатына олтур деб да кёрдю. Ашарыкъны да эм алгъа анга теджеди. Шападан узакъ болмай олтургъан бир мыйыкълы: — Ий, мынга былай джан нек ауругдунг? — деди. — Алан, акъ юйде ишлеген алай бош адам бол майды да, деб, анга ышаргъанында, мыйыкълы: — Аны ишден къыстагъанларына эки-ю ч ай да болады дегенинде, шапа: — М ен аны эшитмеген эдим, джыйыннга къошулуб бир джукъ тартайым, деб келгенди сора, — дегенди. 85

•к * -к

Келин алыргъа деб, бир киши мазаллы бугъаны семиртгенди. Алай а не кю реш се да, энтда окъугьан этерикме деб, джашы чыртда унамагьанды. Сора ол киши сагьыш эте келиб: — Бу бугьаны да кесиб, тёрт-беш ящик аракъы да алыб, депутат болуб къапырмем, — дегенди.

к к к

Бир къайгьылы къатын джашы джангы юйлениб, бернеге батханында «келинчигим» деб, эркелетиб тургъанды. Бир кесек заман озгъандан сора келинине «баштёбен» — атагъанды. Сора сабий табханында, анга атапыб этилген берне кёлюне джетмей, «ол худжу» деб тебрейди. Ол къатынны кесини къызы бир кюн: — Ання, келинчикге сен айтмагъан ат къалмады, ол да сеннге аланы бирин айтыб ийсе не этериксе — деб соргъанында: — Чачын джыртыб, къолуна тугдурлукъма, — дегенди.

к к к

Бир къайын ана келини бла таб джашамай, хаман сёз, къайгъы излеб тургъанды. Ол да тынгылаб, амалсыз болуб, джашай баргъанды. Кюнлени биринде къатынны кесини къызы эрге чыгъады. Кёб турмай, джангы джууукъла муну келинини 86

къысха адамлары болгьанлары ачыкъланады. Къатын ол хапарны эшитгенлей, биринчи кере: — Келинчик, джаным, ушхуурну меннге со руб айланмай, сюйгенингча эт, — дегенди.

•к "к * Машинаны бензини юйге дери джетмей къалыр деб, бир киши заправкагъа къайтыб, гитче терезечикден ачха узатды. Анда, ичинде олтургьан мынга къарагъан да этмей: — Бензин джокъду, — деб иги тауушун чыгъарады. Машинаны иеси: — Да, мени аллымдагьына къуйдунг да деб, джууаб излегенча ары джити къарайды. — Ол анда — акъ юйде ишлейди, сен а не затса, деб терезечикни джабыб къойгьанды.

"к *

Талай адам сёлеше келиб, бю гю ннгю джашау игиди, аманды деб, экиге юлешиннгендиле. Би ринчи къауумдан биреулен: — Бу джашау аманды — деген терсди. Бир кюн санагъанма да къуру бизни тийреде хар ючю нчю юйде энчи машина барды. Алгьын бармы эди ал лай бир, — деб ышаргъан даэтиб, къатындагьына соруулу къарагъанды. Олтургъанланы бири иги хыныракъ ауаз бла: — Бусагъатдаадамлабир-бирлеринёлтюрюб, хар ю чю нчю -тёртю нчю юй тонапыб, сансыз87

санаусуз мал урланыб барады. Быллай къыйынлыкьны алгьын эшитгенменг, кёргенменг? - дегенди. * * * Теплицапада ишлеген биреулен тёрт-беш ки лограмм чакълы бир помидорну алыб чыгьыб келгенлей, тутуб, будка машиначыкъгьа миндириб, район милиция таба алыб тебрейдиле. Будкада олтургьан машина сегиз километр баргъынчы сумкасындагъыланы ашаб бошайды. А ры джетиб, сумкангы да ал да, тюш дегенлеринде: — М ында б и р по м и д о р да д ж о къ д у деб, апагьа къуру сумканы кёргюзтеди. Эки милици онер джаш бир-бирлерине къараб: — Сен бизден акъыллы кёреем. Аллах ючюн бу хапарны кишиге айтма, — дегендиле. * * * Бир къатынны эки келини болгъанды, кеслери да бирге джашагъандыла. Не эсе да апсынла бир-бирлери бла келишиб джашамагьандыла. Таб тюшгенлей, башха-башха къайын аналарына ол алайды, былайды деб, ат-бет атаргъа да артларына турмагьандыла. Бир кю н къатынны эрге чыгьыб, тышында джашагьан къызы былагьа келеди. Келинлери бир джерде болгъан кёзю уню мараб, къатын: — Къызчыкъ, апсынынга иги бол. Бири-бирин сыйлаб, сю йю б, ариу джашагьан апсынла туугъан эгечлечататлы боладыла, алайын чыртда унутма, — дегенди. 88

•к •к •к

Бир район тамада къаллайла эсе да Доммайгьа келген заманда кърап дараджада эм уллу къуллукъчуланы бири бла танышыб, артда аны бла шохлукъ дж ю р ю тю б тургъанды. Москвадан ол этген телефон звонокну кю чю бла аны башха уллу къуллукълагьа да салыб тургьандыла. Кюнлени биринде ара шахардан телевидение бла ол уллу тамаданы ёпгенин билдиргенлеринде, мында шохунгу басдырыргьа барлыкъ болурса деб соргьандыла. Ол кёб да сагъыш этмей: — Къайры барлыкъма, ёпдю, кетди, энди андан меннге не хайыр барды, — дегенди.

•к -к -к Джарашыб бир джерде ишлерге сюймеген, эринчек, бош бою н джашны юйлендирейик деб, адамлары бир къызны табхандыла. Ары келечиле бара тебрегенлеринде, ол джаш: — Атасы, анасы пенсия ала эселе, бир биле келигиз, — дегенди.

■к * -к Эртденбла джашы къайры эсе да тебрегенин эслеб анасы: — Ий, джашчыкъ, къайры бараса? — деб анга соруулу къарагьанды. — Ання, биз школну бошагъан кю н директор да, башхала да энди сизге джолла ачыкъдыла, 89

сюйсеп/13, о1съугъуз, сюйсегиз, ишлегиз, хайда, джашауугьузну къурагьыз деген эдиле. Ма андан бери апты ай озду, окъургьа кирирге ачха табмайбыз, ишлер джер джокъду. Энди директоргьа барыб, сиз айтхакпа бла бола тургъан ишле бир-бирлерине чыртда келишмейдиле. Меннге не оноудеб, бир сорайым деб тебрегенме, — дегенди.

•к -к "к Диванда олтуруб, газет окъуй тургъан эр кишисине айланыб тиширыуу: — М ен Хурайматлагьа (хоншулары) джетиб, эрлай къайтырыкъма. Гырджын бишсе, газны джукълатыб къоярса, кюнортада бузоугьа сют ичирирге даунутма, — дегенди.

Совхозгъа джангы директор салгьанларындан сора, ол юч кюнден болгъан къуллукъчуларын чакъырыб, джыйылыу бардыргъанды. Д ж ерчиликни юсюнден сёлеше келиб, тамада агрономгьа иги къатылыб, болджал бир айды, андан сора деб сёзюн бошайды. Саубитген, тёрт сандыкъ аг роном джаш ышарыб къойгъанды. Джыйылыу бошалыб, адамлачачылгъандан сора, баш бухгал тер бир айтыр сёзюм бар эди деб, алайда къалыб, республикададараджадауллутамаданы атын айтыб, агрономубуз аны туугъан кю еую дю деб, ангылатханды. Д иректор тынгылаб, сора: — Не иги болду айтханынг, кесини да, олуллу адамны неуллу таянчагьы барды, — дегенди. 90

■к "к "к Джашауну юсюнден бёлек адам ушакъ эте ке либ, ичлеринден бири: — Бу совхозланы, колхозланы пай деб, адамлагьа чачдыла. Былайда ангылашынмагъан бир зат барды. Хо, мен алдым дейик пай, аны ючюн боллукъмамы бай? Анга тынгылабтургъанланы бири: — Къазанынг боллукъду сай, — дегенди. •к

-к

Чамны, накъырданы ортагьа салыб, бёлек адам сёпеше келгенди да, ичлеринден бири: — М ен бусагъатда сизге бир зат айтайым да, анга кесича джууаб бергеннге ёч салама, — деб нёгерине къараб, сора: — Тюнене темир таякъ блауруб, бир чибинни базы къ бутун сындыргъан эдим, — деб ышаргъанды. Къатындагъы эрлай: — Аплахдан къоркъмай, алай къалай этдинг, деб башын чайкьагъанында, сора ол: — Алан, сен мени хорладынг, ёч сеникиди, — дегенди. к

Бир эркиши, бир элде хоншуларыны айтыуларына кёре, тогъуз-он кере юйленнгенди. Аны аллайлыгъын башхаэлледе да кёбле билгендиле. Бир кере башха элде джашагьан тиширыу тас болгъанды. Адамлары сау ыйыкъны излеб, не этерге бил91

