Zatoz Zaraitzu ibarra ezagutzera. (8 eta 12)

Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera (12-16 urte bitarteko ikasleendako heziketa-gaiak)

Nafarroako Gobernua Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua

Gobierno de Navarra Departamento de Medio Ambiente, Ordenaci贸n del Territorio y Vivienda

OSTADAR Ingurumenari buruzko Hezkuntzarako Elkarteak prestatu eta diseinatutako materiala Otsagabiako Naturaren Interpretaziorako Zentrorako.

Zentro horretako jabea Nafarroako Gobernua da eta kudeatzailea, aldiz, Ingurugiroaren Kudeaketa-Nafarroako Mintegi eta Basoberritzeak, S.A.

Irudien egilea Birilo izan da.

Maketazioaren egilea María del Villar Berruezo Fundazioa izan da.

Lourdes García Pérezek ideiak eta iradokizunak eman ditu hainbat jardueretan.

© Gestión Ambiental Viveros y Repoblaciones de Navarra SA © OSTADAR Ingurumenari buruzko Hezkuntzarako Elkartea © (irudiena) Birilo © Euskarazko testua. CCI. Inprimatua: ISBN: LG:

Aurkezpena

3

Zaraitzu

Nafarroako Gobernua Ingurumen Hezkuntzaren Koadernoak izenburuko sorta argitaratzen hasi zen 2000ko martxoan. Lehenbiziko argitaraldia 8 eta 16 urte arteko ikasleendako izan zen, 10 izenburuz osaturik zegoen eta oso harrera ona izan zuen. Izan ere, 1.500 ale plazaratu eta den-denak azkar agortu ziren, Foru Komunitateko ikastetxeek eskaturik eta Espainiako beste leku batzuetatik ere lehenbiziko sorta hura eskuratzeko erakutsi zuten gogoarengatik. Agiri horiek, gaur egun, eskura daude Interneten bidez.

Zuek, orain, esku artean duzuen testuak jarraipena eman dio hasierako ekimen hari. Ekimena guztiz bat dator Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua egiten ari den politika molde orokorrarekin, ingurumenari buruzko hezkuntza sustatzen ari baita gizarteko esparru guztietan. Oraingo honetan, Zaraitzu Ibarraren ingurumenari buruzko hezkuntzaren koadernoa da eta aukera ematen digu Nafarroako Ipar-ekialdeko txoko eder horretan barneratzeko. Zaraitzu, inolako zalantzarik gabe, inguru berezia da ingurumenari eta kulturari begira. Horra bestela zenbat bisitari joaten den, urtean barrena, Zaraitzuko oihanez, eta herriez ere, gozatzera.

Bisitari aunitz, zinez.

Foru Gobernuak, berriz ere, ikastetxeen eta gogoa duten pertsona guztien esku jarri du ingurumenari buruzko prestakuntzarako materiala. Koaderno honen zeregin funtsezko eta lehena da ezagutzak transmititzea, baina gure nahia da, koadernoak haratago ere jotzea. Azken buruan, pertsonen prestakuntzan lagundu nahi dugu, gizon-emakumeek errespeta dezaten Nafarroak bere baitan biltzen duen biodibertsitatea eta natur aberastasun izugarria eta, aldi berean, pertsona horiek lan egin dezaten, ingurumena gizakiaren kultura sozialean eta ekonomikoan sartzearen alde. Alde horretatik, elkarrekin landu behar ditugu natur ingurunea errespetatu eta kontserbatzeko jarrerak eta jokabideak, ezagutu eta maite dugun huraxe baizik ez baita errespetatzen.

Javier Marcotegui Ros Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Kontseilaria Nafarroako Gobernua

Ingurumena

Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera (12-16 urte bitarteko ikasleendako heziketa-gaiak) Bisitaldia Otsagabiako Naturaren Interpretaziorako Zentrora Irakasleendako heziketa-gaiak

Zaraitzu

6

Ingurumena

Zaraitzu

7

AURKIBIDEA

Materialaren aurkezpena

.

.

.

.

9

Sarrera

.

.

.

.

.

11

.

.

.

.

.

12

. . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . .

12 12 12 12 12 13 13 13 15 15 16 20 28

.

.

.

31

2.1 - Fitxak . . .

2.2 - Zer gehiago bisitatu eskualdean 2.3 - Bibliografia . . .

2.4 - Web orri interesgarriak .

. . . .

. . . .

33 36 37 39

.

.

41

.

1 - Gida didaktikoa

1.1 - Norentzat . . .

1.2 - Denbora banaketa . .

1.3 - Barne hartutako alorrak .

1.4 - Materialaren egitura . .

1.5 - Bisitaldiaren egitura . .

1.6 - Hezkuntza-xedeak . .

1.7 - Etapako helburuak . .

1.8 - Edukiak . . .

1.9 - Jardueren zerrenda . .

1.10 - Orientabide metodologikoak . 路 Bisitaldiaren aurreko jarduerak 路 Jarduerak bisitaldian zehar 路 Jarduerak bisitaldiaren ondotik

2 - Baliabideak

.

.

3 - Jardueren koadernoa

.

.

Ingurumena

Zaraitzu

8

Ingurumena

Irakasleria

Zaraitzu

9

MATERIALAREN AURKEZPENA Otsagabiako Naturaren Interpretaziorako Zentroak (jabea Nafarroako Gobernuko Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua da eta, kudeatzailea, berriz, Ingurugiroaren Kudeaketa-Nafarroako Mintegi eta Basoberritzeak, S.A Elkartea) gu bisitatzera etorri nahi duten ikastetxe guztien esku jarri ditu Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera karpetan ageri diren material guztiak.

Proposamen horien bidez, irakasleei materiala eman nahi diegu, Naturaren Interpretaziorako Zentrora (aurrerantzean NIZ) eginen duten irteera prestatzen laguntzeko, Zentroan ikusitako guztia ahalik eta aprobetxagarrien gerta dadin. Ikasleei, aldiz, koaderno txiki bat emanen diegu, lan egin eta bertan ezagutuko duten lekuari buruzko gauzarik aipagarrienak jasotzeko. Bai irakasleei, bai ikasleei oinarri bat emanen diegu Zaraitzu Ibarreko bazterrak eta izakiak sakonago ezagutzeko.

Baina proposamen hori ez datza bakarrik inguru horren ezagutzan. Haratago joan nahi du. Horrela, Ingurumenari buruzko Hezkuntza oinarri harturik, Ingurumena errespetatu eta zaintzeko jarrerak landu nahi ditu. Gure iritziz, jarrera horiek aukera eman behar dute sentsibilizazio eta konpromiso handiagoa agertzeko hala berez "eder-ederrak" diren inguruekiko nola eskola-erkidegoak egunero izan ohi duen inguruarekiko.

Beraz, irakasleak nahiz ikasleak gonbidaturik daude material hauek ezagutu eta erabiltzera, eta, irakasleei eskatzen diegu ikasleengan laguntzen pizteko gure Erkidegoko bazter hauek ezagutzeko gogo bizia: Zaraitzu Ibarra, alegia.

Halaber, neska-mutil guztiak gonbidatzen ditugu Zaraitzu Ibarraz gozatzera, den-dena gozatzeko modukoa baita: jendea, bazterrak, animaliak, landareak.

Ingurumena

Zaraitzu

10

Ingurumena

Zaraitzu

11

Irakasleria

ZUEN ZAIN GAUDE!

SARRERA

1.2 - Denbora banaketa.

1.3 - Barne hartutako alorrak.

1.4 - Materialaren egitura.

1.5 - Bisitaldiaren egitura.

1.6 - Hezkuntza-xedeak.

1.7 - Etapako helburuak.

1.8 - Edukiak.

1.9 - Jardueren zerrenda.

1.10 - Orientabide metodologikoak.

Material hauen garapena ardatz nagusi batean oinarritzen da, hots, Otsagabiako NIZra eginen den bisitaldian. Bisitaldi horrek erantzun asmo ditu, aldez aurretik ikastetxean berean sortuko diren galdera batzuk. Galdera horien erantzunak Zentroan moldatu ondoren, berriz ere ikastetxean bertan landuko dira.

Hona hemen zeintzuk diren proposamen honen baitan dauden materialak: Irakasleentzat 1 - Gida didaktikoa. Gidan behar adinako informazioa bildua dago NIZ bisitatzera etortzen den irakasleak proposamenak landu ahal izan ditzan, bai talde bati begira bai ikastetxe osoari begira.

Hona hemen gida honek dituen atalak: 1.1 - Norentzat.

2 - Baliabideak. Baliabideetan datu aipagarriak eta bibliografia sarturik daude eta ikasgelako lana errazago egiten lagunduko duen guztia ere bai.

Ikasleentzat 3 - Jardueren Koadernoa. Ikasleek jardueren koadernoan eginen dituzte ikasgelan nahiz NIZra egindako bisitaldian

Ingurumena

Zaraitzu

12

Irakasleria

1- GIDA DIDAKTIKOA 1.1 - Norentzat Proposaturiko materialak Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako (12 - 16 urte) 1. eta 2. zikloko ikasleendako dira.

• Irizpide pedagogikoen arabera: · Aldez aurreko ideien eta motibaziorako jarduerak (AI). · Ulermenerako eta garapenerako jarduerak (EZ). · Sintesi eta ebaluaziorako jarduerak (S).

1.2 - Denbora banaketa Lan egiteko, gutxienez, 3-4 saio egin behar dira bisitaldiaren aurretik eta 2-3 saio bisitaldiaren ondotik.

Dena dela, materiala pentsatua eta egituratua dago, behar izanez gero, eta irakasleen ikasgelako programazioaren arabera, jarduera bakoitza bere kasa egin ahal izateko.

1.3 - Barne hartutako alorrak Hona hemen material horien garapenak barne hartuko dituen alorrak: Natur Zientziak, Gizarte Zientziak, Geografia eta Historia eta Gaztelania eta Literatura.

1.4 - Materialaren egitura Arestian aipatu dugunez, Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera materialak badu ikasleendako Jardueren Koadernoa eta irakasleendako Gida Didaktikoa ere bai.

Gidaren bidez, proposatutako jarduerak egin ahal izanen dira.

Jarduera horiek, era berean, bi irizpide mota hauen arabera prestatu dira: • Noiz eta non egiten diren: bisitaldiaren aurretik, bisitaldia bitartean eta bisitaldiaren ondotik egin beharrekoak.

AURRETIK

!

!

BITARTEAN

#

!

ONDOTIK

"

!

1.5 - Bisitaldiaren egitura Bisitaldiak bi zati ditu: batetik, NIZ bera bisitatuko dute eta, beste alde batetik, Otsagabia eta inguruan barrena eginen duten ibilbidea. Bietan, Interpretazio Zentroko begirale-gidari adituek jarduerak gidatu eta zuzenduko dituzte.

Bisitaldia programatua dago, 3 eta 3,5 orduren artean iraun dezan (ordu eta erdi NIZn eta beste horrenbeste ibilbidea egiteko). Gehienez ere, 60 ikaslerendako dago programatua. Horregatik, eta bisitaldia goizez eginez gero, gomendagarria da jarduera 10.00ak eta 10.30ak bitartean hastea, 13.30ak eta 14.00ak bitartean bukatzeko.

Baldin eta NIZ bisitatzeko zuen baldintzak bat ez badatoz guk proposatutakoekin, deitu lasai NIZra, bertako langileekin hitz egiteko. Xedea baita bisitaldia zuen ikastetxearekin batera antolatzea eta badago jarduerak aldatu eta egokitzerik, zuen beharren eta bete asmo dituzuen helburuen arabera, betiere.

Behin bisitaldia adostutakoan, material hau ikastetxeei helaraziko zaie, hala eskatuz gero. Ondoren, irakasleak behar adina kopia egiteaz arduratuko dira ikasleen artean banatzeko. Hori bai, Jardueren Koadernoa NIZra eginen den bisitaldira eraman behar da. Horrela, artean jaso gabeko datuak bilduko dituzte eta, era berean, bisitaldiari berariaz dagozkion jarduerak eginen dituzte.

Ingurumena

1.6 - Hezkuntza-xedeak

Iradokizunak eta aholkuak bisitaldirako Gogora ezazue. Neguan hotza egiten du eta euri aunitz ere bai.

Beraz, kanpoko ibilbidea egiteko, gomendagarria da anoraka edota xira eramatea beti. Era berean, komeni da bota arinak ekartzea (Otsateko errekaren inguruan ibilbide laburra eginen baitugu) baina KASU! Ez dezala inork ere botarik erosi txango honetarako. Botarik ez badute, zola lodi xamarreko kirol-zapatilek ere balioko dute.

Udaberria-udan, behar bezalako kantinplora eraman behar da bizkar-zakuan, ibilbidea laburra izanik ere.

Prismatikoak ere eraman ahal izanen dira, edukiz gero, baina NIZn badira batzuk. Landa edo mendi-gidak ere eskura daude NIZn. Bisitaldirako, Jardueren Koadernoaz gain, gomendagarria da neska-mutil bakoitzak margoren bat ere eramatea.

Egitura (taldeka) 1. ZATIA A TALDEA

KANPOKO JARDUERA: (1h. 30 min g. g. b.)

• Aurkezpena • "Otsagabia topalekua" • "Ibilaldi bat" (Ibilbidea)

Zaraitzu

13

Irakasleria

B TALDEA

NIZko JARDUERA: (1h. 30 min. g. g. b.)

Beheko solairua eta lehena: • Aurkezpena • " Mendi zintzurra oso ongi antolatutako etxea da" • " Hona aditu bat: ugatza" • "Zertarako nahi dut nik oihana?"

Bigarren solairua: • Ikus-entzunezkoa

2. ZATIA A TALDEA

B TALDEA

NIZko JARDUERA

KANPOKO JARDUERA

1- Ikasleak Zaraitzura eramatea, Ibar horrek dituen berezitasunak ezagut ditzaten.

2- Interpretazio Zentroa eskaini eta huraxe erabili informazio iturri gisa, sor daitezkeen galderei erantzunak emateko.

3- Zaraitzu Ibarrari buruzko gogoa piztea. Nabarmenduko dira arazo txikiak ekar ditzaketen gaiak, ikasleek erantzuna ematen saiatzeko.

4- Ikasleei aukera ematea naturaz eta landa-inguruneaz gozatzeko, eta NIZk eskainitako baliabideez ere bai.

1.7 - Etapako helburuak 1- Natur inguruneko ezaugarri batzuk ezagutzea, natur inguruneko osagai biotikoen eta abiatikoen ezaugarriak, zehazki.

2- Nafarroako Pirinioetako landa-inguruneko ezaugarri batzuk ezagutzea.

3- Hainbat informazio iturri erabiltzea: behaketa zuzena, jardueren fitxak eta ikaslearen eta begiralearen arteko elkarreragina, informazioa erdiesteko Zaraitzuko naturaren eta landaingurunearen alderdi nabarienez.

4- Ikasleei aukera ematea naturaz eta landainguruneaz zuzenean gozatzeko.

5- Zaraitzuko ingurumenari buruzko arazoak ezagutu eta ikasleengan konponbideen gaineko gogoa piztea. (Bai bakoitzak egin dezakeena, bai Administrazioak garatutako konponbideak).

1.8 - Edukiak Gertaerak eta kontzeptuak • Espazioaren pertzepzioa eta irudikapena. Espazioa irudikatzeko teknika errazak: krokisak, planoak, mapak, eskalak, kokapena, ikurren hizkuntza...

