Labinsights-2023-8

NOVEMBER 2023

Het hoe, wat en waarom van cleanrooms 11-STAPPENPLAN ENERGIEBESPARING

Tot 30% energie besparen in laboratoria

12

SENSIBILISERENDE STOFFEN

Herken ze en beheers de risico’s

21

KLIMAATKAST VOOR FRUITVLIEGJES

Perfecte condities voor drosophila-onderzoek

24

EDITORIAL Vorig jaar rond deze tijd schreef ik dat ‘Energie is in korte tijd hét gespreksonderwerp nummer 1 geworden.’ De energierekeningen rezen de pan uit, een direct gevolg van speculatie na de inval in Oekraïne. Iedereen had het over energietransitie, het moest veel en veel sneller, en we moesten onafhankelijk worden voor onze energievoorziening. Inmiddels is tanken nog steeds duur, stijgen de prijzen maar door, maar hoor je er in de verkiezingsstrijd relatief weinig over. We zijn het blijkbaar gewend. De hoogste piek hebben we achter ons gelaten en dit is de nieuwe werkelijkheid. De doelstelling voor energieneutraliteit zijn ondertussen glashelder. De Europese Klimaatwet van de EU gaat voor CO2-neutraliteit in 2050. Met de Green Deal wil de EU tegen 2050 het eerste continent worden dat evenveel CO2-uitstoot absorbeert als het produceert.

Wat betekent dat in de praktijk? Ik wil niet sceptisch zijn, maar ‘dit gaat niet lukken als prijs ongeveer de enige prikkel is om in beweging te komen’. Zoals gezegd, vorig jaar torenhoge energieprijzen, energietransitie stond op de voorpagina’s.

Een jaar later is de inflatie vooral beteugeld door veel lagere energieprijzen, en is dit geen prio meer. Ik ben niet naïef; wij mensen in dit land laten ons als het om duurzame keuzes gaat vooral leiden door onze portemonnee. Waarom ligt op 1 op de 4 daken een set zonnepanelen? Door de aantrekkelijke subsidieregelingen, waarmee je deze investering in 5+ jaren terugverdient. Zonder zulke terugverdientijden was dit aandeel nooit bereikt.

Je lab vergroenen: wat is je plan?

Laat ik het bruggetje maken naar het lab. Laboratoria zijn notoire energieslurpers. Denk aan ruimtes en installaties met hoge ventilatievouden, waar diverse stroomvretende apparatuur de hele dag aan staat. Airconditioning die overuren draait, want met al warmte uit instrumenten en apparaten wordt het binnen vanzelf bloedheet. Sterker nog, die overtollige warmte wordt in 9 van de 10 gevallen naar buiten geblazen, en niet met (lees: dure) warmtewisselaars teruggewonnen (de uitzonderingen daargelaten). Nu zie ik je denken: maar we kunnen ons niet uit de markt prijzen, doordat wij vergroenen en de collega’s gewoon op de oude voet verder gaan. Dan is het goed te weten dat energie besparen in laboratoria juist geld kan opleveren. Het is al mogelijk om zonder dure technische ingrepen de energierekening met 10, 20 % of zelfs meer te drukken. Hoe?, zie ik je denken. Dit zit voor een groot deel in de meet- en regeltechniek. Energieconsumptie afstemmen op het noodzakelijke gebruik, door eens goed te inventariseren wat er echt nodig is, en niet gemakshalve op maximale capaciteit te draaien. Echt, heel interessante besparingen zijn mogelijk door aan de knoppen te draaien. Om dit praktisch handen en voeten te geven presenteren we op pag. 12 een 11-stappenplan om met relatief eenvoudige maatregelen ambitieuze energiedoelstellingen te halen. Benieuwd? Hou het stuk kritisch tegen je eigen lab aan, en maak er werk van. Want een energiebezuiningsstrategie lukt alleen als je er een goed plan aan hangt. Actief met het vergroenen van je lab? Laat het ons weten op: redactie@labinsights.nl redactie@labinsights.nl.

Vincent Hentzepeter, hoofdredacteur November 2023 |

3

INHOUD RUBRIEKEN & ARTIKELEN

X

Het hoe, wat en waarom van een cleanroom: maak je keuze voor de juiste steriele en stofvrije labomgeving.

X

Het Dondersinstituut aan Radboudumc heeft een speciale incubator in gebruik genomen voor neurogenetisch onderzoek met fruitvliegjes.

X

Een lagere energierekening in je lab? Dat kan. In slechts 11 stappen. Energie besparen begint bij inzicht in het ontwerp en gebruik van je gebouw en laboratoria.

