Η Δόμνα Σαμίου, η Δόμνα των απανταχού Έ λλήνων, η Δόμνα μας, παιδί της μαρτυρικής προσφυγιάς του ’22, άνθησε μέσα στην ελπιδοφόρα φτώχεια μιας παράγκας της Καισαριανής. Μικρό κορίτσι θήτευσε μυστικά και λάθρα στα ψαλτήρια και στις ταβέρνες της γειτονιάς, έφηβη μπουμπούκιασε με επίμονη λαχτάρα πλάι στον Σίμωνα Καρά, ώριμη γυναίκα αλώνισε ακάματη τα ελλαδικά χωριά, ρούφηξε αχόρταγα τον πλούτο της παράδοσης απ΄ τα πιο γνήσια στόματα, τους πιο αυθεντικούς οργανοπαίχτες. Δέκα χρόνια δίχως της, μα πάντα με τους θησαυρούς που μάζεψε για μας στα χέρια μας. Αιώνια η μνήμη της και θαλερή!
του ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου
Η ζωή και το έργο της Δόμνας Σαμίου (1928-2012) και η ιστορία του μικρασιατικού ελληνισμού σε μια παράλληλη εξιστόρηση. Ένας ενιαίος χωροχρόνος επί σκηνής, με μουσικούς και χορευτές που συνδιαλέγονται πάνω στον άξονα του χθες με το σήμερα, από τις ιστορικές τοπικές παραδόσεις μέχρι τη σύγχρονη μουσική πραγματικότητα.
Έργαστήρι
Σωκράτης
Στέφανος Δορμπαράκης
Τραγουδιού ΚΈΠΈΜ «Σίμων Καράς»
Σαμίου
Νίκος Αγγούσης
Αγγελόπουλος
Κλαπάκης
Δημόπουλος, Νίκη Νιώρα, Αθηνά Συναρέλλη, Χριστίνα-Δήμητρα Συναρέλλη, Γεώργιος Φούντζουλας, Χαρίτων Χαριτωνίδης
Η Δόμνα Σαμίου γεννήθηκε στις 12 Όκτωβρίου 1928 στην Καισαριανή και πέθανε στη Νέα Σμύρνη, στις 10 Μαρτίου 2012. Όι γονείς της ήταν Μικρα σιάτες πρόσφυγες από το Μπαϊντίρι, μια κωμόπολη 75 χλμ. ΝΑ της Σμύρνης. H μητέρα της κατέφυγε στην Έ λλάδα το 1922, ο πατέρας της έμεινε ως αιχ μάλωτος στρατιώτης και ήρθε λίγο αργότερα, με την Ανταλλαγή. Έζησε τα παιδικά της χρόνια μέσα στις τρισάθλιες, αλλά παράλληλα πολύ ανθρώπι νες και αλληλέγγυες συνθήκες της προσφυγιάς. Στο περιβάλλον αυτό είχε τα πρώτα της μουσικά ακούσματα, από τα οποία πήγασε και η αγάπη της για την παραδοσιακή μουσική.
Σε ηλικία 13 ετών, η Δόμνα Σαμίου έχει την πρώτη διδακτική επαφή με τη βυζα ντινή και τη δημοτική μουσική, αλλά και με τη λογική της επιτόπιας έρευνας, μαθητεύοντας κοντά στον Σίμωνα Καρά, στον «Σύλλογο προς Διάδοσιν της Έθνικής Μουσικής». Παράλληλα φοιτά στο νυχτερινό Γυμνάσιο.