• Geografiari buruzko informazio iturriak eta iturri horiek erabiltzea geografi espazioa ezagutzeko: kartografi iturriak, grafikoak, eta abar…

Ingurumena

Zaraitzu

14

• Zaraitzu Ibarreko ingurune fisikoaren ezaugarri nagusiak: erliebea, klima, lurzorua eta urak, geologi historia.

• Zaraitzuko paisaia bereziak: zintzurrak eta oihanak.

• Paisaia hauetako espezieak.

• Paisaia, ingurune naturalaren osagaien ekintzaren ondorio gisa.

• Suzesio edo segida ekologikoa.

• Landa-populaketa. Demografia. Demografi joerak.

Lurraldearen erabilerak.

• Zaraitzuko landa-paisaiaren ezaugarriak.

• Espezieak eta espazioak babestu eta kontserbatzeko ideia errazak.

ETAPAKO HELBURU OROKORRAK

Natur inguruneko ezaugarri batzuk ezagutzea, natur inguruneko osagai biotikoen eta abiatikoen ezaugarriak, zehazki.

Nafarroako Pirinioetako landa inguruneko ezaugarri bat zuk ezagutzea.

Prozedurak • Hainbat ezaugarri dituzten grafiko, plano eta mapak irakurri eta interpretatzea.

• Informazio aipagarria lortu, aukeratu eta prestatzea, sarbide errazeko iturri dokumentalak kontsultatuz.

• Krokisak eta planoak prestatzea, hainbat bitarteko erabilita lorturiko informazioak oinarri harturik.

• Informazio aipagarria bilatu eta lortzea NIZn (ekipamendua eta begiraleak).

• Zaraitzuko izaki bizidun bereziak eta euren ezaugarri ekologikoak identifikatzea.

• Geografi agerpideetan eta prozesuetan, ingurunearen eta giza ekintzaren artean gertatzen diren elkarreraginak azaltzea: landa-paisaia.

• Ibilbidea. Behatu eta zuzenean esperimentatzea.

KONTZEPTUZKO EDUKIAK

PROZEDURAZKO EDUKIAK

Espazioaren pertzepzioa eta irudika pena.

Geografiari buruzko informazio iturriak.

Ingurune fisikoaren ezaugarri nagusiak.

Paisaien eta espezieen ezaugarriak.

Suzesio edo segida ekologikoa.

Paisaia, ingurune naturalaren osagaien ekintzaren ondorio gisa .

Planoak irakurri eta interpretatzea

Geografiari buruzko informazio iturriak.

Planoak eta grafikoak irakurri eta interpretatzea. Ibilbidea.

Landa-populaketa.

Krokisak egitea Informazioa bilatzea Espezieak identifikatzea.

Ingurunearen eta giza ekintzaren artean gertatzen diren elkarreraginak azaltzea: landa-paisaia.

Lurraldearen erabilerak.

Geografiari buruzko informazio iturriak.

Paisaien eta espezieen identifikazioa eta ezaugarriak.

NIZk eskainitako informazio aipagarria bilatu eta biltzea.

Planoak irakurri eta interpretatzea.

Landa-populaketa.

Informazioa lortu eta prestatzea.

Demografi joerak.

Krokisak egitea.

Landa-paisaia.

Informazioa bilatzea.

Paisaien eta espezieen ezaugarriak.

Behaketa zuzena eta NIZko begiraleekin elkar eragitea.

Espezieak identifikatzea.

Ikasleei aukera ematea naturaz eta landa-inguruneaz zuzenean gozatzeko.

Landa-paisaia.

Ikasleena bezalakoa ez den lurraldea aurkitu eta ezagutzeko jakin-mina.

JARDUERAK

3, 4, 5, 6, 7, 8, 11.

Zaraitzuk dituen ingurumen-arazo batzuen gainean kontzientzia hartzea.

9, 10.

Naturak eta landainguruneak, baliabide eta osagai gisa, bizi kalitatean duten garrantzia aintzat hartzea.

3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10.

9, 10.

Ibilbidea.

Krokisak egitea.

Zaraitzuko ingurumenari buruzko arazoak ezagutu eta ikasleengan konponbideen gaineko gogoa piztea.

(Bai bakoitzak egin dezakeena, bai Administrazioak garatutakoak).

JARRERAZKO EDUKIAK

Informazioa lortu eta prestatzea

Informazioa bilatu eta lortzea NIZn.

Demografi joerak.

Landa-paisaia.

Hainbat informazio iturri erabiltzea: behaketa zuzena, jardueren fitxak eta ikaslearen eta begiralearen arteko elkarreragina, informazioa erdiesteko, Zaraitzuko naturaren et a landa-ingurunearen alderdi nabarienez.

Irakasleria

Behaketa zuzena eta NIZko begiraleekin elkar eragitea.

Espazioak babestu eta kontserbatzeko ideia errazak.

NIZk eskainitako informazio aipagarria bilatu eta biltzea.

Informazioa lortu eta prestatzea .

Taulan ez dira motibaziorako eta aldez aurreko ideien 1,2 jarduerak jaso.

Ingurumena

Inguru hau, zehazki, eta, oro har, gainerakoak, defendatzearen aldeko jarrera.

7, 11, 12.

Jarrerak

ONDOKO JARDUERAK

• Ikasleena bezalakoa ez den lurraldea aurkitu eta ezagutzeko jakin-mina. • Naturak eta landa-inguruneak, baliabide eta osagai gisa, bizi kalitatean duten garrantzia aintzat hartzea. • Inguru hau, zehazki, eta, oro har, gainerakoak, defendatzearen aldeko jarrera.

"

AURREKO JARDUERAK

!

1- Ezaguna iruditzen zait (AI).

2- Hara zer esan duten... (AI).

3- Helburua: Zaraitzu Ibarra (EZ).

4- Zuhur dabilena, hori da abilena.

5- Jatorria Pirene izeneko batengan omen dago (EZ).

11- Amaierarik gabeko historia. 1 eta 2 (EZ).

12- Gidarien mendi-koadernoa (S).

Zentroa bisitatu baino lehen, komeni da neska-mutilak prestatzea, irteerako gauza funtsezkoak zeintzuk diren jakin ditzaten. Horrela, bisitaldia benetan probetxugarria eta mamitsua gertatuko da. Jarduera askoren erantzuna Zentroan berean topatuko dute.

Horregatik, gure iritziz, ongi dago jarduerak ikasgelan hasi eta bisitaldiaren ondotik bukatzea, neska-mutilak askoz ere motibatuagoak joanen baitira eta gehiago gozatuko dute Otsagabiako NIZk eskaintzen dituen aukerez.

BISITALDIKO JARDUERAK

#

!

1.10 - Orientabide metodologikoak

1.9 - Jardueren zerrenda

!

Zaraitzu

15

Irakasleria

!

6- Zintzurra, oso ongi antolatutako etxea da (EZ).

7- Hona aditu bat: Ugatza (EZ).

8- Zertarako nahi dut nik oihana? (EZ) (S).

9- Otsagabia: topalekua (EZ).

10- Ibilaldi bat (EZ).

Ingurumena

Zaraitzu

16

Irakasleria

Bisitaldiaren aurreko jarduerak 1. Jarduera: (AI) Ezaguna iruditzen zait

!

!

• Helburu zehatzak Ikasleek aldez aurretik Zaraitzuri buruz zer dakiten ezagutzea. Hau da, aldez aurreko ideiak ezagutzea.

Ikasleengan Zaraitzu Ibarra ezagutzeko gogoa piztea. • Orientabide didaktikoak Jarduera honen bidez neska-mutilak kokatuko ditugu ezagutuko duten inguruan. Ikasleek fitxa bat bete beharko dute. Fitxan ageri diren galderek ikasleei gogoeta eginaraziko diete bisitatuko duten lekuaz dakitenari buruz. Fitxak bi alde ditu, eta barne harturik daude ondoren materialaren garapenean landuko diren eduki guztiak.

Batetik, gai zehatz batzuk ageri dira, era askotarikoak, fauna kontuetatik hasi eta geografi kontuetaraino.

Fitxan, inguru horretako animaliak ageri dira (basurdea, azkonarra, okil handia, ugatza, oreina, eskailera-sugea eta harkaitz-txoria) eta Nafarroako beste eskualde batzuetan bizi diren beste animalia batzuk ere bai.

Zuhaitz-landareetan ere berdin gertatzen da. Hau da, batzuk Zaraitzukoak dira eta beste batzuk ez. Pagoa, pinu gorria eta izei zuria bertako zuhaitzak dira.

Leku-izenei dagokienez, Orhi mendia (Ibarreko kaskorik gorena) eta Iratiko Oihana sartu ditugu.

Fitxaren bigarren aldean, berriz, ikasle bakoitzak galdetegi bat erantzun beharko du. Irakasleek ikasleei galdetegia eman eta horretan neska-mutil bakoitzak esan beharko du - bere iritziz- zer dakien proposatu

zaizkion galderei buruz.

Komeni da irakasleak galdetegia jaso eta erantzunak aztertzea, horrek neurria eta bidea emanen baitio gai hau ala hura sakontzeko. Irakaslea informazio hartzaile hutsa izanen da eta ez du deus ere esanen ikasleek emandako erantzunei buruz. Ez dute erantzuna zertan jakinik, noski, baina dibertigarria izan daiteke galdetutakoari buruzko hipotesi batzuk ematen ausartzea.

Galdetegia berriz ere eman dakieke Zaraitzuri buruzko lana bukatu ondoren. Horrek aukera emanen du neskamutilek ikasitakoa baloratzeko. Komeni da ikasleek berek aldean jartzea hasieran eta bukaera erantzun dutena. Horrela, haiek berak izanen dira euren ikaskuntzaren ebaluatzaileak. Horretarako, Gida Didaktiko honetako Baliabideak atalean galdetegiaren kopia bat ageri da.

Ez legoke gaizki bai ikasleek, bai irakasleek informazioa biltzeko bideren bat ezartzea, modu horretan jasotzeko banaka edo taldeetan sortutako informazioa. Iradokitzen dugu taularen bat egitea, edo talde eztabaidak grabatzea, e.a. Informazio hori baliagarria gerta dakiguke unitatearen akaberan ebaluazio lana egiteko, eta, era berean, proposatutako helburuak bete diren neurtzeko. • Iraupena: 30 min.

Ingurumena

Zaraitzu

17

Irakasleria

Bisitaldiaren aurreko jarduerak 2. Jarduera: (AI) Hara zer esan duten...

!

!

• Jarduera honen helburuaK Ikasleei, material honen bidez lortu asmo diren helburuak jakinaraztea.

Programazioan parte hartu, eta ikasleen ustez erantsi beharreko iradokizunak sartzea.

• Orientabide didaktikoak Aurreko jarduerak aukera eman baldin badigu ikasleek aldez aurretik dakitena aztertzeko, oraingo jarduera honen bidez ikasleei aditzera eman nahi zaie haiengandik espero duguna, hau da, guk nahi dugula, lan hau bukatzerakoan, haiek helburuak bete izana.

Ikasleek ulertu eta onartu behar dituzte irakasleek proposatutako helburuak, ikasleak protagonista nagusiak baitira. Halaber, lanari gogo handiagoz helduko diote, programazioan berean partaide egiten baditugu, hau da, euren iradokizunak aintzat hartu eta eransten baditugu, baldin eta behar bezala justifikaturik badaude.

Horretarako, hainbat alorretako (ahalik eta ikuspegi zabalena eskaintzeko asmoz) gizon-emakumeek Zaraitzuri buruz egindako iruzkinak eta esanak bildu ditugu.

Bada, iradokizun eta esan horietan oinarriturik, Zaraitzu Ibarrari buruzko irudi erakargarriak jarduerara ekarri ditugu, ikasleen motibagarri, ikasleek gogoetari heldu eta, ondotik, eginen zaizkien galdera orokorrei erantzuna eman diezaieten: · Zure ustez, zer ikasiko duzu? (Proposatu zaizkien helburuak ulertu dituzte).

tan latz luzee .,, mende Otsagik.. un duen mendiko ira zehar biz xarma du eta n e k bezala herrix behar n n ia a is pa Tolkien-e k dag o. integraturi magia dauka. nen kontakizu tan ez da iratxorik ue Bere erem i Basajauna. ba a in a b artín bizi,, Miguel M a eta idazle Biologoa

· Zer gustatuko litzaizueke ikastea? (Interesgarriak izan daitezkeen alderdiak izanik ere, jasorik ez daudenak).

Jarduera honi berriz ere helduko diote Jardueren Koadernoa osorik bukatzean. Garrantzitsua da ikasleek jakin eta ikustea hasieran espero zutena bete ote den eta 2. jarduera honetan bildutako planteamenduak bete diren ala ez.

Jakin-mina eta informazioaren bilaketa bultzatzeko asmoz, jarduera honetatik aurrera proposatu dugu esanahi ezezaguneko hitz guztiak biltzea, zalantzak argitzeko.

Irakasleak badu fitxa zuri bat material honetako Baliabideak atalean. Erantzunak bilatzeko, 3-4nakako taldeetan banaturik lan egin dezakete, horrela taldekide bakoitzaren zalantzak argitzeko. Bestela, gela osoari begira, irakasleak hitz ezezagunak arbelean idatziko ditu eta saiatuko dira denen artean hitz horien esanahia argitzen. Ondoren, oraindik hitz ezezagunik izanez gero, taldeetan banaturik lan eginen dute informazioa biltzeko.

• Iraupena: 30 min.

utik zuhaitzak z Lizzardoian rak r a h a ra -z hilltzzen dir rrik ka a b eta dirrelakoorori eraginnez e haizzeteen den u , zainn da egiten dirra asuna eta rgit gazteei a . rren a tookia uzte ile Hainbat eg

dekko Naffarrroakko Ipar-eekiald oakko mugaldeetann, k z u Gip guutxxi k iak eta d ad ia z pag tz , n k an r tik Fr Horrega ugarri mozztuu zituuztenn. tzziarrn in b ob r pr o d ed o k erremmu hezzeetann oihhann tek r ioa z az ietakko eta Baztanngo n dirra eta txxikkiakk dirra Bortzzirr ekkialddekko Ibbarrretan bad n, bainna Pirrinnioetakko an iet d n en tekko mugakko m oihhann aipagarriakk. afoa Alfredo Floristán, Geogr

Ingurumena

Zaraitzu

18

Irakasleria

Bisitaldiaren aurreko jarduerak 3. Jarduera: (EZ) !

Helburua: Zaraitzu Ibarra

!

• Jarduera honen helburuak Zaraitzu Ibarra non dagoen jakitea. Zaraitzu kokatzea.

Hainbat mapa, profil... interpretatu eta gure azterlanerako informazio baliagarria lortzea.

• Orientabide didaktikoak Otsagabiako NIZ bisitatu baino lehen, aldez aurretik jakin behar da eskualdea kokatzeko aukera ematen digun gauza oro, haraino nola iritsi, e.a.

Ikasleei eskatzen zaie hainbat mapa kontsultatzeko: mapetatik informazioa atera eta dagokion fitxan moldatu beharko dute.

Mapa lantzea Bigarren Hezkuntzari dagokion prozedura da. Kokapena, eskala, mapen ikurrak... ona da beti hitz horien esanahia gogoratzea, gure lanaren emaitza ahalik eta osoena izan dadin.

Informazioa bilatzeko, proposatu dugu Nafarroako Gobernuko Nafarroako Lurraldeari buruzko Informazioaren Zerbitzuak duen web orria kontsultatzea.

Web orria gaztelaniaz dagoenez, Punto de entrada......

