Thoralv (utdrag)

Toralv Svarteberg • Kåre Olav Solhjell

TORALV Slik vart livet mitt DET GLADE VANVIDD Toralv fortel og Kåre Olav skriv

Bokstav og Bilde

© Bokstav og Bilde, Drammen, 2013 ISBN: 978-82-93206-01-9 Det må ikke kopieres fra denne boken i strid med åndsverksloven eller i strid med avtaler om kopiering som er gjort med KOPINOR, interesseorganisasjon for rettighetshavere til åndsverk. Forbudet gjelder både hele verket og deler av det, medregnet lagring i elektroniske medier, visning på bildeskjerm og innspilling på bånd.

Grafisk utforming og trykk: Bokstav og Bilde as, Drammen, 2013

Venner, vett og vilje Vettet har eg frå far, viljen frå mor, og vennene har eg fått her på Gol. Utan dei hadde eg ikkje greidd meg.

Boka er særleg tileigna desse, som er blant mine beste hjelparar nå: Bror Oddmund Svarteberg • Marta Maria Espeset Bjørg og Arne Lie • Maja og Kåre Rensel Bjørg og Olav Venås • Nils Anders Fekene Ole Sverre Utengen • Klara Offerdal Damene på bakeriet • Betjeninga på Statoil og Shell Sjåførane på Gol drosjesentral Mine kusiner: Ingrid Sørbøen • Magnhild Vøllo Pettersen

Jeg må også få takke min mor Ragna og min tante Marie

Randi Skredeg책rd tok dette bildet av meg bak bokhandelen i 2010.

Ho har fanga meg p책 ein god dag i ei tenksam stund. Foto: Randi

Innhald

Innleiing

9

Slik er dagane mine

13

Far og mor og slektene deira

21

Familie på fire på flyttefot

29

Skulegut på Vinstra

34

Gymnasiast på Vinstra

39

Nordisk meister i Finland

45

Fjellturar med sykkel og til fots

49

Det hende så mykje sommaren 1968

51

Til Lier for elektrosjokk

55

Mitt tyngste kapittel

59

Mest heime i to år

64

På ungdomsavdelinga på Gaustad

67

Til Lier att med tvang i 1974

72

På Haugen hotell

79

På yrkesskule på Ål

83

Kaktus til arbeidskontoret og sykkeltur til Sarons Dal På Leira, mitt første folkehøgskuleår

89

På folkehøgskule i Sogndal

92

Travel haust i 1982

95

I lag med bedehusfolket

98

Kryssord er god hjernetrim

106

Til Halsnøy og heim att

108

To nye folkehøgskolar i 1987 og 1988

111

Numedal tek prisen

114

På Bergfløtt og Vinn

118

Bilane mine

120

I Numedal med bil og sykkel

127

Hjelparane mine

131

Bror min

142

Skal eg skifte namn?

146

Pengesorger

148

Eg mista førarkortet

151

Mange slags interesser

156

Mors siste år

164

Tilstanden min

171

85

Forord

Jeg ble av forlegger Arne Kjeldstadli bedt om å skrive noen ord om boka til Toralv – noe jeg i utgangspunktet stilte meg litt tvilende til. At Toralv og jeg gjennom en del år hadde lært hverandre ganske godt å kjenne, førte til at noen betraktninger fra meg kanskje kunne være berettiget en ”parentes eller to” knyttet til Toralvs generelle livsbeskrivelse.

Ved siden av mer tilfeldig prat i Gol sentrum ble det ikke sjelden at vi møttes hjemme hos ham – ofte sammen med mor. At samtalene periodevis inneholdt grader av uoverensstemmelser, ble disse vanligvis ryddet opp på en tilfredsstillende måte. Ellers hadde vi noen samtaler på mitt kontor – disse av mer praktisk karakter, men som også kunne bære preg av ulike plager han slet med. Til nå hadde ikke dette fremstått som noe spesielt tema, men etter hvert ble jeg nå mer og mer orientert om de forstyrrelsene han hadde kjempet med over mange år. Jeg hadde til nå unnlatt å gå nærmere inn på hvilke problemer han selv mente kunne være årsaken til det han slet med. Til det kunne han ofte tillegge en spesiell brokkoperasjon som utslagsgivende for de plagene han nå måtte leve med. Etter hans mening var det svært få som festet lit til denne forklaringen.

Den videre kontakten vi hadde, kunne være over telefon, eller at han svingte oppom med bilen. Ofte kunne han ha behov for å lufte en stemning – eventuelt et syn han ville dele meninger om. Dette var ofte meningsfylte ordvekslinger som kunne tjene begge.

Etter min mening bidro dette til å skape respekt og trygghet overfor hverandre – noe som blant annet gjorde det enklere å dele oppfatninger av mer sensitiv karakter. På en måte opplevde jeg at vi fikk et slags kompisforhold som ikke lot seg påvirke av at jeg over en lengre periode var sosialsjef – for senere å etablere Psykisk helsevern på Gol. Noen autoritetsnykker var vi ikke plaget av.

Allerede i en alder av 15 år forteller Toralv om sin forferdelige uro og rastløshet i kroppen – inneklima med besværlig varme og tett luft som måtte luftes ut hele tiden.

Samtidig plaget han sin yngre bror så de måtte ha hvert sitt rom. Dette var selvfølgelig en prøvelse for mor. Toralv mener selv at denne familiesituasjonen bidro til at far og mor antok han trengte legehjelp, og at dette i sin tur førte til at han ble tilført diagnosen paranoid schizofreni. Så vidt jeg forstår har Toralv vært innom de fleste institusjoner innen en viss rimelig geografisk omkrets – med de behandlingsressurser de kunne tilby ham. Tidligere angitt diagnose (”alvorlig forvirring”) ble høyst sannsynlig i hovedsak

7

behandlet medikamentelt – noe Toralv ikke profiterte på. Tydeligvis var en ganske annen terapiform mer hensiktsmessig for ham.