мей, арбазда джыйылыбтургъанлай, ичлеринден бири: — Апанла, ол кёб къатын алыучуну эшитгенсиз да, анга барыб, хапар билирге керекди —де генди. Ол адамны табыб сёлешгендиле. Ол къашларын да тюйюб: — Бир тогъуз айны апгьаракъда бир джашыракъны келтирген эдим. Энди кетерге унамай, джагъама илиниб, башым папахха къалыб турады. Сиз айтхан тиширыугьа хатам джетген эсе да, билмейме, — дегенди. •к * * Тёрт-беш эркиши ушакъ эте келиб, бюгюннгю джашаугъа джетгендиле. Аланы бири: — Совхозда неууакъ аякълы, не тууар мал, не техника къоймайын къурутдула. Аллах къурутурукъла, — деб баш энишге къараб тохтагьанды. Нёгерлери да тюз айтаса дегенча тынгылагъандыла. Сора бири: — Оллахий, ол алайды, ёзге, бу эшеклени джокъ болуб къалгъанларына да не айтыргъа билмейме, — дегенди. ■к "к

Къарт киши арбазда тапчанда олтуруб тургъанлай, эшик къагъылгъанды. — Келин, ары бир къара, — деб таууш этеди. Келини орамгъа чыгъыб: — Садакъачы ачха тилейди, — деб юйге ки риб, сора алыб барыб, сомла береди. 92

— Алгьын садакъачы гырджын, гаккы.ун, гардош дегенча затла ала эди. Энди къуру ачха излейди. Дунияны тюрленнгенин андан да бил,— дегенди къарт. к к к

Онла бла джылланы Аслан Асланович иги танг коллективге джетишимли башчылыкъ этиб тургьанды. Джыл сайын аны туугьан кюнюн белгилеб, саугъала да бериб тургъандыла. Заман ке либ, бир кюн аны, кёб ашхы сёз айтыб, пенсиягъа ашыра, сен бизни адамса, чыртдаунутурукъ тюлбюз, дейдиле. Арадан талай ай кетиб, бир кюн былайда эртдеден ишлеген биреулен «Аслан Аслановични туугьан кюню джетеди, унугуб къоймасакъ, иги эди» деб, быллайланы къураучу бир бёлюмню тамадасы тиширыугъа соруулу къарайды. Ол иги тауушун да кёлтюрюб: — Болду анга этиб тургьаныбыз. Джангы тамаданы туугьан кюнюне ай да къалмагъанды, аны сагьышын этерге керекбиз, — дегенди. к "к к Студентлеге тарихден дере берген устаз ала бла ушакъ эте келиб: — Бизни халкъыбыз кёб джарсыулагъа тюбегенди. Аллах айтса, энди аллай къыйынлыкъла джетмезле. Сизни кёлюпозге келгенден, халкъыбызны джашауу бла байламлы, чыртдаунутулмай, 93

эсде къаллыкъ, къайсы бирибизни да сагъышландырлыкъ не зат болургъа боллукъду деб соргъан ды. Чибин учса эшитилирча шош болуб, сагъышха кириб, иги кесектургъанларындан сора, ичлерин ден бир чырайлы къызчыкъ ёрге туруб: — Азиягъа зорлукъ бла кёчюрюлген къарачайлыладан эм артха къалгъан адам ауушхан кюн боллукъду, — дегенди. •к -к -к Почтачы газетлени келтириб бергенлей, акка кёздюреуюклерин да салыб, «Къарачай» газетни алыб, ашыкъмай окъуб башлагьанды. Аны къатында дерслерин эте тургъан он джыл болгьан туудугъу: — Аття, сен башхалагъаалай къарамай, эм алгъа бу газетни аласа, кесин да кёб окъуйса, — деб соргъанды. Аттясы газетни бир къолуна алыб, бир къолун да туудугъуну имбашына салыб, джылы ышара: — Мен сени сюйгенча сюеме бу газетни, — дегенди.

"к

Кеслерин бек акъыллылагъа, миллетни джанлары, къанлары бла сюйгенлеге санагьан беш — алты адам столда ашай, иче олтургъандыла. Динибизни, тин байлыгъыбызны юсюнден сёзге кёчгенлеринде, ичлеринден бири «Къарачай» газет да бу затланы юсюнден джазады, алай бол94

са да дегенлей, аны къатындагьы бош стаканны шышадан къуюб толтура: — Шо, айыб этме, бусагъатда сен айтхан газетни кёрмегенме, джангы чыгъыб башлагъан болур, не? — дегенди. •к к к

Бир элни къатында, бир уллу эмеген чыгъыб, адамлагъа, маллагьа да къыйынлыкъ салыб тургьанды. Андан къалай къутулайыкъ деб джыйылыб, сора бир онглу адамгъа оноу сора баргъандыла. Ол бир сагъыш этейим, ыйыкъдан келирсиз, дегенди. Аллай бирни къалай тёзейик деб, дагъыда башха аллай бирге барыб соргьандыла. Ол да бир ыйыкъ болджап салады. Ю чюнчю билгичге барыб, хапарларын айтханларында, ол джалчысын ча-къырыб, атха джер салыб хазырла деб буйрукъ бергенди. Анга баргъан адамла бизгеуа не джууаб береседегенлеринде, аны не джууабы барды, къачаргьа керекди, дегенди. * * * Элчи кишини къызы уллу шахарда окъургъа кириб, аны бошагьандан сора, анда ишлерге джарашыб, къапыб кетгенди. Арадан эки джыл кетиб, отпускасында юйюне келгенди. Бир кюн атасы «Къарачай» газетни окъуй тургъанлай, къы зы тилеб, аны къолундан алыб, тёрт бетин да аулаб, къараб чыгъыб: Чыртда джукъ ангыламайма, — деб газетни 95

ызынаузатханды. Атасы джюреги ушатмагьанын ичинде тыялмай: — Энди бир келиринге бизни танырыкъ болмазса, — дегенди.

Джылы келген эркиши поликлиникада башхала бла бирге сакълаб туруб, кёзюую джетгенинде, врачха киргенди. Доктор джаш иги тинтиб, къараб чыгъыб: — Акъсакъал, бир-эки айны алгъаракъ келсенг, керекэди. Ёпкелеринге сууукъ чабханды, ол сагьатда дарманла бла боллукъ эди. Энди дженгил больницагъа джатмасанг, боллукъ тюлдю, деб бетине къарайды. Ол киши баш энишге къараб: — Къойчукъла тургъан бауну башын джангыдан джабатураэдим. Биртёрт-беш кюнден больницагьа алай барсам, къалай болур? - дегенди.

Иги тирилиги болгъан, джюнден тюрлю-тюрлю кийимле этиб, сатыб тургъан бир къатын, мийик кёкню тау таба джанында бурулуб-бурулуб, бир-бири юсюне къаланыб тургъан чыммакъ булуглагьа иги кесек къараб туруб: — Юйю къуругъан, ала джюн болуб джерге тюшселе, мени сау джылыма джетер эди, — де генди. 96

к к к

Район организацияланы биринде ишлеген киши ишден келгенден сора столгьа сапыннган ушхууурну къатына олтуруб: — Хапар айтайым, — деб тиширыууна къарагьанды. Ол да айт дегенча, эрини бетине джити къараб тохтайды: — Биз къызчыкъны тилегенлеринде бермей къойгьан Идрис улуну джашын тюнене республикадауллу къуллукъланы бирине салгъандыла. Джангылгъанбыз, — деб бармакълары бластолну къакъгъанды. Тиширыуу бир кесек тынгылаб: — Къызчыкъ аспирантураны бошаса деб, дыгалас этген эдик, ансын ол джашха ким сёз таба эди. Энди Аллах бла разыбыз деб билдирсек къалай болур? - дегенди. к к к

Эки джаны да разы болуб, той-оюн этиб, кюйюзле, байракъла бла джасалгъан машинала тизилиб, къызны джаш джаны алыб кетеди. Арадан сагъат да озгьунчу, къызны анасы бла атасыны эки эгечи, хапар билирге кимле барадыла, эки-юч машина къурагъыз, деб буйрукъ халда сёлешедиле. Къызны атасы апагьа тынгылаб туруб: — Да, бусагъатда къурманлыкъ этиб ашырдыгъыз. Энди эки-юч машина бла джыйылыб, не деб барлыкъсыз? — деб тамам кёлю бла ачыуланыб сорду. Атаны уллу эгечи: — Сёзге къошулуб айланма да, бар да, бир джерде олтур, — дегенди. 97