Búsquedas.........Por localidad...... eta interesatzen zaigun herria "klikatu" behar dugu: adibidez, "Otsagabia". Ondoren, "klikatu" behar da dermioaren ortofotomaparen eskualdeetan, harik eta eskala handiagoetara jaitsi arte.

Hortik aurrera, "capas vectoriales" delakoen bidez lan egin daiteke, alorrez alorreko informazioa eskainiko digutenak, guk egindako eskaeraren arabera: laboreak, toponimia, orografia,…ikurretan behar dena adieraziz.

Mapen bidezko lana egiteko, gomendagarria da gidaliburu hau erabiltzea: Pirineo de Navarra: Roncesvalles, Roncal-Valcarlos, Alpina Argitaletxekoa, baina, egia esan, eskualdeari buruzko gida aunitz dago eta era askotarikoak, gainera. (Ikus Baliabideak atala).

• Iraupena: Saio bat (50 min).

• Oinarrizko informazioa Zaraitzu Ibarra Nafarroako Pirinioetan dago, Erronkari eta Aezkoa ibarren artean. Ibarrak 334 km2-ko azalera du.

Zaraitzu Nafarroako ekialdean dago eta, beste batzuk bezala, Pirinioekiko zeharka jarria dago. Bazter ederrak dira eta bertako landare-espezieen artean, pagoa da nagusi. Beraz, horrek esan nahi du mugakide duen Erronkari Ibarra baino hezexeagoa dela, itsas aldeko eragina handiagoa baita.

Hona hemen Zaraitzuko mugak eta mugakideak: Iparraldean Frantzia, Hegoaldean Nabaskozeko Almiradioa, Ekialdean Erronkari, eta Mendebaldean Aezkoa eta Urraulgoiti. Zaraitzu Pirinioetako ibarren eskualdean dago. Ibar horiek iparretik hegora eginak daude, erreka nagusi bati jarraikiz. Hori da ibar horietako ezaugarria eta Zaraitzu ere horrelakoa da. Erreka hori Pirinioetako mendietan sortzen da eta, Pirinio aurreko azken mendiak gainditzeko, mendi-zintzur ikusgarriak zeharkatzen ditu.

Esate baterako, Arbaiun eta Irunberri.

Iparrean Iratiko Oihana dago. Oihan zabal-zabala da, pagadiz eta izeidiz osatua, (17.130 ha). Hektarea horietatik, 8.050 Zaraitzukoak dira. Iparrean ere Orhiko mendia dago, Ibarreko kaskorik gorena (2.017 m) eta Nafarroako Pirinioen lehenbiziko "bi mila".

Zaraitzuk denetara 14 herri ditu, denak herribilduak dira eta jaurerri bat ere badu, Erripalda. Bizilagun guztiak herri horietan bizi dira. Hona hemen: Uskartze, Izize, Galoze, Itzalle, Gorza, Igari, Erripaldako Jaurerria, Sartze, Ibiltzieta, Espartza, Orontze, Ezkaroze, Eiaurrieta, Otsagabia eta Itzaltzu.

Esan daiteke Zaraitzu Ibarreko klima piriniarra dela, eragin atlantiarra ere baduena. Horrek esan nahi du euri handia egiten duela eta neguan, maiz, elurra botatzen duela. Neguak hotzak dira eta izotza ere maiz botatzen du. Udan giro leuna egiten du, Bizkaiko Itsasoa (Kantauri Itsasoa) hurbil xamar baitago. Dena dela, Zaraitzuko klimak bi alde ditu: erditik hegora azpimediterraniarra da eta erditik iparrera, berriz, azpiatlantiarra. Altuerari dagokionez, bada ezberdintasun handia alde batetik bestera. Horregatik, ezberdintasun handia ere badago berotasunari eta euriari dagokionez.

Hegoaldean, Ibarra irekia da, zabala. Galozetik Orontzeraino gauza bera gertatzen da: ibarra izugarri estutzen da harkaitzen arteko meharguneetan eta ondotik zabaldu egiten da. Erreka bazterrean, laborantzako lurrak ibarraren hondoan daude, -gutxi dira, betiere-, eta herriak ere bai. Alboetan, berriz, badira ibar txikiak -Galozetik Itzalleraino eta Gorzatik Igariraino- gero eta lur menditsuagoetan barneratzen direnak.

Hegoaldean, ibaiertzeko landaretza ageri da. Horrela, badira pikor landareak (zerealak) eta belar soroak. Baratzak, berriz, erreka bazterretan eta sotoetan ageri dira. Pinua eta haritza nagusi dira, otsalizarra, ezpela eta pagadiarekin batera.

Ipar aldean pagoa nagusi da. Pinua ere, baina gutxiago dago.

Hegotik Iparrerantz ibili ahala, gero eta galsoro gutxiago dago eta, haien ordez, belar soroak eta bazkalekuak nagusitzen dira.

Iparreko oihan-erabilera askoz ere handiagoa da Hegoan baino, are gehiago Irati mendian. Zaraitzun patata asko ereiten da, Espartza herritik iparrerantz.

Ingurumena

Zaraitzu

19

Irakasleria

Bisitaldiaren aurreko jarduerak 4. Jarduera: (CM) !

Zuhur dabilena, hori da abilena

!

• Jarduera honen helburuak Zaraitzuko klimaren berezitasunak ezagutu eta ulertzea.

Ikaslearen bizilekuaren eta Zaraitzuko klimaren artean alderaketak egitea, ondorioak ateratzeko.

• Orientabide didaktikoak Lekua kokaturik, haraino joateko bidea ezagutu beharra dago eta ekipajea prestatu, neurriko ekipajea, betiere, ez zama handikoa, ez arina. Komeni da, beraz, Ibarrean egin dezakeen eguraldiaren berri jakitea. Ez dugu ahaztu behar klima piriniarra dela. Hortaz, urtaroari erreparatzeaz gain, kontuan ere hartu behar da altuerak eta orientazioak dakarten berezitasuna.

Beraz, proposatzen dugu ikasleek Zaraitzuri eta eurak bizi diren herriari edo inguruari buruzko hainbat klimograma egitea, hilean behingo klimogramak, zehazki.

Jarduera 3-4nakako taldeetan burutuko da.

Horrela, talde bakoitza hilabete bati edo biri buruzko datuak eskuratzeaz arduratuko da, dagokion klimograma prestatzeko.

Ondoren, irakasleak klimogramak bildu, gardenkien gainean fotokopiak atera eta honela antolatuko ditu: hilabete bereko klimogramak baina bi estazio ezberdinekoak (zehazki, Pirinioetako estazio

bat eta bestea, aldiz, ikaslearen bizilekuaren ingurukoa). Horrela, talde handian lan egin ahal izanen da, hiru hilean behin ondorioak atereaz (udaberria, uda, udazkena, negua) eta fitxan ageri diren galderei erantzunez.

Beste aukera hauxe da: gelakide guztiek arbelean urteko klimograma egitea. Aldez aurretik, talde txikietan banatuta, meteorologi estazio bakoitzeko hileko batezbestekoak kalkulatu beharko dira.

Aurreko jardueran bezala, informazioa Internet bidez lortu beharko da, Nafarroako Metereologi Zerbitzuaren web orrian sartuz: www.cfnavarra.es/meteo/default Sarrerako orrian hauxe sakatuko dugu: “Navarra Meteorología y climatología”..... “Opciones: Boletines de estaciones automáticas”..... eta ondoren hauxe adierazi “fecha deseada”.....

Orri horretan bada Zaraitzuko Pirinioaren bi estaziorekin lan egiteko aukera: Erremendia-Zaraitzu eta Irabia.

• Iraupena: Saio bat.

• Zabalpenerako iradokizuna Altuerak ere badu zer esan handia klimaren gorabeheretan, bai berotasunari dagokionez, bai prezipitazioari dagokionez. Gauza hori, jakina, beti gogoan hartu behar dugu goi mendira joaterakoan.

Kontuan hartu behar da 100 metrotik 100 metrora tenperatura 0,6 º C jaisten dela.

Ingurumena

Zaraitzu

20

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 5. Jarduera: Jatorria Pirene (EZ) # izeneko batengan omen dago

!

Problema bat ebaztea proposatzen dugu. Altuerari dagokion datu hori kontuan hartuta, kalkulatu behar da Oriko gailurrean (2.017 m) izanen dugun tenperatura Otsagabiako (775 m) tenperatura 12 º C-koa baldin bada.

(Egileen beraien jarduera, Guarako Mendia eta Zintzurren Parkea bisitatzeko heziketa-gaietatik moldatua. Argitara eman gabea)

• Jarduera honen helburuak Zaraitzu Ibarraren ingurune fisikoa ezagutzea, Pirinioa osatzeko prozesuak gaingiroki identifikatuz.

• Orientabide didaktikoak Erliebearen osaerarekin eta moldaketarekin zer ikusia duen edozein edukiri heltzerakoan, kontuan hartu behar da eduki horiek sakon lantzen direla Bigarren Hezkuntzako Bigarren Zikloan.

Beste alde batetik, material honen bidez landuko dugun ingurunea duela milioika urteko orogeniaren eta, gaur egun, oraindik bazterrak modelatzen diharduten prozesu higagarrien emaitza da. Horrek guztiak paisaia bat sorrarazi du, Zaraitzu Ibarrako paisaia, alegia. Paisaia horretan era askotariko izaki bizidunak bizi dira. Izaki bizidun horiek jakin dute lekuaren baldintzetara moldatzen.

Beraz, eduki horiek Bigarren Hezkuntzako Bigarren Zikloari dagozkio hein handiagoan, baina NIZren edukiak ikusita, landu behar ditugu Bigarren Hezkuntzako Lehen Zikloan.

Proposatutako jardueraren bidez, gure asmoa da, irudi batzuetan oinarriturik, ikasleek susmatzea Pirinioa nola

osatu zen eta, horrez gain, identifikatu ere egin ditzatela zeintzuk diren modelatu-formarik bereizgarrienak. Horrela, izaki bizidunen oinarriaren "euskarrietako" baten ikuspegia izanen dute.

Ikasleak, fitxan ageri diren galderak erantzuteko, hainbat bide izanen ditu eskura: informazioa bilatzea, irakasleek emandako azalpenak, erantsita dagoen oinarrizko informazioa irakurtzea, e.a.... Hala fitxaren testuek nola maketek (kasu honetan hiru dimentsiotako eskalan) badute zer ikusia NIZrekin. Beraz, iradokitzen dugu bisitaldian ikasleak berak bere erantzunak egiaztatzea.

Proposatutako jarduera hau ikasleentzat atseginagoa izan dadin, badago "Pireneren ele zaharra" taldeka edo banaka irakurtzerik (ele zaharra erantsia dago) edo Pirinioekin zer ikusia duen beste edozein kontakizun ere irakur daiteke (Orreaga, Goi Pirinioetako Errolanen Ebakia...). Bata ala bestea aukeraturik ere, ikasleendako motibagarri izan behar du, hau da, irakurketak Pirinioen sorrera ezagutzeko jakin-mina piztu behar die.

• Iraupena: Saio bat.

• Oinarrizko informazioa Pirinioen orogenia: Aldi Kanbriarraren eta Deboniarraren artean (500-400 milioi urte), mendi, erreka eta itsasoetatik eratorritako sedimentuak jalki ziren geruzetan antolaturik, egunen batean Pirinioa sortuko zen tokiaren gainean. Aurrerago, lurraren azalaren azpian garrantzi handiko gauza gertatu zen, hots, magma kokatu zen sedimentu haien guztien azpian. Hoztu ahala, intrusio-harri bat sorrarazi zuen, granitoa. Kanpoko aldean, bitartean, sedimentu gehiago metatzen ari zen, baina itsasotik eratorrita-

Ingurumena

Zaraitzu

21

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar koak, Pirinioek hartzen dituzten bazterrak itsaspean baitzeuden.

Permiarrean, duela 350-250 milioi urte, mendia lehenbiziko aldiz goratu zen, eta berehala desegiten hasi zen atmosferaren eragileek eraginik. Ondorioz, goi kaskoetan zeuden materialak ibarretaraino garraiatu ziren, eta, berriz ere, hasi zen materialak sortzeko etapa.

Aro Sekundarioa hasi zen aldi Triasiarraren bidez duela 215 milioi urte. Material gorrikarak metatu ziren. Aldi kretaziarrean (duela 100 milioi urte) inguru osoa urez bete zen Atlantikoaren dortsal bat ezartzerakoan. Horrek itsassedimentazioa ekarri zuen, metaketa itsaso hartako hondoan gertatu baitzen eta, horrekin batera, kare-harrizko materialak ere metatu ziren lurraren ertzetatik uretara eroriak.

Itsasoko ildo hura ixten joan zen eta erabat hertsi zen Kretaziarraren akaberan eta Aro Tertziarioaren hasieran (duela 25 milioi urte). Orduko hartan, Ebroko Mendigunea hondatu zen itsasoa agertu arte, eta Pirinioetako itsasoa goratu zen. Hori guztia gertatu zen fase ugari eta konplexuetan, Aro Tertziario osoan zehar. Azkenik, Aro Tertziarioaren akaberan, Orogenia Alpinoak goraino altxarazi zituen Pirinioak.

Tolestura berri horretako gauzarik garrantzitsuena izan zen materialek agertu zuten portaera, trinkotu eta goratzerakoan. Oinarrian, bi material mota zeuden: batetik, oinarri gogorra, granitoez, harri metamorfikoez eta Aro Primarioaren sedimentu zaharrez eratutakoa. Horri Zokalo Paleozoikoa deritzo. Bestetik, bazegoen oinarri gogorraren gainean dagoen sedimentu estaldura, hainbat motatakoa, Aro Sekundario osoan zehar metaturikoa. Oinarriaren materiala zurruna da, eta, trinkotzerakoan, hautsi eta goratzen da tokitik mugitu gabe. Goratzerakoan, material sekundarioa goratuko du, material biguna, tolestu eta iparrerantz eta

hegorantz mugituko dena, zokalo paleozoikoak mugiarazia. Horren ondorioz, goi Pirinioetan bi mendi mota daude: ardatza osatzen duten mendiak, material zaharragoz eta gogorragoz eraturikoak, higaduraren aurrean ere gogorragoak, eta, ardatzaren inguruan dauden mendiak, jalkin bigunagoz eraturikoak.

Ibarrean azaleratzen diren material nagusiak hauexek dira: kare-harriak, margak, flysch erako egiturak eta ibaimetaketak, gaur egungo aroan ibarraren hondoa betetzen dutenak.

Pirinioak goratu zirenez geroztik, eta, gaur eguneraino, (30 bat milioi urte), urak eta glaziarretako izotzek lurrak higatu dituzte eta Ibarra modelatu dute harik eta gaur egungo erliebea eratu arte, erliebearen gorabeherarik aipagarrienak barne: Arbaiun, Irunberri eta Aizpurgiko zintzurrak, eta Orhi mendia.

Ikasleei aldi geologikoez mintzatzerakoan, haiendako motibagarri gerta daiteke Lurraren adinaren eta gizakienaren arteko erlazioa egitea: aski da pentsatze hutsarekin pertsona baten bizitza Lurraren bizitzaren 0,31 segundoren baliokidea dela, esan nahi baita, istant bat besterik ez. Horrek jakin-mina piztuko du ikasleengan. Pirinioak gazteak dira, ikasleak bezain gazteak, Lurrak dituen 4.600 milioi urte horiekin alderatuta. Izan ere, Pirinioak oraindik mugitzen eta egonkortzen ari dira.