Mye tyder på at Toralv var ”for tidlig ute” med sine plager. Allerede på slutten av 1960-tallet vokste det fram en såkalt ”behandlingsfilosofi” basert på akseptering og alvorlig faglig og sosialpolitisk engasjement overfor mennesker med alvorlige sinnslidelser. Denne såkalt ”integrerende behandlingsformen” skulle være kjennetegnet ved prioritering av avvikers behandlingsbehov, integrering, lokal service og humanistiske og demokratiske ideer. De store institusjonene for psykiatriske pasienter skulle gradvis avvikles og samfunnet endres i retning av et terapeutisk samfunn.

På begynnelsen av 1970-tallet – da ideen om integrering, normalisering og ”et samfunn for alle” ble utviklet, var det rimelig overensstemmelse mellom filosofi, ønsker og virkelighet. Siden har samfunnsendringer knyttet til nye økonomiske forutsetninger, forskning, ideologiske strømninger osv bidratt til å svekke entusiasmen for ”den gamle filosofi”. Tidligere ideologiske overbygninger har ofte vist seg lite overensstemmende med dagens praktiske virkelighet, og gapet mellom psykiatriformens forutsetninger og trekk ved samfunnsutviklingen er eksempel på dette. Målsettingen med desentralisering er å øke tilgjengeligheten til psykiatriske tjenester for befolkningen – blant annet ved å sektorisere tjenester i lokalpsykiatriske enheter.

Kommunen (førstelinjenivå) har primæransvaret for psykiatri i den forstand at dens ulike tilbud også tilpasses mennesker med psykiatrisk sykdom. Distriktspsykiatrisk senter og klinikk- og sykehusavdeling (andre- og tredjelinjenivå) er ansvarlig for de spesialiserte tjenester, og sammen er disse ment å skulle dekke behovet for behandling/ omsorg for alle typer psykiske problemer i befolkningen. Forutsetningen for å lykkes er et tett samarbeid nivåene imellom slik at disse utgjør en funksjonell ”tiltakskjede”.

Et sentralt størsmål er om denne ideelle modellen vil fungere som forutsatt.

Ellers – for egen del har jeg ingen vanskeligheter med å finne svakheter i forhold til de oppgaver jeg selv hadde ansvar for, og som jeg burde tatt ansvaret for på en mer forsvarlig måte.

Odd Golberg

Klinisk sosionom, tidligere sosialsjef i Gol

8

Innleiing

Gammal idé Vi fekk ideen i 1995. Ein gong Toralv kom innom hjå Ingebjørg og Kåre Olav på Øygardane i Gol, sukka han tungt og lenge over at han levde eit bortkasta liv. Kva skulle han fylle dagane med? Du kan skrive forteljinga om ditt liv, sa Kåre Olav. Då får du tenkt gjennom alt, og du vil fortelje ei historie som mange vil like å lese.

Tysdag 5. desember 1995 rigga vi opp ein gammal og robust berbar PC, ein Toshiba T 1600, og Toralv begynte å skrive medan han stod på kne ved eit ledig skrivebord.

Toralv skulle skive råmaterialet, og så skulle Kåre Olav redigere og stille oppfølgingsspørsmål for å fylle ut hol i historia. 1996 og 1998 var dei mest aktive åra. Fram til 2003 skreiv Toralv i alt 54 korte scener frå sitt liv. Då forstod vi at opplegget måtte endrast.

I 1995 begynte eg å skrive på Kåre Olavs gamle datamaskin. Foto: Kåre Olav, 2013

9

Sidan 2011 har Toralv og Kåre Olav oftast møttest på terrassen utanfor Toralvs hus.

Toralv fortel og Kåre Olav skriv. Foto: Bernt Ivar Bergum, Hallingdølen 2011

Ny plan Toralv var utålmodig, han tykte det gjekk for seint. Dessutan grua han seg stadig meir for å køyre frampå Øygardane, særleg vinterstid. Det hende bilen hamna i grøfta på den bratte og glatte gardsvegen. Om Toralv kunne fortelje og Kåre Olav skrive, ville alt gå fortare. Men vi måtte vente til Kåre Olav fekk ledig tid.

Vi begynte med det nye opplegget våren 2011. Første møte var 13. juni, som var andre pinsedag. Vi møttes på terrassen utanfor huset hjå Toralv i Rundingen 22. Toralv fortel lett og fort, på grensa til det Kåre Olav rekk å skrive. Sjeldan er det nødvendig å stille spørsmål for å halde forteljinga i gang. Toralv går helst omkring medan han snakkar. Det er best å vere ute, men på kaldaste vinteren trekker vi inn. Vi må rydde plass til ein stol mellom bokstablar og fotoalbum. Eit par gonger har vi møttest på Fretex og på Bedehuset. Vi har også hatt eit par samtalar på terrassen hjå Kåre Olav på Øygardane. Vi snakkar jamt i telefonen, men gjer sjeldan notat då. I august 2012 sat vi med omtrent 90 sider notat og hadde nok til å lage eit utkast. Det vi mangla, fylte vi ut i neste versjon.

Det eldste fotomaterialet er Toralvs eige. Men litt har vi lånt, litt har vi fått og litt har vi tatt nytt. Vi takkar alle som har hjelpt.

Toralvs forteljing Toralv fortel og Kåre Olav skriv. Han fortel om alt som har hendt, men han let også tankane flyge, stundom med vide vingespenn. Forteljinga held seg nær til Toralvs ordval og uttrykksmåte. Når opplysningar må undersøkast, gjer vi det i lag. Han som skriv, har ikkje gjort eigne undersøkingar eller lagt inn eigne tolkingar. Forteljinga om Toralvs liv er Toralvs forteljing.

Vi gjekk i gang utan å ha nokon plan om kven som skulle gi ut boka. Det fekk vi finne ut av når vi hadde eit utkast klart. Ved eit tilfelle kom vi i kontakt med Arne Kjeldstadli. Han har vist sterk interesse. Han har fotografert av Toralvs foto, og har tatt mange nye. 21. mai var han med på Toralvs 65-årslag. Toralv ville gjerne samarbeide

10

med Arne. Han hadde lese om Heimefront-historikaren Sverre Kjeldstadli og visste om dei tre sønene hans. Arne er fotograf, grafisk formgivar og forleggar. Samarbeidet med han har tatt bort mange bekymringar og gjort boka betre.