•к -к -к Джыллары да бирча, иги танышла, ичги сёзлерин джашырмай айтыучу экеулен ушакъ эте олтургъандыла. — Алан, бир зат айтайым, — дегенди бири экинчисине. Юйдеги ортагьа бир сёз салыб, тебе башласа, эрлай тыйыб къойгъан бир амал табханма, — деб ышаргъанды. Нёгери тамам кёлю бла: — Ай, юйюнге меннге да бир юрет. Аллай кюнле боладыла башымы алыб къайры кетейим дегенча. — Да, тынгыла сора Юйдеги апай къыза тебрегенлей, аны адамларындан къайсысы болса да бир экисин махгаб башласам, кёбге бармай сорушуб, сора бети джарыб башлайды, — дегенди. •к "к Je Кърал къуллукъдан чыртда хапары болмагъан бир джашны район дараджада бир ишге саладыл а Арадан кесек заман кетиб, атасыны къарнашы, барыб къолун да тутуб, бир алгъыш да этейим деб, элден район аралыкъгьа келеди. Кабинетни тышында олтургъан секретарь къызчыкъ, мен быллай адамыма дегенинде, ичкери кириб, эрлай ызына къайтыб, джаза турады, бусагьат бошарыкъды, дейди. Ол алай айтхандан сора эки къуллукъчусу кириб, иги кесек олтуруб чыгъадыла. Дагьыда ючеулен кириб, аладан сора бу киреди. Джашны атын да айтыб: — Не эте тураса, ишге, джорукъгъа юрене, тюзеле бара болурса, — деб алгъыш да этеди. 98

Столну ол джанында олтуруб тургъан къашын, башын да тюерек этиб: — М еннге мындан ары Токъмакъ Алиевич дерге керекди, — дегенди.

•к

"к

-к

Депутат болургьа деб, кеслерин теджегенлени юслеринден сёз баргьан бир джерде, ол кандидатланы бирини анасы да болгъанды. Аны джашыны юсюнден аман, иги да сёз айтыпмагъанды. Аны къаллайла эсе даушатмай, тынгылаб туруб: — Тоба, бизни джашчыкъны аллай бир болуму барды, ол къуру депутат болуб къалмай, къралгъа оноу этерге да боллукъду, — дегенди.

к * -к Джылы адам ортасына келген биреулен поликлиникада кёзю ую джетгенинде, эшикни ачыб, врачха кириб барыб: — «Ассалам алейкум» деб тохтагъанды. Доктор джаш башын да кёлтюрмегенлей, «хы» деб, къагъыт джазыуун бардыргьанды. Ол киши дагъыда бир кесекни сюелиб, ызына, коридоргьа чыкъгъанды. Ары кирирге сакълаб тургъанланы бири: — Былай дженгил нек чыкъдынг? - деб сор гъанды. Кетерге хазырлана, адамны саламын ала билмейди, сора ол не затынгы сау этерикди, — дегенди. 99

к к к

— Совхознусибирибкъуругхандыла Сора ди ректор бу джангы машинаны къалай алды? — деб биреулен нёгерине соргъанды. Ол ышаргъан да этиб: — Сибирген заманда анда-мында къапгъанларын джангыдан сибириб, мынга бериучюле да бардыла, — дегенди. ■к -к * Больницаны баш врачына биреулен кириб барыб, салампашыб олтурады. Сора: — Биз бир элчилебиз, атангы иги таныйма. Сенден бир болушлукъ излеб келгенме, деб тохтайды. Баш врач да: — Къайдам, мени къолумдан келлик зат эсе, — дейди. — Джанынг ауруса болуш урукъса. Келин алыргъа къыз излей эдик. Тиширыула баш бла, тюб бла бу больницада ненча къыз ишлегенин, джашауларын, болумларын билгендиле. Ала барысы да сени къолунгда ишлейдиле. Энди бизге къайсын теджер эдинг, — дейди. Врачачыууракъ да болуб, кюллюгюн кючден тыя: — Мында ишлеген къызланы къайсысы да сени джашынга барыргъа хазыр болуб тургъанларын къайдан билесе? — дегенди. к к к

Къарт аммагьа энтда бир туудукъ къызчыгъынг барды деб, хапар айтхандыла. Сора ол атына не юо

атагьансыз деб соргъанды. Джульетта дегендиле. Амма тынгылаб туруб: — Джён эт деб, малны этин атамай, Д>кандет деб къойсагъыз болмаймы эди, — дегенди. •к к -к

Бир киши сенегине саб салыргъа деб, узун чёртлеуюк таякьны бычакъ бла ариулай тургъанлай, къангкъылдаб, бау табадан бир тауукъ учуб чыгъады. Ачы тауушну эшитген болур эди, ол кишини тиширыуу юйден чыгъыб: — Мен сеннге ненча кере айтхан эдим, аны къайдан чыкъгъанына бир къарай тур деб, худж у къаллыкъны къайда гаккы табханын билмей къалдым, — деб тамагъын бошлаб, иги къычырды. Ол киши къатыны таба къарагьан да этмей, джумушун бардыра тургъанлай: — Бусагъат гугуруккугъа сорайым, ол билликди, - дегенди. * * * — Оллахий, юйдегиден хайыр джокъду. Эки ийнекни да кесим сауама. Джыл да келе барса, къарыу да, саулукъ да кете барады, — деб бир киши хоншусуна хапар айтханды. — Юйде келининг, къызынг да бардыла да. Болушмаймыдыла? — Къыз конторда ишлейме деб, тырнакъларын къызыл бояйды, келин да анга эришиб, мен школда ишлейме, дейди. 101

— Да, ала айран, сют ичмеймидиле, джаубышлакъ ашамаймыдыла сора? — Тейри, ашагъанда да алай ашайдыла, мен нге бир-бирде къуру чайкъагьан айран къалыб кетеди, — дегенди. •к "к -к — Къулакъларым бу арт кёзюуледе бегиб, иги эшитмейдиле. Бир джаны бла алай иги болур дейме, — деб ышара, биреулен нёгерине хапар айтханды. Ол да иги къычырыб: — Ай, юйюнге, къулакъланы эшитмегени къалай иги болады? - деб тамам кёлю бла соргьанды. Сора ол КИШ И: — Алан, юйдеги бир затланы ортагъа салыб къычырыб, мен да анга ачыулана джашай бара эдим. Энди ауузу къымылдагъанын кёреме, не айтханын а ангыламайма да, джууаб этмей, ох, деб, тынч турама, — дегенди.

•к

-к

Татлы эки тенг бир тийреде ёсюб, школда бирге окъуб, институту да бирге бошагьандыла. Окъуулары бла байламлы узакъда, экиси эки джерге пошгендиле. Кюнлени биринде телефон бла бири экинчисине юйленнгенин айтханында, ол бек къууаныбалгьышлайды. Арадан иги кесек заман озуб, ол бирси да телефон бла юйленнгенин айтыб, къыз онглу джерде ишлегенин, кеси да тёрт тилни билгенин айтады. Аны хапарына тынгылаб бо102

шаб, сора бу джаш анга да эшитдире джылайды. Сора ОЛ: — Мен сени ангыламайма, къууаннган этерикди десем, джылагъан этесе, — дейди. Бу джаш: — М ен бир тилни билген бла не этерге билмей, къайры болса да кетерча болуб турама. Сен тёрт тилни билген бла къалай джашарыкъса, деб аны ючюн джылайма, — дегенди. •к * "к Юй иеси киши узун бауну ичинден чыгъыб: — Эй, юйдемисе, бери къара, — дегенлей, тиширыуу коридоргьа чыгъады. — Мен салгъан зат орнунда турургъа мадар болмай къапды. Чёгючню излеб табалмайма, кёрмегенмисе? — деб, анга иги тауушун кёптюрюб сёлешеди. Ол не айтыргьа бипмей: — Къолунгдагъы не затды? — деб сейирсиниб сорады. Киши къолунда чёгючге къараб, чырт джукъ айтмай, ызына бурулуб, кеси алпына: — Алан, мен тайыша башлагъан кёреме, — дегенди. •к -к -к Бир алим кёб адам джыйылгьан джерде ичкини зараныны юсюнден сейир лекция окъугьанды, талай соруугъа да джууаб бергенди. Энтда сорлугъу болгъан бармыды деб, залгьа къарагьанында, джылы къыркъ джылгъа джууукълашхан бир эркиши ёрге туруб: юз

— Сиз, ичкини палахы бла эр бла къатын айырылыб къалыргьа боллукъду, дедигиз. Аны ючюн къаллай бир аракъы ичерге керекди? - дегенди. *

Биреулен тиширыуун да биргесине алыб, къызыны къайын атасы больницада джатханын эшитиб, ары баргъанды. Саламлашыб, хапар соргъандан сора, тиширыуу экиси да кёлтюрюб келген сумкаланы къотарыб башлагъанды. Тумбочкагьа сыйынмагъанында, хантланы орундукъну аллына тизе башлагьанлай, врач кириб келгенди. Ол сауутлагьа къараб, ышаргъан да этиб, биченчи джыйыннга келгенчады чотугъуз, — дегенди. *