Pireneren kondaira Pirene Herkulesen maitalea zen eta bere aitaren -errege Tubalen- koleratik ihes egiteko, babestu zen Pirinioek gaur egun hartzen duten lekuaren oihanetan. Aita amorruz jarraiki zitzaion eta ezkutalekua aurkitu zuen.

Herkulesek horren berri izan eta ziztu bizian abiatu zen maitalea salbatzera. Bitartean, errege Tubalek oihanei su eman zien. Herkules, suari, piztien eta erraldoien e-

Ingurumena

Zaraitzu

22

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 6. Jarduera: Mendi zintzurra (EZ) # oso ongi antolatutako etxea da

!

Irakasleak jarduera ikasgelan egin nahi baldin badu, bisitaldiaren aurretik edo ondotik, gida honetako Baliabideak atalean bada eskura "ekoikertzailearen maila" ezartzen duen taula bat.

Txartel horiek ere NIZn eskura daude, ikasleei emateko. Bisitaldian zehar, NIZko begiraleak txartel horiek aldatu ahal izanen ditu, ikasleen ezagutza, jarrera eta gogoaren arabera, motibazioa handiagotzeko asmoz eta bisitaldiari "ikuspegi ludikoa" emateko.

rasoei aurre eginez, bila eta bila aritu zen. Azkenean, Pirene topatu zuen, harri baten azpian, hil zorian. Luzaro negarraz aritu ondoren, Herkules indartsuak maitalearen gorpua ehortzi zuen. Ezin konta ahala harri pilatu zituen gorpuaren gainean, aunitz eta aunitz, izugarri handiak. Harri horiek ikaragarrizko mendia osatu zuten eta Pirene izena ezarri zion.

(Egileen beraien jarduera, Guarako Mendia eta Zintzurren Parkea bisitatzeko heziketa-gaietatik moldatua. Argitara eman gabea).

• Jarduera honen helburuak Harrian edo harkaitzean bizi diren izaki bizidunak ikustea, era askotarikoak baitira.

Mendi zintzurrek, tokiotan bizi diren espezie ugarirentzat duten garrantzia ulertzea.

• Orientabide didaktikoak Fitxaren bidez mendi zintzur bat irudikatu nahi izan dugu. Bertan animalia eta landare espezie batzuk bizi dira altuera-gradienteari jarraikiz. Horren ondorioz, badira hezetasun eta intsolazio maila ezberdinak...

Jarduera Interpretazio Zentroan berean eginen da, Harria eta Bizia modulua bisitatu ondoren.

Asmakizun jokoa da. Erantzun zuzenak puntuatzen dira. Erantzunek Naturaren "ekoikertzaile" baten "abilezia" baloratzen dute. Igo ahala, ikasleak fitxaren atzeko aldean erantzun beharreko galderak edo asmakizunak ageri dira. Galderak edo asmakizunak erantzuteko, bibliografi datuak, irakasleen esanak eta abar erabiliko dituzte (ez jakitera, zuri utz daiteke).

Bada, erantzun direnean, irakasleak erantzun zuzenak aipatuko ditu. Erantzun zuzenari puntu 1 dagokio; zuriz utzitako erantzunari 0 puntu eta -1 erantzun okerrari.

Ikasleei puntuazio mota horri buruzko azalpenak eman behar zaizkie jarduera hasi baino lehen, erantzunak ahalik eta gehien ziurtatzeko.

Zenbaitetan, animaliak edo landareak baditu hainbat galdera edo asmakizun. Beraz, horietako bakoitza puntuatuko da arestian adierazi bezala.

Erantzun zuzenak (behetik gora ordenatuak)

1.

• Uhandre piriniarra.

2. • Goroldioak.

• Harria disgregatzen dute eta horrela lurzorua prestatzen dute, maila handiagoko beste landare batzuk ezarri ahal izan daitezen.

3. • Aldi bakar batez loratzen diren landareak dira.

Loratu ondoren hiltzen dira.

• Harrautsia.

4. • Belatz handia.

5. • Ugatza.

• Muskilda ugatz

Ingurumena

Zaraitzu

23

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 7. Jarduera: (EZ) # Hona aditu bat: ugatza

!

eme baten izena zen, Zaraitzu Ibarrean sortua. Bi aldiz pozondua, bigarrenean hil zen.

6. • Haitz-enara.

7. • Harkaitz-txoria.

• Jarduera honen helburuak Nafarroan, "galzorian" dagoen espezie bat ezagutzea, bere ezaugarri nagusietako batzuk identifikatuz.

• Orientabide didaktikoak Informazio bilketa lanerako, "NAN" itxurako formatua hautatu dugu. Hau da, bakar-bakarrik nabarmendu behar dira aipatu izakiaren identifikazio-ezaugarriak.

Jardueraren lehenbiziko zatia Interpretazio Zentroan berean eginen da, zentro horretako begirale-gidariek lagundurik. Halaber, lagungarri gertatuko da ugatzari buruz dagoen modulua.

Jardueraren bigarren zatia, aldiz, ikasgelan eginen da, NIZn informazioa jaso ondoren. Bada, ikasleek gogoeta egin eta pentsatu behar dute zer egin, zer debekatu, nola jokatu debekurik gabe, nola konpondu edo moldatu arazoak, Ugatza berreskuratzeko Planetan adierazita dauden helburuak lortu ahal izateko (aireko hari elektrikoak kentzea, hari elektrikoak markatzea, Ingurumen Departamentuko mendizainekin batera zainketa lanak egitea, boluntarioen bidezko zainketa lanak...).

Informazio gehiago eskuratzeko, begiratu behar da apirilaren 10eko 95/1995 Foru Dekretua, Ugatza Berreskuratzeko II Plana onesten duena.

• Zabalpenerako iradokizuna Ugatzari buruzko lana hasi nahi izanez gero, Interpretazio Zentroa bisitatzera joan baino lehen, ikasleendako motibagarria izan daiteke, espezieari buruzko informazioa bilatzeari begira, ondoko

sentsibilizazio joko hau egitea: El animal misterioso , J. B. Cornell ek idatzitako Compartir el amor por la Naturaleza liburuan dagoena. IBIS Argitaletxea. 1994, Bartzelona.

Jardueran, irakasleak jakin-mina pizteko moduko informazioa eman behar du animaliari buruz, guri dagokigunez, ugatzari buruz, baina izena esan gabe.

Ikasleei esan behar zaie animalia berezia ikusiko dutela, ez dela oso ohiko animalia, esaten den edozein gauzari erreparatzeko, ondoren animaliari buruzko eta bizi den inguruneari buruzko txosten txikia egin beharko baitute.

Irakurraldiak sosegatua izan behar du, behar bezalako doinua emanez, eta, irakurleak berak keinuak egin ditzake irakurketari indarra emateko (lerroalderen bat buruz ikasiz gero, hainbat hobe). Irakurketan ere aldaketak egin daitezke, umore pixka bat sartuz.

Irakurketaren ondotik, ikasleen artean margoak eta kartulinak banatuko dira 10 x 15 tamainakoak eta ikasleei esanen zaie landu beharreko "txosten" hori marrazki bat izanen dela: animaliaren marrazkia bere ingurunean.

Marrazkiak egin ondoren, marrazkiak soka batetik zintzilikatuko dira, pintzekin eutsita, ikasgelako pareta batean. Ikasleek emaitzak ikusterakoan, eztabaidak eta irriak gertatuko dira, jakina.

Adoste lan laburra egin ondoren, eta espeziearen ezaugarriak nabarmendurik, informazio gehiago emanen da (bibliografia, legedia...). Horrek aukera emanen du jardueraren fitxa gelan betetzeko. Ondoren, fitxaren ebaluazioa NIZn eginen da.

Erabili beharreko testua (Material honen egileek eta Mendikate enpresak Zaraitzuko Mendixut aldizkariarentzat (17. alea) egindako artikuluaren moldaketa).

Nafarroan saiarre asko bizi dira, bi mila bikote baino gehiago, ugaltzeko gaitasuna dutenen artean (oraingo honetan ez ditugu kontuan hartu ez gazteak, ezta "aiton-amonak" ere). Beraz, zerura begiratu eta saiak aise ikusiko ditugu... baina…

Baldin eta ikusten baduzu besteek ez bezalako itxura duen animaliarik, puskaz ere handiagoa, erraldoia, erronbo itxurako isatsa duena eta argixeagoa: zorionak

Ingurumena

Zaraitzu

24

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar benetan! Jende gutxik ikusi baitu halakorik.

Ia ez dago espezie horretako alerik, hamabost besterik ez Nafarroan.

Eta gainera, animalia hurbildu eta haren "bibotea" ikusiz gero‌ Ez dago inolako zalantzarik. Huraxe da!

Pirinio mendietako bereizgarria da, baina, egia esan, gizakiok haraino bultzatu dugulako eta ez diogu beste bizilekurik utzi. Izan ere, gizakia eta gizakiaren jarduerak nekez sartzen diren tokietan, hantxe bizi da espezie hori eta bazter haietan baizik ez.

Gaur egun, babestua dago. Duela urte gutxi, hiltzeko zorian egon zen eta, orain, berreskuratzen ari da, oso hauskorra den arren eta haren gain behera ekarri zuten zergatiek bere horretan dirauten arren (hari elektrikoak, pozoiak, espeziaren habitatak eraldatu dira...).

Tamainaz ikusgarria da eta kolore deigarriak ditu: beltzak eta nabar laranjatuak. Begien inguruko gorria nabarmentzen da. Hatzapar indartsuak ditu, baina ez hiltzeko, heltzeko baizik.

Baina, zalantzarik gabe, bereizgarririk nabariena, hauxe da: sekulako abilezia du hartzen dituen hezurrak airetik lurrera botatzeko harri aunitz dagoen tokietan.

Horrela, hezurrak hautsi, ezpaldu eta hezur puskak jaten ditu.

Azken datuen arabera, Nafarroan % 80 igo da. Izan ere, 1999an, 4 bikote ziren eta, gaur egun aldiz, badira 6 bikote ugaltzeko gaitasuna dutenak. Halaber, bada hirukote bat (eme bat eta bi ar). Oso gutxitan gertatzen dira era horretako hirukoteak, baina espeziearen ugalketari begira egiten da.

Dena dela, albiste txarrak ere badira. Esate baterako, 2001ean bi ale hil ziren, pozoiturik. Zaraitzun jaiotako eme bat zen eta bere kumea, 40 egunekoa. Intsektizidak egiteko osagai batzuk jan zituzten.

Espezie hori kontrolatu, berreskuratu eta sustatzeko asmoz, Nafarroako Administrazioak, Europako programekin elkarlanean (LIFE Programa), hainbat neurri hartu ditu. Adibidez, Administrazioak Espeziea Berreskuratzeko Planak prestatu ditu helburu honekin: hari elektrikoak zuzentzea, kontrol eta segimendu lanak Ingurumen Departamentuko teknikarien eskutik, espezieak bizilekutzat har ditzakeen bazterretako jarduerak kontrolatzea eta beste.

Badirudi, lan horiek emaitza onak ematen ari direla.

Izan ere, azken urteotan, espeziea saiatzen ari da Nafarroako beste leku batzuetan ugaltzen (Urbasa, Aralar...), eta, hori oso garrantzitsua litzateke espeziea kontserbatzeari begira. Lan ildo horri loturik, Nafarroako Gobernua aztertzen ari da irrati transmisore bidezko segimendu programa egitea ala ez, ikusteko zer dela eta, espeziea ez den ugaltzen aipatu lurralde horietan.

Laburbiltzeko, behar adina gauza egiten ari da animalia faboratzeko, animaliak berak zioen gisan, JoaquĂ­n Araujo naturalistaren idazketaren bidez: Lehenago, gain behera etorri ginen noizOinarrizko informazioa Izena Luzera Hego-luzera Pisua Bizitza-luzera Habitata Banaketa Elikagaiak Ugalketa Ezaugarriak

Ugatza. Zenbait tokitan ezurhauslea diote.

Quebrantahuesos (gaz.) Gypaetus barbatus.

110 eta 115 cm bitartean.

270 eta 280 cm bitartean.

5,5 eta 7 kilogramo artean.

30 urte izatera irits daiteke.

Harkaitzak, malkorretan 2.000 metro artean.

Pirinioetan.

Sarraskiak eta hezurrak. Hezurrak botatzen ditu hautsi daitezkeen tokietan, gero puskak jateko.

Sexu-heldutasunera 7 urtetan iristen da.

Arrautza 1 edo 2 erruten ditu urtarril edo otsailean.

Gazteek lumaje iluna dute. Helduek bularra laranja dute eta hegalak ilunak.

Hegal luzeak eta erronbo itxurako isatsa.

behinka agertzen zen artzainaren mendeku

Ingurumena

Zaraitzu

25

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 8. Jarduera: (S) (EZ) # Zertarako nahi dut nik oihana?

!

ezjakinarengatik. Gero, murriztu gintuzten gauza arraroen eta datu zientifikoen bilduma egileek (...).

Nolanahi ere, gure apokalipsia iritsi da zuek agertu duzuen jakin-minarengatik. (...)

Ezinbestean behar dugun bakarra bakardadea da; zoazte, bada, guregandik ahalik eta urrutien.

• Jarduera honen helburuak Oihana kontserbatu eta mantentzeak duen garrantzia baloratzea, baliabide iturri gisa.

• Orientabide didaktikoak Fitxan adierazitako testuetan bilduta dauden oihanaren eginkizunak ikasgelan landu ahal izanen dira. "Oihana-

ren beste eginkizunak" eta "arazoa" (oihanaren birsortzea) gaien erantzunak Interpretazio Zentroan aurkituko dituzte, Iratiko Oihana moduluan, zehazki, NIZko begirale-gidariek lagundurik, betiere.

Berriz ere ikasgelara itzulirik, landu edota eztabaidatu daitezke oihanaren birsortzeari buruz lortutako datutik datozen gogoetak. Irakasleak gogoeta eta eztabaida eraginen ditu ondoko hauek bezalako galderen bidez: • Zein da zure iritzia erantzun honi buruz?

• Zer pentsatzen duzu komunikabideetan entzuterakoan udako suteetan milaka hektarea erre direla?

• Gogoratu hektarea bakoitza gutxi gorabehera futbol-zelai baten baliokidea dela. Eta, orain, zer pentsatzen duzu?

• Inolako ideiarik edo iradokizunik bururatzen al zaizu arazo hauek galarazteko? Zer, zehazki?

• Eta ezer bururatzen al zaizu gertatu denaren ondorioak arintzeko? Zer, zehazki?

Gogoeta horien ondotik, fitxan oihaneztatze edo baso berritzeari buruz ageri den jarduera lantzen segituko du-

Ingurumena

Zaraitzu

26

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 9. Jarduera: (EZ) # Otsagabia: topalekua

!

te: "bilatu berdintasunak" (berezko oihanaren eta oihan artifizialaren arteko aldeak): Oihaneztatzean, espezieak berberak dira eta denak adin berekoak.

Ikasleei erakutsi behar zaie gauza bat dela erre den mendia oihaneztatzea bertako espezieak erabilita eta beste bat inguru bat zuhaitzez landatzea zura ekoizteari begira, hazkuntza azkarreko espezieak erabiltzen baitira. Alde handia dago bi baso berritze mota horien artean.

• Jarduera honen helburuak Otsagabia herriko azken urteotako bilakaera demografikoa aztertzea.