Tittelen Vi har diskutert lenge kva boka skal heite. Då Toralv begynte å skrive i 1995, skreiv han «Mitt liv» som overskrift. Første versjon hadde overskrifta «Det er mitt liv!».

Med det ville vi seie at Toralv har ført ein lang kamp for å ta kontroll over eige liv.

Nå skriv vi berre «Slik vart livet mitt liv». Vi meiner ikkje å seie at livet er slutt eller uttrykke resignasjon. Vi vil berre gi ei nøktern fotrteljing om det som har hendt. Undertittelen betyr ikkje at Toralv godtek ei diagnose som «vanvittig». Men ein del av det han har vore gjennom, det er «heilt vanvittig».

Vi har også leika oss med meir spenstige titlar: Det glade vanvidd For eit liv!

Venner, vett og vilje Mitt liv på Gol, helvete på jord (med tjukk l) Berter, bilar og blomster Tørk tårene, knyt nevane Kunsten å overleve Ein krakjen kroks kritiske krønike Ingen nåde!

Ein moderne tragedie i sju akter Eit liv med forviklingar Ikkje gal, berre original Ikkje noko liv for sutrepavar og skripaladdar Under arbeidet har det utvikla seg eit ønskje om å sette kritisk lys mot den måten psykiatriske pasientar blir behandla på. Boka er likevel ikkje noko kampskrift. Vi tenkjer at forteljinga om Toralvs liv skal tale for seg sjølv.

I Hallingdølens vintermagasin for 2012 var bokideen presentert for Hallingdølens lesarar. Vi har forstått at mange venter på å få sjå resultatet. Vi håpar dei vil like det dei les.

Takk Boka er meint som ein takk til Toralvs hjelparar og venner. Boka er tileigna dei alle. Vi skulle gjerne ha rekna dei opp. Lista ville bli lang, og endå kunne mange bli gløymde.

Difor seier vi berre: Takk!

Toralv Svarteberg

Gol våren 2013

Kåre Olav Solhjell 11

Slik er dagane mine

I dag I dag 28. mai 2012 stod eg opp kvart over fem og har fare og sykla rundt nedi Gol. Han Trygve køyrde meg heim att. Eg er ikkje slik som andre folk, eg tek så innover meg andre folks følelsar, særleg på den eine sida av hovudet. Men når eg får meg ein dusj, så greier eg meg godt att eit par timar.

2. pinsedag 2011 Dagane mine er ikkje alle like, men dei liknar. I dag, 2. pinsedag 2011, stod eg opp klokka halv sju. Så sykla eg nedpå Shell og kjøpte avis, kaffi og sjokolade. – Aftenposten helst. Kaffelatte, sjokolade og avis det er frukosten min. Deretter syklar eg omkring heile føremiddagen. Eg har begynt å sykle nedre vegen nå, forbi slakteriet. Der får eg vere i fred for dei vanvittige bilane. Eg syklar opp Eidsvallvegen til Statoil. Det er ein omveg, men det er stille og roleg å fare den vegen. På Statoil ryddar eg litt og tømmer søppeldunkane. Dei opnar klokka ni når det er helg, elles klokka sju, og klokka åtte om laurdagane. Ofte får eg pølse i brød der, og eg kjøper meg brus. Somme dagar kjøper Det er her eg bur, i Rundingen 22. Eg bur åleine, men bror min kjem nesten kvar veke og vaskar klede og klipper plen. Foto: Arne, 2013

13

eg mjølk hjå Venås. I mange år har eg drive og rydda søppel i sentrum, som ein slags sjølvoppnemnt renovasjonsarbeidar.

Om kvardagane tek eg drosje ned til Nils Anders Fekene og hentar posten hans. Det er 50-60 meter til postkassa. Og så går eg på nedre bakeriet og sit der. Eg tek ein kaffikopp og skriv i dagboka mi, ei lita notatblokk. Eg ryddar på drosjesentralen og hjå NAF som er naboen. Dette er veldig fast. Om kvardagane må eg ha denne ruta for at eg skal føle at eg gjer nytte for meg.

Og så kjem eg litt rundt då, og slepp gå heime og rote. Eg spring rundt på bakeriet og sit ofte ute der, eg masar på heile tida. Eg kjem heim att i 11-tida. Då dusjar eg ein god dusj, i alle fall Nils Anders Fekene er ein god venn annakvar dag. Og så kjem det mat på døra klokka som driv forretning i nedre sentrum. eitt. Det er varm mat viss eg er heime, elles blir Vi er fødd same år, i 1948. han kald, og det hender at skjorene et han opp Foto: Arne, 2013 før eg kjem. Det hender eg får aka gratis heim att med drosjene, og somme gonger betaler eg minstepris. Dei er greie med meg på drosjesentralen. Trygve Lono er veldig grei kar. Så roar eg meg heime til omtrent klokka tre, og så fér eg ut att.

Ofte reiser eg på bokhandelen då, eller til bakeriet att. Somme dagar er det berre koseleg å komme på bokhandelen til damene der. Berre eg oppfører meg bra, så går det greitt. Og så ryddar eg på Statoil att om kvelden. Og det hender at eg kjøper blomster hjå Ole Sverre Utengen og besøker ei kjekk dame med ein blomst. Eg får sitte på med Ole Sverre viss han skal ut med noko. Då køyrer han meg til ei dame som eg vil besøke. Eg må halde meg inne med damene. Det er viktig. Men her ein kveld besøkte eg feil dame. Gerda Mæle er grei ho, men det vart for langt å gå heim att. Så kjem det vaskehjelper hit kvar onsdag morgon. Klokka ti på åtte kjem dei. Eg ville helst ikkje hatt dei i huset, men eg har ikkje noko val. Dei er veldig flinke og gjer ein god jobb.

Eg er nesten glad for at eg ikkje har lappen nå om sommaren. Men det blir verre når det blir vinter. For å sykle når det er kaldt, det orkar eg ikkje.