Editorial

3

Colofon

4

LAB kort nieuws

6

Column Insights

9

Column QAducation

10

LAB markt

29

LAB agenda

34

NOVEMBER 2023

November 2023 59e jaargang www.labinsights.nl Verschijnt 9x per jaar

Hoofdredactie: Vincent Hentzepeter, redactie@labinsights.nl, +31 (0)6 20592436 Aan dit nummer werkten mee: Vanessa Appelman, Marjan Hammink, Joke Heikens en Anneke Kreuger Eindredactie: Sylvie Hoyinck

Het hoe, wat en waarom van cleanrooms KLIMAATKAST VOOR FRUITVLIEGJES

Perfecte condities voor drosophila-onderzoek

24

11-STAPPENPLAN ENERGIEBESPARING

Tot 30% energie besparen in laboratoria

12

SENSIBILISERENDE STOFFEN

Herken ze en beheers de risico’s

21

Redactiecommissie: Dr Ineke Joosten (Senior Onderzoeker/Researcher Ministerie Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Rijkserfgoedlaboratorium), Alex Muntendam (Manager Clinical Pharmacology and Bioanalytics bij Abbott), Bas van Driel (Business Development Manager Food Netherlands GBA), Henk Heijthuijsen (manager Quality Assurance & Assistance, TLR International Laboratories), Jules Hoenderop (consultant Roche Diagnostics), Taco van der Maten (productmanager XRF Panalytical, chairman of the board of directors van ASTM International), Anita te Riet (Bergenius Labadvies), Han te Vaanhold (international sales representative Seastar Chemicals Inc.).

Media-adviseur: Erik ten Haaf, +31 (0)297 223462, +31 (0)6 10031781 erik@maxusmedia.nl Vormgeving: Marjan Hammink, marjan@maxusmedia.nl

4

Een van de microbiologische veiligheidskabinetten in het celtherapielab van Sanquin wordt nog eens extra ontsmet om alle risico’s van contaminatie uit te sluiten in deze toch al cleanroomomgeving.

Abonnementen: SP Abonneeservice, Postbus 105, NL-2400 AC Alphen aan den Rijn.

Tel +31 (0)88 1102028, abo@labinsights.nl. Abonnement Nederland 1 jaar € 275,-, 2 jaar € 375,-. Opzeggingen dienen 8 weken voor afloop van de abonnementsperiode in ons bezit te zijn. Vraag een proef­nummer aan en/of neem een abonnement op de digitale editie en nieuwsbrief door u op­www.labinsights.nl te registreren.

(Foto: FOODnote)

Uitgever: maXus media publishers, 1421 AC Uithoorn © 2023 maXus media Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt worden in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of door foto­kopieën, opname, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur en/of de uitgever. ISSN: 2468-6417

| November 2023

Druk: Veldhuis Media, Meppel

ISO 17025: de norm praktisch interpreteren

In 11 stappen naar een lagere energierekening

Een cleanroom, wanneer en waarom heb je die nodig?

10

12

16

ISO 17025, een van de bekendste normen in ons werkveld, wie is er niet groot mee geworden? Maar kénnen we die ook echt?

Kwaliteitscontrole blijft ingewikkelde materie. Onze docent Anita te Riet vertelt.

Een lagere energierekening in je lab? Dat kan in 11 stappen. Energie besparen begint bij inzicht in het ontwerp en gebruik van je gebouw en laboratoria. Het eindigt bij tóch genoeg budget voor die ene investering.

In de hightech zijn cleanrooms cruciaal.

Deze gecontroleerde laboratoria borgen de productintegriteit en steriliteit bij geavanceerd onderzoek, productontwikkeling en R&D.

Wat zijn sensibiliserende Maatwerk incubator Drosophila stoffen en wat zijn de risico’s? voor hersenonderzoek

Is je lab toe aan innovatieve schudtechniek?

21

24

28

In verschillende branches worden sensibiliserende stoffen veelvuldig gebruikt, zowel thuis als op het werk. Deze stoffen kunnen schadelijke effecten op de huid en luchtwegen hebben.

Het Radboudumc in Nijmegen heeft een speciale incubator laten maken voor onderzoek naar genen gelinkt aan aangeboren hersenaandoeningen. De onderzoekers gebruiken Drosophila als model.

Klaar met ouderwetse schudtechniek en toe aan nieuwe? Betere schaalbaarheid en een heuse schud-incubator zijn de toekomst in dit vakgebied. Efficiency, betrouwbaarheid en kwaliteitsbeheersing zijn de plussen.

November 2023 |

5

LAB KORT

Mondiale normen leidend voor RvA

Biobank (Foto: Adobe Stock).

De Raad voor Accreditatie (RvA) hanteert internationaal vastgestelde normen voor het accrediteren van bedrijven en instellingen. Recentelijk zijn twee van deze normen, ISO 15189 voor medische laboratoria en ISO/ IEC 17043 voor proficiency testing, herzien. Daarnaast is de ISO 20387norm voor biobanken toegevoegd als accreditatienorm. De RvA volgt de mondiale afspraken met betrekking tot normen en normovergangen.