Къаллайла эсе да джылы келген биртиширыуну телефонуну номерине тюшюб, сатыу-алыу бла кюрешген аманлыкъчы къауум тыш къралгъа Танзаниягъа сёпешиб тургьандыла. Кюнлени биринде связдан 3000 сом тёлериксе, Танзаниягъа сёлешгенсе, деб билдиредиле. Ол да: — Танзилия деб, мени не къызым, не эгечим джокъду. Сора ким бла къалай сёлеширге боллукъма, башхагъа джангыласыз, — дегенди. *

Совет властны ал джылларында бизде бир об ласть тамада район тамаданы кесине чакъырыб, 104

ишни юсю бла анга хыны сёлешгенди. Гитче тамада анга д>кууаб къайтарыргьа юорешгенинде, сора ол: — Сени бла эшекни ортасында не барды, — деб аны бетине къарагъанды. Гитче тамада кёб да сагъыш этмей: — Стол барды, — дегенди. * * * — Къалай ётдюрдюнгДжангы джылны? — деб соргъанды биреулен танышына. Ол адамны бети да тюрлениб: — Алан, Джангы джылны кечесинде нетилесенг, ол къабыл болады, дей эдиле. М а эки джыл болады мен тилегенли, къабыл болмайды, — деб къашын-башын тюйгенди. — А, не тилейсе? — Бачхамы аягъында орамда хоншуму тюкенине бир от тюшсе, деб тилейме. — Сора нек? — Тюкенни ачхынчы джылы саламлашыб, къол тутуб, тынчлыкъ-эсенлик сора эди. Энди къарагъан да этмей, башын силкиб къояды, — дегенди. ■к к "к Бир тиширыу эртденбла кюзгюге къараб, кесин тюзете, аны таба къарагъан да этмей эрине: — Тамбла мени туугьан юонюм болгъанын би лесе, бюгюн не этеринги ангылай болурса, — деб кукаланады. — Ариу билеме. Бир айдан бери сеннге айта5 З ака з 1325

105

айта тил джаууму тауусуб тургъан кёнчегими бучхакъларын кесдирирге мастерскойгъа элтирикме, — дегенди.

"к

Автобус тохтаучу джерде эки таныш тюбешиб къапгъандыла. Бири экинчисине нек эртделегенсе? — деб соргьанында: — Алан, меннге бир иги тынгыла, — дегенди. — Сен да бек ариу бипесе, аякъ юсюне миннгенли ишлейме. Пенсиягъа чыкъгьанымда, юйдегиден эсе меннге аз ачха чыгъаргьандыла. Ол а джашауунда ара ишге бир кюнню да бармагьанды. Былай нек болады деб, тебрегенме районнга — собесге. Нёгери: — Сен ары баргьынчы иги сагъыш эт. Аны пенсиягъа чыгьаргьан заманда бир кесек дыгалас этген болурму эдигиз, — дегенди. * * * Бёлек адам олтургъан джерде ичлеринден бири къатындагьына айланыб: — Алан, сен анатилибизни, газетибизни башхаладан эсе айырыб сюесе, багъалатаса, дейдиле. Ол кертимиди? — деб сорады. Сора нёгери: — Тюз айтадыла. Анамы сюеме да, аны ючюн бек сюеме, багъалатама. — Да, анабызны биз да сюебиз, — деб ышарады. — Ананы къуру кесин сюйюб, аны тилин, ол тилде джазылгъанланы сюймегенни не да багьалатмагьанны мен ангыламайма, — дегенди. 106

Элчи киши мапларыма аш салайым деб, бачхада биченни къатына келгенлей, аны бир джанында таууш эшитиб, акъырын барыб къарайды. Джашы тобукъланыб, кеси аллына сёлеше, кюле тургъанын кёрюб, эрлай юйюне кириб, тиширыууна, джашны юйю къуруб турады деб, хапар айтады. Ол эрлай тышына чыгьыб кетиб, кюле, къайтыб келеди да, хапарны келтиреди: — Тилерге къалгьанында, экибизни пенсиябызны да бергенем да, анга мобильный телефон алыб, аны бла сёлеше турады, — дейди. Ол киши ангарылыб: — Аман бла мобиль болугъуз, мен аны башы тайышыб башлагьанды деб, къаллай бир къыйналдым, — дегенди. * * * Республикадан, райондан датамадала келиб, бир элде уллу джыйылыу барды ргьандыла. Элни тамадасы, бирси келгенле бюгюннгю джашаугьа байламлы сёпешиб, иги кесек заманны аладыла. Энди айтыры, сорлугьу болгьан бармыды дегенлей, бир алаша кишичик ёрге туруб: — Бу пенсиялагьа эки-юч айда къошарча бир мадар этигиз, багъаланы ёсюб баргъанларын кёресиз да, деб олтурады. Башындан келген тамада; — Тюз айтасыз акъсакъал, Москва да, биз да кюрешебиз, ачха дыккыды, барына да джетдиралмайбыз, — дегенлей, ол биягьы ёрге туруб: — Алайды дейик, сора район тамадаланы 5‘

107

бириме деб айланнган, кертиси да алай болур. Шалбарсызулу Схакъ Сеитни джашы бир джыл ны ичине эки этажлы мазаллы, къызыл кирпичден юйню ишлеб сирелди. Анга ачха къайдан табылды, бир тынгылы джууаб бер, — дегенди.

•к

"к

-к

Орамда кетиб баргъан ючеуленни бири, сол джанындагьына айланыб: — М а бусагъатдаулпу сумка бла бир ачха табсанг, не этерик эдинг? — деб соргъанды. Ол кёб да сагъыш этмей: — Сумканы да алыб, къатынымдан башымы алыб къачарыкъ эдим, — дегенди.

* * * — Дунияны башында илмуну кючю этмезлик зат джокъду. Майна, адамны къолу ишлеген аппаратла айгъа, Чолпан джулдузгъа дери джетдиле. Джангыз бир зат барды адамны ангысы, кючю, акъылы джетмезлик: апам чексизди да, джулдузланы ненча болгъанларын билирге ма дар джокъду, — деб сёлешгенди биреулен. Анга тынгылаб тургьанланы ичинден замансызлай чачы агьар-гъан бир джашыракъ адам: — Тейри, мени къайын анам къолгъа апса, ол джулдузланы бек ариу санаб берликди, — дегенди. 108

•к -к -к Эри бла къатыны бачхада хане эте, сёлеше да тургъандыла. Сора къаллайла эсе да къатын алгьан, эрге баргъаннга джетгендиле. Эри: — Ий, ол, баш орамда джашагьан Оданай къойгъан къатын ол баргъанындан да кетиб, джангыдан эрге чьисъгъанды дейдиле, кертимиди эке, — деб тохгайды. Къатыны эрлай: — Баргъан болур, Оданай тёртню-бешни ауушдура тургъан заманда, ол да юч-тёрт кере эрге баргъанлыкъгъа не боллукъду, — дегенди. *

— Алан, Хуштуну джашы сизге джууукъ джетемиди? — деб соргъанды биреулен къатындагъына. Сора ол бети да джарыб: — Къысха эт адамыбызды. Тири, кёзю джаннган, юлюшюн ала билген джашды, — дейди. Соргъан ашыкъмайын: — Тейри, аллай тирилиги болуб урлагьан бо лур атамы ийнегин, — деб бетине джити къарайды. Бусагьатда аны махтай тургъан бир джанына къарай: — Энди тюзюн айтсам, барыб, келиб тургъан джууукъ тюлдю. Къайда эсе да бир ийис джете болур, — дегенди. *

Юй иеси киши кеси джангыз телевизоргъа къа рай тургьанлай, телефон зынгырдайды. Трубканы 109

алыб, «тынгылайма» дегенлей, бир тиширыу джукъ да сормагьанлай, сёлешиб башлайды: — Ий, къызчыгъараайланасыздегенлери кертимиди, бизге да билдирмей. Бу телефонну тюз алмагъанын айтмай, бир кесек безири келиб: — Да, тюздю, — дейди. Тукъумлары кимди деб соргьанында, ауузуна келген бирни айтады. — Атасы, анасы бармыды? Джаш джукъда ишлеймиди? — Бардыла, джаш да взрывпромда ишлейди. Темир чыбыкъны ол джанындагьы: — Оу, мен джарлы, ол юйлени атылтыучу джермиди? -Хо. — Да, сизге къан джаууб турады да, — деб тебрегенлей, бу кюллюгюн тыялмай, рычагны басыб къойгъанды.