Ein fredag i mars I dag, 9. mars 2012, stod eg ikkje opp før kvart over seks. Då hadde eg på meg fillene og pela meg ut. Eg tok med ein pose med bøker og krek meg nedover til Shell. Klarar eg å komme meg ut om morgonen, går det. Blir eg liggande, er det ikkje lenge att av mitt liv. Eg var på Shell omtrent ein halv time, og då tok eg drosje til øvre bakeriet klokka halv ni. Når det er skulekøyring, får eg ikkje drosje før. Eg gjekk bakvegen

14

der og sat der og prata og fekk ein godbit og kjøpte ein brus. Eg kjem ofte før det er ope, men dei slepper meg inn ein halvtime før. Dei er utruleg greie mot meg, eg blir veldig god venn med dei. Laila Bakke, gift med Per Henrik Bakke, er ei av dei. Eg har vore hjå dei om juleftan i sju år. Eg har vore der i nissedrakt og delt ut gåver i sju-åttetida om kvelden.

Anne Berit Jorde frå Rotneim er der også, og det er ei Anne Berit til, Anne Berit Granheim, ho er frå Levanger og er gift hit.

Så opna bokhandelen, og då var eg innom der og kjøpte avis. Eg var snar der i dag. Så var eg ned til damene på Josephine, det er ein gåvebutikk ved sida av Kiwi. Dei har barne- og dameklær. Damene der vart eg kjent med på bakeriet. Der er ho Randi som er gift med han Hans Nibstad på Storefjell, og Trygve Lono er leiar for drosjeei som heiter Benedikte. Dei er veldig greie alle sa- sentralen. Det hender han køyrer man. Og så ho Gro som er gift med Lars Ness. Før meg gratis. Han er også leiar i jul kjøper eg ein del gåver der, englar og lys. Eg Gol sokneråd. Foto, Arne 2013 går gjennom butikken der og snakkar med dei og får vermt meg. På Statoil er det Sverre Ola Stølen som tek mot meg. Mor hans er frå Numedal. Eg vart kjent med tanta hans då eg var på Fossanåsen. Frå Statoil tok eg drosje til nedre bakeriet. Der ser eg etter folk å prate med. I dag traff eg han Ivar Wetlesen og han Sigmund Bakko. Å gå slik å gruble åleine, det går ei lita stund, men det går ikkje lenge. Eg må halde meg til dei nære ting. På framhaldsskulen song vi kvar dag «De nære ting». Ja, vi må ha med i boka ein del songar som eg hugsar frå forskjellige samanhengar.

Om onsdagane er eg på Helselagstugu for mat og prat, og om ettermiddagane går Ofte begynner eg dagen på Shell. Kanskje kjøper eg Aftenposten, sjokolade og ein kopp kaffi.

Rita Solberg er frå Geilo. Eg hugsar henne frå den tida eg vanka der. Foto: Kåre Olav, 2013

15

Randi Skredegård er ein av sjefane på Pers hotell. Det er ei alle tiders dame. Eg må ha nokon å prate med. Foto: Arne, 2013

Eg likar best å sove på golvet i stua.

Foto: Arne, 2013

16

eg ofte på gamleheimen. Eg besøker to damer der, ho Beb Storla og ho Birgit Bergun.

Så sit eg på Blåstugu, det er velferdsstugu nedanfor sjukestugu. Der sit eg og les avisa. Det er Aftenposten eg les mest, eg les kultursidene og bursdagssidene om dei som har bursdag og namnedag. Eg kjøper VG eller Dagbladet etter som overskriftene varierer.

Eg har fått ei veldig god venninne i Randi Skredegård, ho er ein god samtalepartnar for meg. Ho er ein av sjefane på Pers hotell. Det er ei alle tiders dame. Eg må ha nokon å prate med. Det er ikkje noko tullball der, ho er veldig real. Eg må fortelje meir om vennene mine. Det får komme etter kvart.

Om natta Før låg eg ofte i sovepose under ei buske, men det har eg slutta med, eg er ikkje så hardfør lenger. Eg gjekk opp på Renslotunet og låg der.

Om nettene søv eg ein time, og av og til to i slengen. Så et eg litt, og så søv eg litt att. Somme netter slit eg med å få sove og sovnar ikkje skikkeleg før utpå morgonen. I natt, 5. mai 2012, var eg ute og sykla.

Både i natt og i gårnatt sykla eg til klokka var fire. Eg fekk kjeft av ei av damene på bokhandelen for at eg ikkje brukar vitet.

Eg sov to timar frå ti til halv eitt. Det var så varmt at eg måtte ut, og eg rota på nedi Gol. Så tok eg drosje heim att klokka fire.

Eg er litt trøytt nå. Men eg sov to og ein halv time etter klokka fire att også. Eg sette att sykkelen ved kommunehuset. I dag tok eg drosje ned att og henta sykkelen, og drosja tok med sykkelen ned til nedre bakeriet. Det blir noko drosje.

Eg er fødd i Tyren. Ein tyr vil helst tie og kvile. Huffa meg, tie og kvile! Eg klarar stort sett å tvinge meg ut og i gang. Det forundrar meg kor mykje eg tåler. Når eg får ytre, fysisk motstand, så klarar eg å meistre den situasjonen. Eg tåler kulde betre enn dei fleste. Men eg må anstrenge meg så eg ikkje blir for sjølvsentrert og egoistisk. Det kan bli slik når ein rotar åleine, at ein kretsar om sitt. Eg prøver å ha sjølvkritikk og roe meg ned. Eg har vorte flinkare til det den siste tida. Men å vere tålmodig er ikkje så lett. Vi vil heller vise oss sterke enn å vise oss usikre, ikkje sant?