De International Laboratory Accreditation Cooperation (ILAC), een wereldwijde koepelorganisatie van accreditatie-instanties waar de RvA bij hoort, bepaalt de overgangstermijnen voor herziene normen. Voor ISO 15189 en ISO/IEC 17043 is een overgangstermijn van drie jaar vastgesteld vanaf de verschijningsdatum bij de International Organization for Standardization (ISO). Deze termijn is onafhankelijk van de Nederlandse vertaling door NEN. De norm ISO 20387 voor biobanken is sinds medio 2022 opgenomen in de lijst van normen waartegen accreditatie-instanties kunnen accrediteren. Momenteel werkt de RvA samen met biobanken aan het accreditatieprogramma voor deze norm in Nederland.

De Europese Verordening nr. 765/2008 vereist dat de Europese Commissie een document publiceert waarin de koppeling tussen normen en Europese regelgeving wordt beschreven. Dit document is echter nog niet geactualiseerd voor de nieuwe versies van de normen en de ISO 20387-norm, vanwege wijzigingen in de publicatieprocedure van normen. De herziening van dit document door de Europese Commissie is in afwachting, zonder duidelijke publicatiedatum.

6

| November 2023

LAB KORT

De TO2-federatie is het samenwerkingsverband van vijf Nederlandse topinstituten voor toegepast onderzoek: Deltares, MARIN, NLR, TNO en WUR.

€ 184 miljoen ondersteuning voor NL-onderzoeksfaciliteiten Diverse Nederlandse Toegepaste Onderzoeksorganisaties (TO2) en Rijkskennisinstellingen ontvangen €184 miljoen financiering voor 14 geavanceerde en toekomstbestendige onderzoeksfaciliteiten. Deze faciliteiten zijn van belang voor de ontwikkeling van innovatieve producten en diensten. De financiële ondersteuning richt zich op domeinen als waterstofaandrijving, biobased bouwmaterialen, voedselveiligheid en digitale infrastructuur, met inbegrip van datatoepassingen en smart industry.

Minister Micky Adriaansens van Economische Zaken en Klimaat heeft besloten deze steun toe te kennen als onderdeel van de eerste financieringsronde voor Faciliteiten Toegepast Onderzoek (FTO). De investeringsvoorstellen zijn ingediend door meerdere TO2-organisaties, waaronder TNO, MARIN, NLR en Wageningen Research, en diverse Rijkskennisinstellingen, zoals Naturalis, NFI, RCE en RIVM. Minister Adriaansens benadrukt dat de Nederlandse kennisbasis sterk is, maar dat succes op de markt niet vanzelfsprekend is, vooral gezien de toenemende mondiale concurrentie in innovatie, met name op gebieden zoals duurzaamheid en digitalisering. Om succesvol te blijven, is het essentieel om te investeren in moderne onderzoeksfaciliteiten. Naast de toegekende financiering wordt in 2024 mogelijk nog eens €100 miljoen beschikbaar gesteld vanuit het Fonds voor Onderzoek en Wetenschap voor aanvullende voorstellen met betrekking tot broeikasgasmonitoring, klimaat, luchtkwaliteit en datatoepassingen. Verdere financieringsrondes van €190 miljoen zijn gepland vanaf 2025.

Een greep uit de toegekende projecten: X Biobased bouwmaterialen (TNO, grondstoffen uit plant- en houtvezels) X BSL-3 facility for feed and food analysis (Wageningen Research, analyse en onderzoek voedselveiligheid) X FoodTech Facility (Wageningen Research, voedingsonderzoek gericht op consument) X Kassen en klimaatcellen (Wageningen Research, plantkundig onderzoek) X DNA metabarcoding facility for biodiversity assessments (Naturalis, meten van biodiversiteit) X DNA NL (Rijksdienst Cultureel Erfgoed, digitale infrastructuur voor interdisciplinair erfgoedonderzoek) X Een analyseportaal voor geïntegreerd onderzoek en een overkoepelend dataplatform (RIVM, metingen) November 2023 |

7

LAB COLUMN

Mind F*ck in the lab

Recentelijk was een vriendin naar een seminar van Oscar Verpoort en Victor Mids geweest en had daar een klein experiment meegemaakt.

Het experiment onderging ik zelf ook, en mijn collega’s. Ik vond het erg illustratief voor hoe onze hersenen functioneren in onder meer een werksituatie. Het toont aan hoe voorspelbaar ons gedrag kan zijn.

Je bent nu natuurlijk benieuwd om welk experiment het gaat. Hier komt ie: vraag aan groepje uit je labteam of ze mee willen doen aan een klein experiment. Geef ze ‘eerst wat simpele hoofrekensommetjes’, stel ze daarna twee open vragen. De antwoorden op de hoofdrekensommen moeten ze onthouden, en mogen ze niet delen. Een stuk of vijf sommetjes is genoeg, hou het eenvoudig, zo van : 5*6, 64/8, 23+9,..