μέλος της
Καρά, αρχίζει η σχέση της και με το Έθνικό Ίδρυμα
(ΈΙΡ), όπου αργότερα, το 1954, προσλαμβάνεται στο Τμήμα Έθνικής Μουσικής. Από τη θέση αυτή γνωρίζει τους σημαντικό τερους λαϊκούς μουσικούς, οι οποίοι την εποχή εκείνη της εσωτερικής μετα νάστευσης συρρέουν στην Αθήνα απ’ όλες τις περιοχές της Έ λλάδας. Έτσι η Δόμνα εξοικειώνεται με όλα τα τοπικά μουσικά ιδιώματα. Παράλληλα κάνει μουσική επιμέλεια σε εκδόσεις δίσκων, θεατρικές εκπομπές και κινηματο γραφικές ταινίες. Το 1963 αρχίζει τα ταξίδια της στην επαρχία για επιτόπιες καταγραφές και συγκέντρωση μουσικού υλικού για το προσωπικό της αρχείο. Το 1971 παραιτείται από τη Ραδιοφωνία. Την ίδια χρονιά αποδέχεται την πρό σκληση του Διονύση Σαββόπουλου και πρωτοεμφανίζεται στο νεανικό και αντιχουντικό «Ροντέο», σηματοδοτώντας έκτοτε μια μεγάλη στροφή στη σχέση των νέων με την παραδοσιακή μουσική. Μετά τις σημαντικές αυτές εμφανίσεις ακολουθεί η συμμετοχή στο Φεστιβάλ Μπαχ (English Bach Fes tival) του Λονδίνου. Η λαμπρή καλλιτεχνική καριέρα της Δόμνας Σαμίου έχει ξεκινήσει θριαμβευτικά. «Πέρασε η ντροπή που είχαν για το δημοτικό τρα γούδι», δηλώνει η ίδια σε συνέντευξή της. Το 1974 αρχίζει η συνεργασία με την Columbia και οι αλλεπάλληλες εκδό σεις δίσκων. Το 1976-77 γυρίζει στην ελληνική επαρχία είκοσι επεισόδια για την τηλεοπτική εκπομπή της ΈΡΤ «Μουσικό οδοιπορικό με
Από το 1993 ως το 2001 δίνει μαθήματα δημοτικού τραγουδιού για ενήλικες στο Μουσείο Έ λληνικών Λαϊκών Όργάνων της Αθήνας. Πάμπολλες είναι επί σης οι πρωτοβουλίες της και έμπρακτη η ανιδιοτελής προσφορά της σχετι κά με τη βελτίωση της μουσικής εκπαίδευσης των παιδιών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αίτημα παιδαγωγικά πρωταρχικό και επιτακτικό, κατά την ίδια. Καταξιωμένη και αγαπητή για την προσφορά και την προσήνειά της, είδε το έργο της να αναγνωρίζεται πολλαπλά και τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις, με αποκορύφωση την απονομή του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Φοίνικα από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κ. Στεφανόπουλο το 2000. Σήμερα, ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής Δόμνα Σαμίου (δια κριτικός τίτλος ΚΣΔΜ Δόμνα Σαμίου), που ίδρυσε η ίδια το 1981 περιστοιχι ζόμενη από συνεργάτες και φίλους, με σκοπό τη διάσωση και προβολή της παραδοσιακής μουσικής,
έργο της με εκδό
νέα παιδιά και για να μη χαθεί το τραγού δι μας. Προσπάθησα
και με τις εκπομπές και με τους δίσκους
θησαυρό που λέγεται δημοτικό τρα γούδι. Ό,τι
έρωτα γι’ αυτήν τη μουσική.»