Om sommaren Det skjer ikkje så mykje om sommaren. Sommaren 2011 regna eg nesten bort når eg sykla rundt frå klokka sju om morgonen til kokka 11 om kvelden og venta på at vennene mine skulle komme att frå ferie. Sommaren 2012 var ikkje særleg betre. Vennene var borte, og det er så skrekkeleg mykje turistar her, så eg må berre rote på åleine. Sånn er det. Det er nokså stussleg, skal eg seie deg. Og det undrar meg kor makeleg folk har blitt. Utanom turistsesongen er det berre innvandrarane som går i gatene. Det er desse bilane som stressar forbi meg. Før var dei meir forskjellige og med fine fargar. Nå er eine halvparten grå og andre halvparten svart, svære statussymbol som ikkje folk har bruk for. Om kveldane held eg meg mest rundt gamleheimen, det er rolegare der.

Eg er glad når sommaren er overstått. Det begynner å jenke seg til att, og takk for det. Somme dagar synest eg nesten det er koseleg med folk i gata. Nå i dag er det akkurat som om det snudde, at eg har godtatt det. Eg er både sosial og asosial etter som eg er i form. Endeleg har regnet slutta, så nå lysnar det på fleire kantar.

Blakk halve månaden Eg må ikkje bli for sutrete, men alle har eit ømt punkt, ikkje sant? Eg blir nokså nervøs av å gå etter vegane og bli forbikøyrt. Så spør eg kanskje dei på psykisk helsevern om dei vil køyre meg, og det hender dei gjer det, men ikkje ofte. Så er det pengane! Eg tek drosje og blir blakk etter halve månaden. Det er heilt håplaust. Eg orkar ikkje å gå langt. Når eg har gått eit stykke, må eg gå ned på eine kneet og bøye meg for å få orden på systemet att. Det kan eg ikkje drive med etter gata, for då trur folk at eg er galen.

Så det er nokså einsamt. Eg prøvar å komme meg ut og vere sosial. Men det er nokså vanskeleg når eg ikkje har peng og ikkje har anna enn beina og sykkelen. Viss eg ikkje får att lappen, flyttar eg til Nes eller til Numedal, eller kanskje til Herad.

Bror min kjem nesten kvar helg, eller annakvar helg. Han er veldig flink. Han måkar snø om vinteren, ja det gjer eg også. Men han gjer det ekstra. Og som sommaren jobbar han i hagen. Men eg blei uvenner med han her ein dag. Han er ingen god psykolog, for å seie det slik. Eg fekk kjeft fordi eg brukar så mykje peng, særleg på drosje. Eg må få pengar av han omtrent 10 dagar av månaden. Då sa eg at han kan ta av arven etter mor. Han må jo det, elles må eg ta opp lån eller gå til venner, og det vil han ikkje. Han betaler alle utgifter til huset. Han fører rekneskap av det og tek det av arven etter kjære moder.

17

Eg må lære meg tålmodigheit. Middagsmaten blir levert på døra før klokka eitt.

Foto: Arne, 2013

18

Eg prøvar å bruke litt mindre drosje nå. Men det er verst om vinteren, eller tidleg om våren då. Hausten er beste tida. Eg likar det ikkje så varmt. Det er forfriskande når det er kaldt, eg er glad eg bur i Noreg. Det einaste aberet er at eg ikkje har lappen. Alt vi prøvde på, gjekk i vasken, så eg får berre halde ut.

Eg får lære meg litt tålmodigheit Eg vart litt betenkt på å gå vidare med denne boka. For eg er overfølsom i blant. Du begynte med å spørje korleis dagane mine var. Då tenkte eg at viss eg ikkje greier å forklare bakgrunnen, så trur folk at eg rører rundt utan mål og meining. Eg må ikkje bli latterleggjort, det er eg redd for.

Det som har øydelagt meg mest utanom sjokkbehandlinga, det er brokkoperasjonen, den har eg mein av. Det er vondt å gå. Eg trur ein del legar har prøvd å gjere livet vanskeleg for meg. Eg er ikkje veldig glad i legar. I vår sleit eg noko grådig, særleg i april og i mai, men nå i haust har det vorte meir positivt. Eg har fleire fordelar som ikkje andre har. Eg disponerer tida mi sjølv, og eg slepp å ha kjerring og ungar rundt meg, for å seie det sånn. Det er det med framkomst som er verst. Eg brukar halve dagen på å labbe og sykle, så eg får lære meg litt tålmodigheit! Nå på hausten ser eg ennå nokre blomar som lyser opp i landskapet. Eit liv utan innsats er som ein blomst utan fargar, tenkjer eg då. Det er betre å finne på noko å gjere enn berre gå og deppe. Men det er tøft i blant. Det er litt mi eiga skuld også. For eg er for sta, og eg er for redd for kva folk meiner. Men eg skulle berre drite i det.

På ein måte er eg glad for at eg ikkje var så frisk at eg vart sendt til universitetet for å lære å kaste bort tida på tull. Eg slapp tredemølla. Eg er meir ein kunstnarnatur som må ha følelsane med. Eg kan ikkje arbeide berre med maskinar, eg er ingen robot. Eg må tenkje litt, og observere litt og fundere over korleis verden er og korleis den burde vere. Og så har eg lært å beherske meg. Det er lov å bli engasjert og heve stemma, men ikkje å skrike og bere seg, det er apekattgjerd. Eg har hatt tendensar, men eg har roa meg. Eg kan vere sliten og langt nede og nokså deppa av og til. Men eg kjem meg alltid opp att ved hjelp av meg sjølv og gode venner. Eg har ei slags lykkens gudinne med meg, tross alt. Men eg har ein merkeleg skjebne, eit merkeleg liv. Rektoren på folkehøgskulen på Karmøy lærte meg det at eg skulle vere min eigen psykolog.

Ein ting til: Det erotiske. Eg er ein mellomting mellom munk og gratass. Eg skal ikkje seie meir om det. Når eg held meg til nokre damer, er det for å få psykisk varme og støtte, det er ikkje noko gale i det. Men så hender det at noko kjem i mellom, og då blir det vanskeleg. Eg har vore mykje åleine det siste året, og dei eg har fått mest hjelp av, er gamle einsame damer. Eg lir av Espen Askeladd-syndrom, han hjelpte gamle kjerringar, slik som ho som stod fast med nasen i ein stubbe. Det var mor som lærte meg det, for ho trong omsorg på slutten, og eg prøvde å gi henne det. Vi vart veldig gode venner på slutten. Eg har ikkje så enorm sterk karakter, men eg har klart å tvinge meg eller truge meg sjølv til det eg skal gjere om dagen. Eg kunne ha gått her inne og

19

virra heile dagane, men det hadde ikkje vore så givande. TV ser eg nesten ikkje på.