De antwoorden op de open vragen schrijven ze op papier en houden ze voor zich. Anders zouden de proefpersonen elkaar beïnvloeden. De twee vragen zijn: aan welke kleur denk je? En: welk gereedschap komt het eerst in je op? Jij weet de antwoorden natuurlijk al (rara, hoe kan dat), namelijk ‘rood’ en ‘hamer’ en die staan op papier. Nee, het is geen sterk staaltje van ‘gedachten lezen’. De verklaring is simpel. Het blijkt namelijk dat 80% van de personen aan dit experiment ‘rood’ en ’hamer’ als antwoord geven. Waarom? Daarover zo meer.

Het tonen van mijn papier met de twee antwoorden leidde bij het beëindigen van het experiment tot onthutste reacties. Niemand dacht dat-ie zo voorspelbaar was. Toch wel dus. Dat zit zo: het zit hem erin, dat je hersenen voor de hoofdrekensommen hard moeten werken. Dat kost veel energie, zeker als je de antwoorden ook moet onthouden. Als je daarna open vragen stelt, zullen de hersenen een voorkeur voor makkelijke antwoorden hebben. Blijkbaar liggen ‘rood’ en ‘hamer’ erg voor de hand bij de meeste mensen. Het kost weinig energie deze op te hoesten, vandaar de voorspelbare uitkomsten.

De moraal van dit verhaal: als je een vruchtbare brainstormsessie wilt doen, kun je daarvoor beter geen moeilijke hersengymnastiek verrichten.

Laat bij teamoverleggen met je labcollega’s daarom eerst de lossere onderwerpen aan bod komen, daarna de lastigere. Ik vond dit experiment in ieder geval een eyeopener. Doe er je voordeel mee, in allerlei situaties in en om het lab. Of gewoon in het dagelijks leven.

Taco van der Maten adviseert de redactie van LABinsigths

November 2023 |

9

WET- EN REGELGEVING

ISO 17025: de norm praktisch interpreteren ISO 17025, een van de bekendste normen in ons werkveld, wie is er niet groot mee geworden? Maar kénnen we die ook echt? Laten we eerlijk zijn: kwaliteitscontrole blijft ingewikkelde materie. De norm praktisch interpreteren helpt bij het begrijpen ervan. Onze docent Anita te Riet vertelt.

“De norm is nu nog te vaak een feestje van de kwaliteitsmedewerkers, maar moet van ons allemaal zijn”, vertelt Anita.

“Ik merk dat laboranten er te weinig van weten. Je hoort vaak: ‘Ik moet al zoveel registreren en dan komt dit er ook nog bij.’”

Toch is deze kwaliteitsnorm bepalend.

Registreren kun je leren “We moeten alles steeds beter registreren. Stel: er komt een claim binnen. Dan wil je kunnen aantonen dat alles volgens de regels is verlopen, je mensen goed zijn opgeleid en alles correct is gevalideerd en gekalibreerd. Of stel je voor dat je in de rechtbank staat. Dan wil je wel een goed verhaal hebben. Daarom moet iedereen in het bedrijf ervan doordrongen worden dat 17025 zo belangrijk is.”

Even opfrissen: ISO-norm 17025 17025 is geschreven om er zeker van te zijn dat iedereen hetzelfde doet. Bijna alle internationale, geaccrediteerde chemische- en kalibratielaboratoria werken volgens deze ISO-norm. Je beschrijft hoe je organisatie eruitziet, hoe je personeel werkt, wat je doet als mensen niet de juiste competenties hebben, hoe je met pipetten omgaat – en ga zo maar door. Je beschrijft het hele traject van klantvraag tot en met rapportage.

Jezelf de norm eigen maken Maar ja, hoe doe je dat? Anita: “Kijk, het is natuurlijk vaak droge, ingewikkelde kost. Het gaat nogal eens mis doordat mensen de norm zelf gaan interpreteren en er te weinig gezamenlijk over spreken.

Het kan ook zijn dat alles uit angst zó strikt omschreven wordt dat je je er bijna niet aan kunt houden en al snel van de norm en je eigen procedures afwijkt. Waarom zou je honderd registraties uitvoeren als tien ook voldoende zijn?” Volgens Anita helpt het

10

| November 2023

WET- EN REGELGEVING om niet in je eentje te priegelen, maar er samen met collega’s over te sparren.

“Je moet je de kennis eigen maken door samen te sparren, bijvoorbeeld door het er tijdens een werkoverleg eens over te hebben. Ruim daar een vast momentje voor in. Noem voorbeelden uit de praktijk, misschien wel van andere organisaties. Deel het op zo’n manier in dat het voor jou werkt.”

Bananen vergeten?

Een goede manier om de norm tastbaar te maken is die vertalen naar de dagelijkse praktijk en dan met name voorbeelden uit je privéleven “Dat doe ik tijdens trainingen altijd”, vertelt Anita.