Beste garai batzuetan, herrian egin ziren ekonomi jarduerak aztertu eta gaur egungoekin alderatzea.

• Orientabide didaktikoak Otsagabia izanen da azterlekua eta topalekua,

Otsagabia

Biztanleria

"iragana" eta "oraina"-ren arteko azterlekua eta topalekua, zehazki. Jardueraren lehenbiziko zatiak –Populazioaren oraina eta iragana eta Lehenagoko eta oraingo jarduerak eta lanak– ikasgelan burutuko dira, ebaluatzeko, edo/eta osa liteke NIZra eginen den bisitaldiaren bidez.

Fitxaren bigarren zatia, –Taldekatzea edo sakabanaketa– osatu beharra dago bisitaldian 10. jarduerarekin batera eginen den ibilbide gidatuan. (Ikus ibilbidearen ezaugarriak hurrengo jardueran).

• Oinarrizko informazioa Hona hemen zeintzuk diren Nafarroako demografiaren ezaugarriak 70eko hamarkadatik hona: hazkunde tasen abiadura moteltzen ari da eta orekatua dago herri handi eta txikien jokaera demografikoa.

Zaraitzu Ibarreko herriek, Pirinioetako ibarretako beste herri batzuetan gertatu den bezala, bizilagunetan behera jo dute. Herri batzuetan bizilagunen kopurua izugarri murriztu da, beste batzuetan erdizka eta batzuetan murrizketa txikia gertatu da. Gero, zenbait herritan hazkunde txiki egonkor batzuk gertatu dira 80ko hamarkadaren erdian.

Iruñea

Biztanleria

1400

200000

1200 150000

1000 800

100000

600 400

50000

200 0

Urteak

0

1900

1920

1940

1960

1980

2000

Urteak

Ingurumena

1900

1920

1940

1960

1980

2000

Zaraitzu

27

Irakasleria

Jarduerak bisitaldian zehar 10. Jarduera: Ibilaldi bat

(EZ)

#

!

Gaur egunez, joera egonkorra da zenbait udalerritan, baina, oro har, besteetan hazkunde negatiboa gertatzen ari da. Jendeak enplegu egonkorragoak eta "seguruagoak" nahi ditu. Zaraitzuko betiko enpleguak (nekazaritza eta abeltzaintza) ez dira horrelakoak eta ez dago behar bezalako zerbitzurik. Horrek guztiak eraginik, jendeak alde egiten du.

Azken 15-20 urteotan, Nafarroako Hiriburuko enpresek Luzera, g.g.b.

4 km (joan etorria) Desnibela Neurriz gorakorik ez, zailtasunik gabea Abiapuntua NIZ Iraupena Ordu eta laurden eta lantegiek eskulanak behar izan dituzte. Ondorioz, garai horretan, bizilagunen migrazio handia izan da Zaraitzuko herrietatik Iruñera, Zangozara, eta abarrera.

• Jarduera honen helburuak Paisaian ikustea material honetan landutako edukiak.

Otsagabian eta inguruan barrena ibili eta gozatzea, ibilbidean gure zentzumen guztiak erabilita. * Ibilbidearen ezaugarriak Ibilbide osoa ia laua da. Bada desnibel txikia errekara joateko. Zola egokia da ia bide osoan (karriketako zola harriztatua eta asfaltoa), Urrutia auzoari dagokion tartean izan ezik (Otsagabiako auzoa), baratzeen ondoan pasatzen baita. Erreka bazterreko zola gramineaz osaturiko soropila da.

Ibilbidea Interpretazio Zentrotik abiatzen da. Gero, harrizko zubia zeharkatu eta baratzeen atzeko aldera doa (Esandi Etxearen paretik) ondoren Blankoa Plazara iristeko. Ondotik, Otsatera (kanpinaren atzeko aldea) eramanen gaituen karrika hartuko dugu, herriaren kanpoko aldean eta baratze eta landare-hesien artean.

Kanpineko atarira iritsitakoan, hormigoizko aldapa igo eta erreka ondoko belar soro txiki batera jaitsiko gara erreka bazterrean.

Herrian (herri barnean): • Anduña erreka eta Zatoia erreka. Biek bat egin eta Zaraitzu ibaia sortzen dute.

• Usadiozko etxe zaharrak eta karriketako zola harriztatuak.

• Etxe berriak eta kaleetako asfalto berria.

Landan (inguruetan): • Usadiozko lanbide eta bizimoduak: Oihan ustiakuntza eta baratzeak.

• Gaur egungo jarduerak: turismo jarduera eta egungo industria.

Mendi Zintzurrean (Natura): • Otsateko erreka.

• Bada zer entzun: txorien txioak eta uraren murmurioa.

• Oihan aniztasuna.

• Orientabide didaktikoak Ikasleei krokisa eman eta bete beharko dute, behaketa zuzena eta zentzumenak erabilita. Horretarako, badituzte eskura ikur batzuk eta ikur horiek erabili beharko dituzte "euren aurkikuntzak" identifikatu eta kokatzeko.

Ibilbidean zehar, NIZko begirale-gidariek esandako tokietan, geralekuetan, geldituko dira.

Hona hemen zentzumenen bidez jasoko dutena: • Ukimenaren bidez: etxeko harriak, haritz eta hurritz hosto leunak, pinuen orratz-formako hosto gogorragoak eta abar aurkituko dituzte.

• Usaimenaren bidez: aurkituko ditugun erreka bazterreko belar soroetako landare usaintsu guztiak (udaberrian) eta landare erretxinatsu guztiak (pinuak).

• Entzumenaren bidez: uraren murmurioa, intsektuen

Puntu aipagarriak eta landu beharreko puntuak

Ingurumena

Zaraitzu

28

Irakasleria

Bisitaldiaren ondoko jarduerak

• Jarduera honen helburuak Segida ekologikoaren esanahia ezagutzea.

Segida bat eratzen duten osagaiak ezagutzea.

Interpretazio Zentroan eskuratutako ezagutza batzuk ebaluatzea.

hasieran hutsik zegoenetik nola halako konstantzia edo egonkortasuna iristen duen arte. Definizio horretatik abiatuta, proposatzen dugu bakoitzak bere irudimena erabiltzea segida bateko komiki-formako irudikapen grafiko bati testua emateko.

Hastapenak harkaitz edo harri bizian daude. Klimaren eragileek zuzenean eragiten dute harkaitz horretan.

Eragile horiek artesietan substratu txiki-txikiak sortzen dituzte eta landare ez baskularren hazi eramaileak dira: likenak (likenek, euren azidoen bidez, harkaitzaren disgregazio handiagoa eragiten dute. Ondorioz, lurzoru "egonkorxeagoa" garatzen da eta horrek aukera ematen du goroldioak bezalako beste landare batzuk hazteko). Goroldioen sustraiek berriz ere harkaitza disgregatzen dute emaitza berberarekin. Hau da, ondorioz sortzen den lurzorua gauza da tamaina handiagoko beste landare batzuei eusteko: belarkarak, zurezko landareak, zuhaixka... eta, gisa horretan, harik eta zuhaitz-espezieen kolonizaziora iritsi arte. Horrela, oihan heldua garatua dagoen egoera egonkorrera edo klimaxera iritsi arte.

• Orientabide didaktikoak Pirinioak geologiaren aldetik eratu ondoren, Zaraitzuko paisaia modelatzen diharduten eragile zenbait daude.

Batzuk gaur egun ere esku hartzen ari dira, eta, beste batzuk, aldiz, esku hartutakoak dira, euren arrastoa utziz.

Hona hemen zer den segida ekologikoa: Eremu zehatz batean, bata bestea ordezkatuz doazen populazioen sekuentzia. Hori gertatzen da, aipatu eremu zehatz hori

Hauxe iradokitzen dugu: 1- Segidaren esanahia ikasleen aurrean ozenki irakurri ondoren, irakasleak jarduera azalduko du, aukera emanez neska-mutilei testuak arkatzez azpimarratzeko.

2- Ondotik, denen artean aipatu behar da, ikasleen ustez bineta bakoitzean zein pertsonaia ageri den.

Eztabaida eragin behar da eta argitu eta erantzun sor daitezkeen zalantzak eta galderak.

11. Jarduera: (S) (EZ) " Amaierarik gabeko historia 1 eta 2

!

burrunba edo korbidoen eta harraparien karranka, txorien txio txioa.

• Ikusmenaren bidez: paisaia osoa eta paisaiaren ñabardurak.

• Dastamenaren bidez: Auskalo, beharbada gauza jangarriren bat aurkituko dugu.

Sentsazioei buruzko alderdi guztiak eta toki gehiagotan gelditzea ala ez, gauza askoren mende dago. Adibidez: urtaroa, klima, denbora, taldeak zer nahiago duen, begiraleak zer nahiago duen eta beste.

Ingurumena

Zaraitzu

29

Irakasleria

Bisitaldiaren ondoko jarduerak 12. Jarduera: (S) " Zentroko gidarien landa-koadernoa

!

3- Orain, ikasle bakoitzak, banaka, kontzeptuari dagozkion okerrak zuzendu behar ditu eta testu berriak ekarri, eta, era berean, zekiena baieztatu behar du informazio berria erabilita...

4- "Komiki berri posiblearen" ondotik, taldetan banaturik, erantzuna emanen zaio 2 fitxaren akaberan ageri den galdetegiari.

5- Prozesu horren hasierako azalpena eskainiko da Interpretazio Zentrora eginen den bisitaldian, bertan dauden panelak, argazkiak eta maketak erabilita.

• Iraupena: Saio bat.

• Jarduera honen helburuak Jadanik landu dituzten Zaraitzu Ibarreko alderdi kulturalak, fisikoak eta biologikoak laburbiltzea.

Material honen bidez landutako eduki batzuk ebaluatzea.

• Orientabide didaktikoak Interpretazio Zentroko gidarietako bat erabiliko dugu, bere landa-koadernoko alegiazko ohar batzuk zehazki, Iratiko Oihanean ahaztutakoa.

Jarduera egin ondoren, komeni da, hasieran nork bere kasa egindako zuzenketak adostea.

• Hilabeteko oharrak 1- Pago gorriak Iratin. Madril eta Kataluniako jende aunitzek Zentrora deitzen digu galdetzeko ea pagoak gorritu diren.

URRIA-AZAROA. 2-Elur zuriaren gainean, erraza da animaliak daudela ikustea eta beren aztarnen bidez zeintzuk diren jakitea.

NEGUA (ABENDUA-MARTXOA).

3- Ibarra turistez eta txangozaleez beterik dago.

UDA. 4- Mendi zintzurreko ugatzaren arrautzetatik kumeak atera dira jadanik.

OTSAILA-MARTXOA. 5- Mendiko suteak gertatzeko arriskua.

UDA.

arriskua.

eta n. Madril orriak Irati g zek it o n g u a a P 1o jende k ia n lu igu ta d a K deitzen itu rr o g Zentrora k a ea pago o k e tz e ld a g diren. ainean, uriaren g aliak z r lu E 2anim da erraza eta beren a te s u daudela ik idez zeintzuk b aztarnen . a e it k ja n dire z eta a turiste ago. d 3- Ibarr ez beterik txangozale rreko ugatzaren zintzu ak atera 4- Mendi tik kume tz arrau eta ik. eko dira jadan k gertatz o ik sutea d n e M 5

k ur Anduña erreke 6- Zatoia eta eta in od Ab , rte handia daka . ale in se duen Orin beroa hasi o dd on a et a o ziz 7- "Egia esatek . e" ud da oxoak hauek goxo-g o uk tz al Itz du Horixe esan .

Jose Etxeberriak ru gainean ari ze ko gi sa Ot 8- Saiak dira hegan. goen rde argiak pa 9- Kolore be hostoetan. en rde ilunak pinu 10- Kolore be hostoetan.

Ingurumena

Hileak Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Uztaila Abuztua Iraila Urria Azaroa Abendua

Oharrak 2 8 10 2 4 8 10 2 4 8 9 10 6 8 10 8 10 3 5 8 10 3 5 8 10 3 5 8 10 3 5 8 10 1 7 8 10 1 7 8 10 2 8 10

Zaraitzu

30

Medio Ambiente

31

Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera Baliabideak

Zaraitzu

32

Baliabideak

2 - BALIABIDEAK 2.1 - Fitxak A - Ebaluazioa: Autoebaluaziorako galdetegiaren kopia, lanaren azkenari heltzeko. Jarduera: Ezaguna egiten zait .

B - Koadroa, hitz ezezagunak jaso eta esanahia adierazteko.

C - "Ekoikertzaile" txartelak dituen fitxa: Jarduera: Mendi zintzurra oso ongi antolatutako etxea da.

2.2 - Zer gehiago bisitatu eskualdean 2.3 - Bibliografia 2.4 - Web orri interesgarriak

Ingurumena

Zaraitzu

33

Baliabideak

EBALUAZIOA

Galdetegia

À Ez dakit

Ba al dakizu non dagoen Zaraitzu Ibarra?

Ba al dakizu zein den inguru horretako ohiko klima?

Ba al dakizu zein den landaretza mota nagusia?

Ba al dakizu zertar ako balio duen oihanak?

Ba al dakizu zeintzuk diren Zaraitzuko paisaiarik ohikoenak?

Ba al dakizu nolakoak diren Ibarreko herriak?

Ba al dakizu zein den " segida ekologikoa” hitzen esanahia?

Ba al dakizu zertan diharduen edo zein den Ibarreko jendearen lanbidea?

Betiko lanak dira ala aldaketak gertatu dira?

Ba al dakizu zer egin dezakezun zuk zerorrek leku hau edo beste edozein behar bezala mantentzeko?

Ingurumena

Á Ezaguna egiten zait

 Badakit ongi eta azaltzeko gai naiz

Zaraitzu

34

Baliabideak

ZARAITZU IBARREKO HITZ EZEZAGUNAK

HITZAK

ESANAHIA

Ingurumena

Zaraitzu

35

Baliabideak

EKOIKERTZAILE PRIBATUEN AGENTZIAREN PUNTUAZIOAK

PUNTUAK

EZAUGARRIAK

6 eta 10 artean

SUPEREKOIKERTZAILEA Izugarria!

Ekoikertzaileen artean onen-onena zara.

1 eta 5 artean

EKOIKERTZAILEA Gaizki-gaizki ez duzu egin! Baina ongi-ongi ere ez!

Jakin-min handiagoa izan behar duzu.

Bazterrak gehiago kuxkuxeatu behar dituzu.

0 eta –5 artean

EKOIKERTZAILETXOA Agian, onena izanen da beste zeregin batean aritzea, ezta?

Nolanahi ere, oso ausarta zara, horrenbeste erantzuteagatik gauza handirik jakin gabe.

–6 eta –10 artean

EKOZER? Horretarako hegal batzuk utzi dizkizugu?

Tira, hurrengo batean berriz ere saiatuko gara.

Zu ere oso ausarta zara, gauza handirik jakin ez eta horrenbeste erantzuteagatik.

Ingurumena

Zaraitzu

36

Baliabideak

2.2 - Zer gehiago bisitatu eskualdean

• BISITALDIA MUSKILDAKO BASELIZARA (Otsagabia) Bisitaldi gidatuak, eskola-talde eta talde antolatuentzat.

Aldez aurretik adostu behar dira (2 egun aurretik).

Bisitaldien iraupena ordubetekoa da.

Arduraduna: Ione Villanueva.

Tel. 948 89 05 59 - 89 00 38.

• ERAKUSKETA: ZUREZKO TAILAK (Otsagabia) Bisitaldi gidatuak, eskola-talde eta talde antolatuentzat.