Søster Aslaug kalla TV for det store dusteskåpet. Det er eit godt uttrykk. Ho har vore ei veldig god venninne.

Eg kan tåle å fryse. Det er verre at eg aldri kjem meg vidare i livet. Eg kan ikkje gå slik til eg daudar. Det må komme ei rettssak ein gong, ikkje mot politiet som har tatt frå meg lappen, men mot legane, mot diagnosen. Det kan skje i tilfelle lykkeplaneten min står over sola frå 20. mai. Då får eg større ressursar, og då blir eg sterkare og får gjort meir.

20

Far og mor og slektene deira

Slekta hans far Først må eg fortelje om far og slekta hans. Kristen Torsteinson Svarteberg var fødd i 1915 på Svarteberg i Votndalen i Ål. Det var ein bra gard i si tid. Far hans var handelskar som handla med hestar og kyr ved sida av garden. Torstein Sorteberg skreiv han.

Far bytta namn til Svarteberg då han skulle gifte seg. Eg er stolt av begge bestefedrane mine. Farfar Torstein Sorteberg var ein av dei rikaste bøndene på sine kantar. Han kunne ha opp til 40 hestar på ein gong. I 1918 var han i Lærdal. Der kjøpte han ei fedrift og tente 20 000 kroner. Ei tid hadde han garden Fjell i Drammen.

Bestefar stamma frå Elling Villand og Mette Hjermann. Det er fortalt at Elling og Mette dansa i lag på Lærdalsmarknaden, og Mette skal ha sagt: «Gud gje du var min».

Så tok han henne med til Hallingdal mot foreldras vilje. Dei budde nok på Tune i Ål Eg har mange albumar, både med gamle familiebilde og med bilde eg har tatt sjølv.

Foto: Bernt Ivar Bergum, Hallingdølen, 2011

21

Far er frå Svarteberg i Votndalen. Til venstre står onkel Olav Sorteberg, onkel Knut står i trappa og til høgre far, Kristen Svarteberg.

Foto: Frå Toralvs album, ca 1974

Mor Ragna Sletten og far Kristen Svarteberg gifta seg i 1947. Far skifta då namn frå Sorteberg til Svarteberg. Foto: Frå Toralvs album, 1947

22

då dei første åra. Brørne hennar følgde etter og såg at Elling tok henne til ein bra gard. Med foreldras samtykke gifta dei seg i Lærdal i 1746. Eldste dotter deira heitte Kristi. Ho vart gift med Johannes Sjugurdson nordre Mørk, også kalla Rike-Mørken. Deira dotter Guro vart gift til nordre Skarsgard i Vats. Hennar son var Torstein Sjugurdson som fekk dottera Guro som vart vart gift med Ivar Hove i Ål. Dei fekk sonen Torstein Ivarson, som med tida kjøpte den såkalla Gjeldokkgarden i Svarteberg og fekk namnet Torstein Sorteberg. Det er han som er min farfar. Det er såleis sju ledd frå far attende til Elling Villand og Mette Hjermann.

Bestefar gifta seg med Anne frå søre Holshagen i Hol. Den tomta som kyrkja i Hol står på, er gitt frå den garden. Torstein Hove, eller Hoff som han skreiv, kjøpte Sorteberg i 1899 for 5900 kroner og kår.

Dei gifta seg kort tid etterpå og fekk sju barn, av de seks gutar. Bestefar døydde av tarmslyng i 1928, berre 54 år gammal.

Han far Far var yngst. Den eldste heitte Knut.

Den tredje, som heitte Torstein, fekk garden. Far og Knut hadde mest med kvarandre å gjere. Dei var veldig mykje i lag seinare i livet. Knut var veldig flink.

Han forpakta Arnegard på Nes i 12 år frå han var 22. Han forpakta også gardane Tollefsrud og Heie i Flå etter tur. Seinare styrte han meierilaboratoriet på Ål i mange år. Han gifta seg med hushalderska si, men fekk ikkje ungar. Dei var reserveforeldre for oss i mange år, Dei var utruleg snille, tante Marie og onkel Knut.

Fleire frå fars slekt er samla heime hjå oss på Gol, truleg ved mors 70-årsdag i 1986. Frå venstre: Onkel Olav Sorteberg, Håkon E. Sørbøen som er gift med mitt søskenbarn Ingrid, Torgny Sorteberg, eg, tante Astrid som var gift med onkel Torstein (dei hadde garden), Magnhild Helen Sorteberg som var gift med Torgny, Tante Marie gift med Knut Sorteberg, og til slutt Ingrid, dotter til Torstein som hadde garden. Foto: Frå Toralvs album, 1986

Far var den einaste av søskena som fekk seg vidare utdanning. Han gjekk gymnaset på Voss. Det var ein veldig kulturplass. Der fekk han vekt interessa for språk og historie, og ikkje minst for Mållaget. Far var russ på Voss i 1937.

Då reiste dei på russetur til Berlin, faktisk. Kva tenkte dei på, desse idiotane?

Det var ikkje hans skuld. Han var i gang med studiet frå 1938. Eg veit ein ting. I førebuande prøve i latin fekk han rein stolpe, prikkfritt. Han hadde godt hovud, ein begava herre. Han hadde norsk, tysk og historie, med hovudfag i historie. Ved begynnelsen av krigen samla tyskarane opp dei fleste studentane og sende dei til Tyskland. Far hadde reist heim og kom utanom den arrestasjonen. Han var hei-

Søskenbarnet mitt Ingrid Sorteberg, gift med Håkon E. Sørbøen, er den i slekta som eg har mest kontakt med nå. I midten framme står Karianne, som nå har overtatt garden på Svarteberg. Bak står Arnstein til venstre, og Eilev. Foto: Frå Toralvs album, ca 1980

23

me heile krigen. Ingen kom og henta han. Våren 1946 var han ferdig. Alle papira hans viser svært gode karakterar.