“Dan vraag ik bijvoorbeeld: ‘Doe je weleens boodschappen?’

‘Ja, natuurlijk.’ ‘Nou, de rit naar de supermarkt plannen is de plan-fase, alles uit het schap halen, is de doe-fase. Kijken of je alles van je lijstje hebt, is de check-fase. Bananen vergeten? Dan pak je die nog even, dat is de act-fase. Dan begint het feitelijk weer opnieuw en is de finale act-fase het afrekenen bij de kassa.

Zo simpel is het.”

“Kwaliteit is ook zo’n breed begrip. Sommigen vinden dat lastig te interpreteren in een laboratoriumsetting. Dan vraag ik: ‘Wat is voor jou de definitie van kwaliteit? Waarom rijd je in die auto? Waarom ga je naar die supermarkt? Daaraan zijn kwaliteitseisen verbonden die jij zelf stelt. Dat doen klanten ook als ze een monster indienen. Probeer je in hen te verplaatsen. Maak het voor jezelf klein en tastbaar.’”

‘Kwaliteit is ook zo’n

breed begrip. Sommigen vinden dat lastig te interpreteren in een laboratoriumsetting’ KWACO De cursus kwaliteitszorg voor kwaliteitscoördinatoren (KWACO) helpt met interpreteren. Anita: “Die duurt drie dagen. Maar binnen een paar uur ervaren mensen vaak al een eyeopener: wij doen te veel.

We gaan met elkaar in gesprek: wat doe je bij jouw bedrijf? Zo leert iedereen van elkaar. We oefenen samen en gaan praktisch aan de slag. Het kan lastig zijn om collega’s aan te spreken op correct gebruik van de norm, de verantwoordelijkheden daar te leggen waar ze ook horen, daarom geven we de kwaliteitscoördinatoren handvatten. Het is winst als we het samen ook wat tastbaar en leuk kunnen maken.”

ISO/IEC 17025: 2017 praktisch interpreteren cursus:

Kwaliteitszorg voor kwaliteitscoördinatoren cursus:

www.qaducation.nl/product/iso-17025-training/

www.qaducation.nl/product/ cursus-kwaliteitscoordinator/

November 2023 |

11

LAB ENERGIEBESPARING

Energie besparen op het lab: in 11 stappen naar een lagere energierekening Een lagere energierekening in je lab? Dat kan. In slechts 11 stappen. Energie besparen begint bij inzicht in het ontwerp en gebruik van je gebouw en laboratoria. Het eindigt bij genoeg budget hebben voor die ene investering of een extra rondje tijdens de vrijmibo. Hoe? Dat lees je hier.

Redactie: Vanessa Appelman | Fotografie: Marco Vellinga

Uit solidariteit met de energiecrisis ging CERN eind 2022 twee weken eerder dicht en dit jaar is de deeltjesversneller 20% minder gebruikt. Toch is het niet voor elk laboratorium realiseerbaar om een vervroegde kerstvakantie in te lassen of een deel van de LAF-kasten uit te zetten. Wel kan de energierekening op menig lab met 10-30% omlaag door eens kritisch naar het energieverbruik te kijken, stelt Robert van Leijenhorst, CEO van Endurance Services. Hij boekte succes bij het Numan-gebouw in Utrecht, waar de energierekening inmiddels 30% lager is

Stapsgewijze energiebesparing Van Leijenhorst besloot zijn kennis te delen met een groter publiek. Hij ontwikkelde een 11-stappenplan waarmee labs fors op het energieverbruik kunnen besparen. Wie dit volgt kan niet alleen zijn energieverbruik berekenen, maar ook stap voor stap aanpassen.

Labmanagers, gebouwbeheerders of technische dienst zijn energietechnisch vooral bekend met de voorkant, omdat dit het uitgangspunt is voor het ontwerp van het gebouw, licht hij toe.

Echter, bij energie besparen draait het vaak om de achterkant.

Van Leijenhorst: “Zij weten dan gewoon niet wat er nog meer mogelijk is. Doordat ik kennis heb van zowel klimaatinstallatie, ventilatie, gebouwautomatisering én van laboratoria, kunnen wij werkelijk besparingen realiseren.’

12

| November 2023

Energie besparen in 11 stappen In grote lijnen verloopt het 11-stappenplan in drie fases: 1. Inzicht krijgen in het huidige systeem en deze in kaart brengen 2. De kritische punten per ruimte beoordelen en aanpassen 3. Het nieuw ingerichte systeem controleren en evalueren

Stap 1 - 3: huidig systeem in kaart brengen In de eerste drie stappen worden alle instellingen van het klimaat- en ventilatiesysteem nauwkeurig in kaart gebracht. Deze zijn voor elk gebouw uniek en hebben een grote invloed op het energieverbruik. De ontwerpuitgangspunten (toepassing, vloertype, rookbeheersing, etc.) zijn vaak leidend, maar deels ook achterhaald door verbouwingen, gewijzigde inzichten of comfort-

‘Mag de ventilatie van een laboratorium naar beneden als er niet gewerkt wordt?’