Κάποτε οι ταλαίπωροι πρόσφυγες της Ανατολής, που κατοικούσαν στα μικρα σιάτικα νησιά μας, τραγουδούσαν με απέραντη νοσταλγία και την καρδιά καμένη, στυλώνοντας τα μάτια τους «καρσί,1 στην Πατρίδα»: Πότες θα κάνομε πανιά, να κάτσω στο τεμόνι, να βλέπω το Ρεΐσντερε, 2 να μου διαβούν οι πόνοι. Έτσι κι εμείς, θα κάνομε πανιά για τα καρσινά παράλια της μεγάλης πατρί δας. Με τα μάτια της ψυχής και με τα φτερά της μουσικής θα πετάξομε στον πανέμορφο κόσμο της μικρασιάτικης μουσικής. Καρδιά μ’, αν είσ’ από γυαλί, βάστα να μη ραΐσεις κι αν είσαι κι από σίδερο, τώρα να νταγιαντίσεις.3
κατά τόπους μικρασιατική παραδοσιακή μουσική, αλλά και η αστική μουσική της Σμύρνης
είναι από τα σημαντικότερα κεφά λαια της ελληνικής μουσικής παράδοσης και ίσως το σπουδαιότερο στοιχείο πολιτισμού που διέσωσαν οι πρόσφυγες Μικρασιάτες με τον ερχομό τους στην Έ λλάδα. Μέσα τους έκρυβαν έναν τεράστιο πλούτο πολιτισμικό, που αγγίζει κάθε πλευρά της ζωής. Ανάμεσα στα πιο διαλεχτά στοιχεία ήταν και η μουσική τους παράδοση, που οι ρίζες της χάνονται στα βάθη των αιώνων. Στην πρώιμη αρχαιότητα, στα μέρη της Ιωνίας, όπου άκμασαν λαμπρές ελληνι κές πόλεις, αναπτύχθηκε ένα είδος μουσικό που ονομάζεται ιαστί ή ιάς αρμο νία, δηλαδή ιωνική μελωδία. Αυτή η ιαστί αρμονία συνδυάζει στοιχεία λυδι κά, φρυγικά κι ελληνικά, ιωνικά ή αιολικά. Χαρακτηρίζεται από λυρισμό, ηδυ πάθεια, τρυφερότητα κι ερωτισμό, στοιχεία συναισθηματικά που συναντά με ολοφάνερα και στο νεότερο σμυρναίικο και γενικά το μικρασιάτικο τρα γούδι. Φυσικά, τεράστια υπήρξε και η επιρροή της εκκλησιαστικής μουσικής παράδοσης ανά τους αιώνες.
Η σπουδαιότητα, η ομορφιά και η γοητεία της μικρασιατικής μουσικής δεν είναι τυχαία. Όλα τα μικρασιάτικα παράλια, από τον Πόντο και τη Βιθυνία μέχρι τα μέρη της Αττάλειας και της Μερσίνας, αλλά και περιοχές της ενδο χώρας, όπως η Καππαδοκία, ανέκαθεν υπήρξαν σταυροδρόμια λαών και πολι τισμών. Έδώ κατέληγαν οι εμπορικοί δρόμοι της Μικρασίας κι από δω περ νούσαν συνεχώς κατακτητές, αλλά κι αμέτρητα καράβια από όλες τις χώρες της Μεσογείου, που
Τούτος ο κοσμοπολίτικος αέρας, εκτός των άλλων, φαίνεται ξεκάθαρα στην πολύμορφη μικρασιάτικη μουσική, η οποία συνδυάζει πάμπολλα στοιχεία, ελληνικά και ξένα, γι’ αυτό θεωρείται ξεχωριστή, πλούσια, μοναδική και πολυ αγαπημένη μέχρι σήμερα. Τα στοιχεία που τη συνθέτουν αναμείχτηκαν, δου λεύτηκαν και αφομοιώθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, με αποτέλεσμα εκεί νο το ιδιαίτερο είδος της ελληνικής μουσικής που ονομάζομε, πολύ γενικά, πολίτικο και σμυρναίικο τραγούδι. Έλληνες, Άραβες, Αρμένηδες, Πέρσες, Τούρκοι, λογιώ-λογιών Έυρωπαίοι, Έβραίοι, Σλάβοι και γενικά κάθε καρυδιάς καρύδι άφηναν στη Μικρασία και κάτι από τη μουσική τους. Όλοι έχουν βάλει το πετραδάκι τους στο απίθανο κι εντυπωσιακό μωσαϊκό της μικρασιάτικης μουσικής παράδοσης, έτσι όπως το ξέρομε τα τελευταία 200 χρόνια. Ιδιαί τερες περιπτώσεις με ξεχωριστό μουσικό ύφος και διαφορετικά χαρακτηρι στικά αποτελούν ο Πόντος, η Καππαδοκία και μερικές περιοχές της μικρα σιατικής ενδοχώρας, που η μουσική τους δεν συνδέεται μ’ εκείνη των κοσμο πολίτικων περιοχών και των δυτικών παραλίων.