Første stillinga hadde far på Sogndal gymnas frå 1947 til 1948. Mor og far var gifte då. Frå 1948 til 1951 skreiv han to bind av Ål bygdesoge, det eine i lag med Helge Fonnum. Året etter var han lektor i Tromsø, og i 1952 begynte han som konserHelsing frå Toralv til søskenbarn Ingrid Sørbøen, vator på Steinberg museum på Toten.

5. desember 2011.

Frå 1954 til 1968 var han lektor ved Gudbrandsdal gymnas på Vinstra.

Embetsmannsbrevet er underskrive av kong Olav 27. september 1957, kort etter at han tok over som konge. I 1968 begynte far på Hallingdal gymnas, og familien flytta til Gol. Dei budde i kommunal bustad fram til dei flytta inn i Seljetun i Rundingen 22. Det skjedde 30. juni 1970. På same datoen i 1963 var far på ættestemne i Raggsteindalen for etterkommarane etter Elling Villand og Mette Hjermann. Det er artig å finne slike samantreff. Heime att i Hallingdal fekk han liv i Hallingdal historielag og var sjølv redaktør av lagets lokalhistoriske årbok «Dølaminne». Han var slik ein målpatriot og reiste kvart år på Mållagets landsmøte. Bror min og eg var med. I 1964 var det i Steinkjer, og i 1965 på Stend ved Bergen. Eg hugsar dei diskuterte det nystarta vekebladet Dag og Tid, som var stifta tre år før. Far var fleire år formann i Austmannalaget, som er Mållagets fylkeslag for Hedmark og Oppland med unntak av Valdres.

Far var frykteleg distré. Det går mange historier om det. Ein gong gløymde han bilen på Hønefoss og tok toget heim. I klassen hjå bror min prøvde han å plassere ei LP-plate på ein bandspelar.

Mors slekt Mor heitte Ragna Kristine Sletten, fødd i Hemsedal i 1916. Far hennar var Otto Johannesson Sletten frå Åsnes i Solør. Han kom til Hemsedal i 1898 og var lærar i skulekretsane Tuv og Grøndalen til han slutta i 1937. Han var også organist i Hemsedal kyrkje i 16 år. Han var aktiv i fråhaldslag, ungdomslag og misjonsforeiningar. Han hadde god songrøyst og likte å synge gamle viser. Eg har kanskje arva mi interesse for gamle songar frå han.

Gofa vart gift med Birgit Olsdotter Rese i 1905. Dei budde på skulehuset på Tuv dei første åra, men kjøpte så Haugo og bygde der. Dei fekk åtte barn, fire gutar og fire jenter. Mor var den femte. Broren Johannes tok over Haugo og hadde eigedommen til 1948, då dei flytta til bestefars heimstad på Solør. Broren Olav vart lærar i Hemsedal,

24

slik som faren. Gofa vart tunghøyrt, så onkel Olav måtte ta over i 1936.

Han vart også organist i Hemsedal.

Gjennom gommo på Rese går det ei slektsgrein over fjellet til Lærdal.

Mor hennar var Karen Knutsdotter Wendelbo Bø. Far til Karen leigde hamn på Viljugreinstølen, som var nabostøl til Resestølen ved Bjøberg.

Karen var budeie der om somrane, og slik vart ho kjent med Ola Rese. Det er mykje bra slekt attover i oldemor Karens slektsgrein. Der kjem vi også inn på Hjermann-slekta i Lærdal.

Mors og fars slekt møtest der.

Ho mor Ho mor hadde sin eigen far som lærar.

Eg trur han favoriserte henne nokså mykje. På vitnemålet frå barneskulen fekk ho 8 særdeles og 4 meget godt.

Og ho fekk S i oppførsel av sin eigen far.

Hausten 1935 begynte mor på folkehøgskulen på Voss. Far slutta på gymnaset der våren 1937, så dei var på Voss samtidig, men eg veit ikkje om dei møttest. Mor opplevde nok mykje av det same miljøet som far, og ho fekk den same kulturinteressa som han. Men ho trega nok på at ho ikkje fekk meir utdanning. For ho var også veldig begava på mange måtar.

Men far hennar hadde ikkje råd til å koste anna enn folkehøgskule på henne. På vitnemålet hennar frå 1936 står det at «ho hev arbeidt framifrå godt og hev fare fint og sømeleg åt».

Om våren i 1938 begynte mor hjå Perstølen på Ål og var der i sju år.

Oldemor Karen Knutsdotter Wendelbo Bø vart gift med oldefar Ola Rese i Hemsedal.

Foto: Frå Toralvs album

Gofa lærar Otto Sletten frå Solør og gommo Birgit Rese heime på Haugo i Hemsedal.

Foto: Frå Toralvs album

25

Perstølen selde klede og bøker. I helga sykla ho heim til Tuv på ein gammal Monark damesykkel. Måndagsmorgonen starta ho klokka 5 og kom fram til Sundre klokka 8.

Det er ei strekning på 57 kilometer. Det var dama si det! Ho var der under heile krigen.

Det gjekk veldig bra med tyskarane. Ho hugsa godt ein tysk offiser, ein stram kar.

Han skulle heim og gifte seg og skulle ha med kjoletøy. Ho hadde tatt av noko fint tøy til seg sjølv. Men ho tykte synd på han og lét han få kjøpe det. Ho vart veldig godt kjent med Perstølen-familien på desse åra.

Ho var hjå dei til sommaren 1945.

Om hausten i 1945 reiste mor til Oslo og begynte på Treiders handelsskule. Ho gjekk ut i februar i 1946. Deretter fekk ho jobb i Amund Helstads bokhandel. Det var nok på denne tida mor og far vart kjende.