LAB ENERGIEBESPARING X

Met dit 11-stappenplan wordt het klimaat- en ventilatiesysteem kritisch beoordeeld en geoptimaliseerd. Met als resultaat een lager energieverbruik op het laboratorium.

W

Bestaande regelkast voorzien van nieuwe energiemeters.

problemen. Een nieuwe, kritische blik op de praktische werking biedt ruimte voor verbetering.

In stap 3 wordt de efficiëntie van het huidige systeem specifiek gemeten, door zowel het volume als de druk in het kanalensysteem te meten. Luchtkanalen verbinden de werkruimtes en laboratoria met de luchtbehandelingskasten, ventilatoren, regelapparatuur, kleppen en luchtroosters. Een goede afstelling binnen de kanalen kan het energieverbruik reduceren.

Stap 4 tot en met 6: opnieuw ijken In stap 4 wordt samen met de gebruiker een lijst van alle ruimtes in het gebouw opgesteld, inclusief alle ruimtespecifieke kenmerken. Denk aan het oppervlak, het gebruik van de ruimte, de mate van dag- en nachtventilatie, de warmtelast en hoeveel zuurkasten en laminaire flowkasten er zijn. Allemaal factoren die invloed hebben op het energieverbruik.

In stap 5 worden de gemeten waarden over het nieuwe ontwerp heen gelegd om zo de kritische punten in het systeem in beeld te krijgen. Het is juist dan van belang om voor elke mogelijkheid open te staan, meent Van Leijenhorst. Hij weet uit eigen ervaring dat het niet altijd zichtbaar of logisch hoeft te zijn. “Ik werkte laatst aan de afstellingen van een gebouw waarbij één van de bottlenecks een luchtkanaal bleek te zijn dat over het dak liep November 2023 |

13

14

| November 2023

LAB ENERGIEBESPARING in plaats van binnendoor. Dit leverde veel weerstand op en dus energieverlies. Nu kunnen we het kanaal natuurlijk niet a la minute verwijderen, maar we kunnen hier in het nieuwe ontwerp wel rekening mee houden.”

In stap 6 zijn de wensen en behoeften van de gebruikers – van analist tot facilitair manager – het uitgangspunt. Ieder laboratorium wil zo veel mogelijk flexibiliteit en veiligheid, maar dit moet wel binnen de grenzen blijven. Mag de ventilatie van een laboratorium naar beneden als er niet gewerkt wordt? Worden alle chemicaliën in afgezogen kasten opgeslagen? Is het gebouw volledig afgesloten in de avonduren of moeten medewerkers dan aan hun overnight experimenten kunnen werken?

Van Leijenhorst: “Bij een aanpassing zoeken wij de minimumgrenzen op waarbinnen veiligheid en comfort nog gegarandeerd zijn. Nu met de seizoenswisselingen zijn er bijvoorbeeld veel opmerkingen over de temperatuur. Door deze input kunnen wij de optimale waarden afstellen. Dat kan lokaal met het instellen van een inregelafsluiter, maar ook door een setpoint in de software aan te passen. We doen eerst onderzoek, voordat we überhaupt iets definitief aanpassen.”

Stap 7 tot en met 9 Uit de stappen 1 tot en met 6 volgt een plan van aanpak om het systeem te optimaliseren. Het komt er vaak op neer dat alleen het bestaande systeem beter ingesteld moet worden. Maar soms is dat een ingrijpender aanpassing, doordat een luchtkanaal vergroot of aangepast moet worden.

Als je eenmaal weet waar de winst te behalen valt in het systeem, is het zaak om hier overzichtelijk aan te werken en elke stap te controleren. Er is veel technische kennis nodig om een klimaatsysteem of luchtbehandelingskast goed in te richten. “Het is van groot belang dat hieraan gesleuteld wordt door iemand met verstand van zaken, zowel van de techniek als van de werking van een lab. In het geval dat het systeem te weinig mogelijkheden heeft om in te regelen, moet diegene wel op de juiste posities nieuwe regelcomponenten kunnen aanbrengen.”

Stap 10 en 11: evaluatie en oplevering Voor menig laboratoriummanager of gebouwbeheerder zullen stap 10 en 11 de leukste zijn. Nadat het systeem opnieuw is ingesteld en de veiligheid is gegarandeerd, moet het enkele weken nauwlettend gemonitord worden. En natuurlijk geëvalueerd met de gebruikers. Vaak speelt Endurance Services hierin een verbindende rol. Van Leijenhorst besluit: “We zijn pas klaar als alles naar tevredenheid werkt en de energierekening er een stuk beter uitziet.”

In LABinsights 9 geeft Robert van Leijenhorst meer tips over energiebesparing in de praktijk.