•к -к * Къарачайда эртдеден келген кёб акъыл сёз барды, алай а аланы бир къауумпары тюз тюл кёреме, дейди биреулен. Алайдагъыланы бири не ючюн айтдынг алай деб, соргьанында, ол да хапарны джасайды: — Иши болмагъан итлени суугъа сюред'и дейдиле. Ишим джокъ, сора бир кюн ол сёзню кертилигин сынайым деб, тийреде беш-алты итни бирге джыйыб, Къобан таба сюрюб тебрегенлейиме, меннге айланыб чабдыла да, башымы кючден алыб къачдым, — дегенди. 110

Джылы келген къартны джашлары, къызлары да бу элде джашагъандыла. Бир джашыны ишлегени, джашагьаны да Москвада болгъанды. Эртдеден ауруб тургъан къарт бир кюн уллу джашын кесине чакъыртады. Джашы келиб, аз-аз сёлеше тургъандыла. Сора къарт: — М ени халым таб тюлдю, юйню уллусу сенсе, аманат этеме, ол Москвадагъыны джашчыгъын къарачайчасёлеш ирге юретмей къоймагъыз, — деб терен солуб тохтады. — Атам, джылы бола эсе, кесим барыб, алыб келликме. Мында сабийле юч-тёрт айгъа бек ариу юретирикдиле — деб, сора эрлай ёрге туруб, суууб башлагъан санларын къоллары бла сылаб, мангылайындан ба этди. Кёзлери джыламукъдан толуб, эшиктаба айланыб, бери дженгил келигиз, — деди.

-к

Бауда джыйылыб тургъан бузоу къаллайла эсе да чыгъыб кетиб, джангы чагъыб келген бачхагъа кириб, чабыб болгъанны къатышдыргъанды. Келини бла алай таб джашамагъан юй иеси тиширыу орамдан кириб келиб, аны кёрюб, ачыуланыб, юйде кеси джангыз къалгъан келинини атын айтыб, тамагъын бошлаб къычыргьанды. Ол да хоншуларына кириб болгъанды. Сора къатын: — Ичиме джыйыб тургъан сёзлени айтырча таблыкъ тюшгенлей, муну джокъ болуб къалгьанына бир къара, джокъ боллукъну, — дегенди. /11

•к "к "к Бир алим къарачай-малкъар тилни тюрк тилле бла байламлыгьыны юсюнден илму иш хазырлагьанды. Сора сен да бир къара деб, нёгерине бергенди. Ол аны ариу окъуб чыгьыб, былай дегенди: — Ма бу темагьа байламлы «Къарачай» газетде чыкъгьан статъяланы билеме. Подшивканы алыб, алагьа да бир къара дерик эдим, — деб сёзюн бошайды. Ол алим киши эшитмесин дегенча, тёгерегине къараб, тауушун да акъырын чыгьарыб: — Алан, сенден джашырмай айтайым, мен ол газетни алмайма, — дегенди.

•к к к

Бошбоюн, ауузуна келгенни урдура айланнган биреуленни гитче къарнашы къыз къачырыбкелгенди. Кёб да турмай, эки-юч машина бла бир адам келиб, къаллайла эсе да келишмей, къызны сыйырыб кетгендиле. Ол киши юсперине суу къуйгъанча болуб тургъан кесини эт адамларына айланыб: — Меннге къатыныны не айтханын да этеди дейсиз, алай этмей не этериксе. Къатын къурагъан алай тынч болмагьанын кёрдюпоз да? — дегенди.

к к к

Джылы келген киши диванда олтуруб, мынчакъ тарта тургьанлай, гитче келини эшикден кириб 112

келиб, стол юсюнде газетлени баш джанында тургъан «Къарачайны» алыб, джайыб, тенг этиб, джырта тебрегенди. Сора къарт: — Тохта, некджыртасааны, ол бирси газетни ап, — дейди. Келини ол айтханча эте: — Аття, сен аны окъуб бошагъан эдинг да, — деб анга къарайды. — Хо, барысын да окъугъанма, алай а «Къа рачайны» «джыртдырлыкъ» тюлме, — дегенди. -к -к -к Совет властны заманында бир къарачайлы бла грузинли ауузланыргъа деб, хант юйге киредиле. Стол джанына олтургъандан сора къара чайлы нёгерине тауушун да акъырын чыгъарыб: — Ма, ол мюйюшде олтургъан ючеуленни къара костюму болгъан, сырты да бери айланыб тургъан бизде райкомну экинчи секретарыды, — дейди. Грузинли аны таба къараб сора: — Ол коммунист болур не-е? - дегенди. •к -к -к Сабийлери болмагьан эр бла къатын дауурсюйюр эте джашай баргьандыла. Бир кюн ол киши къайда эсе да журнапда сабырлыкъ, рахатлыкъ болмагъан юйде джашагъанны нервалары бош апыб, саулугъу болмайды, деб окъуйду. Юйде тынч тургъан кёзюуню мараб, къатынына ол хапарны айтады. 113

Сора, кел юч кюнню чыртда бир-бирибизге джукъ айтмай тынч туруб кёрейик дегенлей, къатыны аны таба хыны къараб: — Сау юч кюнню сени джытча кёзлеринге къарабтурсам, аз сюймез эдинг, — дегенлей, эри да шиндикгеузалды.

к к к

Бир юйге джангы келин келгенди. Берне чачылыб, джыйын кетиб бошагъандан сора, экинчи кюн эрин тиширыуу ичкери чакъырыб, орундукъгъа иги къалау болуб тургъан бернени кёргюзюб, была сеннге келгендиле, дейди. — Ол киши ашыкъмайын алагъа къараб, бир—эки затны да юсюне кийиб кёрюб: — Быланы ичинде меннге тенг болгъан зат джокъду, — деб разы болмагъанын билдиреди. Къатын тауушун кёлтюрюб: — Ала сени юсюнге тенг болгъанында, къалгъанында тюлдю иш, иш аланы багъалары уллу, сыйлы затла болгъанындады, — дегенди.

к "к ie

Олтуруб лахор эте тургъан эркишилени бири къатындагъыны имбашына къолун салыб, ойнары келиб: — Бю гече тюшюмде сени алыныб кёргенме, — деб ышарады. Ол, эрлай сёлешиб къоймай, тынгылаб, сора: 114

— Энди аллай айтыу барды, адам акъылындан тайыша тебресе, бу сен айтханча тюшле кёрюб тебрейди, — дегенди. •к -к -к Адебни, намысны юсюнден сёз баргъан бир джерде бир адам былай дегенди: — Мени джамагьат къабырланы туурасында джашагьанымы билесиз. Хар ингир сайын дегенча бир-эки машина бла бир джаш адам келиб, тюз къабырланы буруууну къыйырында кечеги стол къураб, ахырында дауур-сюйюр болуб чачыладыла — деб, джюреги къыйналгъанын билдиргенди. Алайдагьыланы бири баш энишге къа раб тургъанлай: — Юйлери къуруб, замансызлай бурууну ары ичине тюшюб тохгаргъа излей болурла, — дегенди.

•к * * Налог инспекцияда ишлеген тамадаланы бири интервью алгьан радиожурналистни сорууларына джууаб бере, ол да аланы пленкагьа тюшюрюб баргьанды. Журналист бир джерде, бусагъатда айтханынгы былай тюз тил бла джангыдан къайтарыб айтсанг деб, джазыуун тохгатханды. Сора тамада: — Муну сен алай дженгил ангылаяллыкъ тюлсе — деб, анга къараб ышаргьанды. Интервью ала тургъан: — Да, мен ангыламасам, радиогъа тынгылаучула не зат ангыларыкъдыла, — дегенди. 115

* * -к Совет властны заманында айтылыннганны эте, бир газетчи тауда къойчугъа интервью алыргьа баргьанды. — Америкада Анджела Девис деб, бир тиши рыу кесини къралында демократия сакъланмайды, къара шилли миллетлеге тюз къарамайдыла дегенча сёзле айтханы ючюн, тюрмеге джыйыб иймейдиле. Сен анга къалай къарайса? — деб соргъанды. — Мен айтханча джазарыкъмыса газетге дегенинде, «Хо» — деб джууаб береди. — Алай эсе, Американы президенти Андже ла бла кёб ойнамасын. Ол аны башына бош этмесе, биз анга исси къабдырыргьа боллукъбуз, деб газетге алай ур, аны окъуса, башына акъыл дженгил джыяр, — дегенди. к к -к Тышына чыгьыб джашагьан къызы бла бир къатын бюгюнлюкде джашауну къыйын болгъаныны юсюнден сёлеше тургъанды. Сора эсине бир заттюшгенча, джылы ышарыб, анга айланыб: — Къызчыкъ, къайын атанг сизни къолугъузгьа къараб джашайды да, ангахаман кесинги ариу кёрпозтюрча сёлеше тур, иги пенсия алгъан хапарын айтхан эдингда, — дегенди. к

к к

Бир элде джашагьан къыз бла джаш бир-бирлерин сюйюб, джаратыб, джашауларын бирге этерге излейдиле. Адетдеча, джаш джаны кепе116