Η μουσική της Πόλης και της Σμύρνης επιδρά καταλυτικά στο μουσικοχορευ τικό ύφος όλης της Μικρασίας, του Αιγαίου και της Βαλκανικής ακόμη. Από αυτές τις δυο πόλεις προέρχονται μουσικάντηδοι και παιχνιδιατόροι, 4 συνθέ τες και τραγουδιστάδες, μουσικές
τραγούδια και γενικά μουσικοί και μουσικές
επαρχίες της Μικρασίας, της
σε κάθε εκδήλωση στον κύκλο της
στις γειτονιές και στα σοκάκια, στα σπίτια και
στη δουλειά, στη γιορτή και στο πανη γύρι. Τα γνήσια
και ξενικής
ύφους συνυ
μουσική κάθε περιοχής,
αλλά και γενικά το νέο ελληνικό τραγούδι, ρεμπέτικο και λαϊκό, μετά το 1922. Έτσι λοιπόν, αν μπορούσαμε να βρεθούμε ξαφνικά με τη μηχανή του χρό νου στη Μικρασία του 1900, θα ακούγαμε τραγούδια της αγάπης σεβνταλίδι κα και συναισθηματικά, λυρικές πατινάδες τσ’ αυγής, τζιβαέρια 5 και τρυφε ρά ναναρίσματα, συναρπαστικά βυζαντινά επικά τραγούδια με τα κατορθώ ματα των ακριτών και χαριτωμένα μελιστάλαχτα ερωτοτράγουδα σε απέρα ντη ποικιλία, σκοπούς της θάλασσας, της δουλειάς και της αγροτικής ζωής, πολύστιχα αφηγηματικά άσματα παλαιότατης καταγωγής (όπως τα τραγού δια του νεκρού αδερφού, της Σούσας, της νύφης που κακόπεσε, του Αϊ-Γιώρ γη, του Κοντού που πουλά τη γυναίκα του ή του κυρ-Βοριά). Θα ακούγαμε επίσης εκατοντάδες επαινετικά δίστιχα του γάμου, δυτικότροπες καντάδες και κωσταντινοπολίτικα σουξέ της εποχής, κλέφτικα κι ηρωικά παλιολλαδί τικα τραγούδια μαζί με ποθοπλάνταχτους ανατολίτικους αμανέδες, διονυ σιακούς σκοπούς της παρέας, της χαράς, του χορού και του γλεντιού, σκω πτικά κι αρσίζικα 6 αποκριάτικα τραγούδια, αθηναϊκές οπερέτες κι ιταλικές καντσονέτες, ασίκικα τούρκικα σαρκιά 7 και ντερτιλίδικα σμυρναίικα μινορά κια, από εκείνα που κάνουν τις καρδιές ν’ ανοίγουν σαν τριαντάφυλλο, αλλά επίσης και ηθικοπλαστικές ρίμες, 8 σπαραξικάρδια μοιριολόγια, θρησκευτι κά τραγούδια και κάλαντρα 9 με τα ωραία τους παινέματα. Κι όλα τούτα τρα γουδισμένα μ’ ένα εκπληκτικό μωσαϊκό ελληνικών ιδιωμάτων και διαλέκτων, αλλά και σε ξένες γλώσσες, στα τούρκικα κυρίως και πολύ λιγότερο στ’ αρμέ νικα ( χαϊχορούμικα).10 Θα βλέπαμε επίσης να συνοδεύουν τα τραγούδια πεταχτοί συρτοί κι αλέ γροι μπάλλοι σε αφάνταστη ποικιλία, δετοί αποκριάτικοι χοροί κι ευρωπαϊκές καντρίλιες, βαριοί ή αλέστικοι 11 καρσιλαμάδες και τσαχπίνικα αργά ή γρήγορα κασάπικα, σούστες