Erakusketa Muskildako baselizan dago.

Aldez aurretik adostu behar dira (2 egun aurretik).

Arduraduna: Ione Villanueva.

Tel. 948 89 05 59 - 89 00 38.

• IRUNBERRIKO ARROILEN INTERPRETAZIO ZENTROA Bisitaldi gidatuak, eskola-talde eta talde antolatuentzat.

Aldez aurretik adostu behar dira.

Astelehenetan itxita.

Harremanetarako telefonoa: 948 88 08 74.

• BISITALDIA ABERE-USTIATEGIRA (ARDIAK) Talde murriztuak.

Aldez aurretik hitzordua ezarri behar da.

Harremanetarako: Maritxu Mantxo Layana.

Tel. 687 44 87 35.

Ingurumena

Zaraitzu

37

Baliabideak

2.3 - Bibliografia (material hau egiteko erabilia eta edukiendako lagungarri gertatuko dena)

Ingurumen, Lurraldearen Antolamendu eta Etxebizitza Departamentua. Iruñea, 1995.

• BATZUEN ARTEAN, Legislación sobre Medio Ambiente de Navarra. Nafarroako Gobernua, 1999.

•

• ARMENDÁRIZ, F: Espacios Naturales Protegidos de Navarra. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentua. Iruñea 1995.

• CORNELL, J.B.: Compartir el amor por la Naturaleza. IBIS Arg., 1994, eta Vivir la Naturaleza con los niños. 29 Arg., 1982.

• ELÓSEGUI, J; GUERENDIAIN, P.; PÉREZ OLLO, F.; REDÓN, F., Navarra. Guía Ecológica y Paisajística. Nafarroako Aurrezki Kutxa, 1980.

• ELÓSEGUI, J; PÉREZ OLLO, F., Navarra Naturaleza y Paisaje. NAK, 1982.

BATZUEN ARTEAN, Población de los ayuntamientos y concejos de Navarra de 1900 a 1986. Nafarroako Gobernua, 1989.

• TEMAS DE CULTURA POPULAR (batzuen artean): - Nuestras aves (nº36) - Almadías (nº 38) - Ochagavía (nº 148) - Artesanos rurales (nº 333) - Indumentaria (nº 281) - El paisaje (nº 16).

Kartografia

• ELÓSEGUI, J. Y OTROS, El parque natural pirenaico: II. Irati-Ibañeta. Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentua. Iruñea.

• ELÓSEGUI, J. Y OTROS, Navarra desde el aire.

Nafarroako Aurrezki Kutxa, 1988.

• FELIÚ, J.M.: La guía. El Valle de Zaraitzu. Sua Arg. Bilbao, 1994.

• FELIÚ, M.: La conquista del Pirineo. Sua Arg. Bilbao, 1999.

• GARCÍA BONA, L.M.: El paisaje vegetal. Nafarroako Gobernua, 1983.

• LOIDI, J; BASCONES, J.C.: Memorias del mapa de series de vegetación de Navarra. N.G.,

• Armadaren Geografi ZerbitzukoTopografi Mapak, 1:50.000.

• Instituto Geográfico Nacional Erakundearen Topografi Mapak, 1:25.000.

• Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioaren Laboreen eta aprobetxamenduen Mapa, 1:50.000.

• Espainiako Geologi Mapa, 1:50.000. Nafarroako Gobernua.

• Nafarroako Ardibideen Mapa. Ardibideen Adiskideak Elkarteak eta Nafarroako Gobernuak argitara emana.

• Nafarroako Topografi Mapak, 1:200.000. Nafarroako Gobernua.

Ingurumena

Zaraitzu

38

Pirinioetako Partzuego Turistikoak argitara emandako materiala

Baliabideak

hango bazterrak hobeki ezagutzeko. Erronkari, Zaraitzu, Aezkoa, Done Jakue bidea, Aurrepirinioa, Irati, Garaiak, Baselizak, Hemingway, Almadiak, Multzo urbanistikoak, Gastronomia, Lanbideak eta usadioak, eta abar. 56 orr.

• Xeden Gida. Luxuzko koadernaketa. 40 xendaren fitxak dira, Nafarroako Pirinio osoan barrena. Baditu mapak, argazkiak, inguruari buruzko argibideak.

Fitxak banaka atera eta erabil daitezke plastikozko estalki batean.

• Kultur Gida. Eskualde osoko era askotariko argibideak ematen dituen gida da: historia, kultura, natura, etnografia eta paisaiak. Pirinioko ibar eta herri guztiak barne hartzen ditu. 128 orr.

• BTT Gida. Txirrindulaz egiteko ibilbideak dira, 18 denetara, hainbat zailtasun mailatakoak, Pirinioetako ibar guztietan. Ibilbideak ederki azalduta egoteaz gain, hauxe ere badute: topografi mapa, ibilbidearen soslaia, distantziak eta bisitatu beharreko toki aipagarriak hala nola eskualdeko irudiak. 84 orr.

• Landa-Ondarea. Nafarroako Pirinioetako ibar eta herrietako kultur eta ondare baliabideak biltzen dituzten fitxak dira. Oso baliabide aipagarriak dira.

Denetara 10 azaltzen dira beste hainbat fitxatan.

• Mapa-gida. Errepide mapa, Pirinioetako herri guztiak ageri direla. Baita mendi, erreka, triku-harri aipagarrienetako batzuk ere. Horrez gain, Pirinioetarako sarbide nagusiak ere ageri dira eta beste datu batzuk ere bai. Adibidez, biztanleriari dagokiona.

• Gai Zehatzi buruzko aldizkaria. Gai zehatz bati lotutako ibilbideak biltzen dituen aldizkaria da,

• Mendi Zintzurren Gida. Uztai-liburutxo honek Pirinioaurreko mendi zintzurretako habitat bereziak azaltzen ditu, egiazko natur paradisuak baitira. Irudi eder-ederrak ditu, historiari buruzko oharren bat edo beste, adibidez Irati trena. Halaber, badu mapa erauzgarri bat, xenda nagusiak biltzen dituena. 67 orr.

• Gidak. Partzuergoa, bere lurraldea osatzen duten 4 eskualdeei buruzko 4 gida prestatzen ari da, Garalur, Ingurugiroaren Kudeaketa-Nafarroako Mintegi eta Basoberritzeak, Nafarroako Kutxa eta eskualdeko udal eta juntekin elkarlanean.

Oraingoz, Aezkoa eta Pirinioaurrekoak plazaraturik daude… eta, laster, Zaraitzu eta Done Jakue Bidea aterako dira.

• Aurrepirinioko Eskualdeak.

Gaiz gai antolatutako gida. Aurrepirinioko ondare eta natur altxor batzuk azaltzen ditu: gaztelu eta jauregiak, eliza eta erretaulak, zintzurrak eta mendi bazterrak, eta abar. 28 orr.

• Aezkoako gida. Aezkoako herriak eta ondare eta natur baliabide nagusiak azaltzen ditu, baita Aezkoako historia eta ohiturak ere: Irati eta xendak, garaiak eta erretaulak, festak eta folklorea, Arma Ola, Urkulu eta triku-harriak, eta abar. 28 orr

Material hauei buruzko informazio handiagoa eskuratzeko, jo ondoko erakunde honetara: Pirinioko Partzuergo Turistikoa Balleko Etxea (Aezkoa).

Tel. 948 76 43 26.

Faxa 948 76 43 20. cpirineo@arrakis.es

Ingurumena

39

Baliabideak

Zaraitzu

2.4 - Web orri interesgarriak

Nafarroako Gobernuko Lurraldearen Informazioari buruzko Zerbitzua http://sitna.cfnavarra.es

Nafarroako Meteorologi Zerbitzua http://cfnavarra.es/meteo

Otsagabiako Udala http://ochagavia.com

Zaraitzu Ibarra h t t p : / / v a l l e d e s a l a z a r. c o m

Nafar Pirinioko Partzuergo Turistikoa http://pirineonavarro.org

Nafarroako Gobernuko Ingurumen Departamentua http://cfnavarra.es/Medioambiente

Otsagabiako Interpretazio Zentroa http://cfnavarra.es/Medioambiente/educacion/educaindex

Nafarroako Gobernuko Hezkunza-Gaiak http://cfnavarra,es/Medioambiente/educacion/cuadernos/index.html

Ingurumena

Zaraitzu

40

Ingurumena

41

Zatoz Zaraitzu Ibarra ezagutzera Jardueren koadernoa

Zaraitzu

42

3 - JARDUEREN KOADERNOA

Fitxak Ezaguna iruditzen zait Hara zer esan duten Helburua: Zaraitzu Ibarra Zuhur dabilena, hori da abilena Jatorria Pirene izeneko bategan omen dago Mendi zintzurra oso ongi antolatutako etxea da Hona aditu bat: Ugatza Zertarako nahi dut nik oihana Otsagi: topalekua Ibilbide bat Amaierarik gabeko historioa 1 eta 2 Zentroko gidarien mendi-koadernoa

Ingurumena

43

Jardueren koadernoa

Zaraitzu

EZAGUNA IRUDITZEN ZAIT Agian esanen zizuten Zaraitzu Ibarra eta Otsagabian dagoen Naturaren Interpretaziorako Zentroa bisitatu behar duzula. Zalantzarik gabe, hitz hauek –basurdea, sarrioa– entzutean, zure irudimena "funtzionatzen hasiko da" eta zure bisitan aurki dezakezunari buruz pentsatzen hasiko zara, bai ingurua ezagutzen duzulako, bai horri buruzko informazioa jaso duzulako, ...bai inor baino irudimen handiagoa duzulako!

• Irudimen hori aintzat harturik, esan iezaguzu ondoko animalien artetik

Basurdea

Hartza

Sarrioa Oreina Harkaitz-ttxoria Okil Handia Azkonarra

Kopeta-zzuria Ugatza

Eskailera-ssugea

Basoiloa

• Eta landaretzari dagokionez?

Eta Nafarroako toki-izen edo lekuen izenari dagokionez....

• Zure ustez, zeintzuk daude Zaraitzu Ibarrean?

Orhi Mendia Pagoa

Aleppo pinua

Pinu gorria

Bertizko Jaurerria

Hiru Erregeen Mahaia Uxue

Iratiko Oihana

Urbasa Pitillasko Aintzira

Mendi-ppinua

Izei zuria

Artea

Ingurumena

Zaraitzu

44

Jardueren koadernoa

EZAGUNA IRUDITZEN ZAIT Arretaz irakurri ondoko taulan ageri diren esaldiak eta X bat jarri dagokion laukian.

Ez ahaztu ondoren adierazten dizuguna: X bat jarri baldin eta: 1 sekula horri buruzko ezer ere entzun ez baduzu, edo horri buruz ezer ere ez badakizu 2 noizbait irakurri edo ikasi baduzu, edo ezaguna egiten bazaizu 3 ongi baldin badakizu eta zure ikaskideei azaltzeko gai bazara.

Galdetegia

À Ez dakit

Ba al dakizu non dagoen Zaraitzu Ibarra?

Ba al dakizu zein den inguru horretako ohiko klima?

Ba al dakizu zein den landaretza mota nagusia?

Ba al dakizu zertar ako balio duen oihanak?

Ba al dakizu zeintzuk diren Zaraitzuko paisaiarik ohikoenak?

Ba al dakizu nolakoak diren Ibarreko herriak?

Ba al dakizu zein den “ segida ekologikoa” hitzen esanahia?

Ba al dakizu zertan diharduen edo zein den Ibarreko jendearen lanbidea?

Betiko lanak dira ala aldaketak gertatu dira?

Ba al dakizu zer egin dezakezun zuk zerorrek leku hau edo beste edozein behar bezala mantentzeko?

Ingurumena

Á Ezaguna egiten zait

 Badakit ongi eta azaltzeko gai naiz

Zaraitzu

45

Jardueren koadernoa

HARA ZER ESAN DUTEN Lizardoian zuhaitzak zutik hiltzen dira -zzaharrak direlako- eta bakarrik haizeteen eraginez erori egiten dira, zain dauden gazteei argitasuna eta tokia uztearren.

Frantzia eta Gipuzkoako mugaldeetan, Nafarroako Ipar-eekialdeko eremu hezeetan oihan ugari moztu zituzten. Horregatik, pagadiak gutxi eta txikiak dira Bortzirietako eta Baztango nazioarteko edo probintziarteko mugako mendietan, baina Pirinioetako ekialdeko Ibarretan badira oihan aipagarriak.

Alfredo Floristán, Geografoa

Otsagik..., mende latz luzeetan zehar biziraun duen mendiko herrixken xarma du eta paisaian behar bezala integraturik dago. Tolkien-een kontakizunen magia dauka.

Bere eremuetan ez da iratxorik bizi, baina bai Basajauna

Zaraitzu Nafarroako Pirinioetako ekialdeko Ibarretako bat dugu, orografikoki Erronkari baino garrantzi txikiagoa duena, hainbateko nortasuna izan arren.

Juan Mari Feliú Mendigoizale eta Naturalista

Nork ez du Otsagi koo etxeen ederttasuna mirestt u?

Eta noork ez du Mus kilddattik ikusten den Otsagi ingurukoo paisaiaren ederttas una miresttu?

A. Floristán Geografoa

Miguel Martín Biologoa eta idazlea

Nafarroak, elkarri kontrajarritako paisaia sorta heterogeneoa eskaintzen digu. Pirinioetako ibar ederrenetako bat... Zaraitzu Ibarra da José María Jimeno

eta Anduuña Zaraitzu jaiotzen da Zatoia Otsagin, errekakk elkkartzen direnean, oetako ini Abbodi mendiaren oinean. Pir raldetikk ar p Ip ibbaien modura, Zaraitzu ere nean. die Hegoaldera doa, tarterikk han n duu, katze Zaraitzuk ibbar zabala zehar arrikk b Naffarroakko ippar-eekialdeko ib argitsuuena, noskki.

Jesús Elósegui Biologoa

Ingurumena

Zaraitzu

46

Jardueren koadernoa

HARA ZER ESAN DUTEN IPertsona horien aipamen guztiak arretaz irakurri eta gero, ondoko galderak erantzunen dituzu: Zure ustez, zer ikasiko duzu Ibarra ikusi eta gero?

Aurreko guztiaz gain, gauza gehiago jakitea ere gustatuko litzaidake. Esate baterako:

Jarduera honetatik aurrera, proposatzen dizugu ulertzen ez dituzun hitzak bildu eta zure irakasleak emanen dizun orri batean idaztea.

Idatz ditzakezu bai lekuetako izen bereziak bai beste edozein hitz.

Halaber, informazioa liburu geografikoetan, dibulgatzaileetan, eta abarretan bila dezakezu, edo hiztegietan, hitz guztien esanahia bilatzekotan.

Horrela, Zaraitzu Ibarreko hitzen "glosategia" izanen duzu, zuk zeuk egina.

Ingurumena

Zaraitzu

47

Jardueren koadernoa

HELBURUA: ZARAITZU IBARRA Bisitatuko dugun Nafarroako eskualdera pixka bat "ohitu" beharko dugu. Hona, jakin beharreko zenbait gauza.

• Lehenik, bere kokapena, hau da, non dagoen.

Hau Nafarroako mapa da.

Esan zenezake non dagoen Zaraitzu Ibarra?

• Ondoren, bere mugak.

Ikertu nortzuk bizi diren Zaraitzu Ibarraren inguruan, bai Iparraldean, Hegoaldean, Ekialdean eta Mendebaldean.

!