чиле джибереди. Ала нек келгенлерин айтханларында, сёзню къызны анасы алыб: — Кёрюрбюз, ашыкъгъан джерибиз джокъду, къызымы разылыгъын кесим соруб билликме дегенча, сёзлени айтады. Келечиле да аны бла эшик таба айланадыла. Ала кетгенден сора къыз ны атасы, тиширыууна айланыб: — Атасы, анасы бир тынч огъурлу адамла, джаш да устаз, школда ишлейди. Мен сени ангыпамайма, алай тюрлю нек сёлешдинг — деб, бетине джити къарайды. Ол эрнин чюйюрюб: — Сен не билесе, мен эшитген хапаргъа кёре, аланы къоллары джукъады, — дегенди. *

Бир ауругъан поликлиникагъа келиб, врачха киргенди. Кабинетни иеси: — Ненгди къыйнагъанынг? - деб соргъанды. Ол: — Башым чачылады, бу бурун суу да тохтаусуз келеди, — деб анга къарагъанды. Доктор иги тинтиб къараб, сора бурнуну ичине тамызырча суу дарман, таблеткапа джазады. Ауругъан кете тебреб: — Шо, айыб этме, сен кесинг былай аурусанг, не этесе? - деб соргъанды. Врач, ышаргъан да этиб: — Эки къолджаулукъджюрютеме, — дегенди. •к -к "к Къызы эрге кеттен юйде хоншу къатынлаушакъ эте, атасы, анасы да иги адамладыла, джаш да баш 117

алдатмай ишлейди. Аллах толу юйдеги этсин деб, алгъыш эте олтургъандыла. Сора ичлеринден бири,— Нелери да иги болур, ёзге, мен тукъумларын джаратмайма, — деб силдегенди. — Да, сени къарт ананг да ол тукъумдан шойду да, — дегенлей, къатынны бети тюрлениб: — Аны уа къайдан билесе? - дегенди. "к "к ic Керексиз, аман хапарланы джаяргъа сюйген бир къатын, арбазын сибире тургъанлай, тюб орамда биреулен тракторуна от алдырыб, ол да толу ишлемей, «тр-тр-тр» — деб, иги кесек баргъанды. Къатын къолунда сибирткиси да тургъан лай, хоншулары таба айланыб, хахайны басханды. Малларына аш сала айланнган хоншу киши бачхадан бери къараб: — Не болду? — дегенинде: — Эшитмеймисе, майна анда автомат тауушланы, бир-бирлерин къырдыла. Ах, мен джарлы, кимлеге эсе да къан джаудурдула, — дегенди. •к "к -к Чачымы къыркъдырайым деб, бир къашхабаш парикмахерскаягъа киргенди. Уста эрлай къыркъыб, одеколончукъдабюркюб, быллай бир сом деб, этген ишини багьасын да айтханды. Киши уста айтхан ачханы тюз джартысын бериб, сау къал деб, чыгъа тебрегенлей, ол бирси: 118

—Тохта, ачханы къуру джартысын бергенсе, къалгьаны уа, — дейди. Ол ышаргьан да этиб: — Башымы джартысы джокъду сора, толу башха санаб, нек тёлерге керекме, — дегенди.

■к

Азияда кёчгюнчюлюкде болгъан ал джылларыбызда бир къыргьыз элде джашагьан аптыджети юйдеги болгьанды. Аладан эки юйдегини тмширыулары къаллайла эсе да тюйюшген этгендиле. Аланы дауурларына бир къыргьыз тиши рыу юйюнден орамгъа чыгьыб: — Анда — Кавказда тюйюше келсегиз болмаймы эди, — дегенди. •к к -к Хоншу болуб джашагьан эки киши къарачай концерт келгенди, бир къарайыкъдеб.Джарыкълыкъны юйюне келгендиле. Была излегенча ийнарла кюуле, эски джырла, тартыула болмай, бюгюннпо музыка инструментле бла джырлагъанларын джаратмай чыгьыб кетгендиле. Паркны ичине джетерге, алларына таныш киши чыгьыб къалады. Ол къайдан келесиз деб соргьанында бири: — Къарачай концертге келебиз деб, башыбызны кючден алыб чыгьыб келебиз. Туч кастрюпланы башпарын, багъыр сахан табакъланыууакъ илкичлеге илиндириб.узун саблары болгъан чёпошчюкле бла тюйюб тебредиле да асыры уллу тау119

ушдан къулакъларыбыз сансыб, башыбыз ауруб, кючден эшикге чыкъдыкъ — деди. Таныш киши: — Башхала да кетдилеми? — дегенинде: — Къайры, бу джаш къауум асыры къууаннгандан ёрге туруб, харе ура эдиле, — дегенди.

* * * Джылы джетиб, бир киши пенсиягъа чыгъаргъа къагъытларын джыйышдырыб, сора собесде ишлеген хоншу джашха баргъанды. — Иги джашча мени пенсияма былай иги джан аурутуб бир къара, нохта бауун да этерикме, — деб ышарады. Джаш: — М ен бу къагьытлагьа кёре, алай чыгъарлыкъма, аланы къошуб, къоратыб этерге болмайды, — деб билдиреди. Сора ол киши,— Сени ананг, джашчыкъ пенсияланы къалай сюйсе, алай этиб къояды, деб айтыучанды да, — дегенди.

* * * Шахарны ара майданында белек адам сёлеше тургъанлай, къатлары бла озуб кетмей, бир тамада, алагьа къайтыб, хар бирини къолун тугуб, тынчлыкъ-эсенлик соруб, алай кетгенди. Аны ызындан къараб тургьанланы бири, бу кёб турмай кетерикди дегенинде, къайдан билесе деб соргьандыла. 120

Ол К И Ш И : — Быллай тамадапа ишден кетериклерине ажымсыз болсала, саламлашыучу, ышарыучу бо луб къаладыла, кесим кёргенме, — дегенди.

•к -к -к — Айпыгъыбызны апаэсек, къызчыкъгъа бир джукъ алайыкъ ансын, юсюне къаблары болмай къалгъанды, — дегенди эрине бир тиширыу. Эркишиси ол айтханны ушатмай: — Аны кийимлеринден шкафла, шифоньерле тыкъ-тыкълама болуб, башха джукъ сапыргъа да мадар болмай къалды, не, ала джетмеймидиле кёлюнге, — дейди. Тиширыу алай айтханын онгсунмай: — Модаланы тохтаусуз тюрлениб баргъанларындан сени не хапарынг барды, — дегенди.

Джел ауруудан кёб джылны инджилиб тур гъан киши, путёвка табыб, анга да ачха къошуб, санаторийге баргъанды. Анда суулагъа салыб, хайт деб иги джарагьандыла. Ю йюне келгенден сора, Аллах айтса, энтда бир-эки джыл барсам, маджал боллукъма деб, къууаныб къатынына хапар айтханды. Ол бетин да бир тюрлю этиб: — Джараб бара болурла, алай а энди кюнню бузуллугьу бла къаллыгъын кимден билликбиз? — дегенди. 121

•к * -к

Бир тиширыу, эркишисини юйюнден эсе, тышында кёб айланнганын джаратмай, адетича бир кюн ол къайры эсе да тебрегенлей, кесин тыялмай: — Хазырланнганынг чабар атчады, деб хыны къарагьанды анга. Эри да кёб сагьыш этмей: — Сени бет тюрсюнюнг да къабар итчады, — дегенди.

к к

Тёртеулен, машина бла бир джумуш чыгьыб, джолоучу болгъандыла. Бир уллу элни къыйырынаджетерге, ичлеринде джылы келген бир киши: — Мен шофёр болуб ишлеген заманда, ма былайда бир иги хант юй болуучан эди, — дей ди. Гульда олтургьан: — Ол хант юйню эртде джабхандыла. Энди алайда сын ташла этген цех ачхандыла, — дегенди.