Dei møttest i Hallinglaget. Ja, det kan hende at dei kjendest frå før, men det fekk eg aldri spurt dei om. Våren 1947 begynte Mor som ung jente i bunad ein gong i 1930mor på eit husstellkurs på folkehøgskuåra. Foto: Frå Toralvs album len på Elverum. Far var lærar der på den tida. Ja, han var der berre eit halvt år. Dei var forlova då. Då eg var elev på Elverum folkehøgskule to månader i 1987, fann eg namna deira i skulens årbøker. Dei køyrde heim att på motorsykkel om våren. Dei var friske og spreke folk.

Slekter møtest Eg er litt overtruisk, eg. Mor og far si slekt møtest på eit par interessante plassar på 1700-talet. Eg har ein eigen teori om at folk bør gifte seg viss dei er sju- eller åttemenningar. Det er bra at folk er litt i slekt, men ikkje for mykje. Mange av dei jentene eg har vore glad i, har vore litt i slekt med meg. Slekter møtest att seinare.

Mor og far gifta seg i Trefoldighetskirken i Oslo 16. august 1947. Det er 201 år og sju slektsledd etter at Elling Villand og Mette Hjermann gifta seg i Lærdal. Mor kan også føre slekta si attende til Bjørn Frøysok i Gol. Det er bonden som er framstilt med sine to koner og 18 barn på teppet som heng på veggen i kommunestyresalen i Gol. Mor ættar frå Ingebjørg, som var eldste dotter i det eine kullet. Eg må forklare den slektsrekka også. Ingebjørg gifta seg i Valdres i 1703 med Timann Gullikson Bagn.

26

Halve Herad var i det bryllaupet.

Ingebjørg og Timanns dotter Anne gifta seg i 1743 med Nils Jakobson Eikli. Dette var eit dobbeltbryllaup, for Annes søster Kari gifta seg same dagen med Ola Olson Narum. Slik blir eg også i slekt med Narum-folka på Gol. Anne Gulliksdotter og Nils Jakobson Eikli fekk dottera Margit, som vart gift med Andres Knutson Torset i Hemsedal. Dei fekk sonen Goffa Otto Sletten med yngste barn Astid Jørgine Knut, som vart gift med Ingebjørg som døydde på stølen i 1927, to år gammal.

Olsdotter Hesla. Deira dotter Anne Foto: Frå Toralvs album, 1925 vart gift med Peder Olson Rese, som var mors oldefar. Mors bestefar, Ola Rese, vart så gift med Karen Knutsdotter Wendelbo Bø, og deira dotter Birgit var mi gommo.

Det er to pussige ting i søskenflokkane til mor og far. Begge hadde ein bror som heitte Olav, og begge hadde ein bror som heitte Knut.

Knut bror til mor var yngst, og Knut bror til far var eldst. Men det aller raraste er at Knut Sletten var Mors slektningar heime på Haugo i Hemsedal. Frå 10 år og 1 dag yngre enn fars søs- venstre: Olav Sletten, Oline gift Wøllo, mor Ragna, ter Gunnvor. Knut bror til far var på Karen og Johannes Sletten. Johannes flytta til ein dag nær ti år eldre enn mors bror Solør og overtok farens heimegard der.

Foto: Frå Toralvs album, ca 1933 Olav. Eg trur enkelte ting er skjebnebestemte.

Så må eg nemne ein detalj som mor var stolt av. I september 1761 kom den første Nansen til Noreg, hundre år før Fridtjof Nansen vart fødd i 1861. Den første Nansen heitte Ancher Antoni Nansen og var sorenskrivar i Ytre Sogn. Han gifta seg med ei frå mors slekt, Petrikke Johanne Leyrdahl. Dei fekk ein son som heitte Hans. Hans gifta seg to gonger med danske damer og fekk ein son som heitte Baldur Fridtjof Nansen.

Han var far til Fridtjof Nansen. Så Baldur Nansens einaste norske slektsgrein er den same som ei grein av mors slekt. Medan mor var i slekt med Nansen, var far i slekt med Nansens kone. Mor hennar var søster til Johan Sebastian Welhaven. Reinton skriv at Hjermann-folka i Lærdal hadde slektsband til både Welhaven, Abel, Heiberg og Munthe. Men eg veit ikkje korleis dette heng i hop.

27

Bildet er frå mors hage heime på Gol. Frå venstre: Mors bror Olav Sletten, mor Ragna, eg og tante Olaug Sletten, fødd Dokk. Foto: Frå Toralvs album, ca 2005

Den sommaren dei gifta seg, gjekk dei ein lang tur på 14 dagar i Jotunheimen. Det var bryllaupsreisa deira. Eg kom til verda 21. mai 1948, ni månader og fem dagar etter at dei gifta seg. Det er ganske bra levert, eg må seie det. Oddmund, bror min, kom 21. oktober 1949.

Far hadde nok også sine sorger. Eg hugsar ein dag han kom heim frå skulen. Han liksom song for seg sjølv: «Ingen skrattar när jag kommer. Ingen gråter när jag går».

Eg trur det tærte på mor mi dette at eg stadig vart sendt vekk på psykiatriske institusjonar. Det gjorde henne nervøs også.

Barmhjertighet og rettferdighet Eg har ei bok med denne tittelen: «Barmhjertighet og rettferdighet». Det er to viktige retningslinjer for meg når eg er på mitt beste. Eg tenkjer at mor var barmhjertig og far var rettferdig. Ho mor var veldig hjertegod når ho ikkje var sinna. Ho hadde nok meir hjertelag enn far. Men far var rettferdig når han endeleg forstod at eg ikkje passa på slike galeheimar. Eit anna ordpar er vett og vilje. Eg tenkjer at det meste vettet har eg frå far. Men viljen har eg frå mor.

Eg vil gjerne få fram den innsatsen som far og mor gjorde for sine næraste. Far kunne sitte i timevis og lese for oss gutane. Eg hugsar han las Berre ein hund av Per Sivle, og han las store delar frå Snorre. Både mor og far var veldig aktive. Eg er takknemleg for at eg hadde så bra foreldre. Unntaket er kanskje ein periode då mor var så nervøs. Men det vil eg ikkje seie meir om nå. Eg har kome over det.

28