Zaraitzu Ibarra

Lor ezazu Zaraitzu Ibarreko mapa topografiko bat, ondoko galderei erantzun eta Ibarreko mapan zure oharrak egiteko.

Zalantzarik baduzu, lasai, Interpretazio Zentroko begiraleek lagunduko dizute zalantzak argitzen bisitaldian zehar.

• Mapan adierazi: errepideak eta komunikazio bideak, ibaiak, herriak, 1000 m-tik gorako gailurrak, mendiak... deigarri gertatzen zaizun beste edozer gauza.

• Zein da Ibarreko kotarik altuena?

Informazio gehiago lortzeko, zure irakaslearen aholkuei jarraituz , SITNAren (Sistema de Información Territorial de Navarra) web orrira jotzea gomendatzen dizugu.

Hona hemen helbidea

• Badago beste "bi milaren" bat Ibarrean? Eta Nafarroan? Non?

http://sitna.cfnavarra.es • Uste duzu ezberdintasunik egonen dela Ibarraren iparraldea eta hegoaldearen artean? Zergatik?

Ingurumena

Behin orrialdean zaudela, azter dezakezu Otsagi inguruan dagoen landaretza, udalmugak, e.a. Zure ikastetxetik mugitu gabe!!!

Zure irakaslearen argibideei jarraitu eta... aupa!

Zaraitzu

48

Jardueren koadernoa

ZUHUR DABILENA, HORI DA ABILENA Tokia zertxobait ezagutu dugu. Orain bere klima ezagutzeko unea heldu da, jakiteko zer eraman beharko dugun jantzita: jantzi lodiak ala kamiseta, berokia ala eguzkirako txanoa.

Jarduera hau egiteko, taldeka lan egin beharko duzue zure ikaskideek. eta zuk.

Zure irakasleen jarraibideei segi eta, sarean nabigatzeko dituzun dohainak berriz ere erakutsi!

Jarduera Zaraitzu Ibarreko edo inguruko zenbait herriren urteko klimogramak egitean datza.

Ondoren zure bizilekutik gertu dagoen herriaren klimograma landu beharko dugu eta grafiko guztiak alderatu.

Interneten ageri diren datuak, idatziz jaso behar dituzu orrialde honetan: ESTAZIOA:

.

ERREGISTROA EGUNAK

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

T Max. ºC T Mín. ºC B B T ºC Prezipitazioak

ESTAZIOA:

.

ERREGISTROA EGUNAK

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

12

13

14

15

16

T Max. ºC T Mín. ºC B B T ºC Prezipitazioak

Ingurumena

17

18

19

Zaraitzu

49

Jardueren koadernoa

ZUHUR DABILENA, HORI DA ABILENA • Zein egunetan bisitatuko duzu Ibarra?

KLIMOGRAMA ____________ (hilabetea) prezipitazioak eta batezbesteko tenperaturak 40

45

35

40

30

25

25 20 20 15

15

10

10

5

Tenperatura ºC

Prezipitazioak (l/m2).

• Hotza ala beroa eginen du?

35

30

• Kirol-zapatilekin aski izanen dugu ala komeniko litzaiguke botak eramatea?

5

0

0 1

3

5

7

9

11 13 15

17 19 21 23 25

27 29 31

Eg u n a k

Baina proposatzen dizugu zertxobait gehiago sakontzea eta zure "helbururainoko" (Zaraitzu) bidaia aprobetxatzea. Nafarroako errepideen mapa bat lortu eta marraz ezazu hemen, haraino eramanen zaituen bidea. Interesgarrien iruditzen zaizkizun puntuak seinalatu. Horietako bakoitzerako ikur bat asma zenezake. Horrela, zeure ikurrak izanen dituzu.

IKURRAK

Ingurumena

Zaraitzu

50

Jardueren koadernoa

JATORRIA PIRENE IZENEKO BATEGAN OMEN DAGO Inguru honetako material eta egitura geologikoak historia luze eta konplexuaren ondorio dira.

Denbora luzean zehar, Pireneren kondaira edo ele zaharra izan da Pirinioen jatorria....

Egungo egileentzat, ordea, honela sortu dira hemengo material geologikoak. Hasieran, itsas jalkinez osaturiko geruza lodiak ziren, eta, gero geruza horiek harkaitz bilakatu ziren. Prozesu horiek hementxe dituzu irudikatuta, marrazkien, testuen eta izenburuen bidez. • Saia zaitez marrazki bakoitza lotzen dagokion testuari eta izenburu bakoitzean adierazitako gutxi gorabeherako adinari. .

DUELA 25 MILIOI URTE...

...Pirinioak sortu zituen trinkotze aldia amaitu zen. Blokerik sakonenak igo eta jeitsi ziren antzinako failen eraginez. Gaineko jalkinak, flysch, tolestu ziren. Orduz geroztik, higadurak eragiten du. Baina jarduerak badirau, ohiko lurrikarek erakusten diguten moduan..

DUELA 450 MILIOI URTE...

Zaraitzuko Ibarra itsaso zabal batek estaltzen zuen, eta bere hondoan jalkingeruza handiak zeuden. Sakonenak harkaitz bihurtzen ziren presio handiaren eta magmaren gertutasunaren eraginez.

DUELA 100 MILIOI URTE...

Indar izugarriek, magmaren mugimendu etengabeek sorraraziak, jalkinak trinkotu zituzten. Jalkinak tolestu eta altxatu ziren mendikate handia sortuz. Trinkotzea amaituta, tolestutako bloke handiak asentatu ziren, eta horrek failak eragin zituen.

DUELA 350 MILIOI URTE...

...Ondorengo barealdi luzean, higadurak mendikatea suntsitu eta itsaspean geratu zen. Horren ondotik, trinkotze aldi berria hasi zen. Antzinako failak esnatzen hasi ziren. Bitartean, jalkin loitsu eta hondar tsu kopuru handiak metatzen ziren.

Ingurumena

Ingurumena

A! ITZUL IEZAZKIGUZU HEGOAK!! • Zure ustez, ikerketak kalte egin diezaieke ikertu dituzun espezieei? • Aizu! Zure igoeran beste zein espezierekin egin duzu topo?

Erantzuna:

7

Erantzuna:

6

Erantzuna: Erantzuna:

5

Erantzuna:

4

Erantzuna: Erantzuna:

3

Erantzuna: Erantzuna:

2

Erantzuna:

1

Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak: Puntuak:

Ondoren puntuazioa batu eta zure ekoikertzaile maila ezagutuko duzu.

Orain zure irakasleak erantzun zuzenak esanen dizkizu eta erantzun bakoitzean izan duzun puntuazioa jarri beharko duzu.

Bikain, lortu duzu!!

MENDI ZINTZURRA, OSO ONGI ANTOLATUTAKO ETXEA DA 54

Jardueren koadernoa

Zaraitzu Jradueren koadernoa

51

Zaraitzu

MENDI ZINTZURRA, OSO ONGI ANTOLATUTAKO ETXEA DA

Zaraitzu Ibarrak baditu toki bereziak. Berezienetakoak mendi zintzurrak edo arroilak dira. Guk mendi zintzurretako bizilagunak ezagutuko ditugu. Ibaiaren jarduera etengabeak eraginik, harkaitza higatu eta disgregatu da, harik eta hau bezalako harkaitz pasabideak sortu arte.

Eman dezagun "Naturaren Ekoikertzaile Pribatuen" taldeko kidea zarela. Zure hurrengo zeregina inguruko arroiletan zehar ibilaldi zoragarria egitea izanen da.

Behetik gora joanen zara eta hainbat pertsonaia topatuko dituzu; pertsonaia horiek identifikatu beharko dituzu emanen dizkizuten arrastoei jarraituz. Zure ustez zuzenak diren erantzunak idatzi eta... ongi ibili!

A! EZ DAKIZULA NOLA EGIN? EZ KEZKATU! GEUK EMANEN DIZUGU HEGO PARE BAT!

Orain altxa ezazu orrialde hau...

Ingurumena

Ingurumena

A! ITZUL IEZAZKIGUZU HEGOAK!! • Zure ustez, ikerketak kalte egin diezaieke ikertu dituzun espezieei? • Aizu! Zure igoeran beste zein espezierekin egin duzu topo?

1

Erantzuna:

Puntuak:

2

Erantzuna: Erantzuna:

Puntuak: Puntuak:

3

Erantzuna: Erantzuna:

Puntuak: Puntuak:

4

Erantzuna:

Puntuak:

5

Erantzuna: Erantzuna:

Puntuak: Puntuak:

6

Erantzuna:

Puntuak:

7

Erantzuna:

Puntuak:

Ondoren puntuazioa batu eta zure ekoikertzaile maila ezagutuko duzu.

Orain zure irakasleak erantzun zuzenak esanen dizkizu eta erantzun bakoitzean izan duzun puntuazioa jarri beharko duzu.

Bikain, lortu duzu!!

MENDI ZINTZURRA, OSO ONGI ANTOLATUTAKO ETXEA DA

Zaraitzu

51

54

Zaraitzu Jradueren koadernoa

Jardueren koadernoa

MENDI ZINTZURRA, OSO ONGI ANTOLATUTAKO ETXEA DA

Zaraitzu Ibarrak baditu toki bereziak. Berezienetakoak mendi zintzurrak edo arroilak dira. Guk mendi zintzurretako bizilagunak ezagutuko ditugu. Ibaiaren jarduera etengabeak eraginik, harkaitza higatu eta disgregatu da, harik eta hau bezalako harkaitz pasabideak sortu arte.

Eman dezagun "Naturaren Ekoikertzaile Pribatuen" taldeko kidea zarela. Zure hurrengo zeregina inguruko arroiletan zehar ibilaldi zoragarria egitea izanen da.

Behetik gora joanen zara eta hainbat pertsonaia topatuko dituzu; pertsonaia horiek identifikatu beharko dituzu emanen dizkizuten arrastoei jarraituz. Zure ustez zuzenak diren erantzunak idatzi eta... ongi ibili!

A! EZ DAKIZULA NOLA EGIN? EZ KEZKATU! GEUK EMANEN DIZUGU HEGO PARE BAT!

Orain altxa ezazu orrialde hau...

Ingurumena

Zaraitzu

52-53

Jardueren koadernoa

MENDI ZINTZURRA OSO ONGI ANTOLATUTAKO ETXEA DA

Ni inguru hauetako "enara" naiz... Hegazkina naiz.

7

Hormak zailtasunik gabe igotzen ditut eta nire janaria artesien artean bilatzen dut. Nire izen zientifikoa grekeratik dator "teichos" (horma) eta "dromas" (lasterkari azkarra) Nor ote naiz?

5

6

Habia hemen egiten duen hegaztiak hezurrak jaten ditu, eta hezurrak hausteko, harkaitzen kontra jaurtitzen ditu. Nortaz ari gara? Badakizu nor zen "Muskilda" eta zer gertatu zitzaion?

Hegada harrigarria duen harraparia, jaitsieran 250 km/h-kko abiadura har dezake. Habia haitzarteetan egiten du, baina bere populazioa asko murriztu da azken aldian bere habiak suntsitzen ari direlako. Ez du Santiago Bidea egin, Loraldia nire galbidea da. Badakizu zergatik? Harkaitzari atxikita bizi naiz, hostoz eginiko errosetoi baten moduan, eta gisa horretan urteak ematen ditut. Saxifraga deitzen naizen arren, esan zein den nire izen arrunta... Nobleen buru gainean oso ongi ematen omen

4

3

Likenak eta geu ia beti oharkabean pasatzen gara. Hala ere, ongi prestaturik gaude hemen bizitzeko: esan genezake beroa eta lehortea dagoen bitartean "erdi lo" gaudela, baina ura heldu bezain laster "berpiztu" egiten gara. Gehienetan, jendea gutaz oroitzen da Eguberrietan. Nortzuk ote gara?

A! Esaten dutenez, landare "aitzindariak" gara, hau da, beste landareei bidea irekitzen diegu.

Esan diezagukezu zergatik?

2

Nafarroan, galtzeko zorian dagoen espezie bat naiz.

Zuok gizakiontzat atsegina omen naiz eta, hala ere, gero eta leku gutxiago uzten didazue bizitzeko.

1

Ingurumena

Zaraitzu

55

Jardueren koadernoa

HONA ADITU BAT: UGATZA • Saia zaitez espezialista honen nortasun agiria betetzen; bilatu informazioa zure ikastetxean edo Interpretazio Zentroan.

ZARAITZU / OTSAGI

NAN

Gure espezialistaren argazkiren bat bilatu eta esan zure irakasleari fotokopiatzeko, hura ebaki eta hementxe itsasteko.

Mehatxu katalogazioa

I z e n a r r u n t a : Ugatza I z e n z i e n t i f i ko a : B e s t e h i z k u n t z e t a n: Inguru batean egon daitekeela adierazten diguten aztarnak, arrastoak:

0 5 2 2 5 0 0 -OO

N a f a r r o a n o n d o ko tokietan aurki dezakegu E s p a i n i a n o n d o ko tokietan aurki dezakegu

Habitata E z a u g a r r i o r o ko r r a k Itxura, tamaina, koloreak, pisua...

Elikadura

Ahotsa/ kantua

Hegaldiaren zilueta

Horrez gain

Marraztu

Ingurumena

Zaraitzu

56

Jardueren koadernoa

HONA ADITU BAT: UGATZA Nafarroako Ugatzaren populazioari laguntzeko, Gobernuak espeziea Berreskuratzeko Planak garatu ditu.

Hona hemen plan horietan adierazitako hainbat helburu: 1 - Ugatzaren heriotza eragileak ezabatzea (Hari elektrikoen kontra jotzea, elikadura urria, pozoidurak, isileko ehiza eta abar).

2 - Kumeak hazteko eremuen babesa bermatzea.

3 - Ikerketa ildoak laguntzea.

4 - Heziketa eta hedapen jarduerak.

Gelakide guztiek Nafarroako Gobernuko teknikariei lagun diezaiekezue. Horretarako, azalduko dituzue zeintzuk diren lehen adierazitako helburuak lortzeko egin ditzaketen jarduerak. Gelakide guztien artean, saia zaitezte jarduera batzuk proposatzen. Nahi izanez gero, eskatu informazioa irakasleei.

H e lbb u r u a : Jarduera:

H e lbb u r u a : Jarduera:

Helburua:

Helburua:

Jarduera:

Jarduera:

H e lbb u r u a : Jarduera:

H e lbb u r u a : Jarduera:

Ingurumena

Jardueren koadernoa

57

Zaraitzu

ZERTARAKO NAHI DUT NIK OIHANA? Oihana edo basoa oso habitat garrantzitsua da han bizi eta gordetzen diren animalia guztientzako, eta baita guretzako, gizakiontzako, ere. Eta aunitz dira gero han bizi diren izakiak. Irakurri arretaz J.D. Hughes-en ondoko "gogoetak". Gaia hauxe da: Oihanaren erabilerak Antzinako Grezian:

Zaila da antzinako Grezia eta Erromako zibilizazioak basorik gabe eta beren fruiturik gabe imajinatzea. Zuhaitzak, berez, oso garrantzitsuak ziren, bai energia iturri eta eraikitzeko material gisa, bai garraiobide, merkataritza iturri eta horniketa militar gisa (...).