к к -к

«Жигули» къызыл светофоргьа тохтамай ётгенинде, ГАИ-чи таягъын кёлтюрюб тыйды. Ичинден бир джаш тиширыучукъ бла эркиши чыгьыб, сора бир-бирлерине къычырыб башладыла Ин спектор алайгъа джетерге тохгайдыла Сора ти ширыу экисине кёзюу-кёзюу къараб, былай деди: 122

— Эки къыз кетиб баргъанлай, алагъа къарайма деб, аплында къызыл джаннганны кёрмей ки риб кетди. Айыбына джолукъдур. Мен къачаннга дери былай бла джашарыкъма, — дегенлей, эркиши ауузуна келгенни къуюб башлады. Автоинспектор башын чайкъай, алагъа хыны къараб, къагъытларын да ары узатыб: — Былайдан ары бир къорагъыз, — дегенди. •к

Ю ч кюнден къайтарырма деб, бир киши хоншусундан ачха алгъанды. Экинчи кюн кече арасында телефон бла ол берген ачхамы къайтарсанг, дейди. — Тамбла бир мадар этерме, бусагъатда къайдан табайым. — Алан, меннге бусагъатда керекди. — Да, танг атарыкъ болур. Телефон чыбыкъны ол джанындагъы бир ке сек тынгылаб: — Да, къайдам, — дегенди. ■к * "к Биреулен къыз чыгъарыб, кёб турмай кюеу да кёргюзтеди. Арадан эки-юч ай кетиб, бир кюн иги танышы тюбеб къалыб, хапар сорады: — Кю еу юйню бир бапасыча болады деб, апгьышны да къутуртхан эдиле. Билгенча айтхан кёреем. Юйде джашны туура эгиз нёгерича бирди, — дейди. — Алай дегенинг? — Бизники ичкиге башын салыб, адамгъа тынгыламагъан бир джарлыды. Джангы кюеу да туу ра аныча кёреем, — дегенди. 123

•к -к * Юй иеси киши шахаргьа бир джетиб, эрлай къайтырыкъма деб кетиб, иги къарангыда джыйылды. Къайгъылы болуб тургъан тиширыууна ышаргъан да этиб, былай хапар айтханды: — Автобусха билет алыб къарагъанымда, энтда бир отуз минут заман бар эди. Сора темир тюкеннге да бир къарайым деб, ары бардым. За ман джетиб, келиб автобусха миндим. Бир заманда къарасам, черкес элге бара турама. Не этерик эдим, ызыма къайтыб келдим. Ол а алай болгъанды: мени сагъатым артха къалыб тургъанды. Ол мен минерик автобус кетиб, аны орнуна аллай бир келиб тохтагъанды. Аны джазыууна къарамай, Джанибек Чегемге баргьанча чер кес элге барыб келеме, — дегенди.

Къызы къачыб кетген бир къатын, хоншудан, джууукъ джетгенледен тёрт-беш джашны къураб, барыб, сыйырыб келигиз, деб джибереди. Кесим сюйюб келгенме деб, чыртда унамагъанында, джашла кете тебрегендиле. Сора талай адам аланы ортагьа алыб, джюзюшер грамм эт мей, иерик тюлбюз деб, столгъа олтуртадыла. Ала тарта, джангы бишген этден къаба, иги ке сек олтургъандыла. Ала алай эте тургъанлай, ана сы келиб, къызын экиден бир эталмай, ауузу от чагьа, къолунда да къазыгъы бладжашлагъа киргенди. Арам-къарам этмей, столгъа къазыкъны бегитиб, былагъаайланнганлай, джашланы кими 724

шиндикни, кими столну юсю бла секириб къачадыла. Экинчи кюн эртденбла не болдугьуз, деб соргьанларында, джашланы бири: — Элде къызланы барысы да бир кюн къачыб кетселе да, энди бирини ызындан бармам, — де генди. •к -к -к Къарт киши джумушакъ диваннга таяныб, юч джыл болгъан туудукъчугъун кесине къысыб, тауушун бек да чыгъармай, джырлай тургъанды. Аны эшитген болур эди бирси печден джылы аныча бир тиширыу эшикни ачыб, бери къараб: — Ий, не этесе? — деб соргъанды. Къарт анга ышара: — Сен джангы джетген бир ариу къыз эдинг, ауузуму ачыб, сёз айтырча базмай, ичим кюйюб айланнган кюнлени биринде, бир тойда, ариу, мор чепгенинг да юсюнгде, аз ышара, меннге джити къарагъан эдинг. Ол кюн огъуна ма бу джырны этгенем. Андан бери алтмыш джыл озса да, муну бир да унуталмайма, — дегенди. к к к

Бир джаш уллу сумканы къолуна алыб, орамгъа чыгьыб, арлакъда сёлеше тургъан эки хоншу тиширыуну къатларына барыб, аланы бирини джашыны атын айтыб, «юйдемиди?» деб сорду. Туура ол кёзюучюкде сумканы ичинден «къоокъ», «къоокъ», деген таууш чыкъды. Джашын соргьан 125

тиширыу «хо, юйдеди, сумкангдагьы бу таууш не затды?» деб сорду. Ол къолундагьына къараб, аланы юйлери таба айлана: — Сагъат онекиде тёбени тюбюнде тапай джаш джыйылыб, гугуруккучуланы тюйюшдюрлюкбюз, — дегенди. •к "к •к Автобус тохтагьанлай, орта сюремде тургъ ан иги танг санлы бир тиширыу, ёрге туруб, чыгъаргъа излеб тебреди. Ал джанында сюелиб тургъанла анга дженгил джол бермедиле. Башха шиндикде олтургъан бир къатын,— Бу асыры базыкъды, барыгъыз да тышына чыкъмасагъыз.аллынаатлаяллыкътюлдю, — деб кеси аллына кюлдю. Ол тиширыу да анга къараб: — Аллахха шукур, сенича сыппа тюлме, — деб тышына чыгъыб кетди. Апайда олтургъан бир къарт къатынны имбашына къолчугъун салыб тургъан туудукъчугьу — беш-алты джыл болгъан къызчыкъ: — Ання, ой ання, «сыппа» — деб негеайтадыла? дегенлей, адамла ышарыб, джарыкъ болдула. Амма кюлген да этиб: — Ий, сеннге аны къалай ангылатайым, бир тохта, — дегенди.

БАШЛАРЫ

«Ызы къапын болсун!» «Кьаншау ишден келиб...» «Кече аты урланнган...» «Къарт къатын...» «Поликлиникагьа келген...» «Джылы келген...» «Совхозну директору...» «Бир джаш...» «Джаш заманында...» «Кърал тамадала...» «Аскерде къуллукъ этген...» «Бир тмширыу...» «Кетиб баргьан...» «Адамла аслам...» «Бир киши...» «Кьыз сюйюб...» «Башха элде...» «Азиягьа джангы кёчюрюлген...» «Дорданбий аякъ юсюнде...» «Хасанбий кесича...» «Хар неси да...» «Печде адам болмагьан...» «Автобус тохтаучу...» «Келин алыргъа...». «Сосланбекни эслеб...» «Школда...» «Атасы, анасы да...» «Сайлауланы аплы бла...» «Нюрахмат сыйы, намысы болгъан...» «Тау джайлыкъда...» «Тахта кёгетле...» «Ий, Даугну джашы...» «Джылы келген...» «Элде чамчы...» «Бекирбекге ал джыллада...»

127

3 5 5

6 6 6 7 7 7

8 8 8 9 9 9

10 10 II II II !2 12 12 13 13 13 14 14 15 15 16 16 17 17 17

«Врач джаш...» «Эшек арба бла...» «Тынгылаб туруб...» «Тийреге-хоншугьа айланыб...» «Бу иш бир ёмюрню...» «Бир кере...» «Докторгьа кириб...» «Эки-юч джыл кетиб...» «Элчи къартны...» «Он джыл болгъан...» «Джыйын къураб...» «Бир юйдегини аналары...» «Кърал тюрлениб...» «Конторну кабинетинде...» «Шаухал ашыгьыб...» «Джылы келген адам...» «Джаш биз айтханны...» «Адам кёб джыйылгьан джерде...» «Джукъ кереклинг болса...» «Болуру болуб...» «Бир танышы...» «Тапай джылны...» «Эрге чыкъгьан къыз...» «Берне чача...» «Неда барды...» «Атангбла...» «Эки къарт...» «Элде адамланы...» «Юйюнг къуруб...» «Кёл салгьанма...» «Джакку блаЛякку...» «Депутат болама, деб...» «1угурукча къычырды...» «Эски «Москвич» бла...» «Терезеден къараб...» «Къышлыкъгьа чыгьыб...» «Чалкъы чала...» «Ишден келиб...» «Бир юйдеги...» «Джаналий бригадир болсун...» «Юч къызы болгьанды...» «Итге аш бергенмисиз?»

128

18 18 18 19 19 19 20 20 21 21 22 22 22 23 23 24 24 25 25 26 26 27 27 27 28 28 29 29 29 30 30 31 31 31 32 32 33 33 33 34 34 34

«Эки къызны...» «Аягьынгтута башлагьанды...» «Машиналагьа къарай...» «Бек сюйгенди...» «Аллах сакъласын...» «Къартла пенсияпарыны юсюнден...» «Мода болгъанды...» «Тамада этиб...» «Бир-бирлерин джаратыб...» «Ушакъ эте келиб...» «Маулут бошалыб...» «Сен Лондонда туугъанса...» «Чапкъыгьа чыкъгъанды...» «Ачыуланыб тургьаны бла...» «Нёгерине къарагьанды...» «Устаз болуб ишлеген...» «Къулакълары бегирек бир киши...» «Киштигим ёлюб къапгьанды, деб...» «Райкомну бюросунда къарагьандыла...» «Гугурукку кёрмейме...» «Башымы алыб къачыб келеме...» «Чачы бир кёзюн джаба...» «Кёбюрек джазаргьа керекди...» «Сакъалпары да джетиб...» «Къатын ала, къатын къоя...» «Кюлюб тургъанды...» «Аналары къаты ауруб...» «Уллу къайгьы боллукъду...» «Люлкасын алыб...» «Хоншусун аманлагъанды...» «Къол бла чалгъан...» «Бетинг-къутунг да кетиб...» «[удучула тюбешедиле...» «Къууандырайым, деб...» «Тюйюшгендиле...» «Къабармы эдинг?» «Мен айтханча эт...» «Ичемисе?» «Пенсиягъа чыкъгьан болурса...» «Къалай ангылайсыз?» «Эшитгенмисе?»