Robert van Leijenhorst, CEO van Endurance Services

‘Een energielek is niet altijd zichtbaar of de meest logische optie’ November 2023 |

15

CLEANROOMTECHNOLOGIE

Een doorgeefsluis in het celtherapielab van Sanquin waar onder strenge cleanroomcondities gewerkt wordt. (Foto: FOODnote)

Een cleanroom, wanneer en waarom heb je die nodig?

Bij hightech onderzoeksprogramma’s of productieprocessen in bijvoorbeeld de biotech, farma, en de halfgeleiderindustrie zijn cleanrooms cruciaal. Deze gecontroleerde laboratoria borgen de productintegriteit en steriliteit bij geavanceerd onderzoek, productontwikkeling en R&D. 16

| November 2023

Redactie: Joke Heikens

In een cleanroom is de lucht gefilterd, de apparatuur beschermd, de luchtvochtigheid continu op hetzelfde niveau en de temperatuur constant. Hierdoor is de kans op besmetting door externe vervuilers zoals stofdeeltjes, microben en chemische dampen minimaal, een randvoorwaarde in onderzoeksinstellingen en laboratoria voor onderzoek op het gebied van nanotechnologie, farmaceutica, elektronica en meer.

‘Overal waar een

gecontroleerde en contaminatievrije omgeving nodig is, is een cleanroom een goede oplossing’

CLEANROOMTECHNOLOGIE

Bij R&D in het materiaalonderzoek helpt de cleanroom om preperaten te beschermen tegen minuscule stofdeeltjes, zogeheten aerosole. Ook in de microbiologie voorkomt een dergelijke werkwijze contaminatie van te incuberen monsters. (foto: Adobe Stock).

Contaminatievrije omgeving In disciplines zoals nanotechnologie, waar onderzoekers materialen manipuleren op atomair en moleculair niveau, kan de aanwezigheid van zelfs maar één stofdeeltje de resultaten aanzienlijk beïnvloeden. Door dergelijke experimenten uit te voeren in een omgeving zonder verontreinigingen kunnen wetenschappers nauwkeurige en reproduceerbare resultaten behalen.

Overal waar een gecontroleerde en contaminatievrije omgeving nodig is, is een cleanroom een goede oplossing. Deze moet voldoen aan ISO-normen. Hierin zijn onder meer strenge normen voor deeltjesconcentratie in de lucht, de regeling van de luchtfiltratie en de luchtreiniging, apparatuur, transportmiddelen, werkmaterialen, machines en de werkkleding gereguleerd.

Twee soorten cleanrooms Paul Joosten, voorzitter van de Vereniging Contamination Control Nederland (VCCN) en marktdirecteur Life Sciences & Hightech bij Kuijpers legt uit dat je onderscheid kunt maken tussen twee soorten cleanrooms: “Het verschil is niet heel groot, maar het is

er wel. Enerzijds zijn er de stofarme cleanrooms, waarin ieder potentieel deeltje een probleem is voor het product en proces waar je mee bezig bent. Anderzijds zijn er kiemarme cleanrooms.”

Kiemarm of stofarm?

Welke cleanroom noodzakelijk is, hangt mede af van het product.

Een bereiding van zalf is minder kritisch dan het aanmaken van

‘Kiemarme cleanrooms gebruik je in de biotechnologie, want daar zijn alleen de levende deeltjes een probleem’ November 2023 |

17

CLEANROOMTECHNOLOGIE

Werken in een cleanroom (foto: Adobe Stock).

Wanneer een cleanroom een injectievloeistof voor in je bloedbaan. Joosten: “Kiemarme cleanrooms gebruik je in de biotechnologie, want daar zijn alleen de levende deeltjes een probleem. Steriliteit is dan noodzakelijk, maar omdat de gebruikte micro-organismen relatief groot zijn, gaan de eisen aan deze ruimtes minder ver dan stofarme cleanrooms.”

Maximale deeltjesgrootte Hoe anders is dat in de elektronicasector. Daar worden de eisen aan de maximale deeltjesgrootte steeds strenger.

“Neem het maken van chips, daarvoor maak je hele dunne lijntjes met lithografie waarin elke vervuiling taboe is. De machines van ASML werken met ultrahoog vacuüm en het uv-licht wordt door het vacuüm heen geschoten. Als er in die kamers stof zou dwarrelen, werkt het proces niet goed.”

18

| November 2023

“Sommige onderzoeken of productieprocessen kunnen of mogen alleen in een schone en gecontroleerde omgeving plaatsvinden”, vervolgt Joosten. “Bepaalde producten mogen absoluut niet gecontamineerd worden. Uiteraard wil je juist de operators en onderzoekers optimaal beschermen. Denk aan het werken met gevaarlijke stoffen, dampen, aerosolen of met bacteriën en virussen.”