Antzinaroan, soildutako oihanen eta higaduraren hedadura ez zen horrenbesterainokoa izan, XX. mendekoarekin alderatuta. Hala eta guztiz ere, nahikoa da ondorio ekonomiko eta sozialak eragiteko. Horien artean, egur falta eta horrek eragindako prezioen gorakada izan zen. Kaltegarriagoa izan zen, eta gehiago iraun zuen, malda malkartsuen lehortea. Izan ere, lehortea agertu zen basoa larrutzeagatik eta lurra bazkalekuetarako baliatzeagatik. Ondorioz, neguko euriek (maiz uholde-euriek) maldak higatu zituzten (...).

Higadurak lur emankorra eraman zuen eta malda harritsuak utzi zituen. Toki horietan, zuhaitzak, nahiz eta babestuta egon, gutxi hazi ziren. Detritusa, harea eta harkoskorra mendietatik beheko lautadetara jaitsi ziren eta maldetan zehar kokatu ziren bidea "oztopatuz" eta harkoskor-aintzirak sortuz. Antzinaroan, paisaian begi-bistako aldaketak gertatu ziren, etengabe gizakiak eraginik. Horrela, basoak larrutu edo soildu zituzten, lur gehiegi bazkaleku bihurtu zituzten eta higadura agertu zen (...). • Testuan ageri dira oihanaren hainbat funtzio, gizakiari on egiten diotenak. Bada, irakurri eta gero, zeintzuk dira funtzio horiek?

Oihanaren beste eginkizun edo funtzio batzuk • Ezagutzen al duzu hemen adierazten ez den beste funtziorik?

"Buruan hazka egin" eta saia zaitez asmatzen zer adierazten duten ondoko marrazkiek.

Ingurumena

Zaraitzu

58

Jardueren koadernoa

ZERTARAKO NAHI DUT NIK OIHANA? Baina oraindik, basoak baditu berriz ere gizakiak gero eta gehiago baloratzen dituen beste funtzio batzuk: basoan zehar paseatzea oso lasaigarria da edo abentura-kirol ugari egin daitezke, udan basoko zuhaitz baten azpian lo-kuluxka egitea zoragarria da, izugarri baloratzen da baso baten paisaia... • Oihanak, beraz, onura estetikoa dakarkio gizakiari eta horrek badu zer ikusia bizi-kalitatearekin eta gozamenarekin. Aipa dezakezu beste kasuren bat?

Dagoeneko, basoak duen garrantzia egiaztatzeko aukera izan duzu. Hala ere, munduko habitatik kaltetuenetariko bat dugu. Basoak desagertzen ari dira, batez ere, neurriz gora mozten ari direlako edo mendiko suteek eraginik. Basoak desagertzearekin batera hiltzen dira basoan bizi diren izaki guztiak eta, jakina, horri erantsi behar zaio denbora luzea behar dela, oihana birsortzeko.

Arazoa Hona hemen adibide bat: Eman dezagun zu jaio zinen egun berean sute batek baso bat erraustu edo kiskali zuela. Bada, baso hori erabat birsortuko litzateke zure seme-alabak zaharrak izaterakoan. • Zenbat urte izanen lirateke gutxi gorabehera?

Berdintasunak bilatu Horregatik, birsorkuntza horiek arinagoak izan daitezen, landaketak egiten dira, mintegiak lantzen dira, lurrak ereiten dira, artzaintza hainbat ingurutara mugatzen da... Hala ere, berezko basoak eta baso berritzeak bereizi behar ditugu.

• Bereizteko gai zara? Lagunduko dizugu? Erreparatu irudiei:

Ingurumena

Zaraitzu

59

Jardueren koadernoa

OTSAGI: TOPALEKUA Otsagin bat datoz oraina eta iragana... eta, zergatik ez?...baita etorkizuna ere.

Otsagi topalekua da.

Biztanleriaren oraina eta iragana Zaraitzu Ibarreko biztanleriak Nafarroako Pirinioetako Ibarrei azken urteotan berezkoa zaien eboluzioa izan du. Otsagiko biztanleriaren eboluzioa lagin adierazgarri gisa aztertuko dugu eta Iruñeko azken mendeko eboluzioarekin alderatuta ere bai. Oso gauza erraza da, begira itzazu biztanleriari buruzko diagramak: Otsagi Iruñea Biztanleria Biztanleria 1400

200000

1200 150000

1000 800

100000

600 400

50000

200 0

Urteak

0

1900

1920

1940

1960

1980

2000

Urteak

1900

1920

1940

1960

1980

2000

• Zer ondorio aterako zenuke Otsagiko grafikoa ikusita? Zure ustez, zeri zor zaio eboluzio hori?

• Eta Iruñeko grafikoa ikusita? Zergatik?

• Uste duzu harremanik dagoela bi biztanlerien eboluzioaren artean?

Lehengo eta egungo jarduerak eta lanak • Orain arte ikasitakoarekin, ausartuko zinen esatera zertan aritzen zen ibar honetako jendea mende hasieran eta erdian? Zein zen ekonomiaren oinarria?

• Eta gaur egun? Zertan lan egiten omen du jendeak?

• Asteburuetan, Otsagiko biztanleria hazi egiten da turistei esker eta familia ugari bere jaioterrira itzultzen delako. Zure ustez, ba al dute zer ikusirik lehen eta orain egiten ziren jarduerek, arestian adierazitako biztanleriaren eboluzioekin? Zergatik?

Ingurumena

Zaraitzu

60

Jardueren koadernoa

OTSAGI: TOPALEKUA Taldekatzea edo sakabanatzea Herriak, oro har, biztanleak galtzen ari dira. Hala ere otsagiarrak zorionekoak dira, Nafarroako herririk ederrenetako batean bizi baitira. Ibarrean biztanleria, jendea, herrietan bizi da. Jendea herrietan taldekatuta bizi da. Etxeak elkarren ondoan egiten dira, herriak eratuz. Baina beti badira eraikinen arteko tarte txikiak. Otsagin bai, behintzat. Tarte horri etxekartea esaten zaio. • Galdetu zuen begiraleari horren zergatia.

Baina isolatuta dauden beste eraikin batzuk ere badira. Erreparatu 3. jardueran erabili duzun mapari. Sakabanaketa ere gertatzen da. Esate baterako, bordak. • Ba al dakizu bordak zertarako balio duen?

Ibilbidean zehar arretaz erreparatu herriari... etxeei, bere karrikei, ...auzoei, elizari,...

Otsagi Pirinioetako herri peto-petoa da. Gauza berriak eta zaharrak daude nahasturik.

Topalekua da eta badago historia "zuzenean" ikasteko aukera bat. • Egin ezazu herriaren deskribaketa laburra eta, ondoren, alderatu zu bizi zaren lekuarekin.

Herriaren deskribaketa:

Gehien gustatzen zaizun Otsagiko aldearen marrazkia.

Bizi naizen lekuarekin dituen antzekotasunak

Bizi naizen lekuarekin dituen desberdintasunak

Ingurumena

61

Jardueren koadernoa

Zaraitzu

IBILBIDE BAT Ondoren ibilbidearen krokis sinple bat duzu. Hutsik dago eta bete behar duzu bai aurkitzen dituzun gauzen bidez, bai deigarri gertatzen zaizunaren bidez, bai eginen dituzun jardueren bidez.

Hasieran arkatzez egin, ondoren izanen duzu apaintzeko aukera.

Naturaren Interpretazio Zentroa

Urdinez margotu ditzakezu fitxaren atzean dauden ikurrak, alderdi geografikoei erreferentzia egiten dietenak.

Zeure krokis geografikoa izanen da.

Gorriz, margotu ditzakezu jardueren kokapena eta aurkitzen dituzun gauzek iradokitzen dizuten edo dizkizuten hitzak.

Zeure sentsazio-mapa izanen da.

Ingurumena

Zaraitzu

62

Jardueren koadernoa

IBILBIDE BAT "Krokis geografikorako" ikurrak: Lekuetara iristeko dermio, zonalde edo helbideak idazteko kartela.

Zintzur aldea. Erreka eta xendaren artean kokatu.

Ibaia- erreka- zintzurra. Zein da?

Iparraldea?

Laboreak. Zehaztu zeintzuk diren.

Kanpina.

Bertako landareak.

Baso berritzeak

Egoki deritzozun bestelako ikurrak paratzeko tokia:

"Sentsazio-m maparako" ikurrak: Arreta handia jarri eta erne egon. Begiraleak esandakoa egin eta aurkitu Zaraitzuko zati bat zentzumenak erabilita.

(Idatzi) Zentzumenen bidez, hauxe aurkitu dut: Ukimena Izan dudan sentsazioa definitzen duten hitzak ondokoak dira: Usaimena Izan dudan sentsazioa definitzen duten hitzak ondokoak dira: Entzumena Izan dudan sentsazioa definitzen duten hitzak ondokoak dira: Dastamena Izan dudan sentsazioa definitzen duten hitzak ondokoak dira: Ikusmena Izan dudan sentsazioa definitzen duten hitzak ondokoak dira:

Ingurumena

Jardueren koadernoa

63

Zaraitzu

AMAIERARIK GABEKO HISTORIOA (1) Ikusi ahal izanen zenuen bezala, Pirinioak oraindik ere sortzen ari dira. Hau da, historia hori ez da oraindik amaitu eta aurrera dirau.

Beste ikuspuntu batetik begiratzen badiogu, historia honek beste "protagonista" batzuk dauzka.

Elementu edo eragile atmosferikoen mende geratzen den harkaitzetik abiatuta, badira denboraren joanean agertzen eta desagertzen diren hainbat elementu, baina beren "arrastoa" uzten dutenak. Elementu horiek ere azken emaitzaren eragile dira. Horri suzesioa edo segida deitzen diogu.

Hona hemen segida baten komikia, Zaraitzu Ibarrean eta beste hainbat tokitan duela milaka urtez geroztik gertatzen den zerbait. Irudimenez jokatu! Eta jarri bineta bakoitzean egoki deritzozun testua. Nahi baduzu, bertan ageri diren pertsonaiei "testu bunbuiloak" jar diezazkiekezu.

Zalantzarik gabe, Interpretazio Zentroko begiraleei entzundako komentario edo iruzkin guztiak lagungarri izanen zaizkizu, gogoan gorde badituzu, bederen.

Ingurumena

Zaraitzu

64

Jardueren koadernoa

AMAIERARIK GABEKO HISTORIOA (1)

Ingurumena

Jardueren koadernoa

65

Zaraitzu

AMAIERARIK GABEKO HISTORIOA (1)

Ingurumena

Zaraitzu

66

Jardueren koadernoa

AMAIERARIK GABEKO HISTORIOA (2) Orain hainbat galderatxo eginen dizkizugu...

• Zeintzuk dira harkaitzetan esku hartzen duten eragile atmosferikoak?

• Zein da harkaitzean duten eragina?

• Zeintzuk dira egoera horretaz baliatzen diren landareak?

• Nola eragiten dute, harkaitzetik abiaburutzat harturik sortutako lurzoru minimo horretan?

• Zeinek ordezten ditu landareak?

• Nola amaitzen da historia?

• Hala ere, zure ustez, zergatik jarri diote izen hori, "amaierarik gabeko historia", alegia?

• Ezagutzen al duzu harkaitzetan bizi den landare konplexuagorik?

• Eta animaliarik?

• Beste izenbururen bat jarriko al zenioke komikiari? Zein? Zergatik?

• Uste duzu gizakiok badugula prozesu horietan eragiterik? Nola?

Ingurumena

Zaraitzu

67

Jardueren koadernoa

ZENTROKO GIDARIEN MENDI-K KOADERNOAK Interpretazio Zentroan zurekin joan diren gidariek hainbat zeregin dituzte, horien artean, Zaraitzu Ibarrean barrena eginen duzun bisitaldian lagundu eta zutaz arduratzea. Hala ere, Zaraitzu Ibarrean gertatzen diren gauzen berri izateko, hainbat ingurutan ibiltzen dira eta ikusten edo aurkitzen dutenari buruzko oharrak idatziz jasotzen dituzte.

Horietako batek (eta ez dizugu esanen nor den), bere mendi-koadernoa Iratiko oihanean ahaztu du. Oharrez betetako koadernoa da, gainera. Konturatu bezain laster, ahaztutako tokira itzuli da, baina ohar guztiak barreiatuta aurkitu ditu. Beraz, oharrak ordenatu behar dira.

Lagunduko diozu?

Bere koadernoan bazegoen egutegi bat. Egutegi horretan idatziz jasotzen zituen, hilabete eta urtaro batzuei dagozkien oharrak edota urte osoan barrena gertatzen diren gertakariak. Bisitaldiaren ondoren, ez duzu arazorik izanen oharrak egutegian zehar egokiro banatzeko. • Kokatu ohar bakoitza dagokion hilean edo dagozkion hiletan:

arriskua.

eta n. Madril orriak Irati g zek it o n g u a a P 1o jende k ia n lu igu ta d a K deitzen itu rr o g Zentrora k a ea pago o k e tz e ld ga diren. gainean, zuriaren 2- Elur nimaliak a da beren erraza ustea eta daudela ik idez zeintzuk b aztarnen . a e it k ja n dire z eta a turiste ago. d 3- Ibarr ez beterik txangozale rreko ugatzaren zintzu ak atera 4- Mendi tik kume tz arrau eta ik. dira jadan ertatzeko suteak g o ik d n e M 5-

k ur AnduĂąa erreke 6- Zatoia eta eta in od Ab , handia dakarte . ale in se duen Orin beroa hasi o dd on a et a o ziz 7- "Egia esatek . e" ud da oxoak hauek goxo-g o uk tz al Itz du Horixe esan .

Jose Etxeberriak ru gainean ari ze ko gi sa Ot 8- Saiak dira hegan. goen rde argiak pa 9- Kolore be hostoetan. en rde ilunak pinu 10- Kolore be hostoetan.

Hileak Oharrak Urtarrila Otsaila Martxoa Apirila Maiatza Ekaina Uztaila Abuztua Iraila Urria Azaroa Abendua

Ohar batzuk bustirik daude. Horregatik, batzuk ezin dira irakurri.

Anima zaitez betetzera!

Urak, hot z zintzurrek ak eta beroak, h a o eta eragit harkaitzean erag izeak.... e in dagoenek n dihardute. Zintz dute o, badira urrean Adibidez, landare b atzuk.

Horiek dir a harkaitz ateratzen g diren lehe ogorretan n a k. Horrek hasi da iz in aki-segid a!

Ingurumena

zea, pentsat riko it a z en etor Gustatz eko euri-jasak oihanak n udazke rren, Iratiko tetzen e diren a funtzioak b Esate bere duela. o k u it a r jar

Zaraitzu

68

Jardueren koadernoa

ZENTROKO GIDARIEN MENDI-K KOADERNOAK atu naiz eta galdetu Gaur turista batekin mintz ua egituratzen duen dit zeintzuk diren ingur uden Ibarreko herriak. errepide nagusian ez da k direla.

Esan diot ondoko haue tan, ibarrean, bizilaHalaber, aritu gara hizke ari buruz. Hauxe da: gun gehien dituen herri eta Ibarreko herri nagu e da siari buruz ere bai. Haux

Txangozale ugari Iratin zehar. Oihanarentzako oso arriskutsuak izan daitezkeen jokabideak ikusi ditut. Hauexek, zehazki Hauxe bururatu zait jokabide horiei konponbidea emateko: Halaber, ondoko hau ongi legoke:

OIHANEAN

MENDI ZINTZURRETAN

HERRIAREN SARRERAN

Bururatu zait Ibarreko hainbat lekutan hiru taula jartzea, bisitariei hainbat jarraibide eta jokabideren berri emateko, lekua zaindu eta babesteari begira.

Ingurumena