και πηδηχτοί νησιώτικοι χοροί, επιβλητικοί καππαδοκικοί χοροί, γεμάτοι βυζαντινή μεγαλοπρέπεια, αϊντίνικοι,12 κιούρτικοι 13 κι αράπικοι χορευτικοί χαβάδες, δυναμικοί κι αρρενωποί ποντιακοί χοροί, που κάνουν τη γη να σειέται ολάκερη, ρουμάνικες χόρες 14 και σλάβικες σίρμπες, 15 ηδυπα θή λικνιστικά τσιφτετέλια, ναζιάρικα βαλσάκια και μερακλίδικα ζεϊμπέκικα ή αφτάλικα,16 που όλα τους συνθέτουν το θαυμαστό και πολυποίκιλο ψηφιδω τό της μικρασιάτικης μουσικοχορευτικής
Και στην προσφυγιά επέζησε το τραγούδι της Μικρασίας. Όι παράγκες κι οι συνοικισμοί πλημμύριζαν κάθε βράδυ με τα προσφυγίτικα τραγούδια, με τα οποία οι Μικρασιάτες έσβηναν τον καημό τους κι απάλυναν τον πόνο τους για τη χαμένη Πατρίδα. Έδώ, στην Έ λλάδα, μεταφυτεύτηκε η μικρασιάτικη μουσική κληρονομιά, κι απ’ αυτήν, όπως είναι πασίγνωστο, ξεπήδησαν λίγο αργότερα το ρεμπέτικο και το νεότερο λαϊκό τραγούδι, που επηρεάστηκαν βαθύτατα από τη μουσική της Πόλης, της Σμύρνης και των παραλίων εν γένει. Η μουσική και τα τραγούδια της ελληνικής Ανατολής δημιουργούν ένα πολύ γοητευτικό σύνολο που παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανό κι ελκυστικό για πάρα πολλούς Έλληνες, προσφυγογενείς και γηγενείς: με την ιδιότυπη γλώσ σα και τον υψηλό ποιητικό λόγο, με την ιδιορρυθμία, την πολυμορφία και τη μελωδικότητα των ήχων και των οργάνων, με τη γνησιότητα, τη σπάνια ομορ
ύφος και την εξαιρετική ποιότητά
χάρη, τη λεπτότητα και τη χρωματική αρμο νία, πάντοτε
Γιατί η μικρασιατική μουσική, τέχνη μεγάλη και σπουδαία, με ύφος μοναδικό και απαράμιλλο ήθος, αποτελεί έναν από τους μυστικούς ομφάλιους λώρους που μας δένουν άρρηκτα με τις ιστορικές ελληνικές πατρίδες της Μικρασίας. «Τραγούδησε, καρδούλα μου, ως τραγουδούσες πρώτα…» Τραγούδησε με μεράκι κι ερωτισμό, με σεβντά κι ασικλίκι, 17 με ηδυπάθεια και σεκλέτι, 18 με νταλκά, 19 με πόνο και παραπονιάρικη φωνή, με ντέρτι και τρυφερότητα, με καημό, νωχέλεια και κέφι, με την ιαστί αρμονία, με τους βυζαντινούς μου σικούς δρόμους και με τα αραβοπερσικά μακάμια, 20 έτσι όπως ταιριάζει κι όπως αρέσει στη Ρωμιοσύνη όπου γης. ΘΌΔΩΡΗΣ ΚΌΝΤΑΡΑΣ
17 Ασικλίκι (τουρκ.): ερωτισμός, λεβεντιά
18 Σεκλέτι (τουρκ.): καημός, στενοχώρια, έγνοια
Νταλκάς (τουρκ.): πάθος, πόθος, κάψα
20 Μακάμι (αραβ.): μουσικός δρόμος, τρόπος μελωδικός