129

34 35 35 36 36 36 37 37 38 38 38 39 39 39 40 40 40 41 41 42 42 42 42 43 43 44 44 44 45 45 46 46 47 47 47 48 48 49 49 50 50

«Ишекли болуб тура эдим...» «Бензинни ызына къуя...» «Тюрлю-тюрлю ауруулагъа...» «Тамадамы джашыды...» «Ары-берипени хазырла...» «Кенг арбазда...» «Джолда нёгери бла...» «Ушатмай...» «Къайтыб келе...» «Къолунда сумкасы бла...» «Аллын артына айландырыб...» «Танышына тю беб къапыб...» «Башыбыз къалгъанды палахха...» «Заран салгьанды...» «Тамагьы да хырылдай...» «Ачха бериб...» «Юйю таба кетди...» «Кенгден огъуна таныб...» «Чотугъуз кьолай тюлдю...» «Кюеу сайлай турама...» «Джаууб къалмасын...» «Политикагьа къызгьанса...» «Зыгьыр къуюб...» «Айран болмаса...» «Газетни окъуб...» «Не тюрлю чам...» «Тамада болуб ишлей...» «Бу да бизни адамды...» «Иги чалкъы ала...» «Столгъа олтурады...» «Хапар кертимиди?» «Къабыл болду...» «Сёзню къой да...» «Сёлеше тургъанлай...» «Бирер джары чачылыб...» «Ыйлыгъа билген...» «Тугдула да ийдиле...» «Къалай-алай да...» «Юйюне къайтады...» «Ауушхандан сора...» «Ёлеме деб, къоркъмайма...» «Ёрге-ёрге чынгай...»

130

50 51 52 52 52 53 53 54 54 54 55 55 55 56 56 57 57 58 58 59 59 59 60 60 61 61 62 62 63 63 64 64 65 65

66 66 66 67 67

68 68 69

«Энди ачха тёлесенг...» «Тамагъын бошлаб...» «Ненча джыл болгьанды?» «Эрнин чюйюргенинде...» «Ол келсеуа...» «Ауруудан къутулуб...» «Пенсиягъа чыкъдым...» «Бюгече тюшюмде...» «Мен да алай этгенме...» «Кёлюне джетмей...» «Къайгъысы уллу кёреме...» «Бошаб къоя эди...» «Айтылды, этилди...» «Къарай келиб...» «Адам ашаучула...» «Ышаргъан да этиб...» «Къабыб башлайды...» «Джолгьа чыгъады...» «Бир кюн кесича...» «Адамла да тургъанлай...» «Кишиге джукъ айтма...» «Джууукъ джетгенле кёб кёреме...» «Бир аягьым тёрде...» «Кьан джаууб...» «Къапчыгъын алайыкъ...» «Бу тюшюммюдю. тюнюммюдю...» «Не хатасы барды...» «Сайлау участок этиб къойдугьуз д а ...» «Акъыз, юйге кеп...» «Дапхатча чабышсакъ...» «Тауукь оруннга кириб...» «Адамгьа игилик этгенмисе?» «Бек тамаша болдум...» «Джан нек аурутдунг?» «Депутат болурму эдим?» «Чачын джыртыб...» «Сюйгенингча эт...» «Акъ юйде ишлейди...» «Сансыз-санаусуз...» «Бизден акъыллы кёреме...» «Таб тюшгенлей...»

131

69 69 70 70 71 71 72 72 73 73 74 74 75 76 76 76 77 78 78 79 79 80 80 80 81 81 82 83 83 83 84 84 85 85

86 86 86 87 87

88 88

«Ёлдю, кетди...» «Биле келигиз...» «Къайры бараса?» «Мен барыб къайтхынчы...» «Уллу таянчагьы барды...» «Къазанынг боллукъду сай...» «Алай къалай этдинг...» «Хапар билирге керекди...» «Не айтыргъа да билмейме...» «Энди ачха излейди...» «Талай ай кетиб...» «Чибин учса...» «Сени сюйгенча сюеме...» «Шо, айыб этме...» «Къачаргьа керекди...» «Танырыкъ болмазса...» «Апгьаракъ келсенг...» «Джюн болуб тюшселе...» «Разыбыз деб билдирсек...» «Бирджердеолтур...» «Меннге да бир юрет...» «Токъмакъ Алиевич дерге керекди...» «Оноу этерге да боллукъду...» «Нек чыкъдынг?» «Джангы машинаны къалай алды?» «Джанынг ауруса...» «Джён этдеб...» «1угуруккугъа сорайым...» «Ашагъан да алай ашайдыла. . 1 0 «Ох, деб, тынч турама...» «Тёрттилни билген бла...» «Тайыша башлагьан кёреме...» «Къаллай бир ичерге керекди?» «Саууглагъа къараб...» «Башхагъа джангыласыз...» «Стол барды...» «Сора нек?» «Ариу билеме...» «Иги тынгыла...» «Айырыб сюесе...» «Аман мобиль болугьуз...»

132

89 89 89 90 90 91 91 91 92 92 93 93 94 94 95 95 96 96 97 97 98 98 99 99 100

100 100

101 1 102 102 103 103 104 104 104 105 105 106 106 107

«Тынгылы джууаб бер...» 107 «Тюз айтасыз...» 108 «Ачха табсанг?» 108 «Ариу санаб б е р л и к д и . 1 08 «Не боллукъду?» 109 «Бети да джарыб...» 109 «Къан джаууб турады да...» 109 «Башымы кючден алыб къачдым...» 110 «Аманат этем е...» Ill «Атын айтыб...» 111 «Алмайма...» 112 «Этмей не этериксе...» 112 «Джырта тебрегенлей...» 112 «Ан ы таба къараб...» 113 «Дауур-сюйюр эте...» 113 «Иш анда тюлдю...» 114 «Ойнары келиб...» 114 «Ичине тюшерге излей болурла...» 115 «Мен ан гыламасам...» 115 «Исси къабдырыргьа боллукъбуз...» 116 «Къолугьузгъа къараб турады...» 116 «Эрнин чюйюрюб...» 116 «Айыб этме...» 117 «Тукъумларын джаратмайма...» 117 «Бир-бирлерин къырдыпа...» 118 «Толу башха санаб...» 118 «Кавказда тюйюше келсегиз а...» 119 «Башыбызны кючден алыб...» 119 «Нохтабауун даэтерме...» 120 «Кесим кёргенме...» 120 «Не хапарынг барды?» 121 «Кимден билликбиз?» 121 «Къабар итчады...» 122 «Цех ачхандыла...» 122 «Ары бир къорагьыз...» 122 «Да, танг да атарыкъ болур...» 123 «Эгиз нёгерчады...» 123 «Джанибек Чегемге баргьанча...» 124 «Бир кюн къачыб кетсепе...» 124 «Бир ариу къыз эдик...» 125 «(угуруккучуланы тюйюшдюрлюкбюз...» 125 «Сенича сыппа тюлме...» 126

Х апчаев U ic u u ie tti Ю супович

СКАЗАЛ Сборник юмористических рассказов На карачаевском языке

Редактор М .М . Кубанов Художник-художественный редактор М .М . Кубанов Технический редактор О. А. Ахметова Корректор Н.С. Арасулова Компьютерная верстка - А.Я. Унежова

Подписано в печать 0 1. 09. 08. Форм ат 70x90 'ы. Бумага офсетная. Гарнитура «Friz». Печать офсетная. Уел. печ. л. 4,9. Уел. кр.-отт. 5,3. Уч-изд. л. 4,3. Тираж I ООО экз. Заказ № 1325 РГУ «Карачаево-Черкесское республиканское книжное издательство». 369000, г. Черкесск, пл. Кирова, 23, Дом печати. Отпечатано с готового оригинал-макета в О А О «Издательско-полиграфическая фирма «Ставрополье». 355035, г. Ставрополь, ул. Спартака, 8.

X 199 Хдпчлев М .Ю . «Сказал». РГУ «Карачаево-Чер кесское республиканское книжное издатель ство», 2 008— 136 с. ISBN 9 7 8 - 5 - 7 2 8 9 - 0 2 5 1 - 5 В книге Хапчаева М. Ю. — юмористические рассказы, которые по разнообразию сюжетов и тематики привлекут внимание самого широкого круга читателей. х

4 7 0 2 2 8 0 1 0 Р - 2 _ 2 _ 2008 9 П I (03) —2008

8 4 (2 Рос-Кара)6 —4