Steriel en aseptisch Het draait eigenlijk allemaal om product-, gebruiker- en omgevingsbescherming. “Dan wil je, ondanks dat het een geconditioneerde, zo steriel mogelijke aseptische-ruimte is – waar de gefilterde lucht in een gecontroleerde air flow naar beneden komt – toch veilig kunnen werken’” legt Ivano Zuliani uit, directeur van Labolutions.

CLEANROOMTECHNOLOGIE Risico-inventarisatieplan “Afhankelijk van de activiteiten en de soort werkzaamheden in een cleanroom kunnen er desondanks toch nog een aantal risico’s geïnventariseerd worden, die je van tevoren in het risico-inventarisatie-plan moet benoemen”, stelt Zuliani.

Hij geeft de volgende 4 tips: X Tip 1: vaak blijken er additionele, specifieke werkstations nodig. Dit kan variëren van zuurkasten tot laminaire flowkasten, microbiologische veiligheidswerkbanken, en isolatoren.

X

X

X

Tip 2: met uitzondering van de zuurkasten hebben de andere werkstations ook een aantal HEPA-filters-secties voor de recirculatie. Zo kan er nog veiliger gewerkt worden. De output-lucht van de HEPA-filters kan middels een aparte speciale afzuigkap, een thimble, via een afzuigkanaal door het dak van de cleanroom naar buiten geleid worden.

Tip 3: wel moet de luchtbehandelingscapaciteit en inregeling van de cleanroom hierop afgestemd en ingesteld worden.

De lucht gaat immers door verschillende HEPA-filter secties (High-Efficiency Particulate Airfilters), ondertussen moet de luchtdruk in de ruimte wel gelijk blijven conform de initiële cleanroom ontwerpeisen. Dus moet je met extra lucht compenseren voor lucht die je additioneel door de werkstations afvoert.

Tip 4: die lucht leid je via de centrale luchtbehandelingskast weer in de cleanroom. Belangrijk is om ook de luchtstroming van de cleanroom en de desbetreffende werkstations goed op elkaar af te stemmen om een optimale veiligheid te kunnen waarborgen.

en aseptische condities. Dit is veelal een al dan niet tijdelijke, goedkopere oplossing dan direct te investeren in een cleanroom.”

Mobiele cleanrooms Naast vaste ruimtes zijn er ook mobiele cleanrooms met het uiterlijk van een tent. “Dit is vooral handig voor een tijdelijke cleanroom of als er binnen een bestaande ruimte een aparte ruimte nodig is”, verduidelijkt Zuliani.

Luchtstromen in cleanrooms Afhankelijk van de klasse die nodig is in je cleanroom, zijn er wel of geen specifieke gerichte luchtstromen nodig. Hier kun je op letten: X

Tip 1: soms is het voldoende om de deeltjesconcentratie te verlagen en de verontreinigde lucht te vermengen met schone lucht.

X

Tip 2: maar meestal is het compleet afzuigen van lucht nodig, want mensen in een cleanroom stoten voortdurend aerosolen en zwevende deeltjes uit.

X

Tip 3: of de hele ruimte wordt één grote laminaire flowkast, waarbij er overal een verticale luchtstroom heerst.

X

Tip 4: bij zo’n laminaire stroming bewegen de lagen van een gas of vloeistof zich parallel aan elkaar. Als er geen mensen zijn of obstakels die deze stroom onderbreken, wordt de lucht gelijkelijk verspreid. Perfect om een ruimte deeltjesarm te houden.

Grootte van cleanrooms

Risico’s van turbulentie

Cleanrooms zijn er in alle soorten en maten, van een compleet lab tot een hele fabriek. Ook zijn er losse, mobiele porta-cabin varianten. Maar hoe bepaal je wat er aan voorzieningen en installaties nodig is?

Maar vaak is dit niet mogelijk in de praktijk. Er staan objecten die stromingen veranderen en er bewegen mensen. Dat zorgt voor turbulentie, wat de kans op vervuiling flink vergroot. Natuurlijk voorkomen de installaties dit zo veel mogelijk. “De luchtregelaar of afzuiging zorgt ervoor dat vervuilde deeltjes verdwijnen en dat er schone lucht voor terugkomt”, legt Joosten uit. “Daarom is de luchtdruk in de cleanroom hoger dan de ruimte ernaast. Zo help je de vuile lucht weg te krijgen en voorkom je dat vuile lucht in de cleanroom in kan gaan.’

Daar zijn oplossingen voor, stelt Zuliani. “Voor de ingebruikname van een cleanroom worden bij start-ups en grow-ups vaak eerst laboratoriumapparatuur of robots geplaatst en getest in laminaire flowkasten of laminaire downflowwerkstations. Dit onder steriele

Cleanroom schoonhouden

‘Uiteraard wil je juist de

operators en onderzoekers optimaal beschermen’

Een cleanroom heeft alleen zin als hij hyperschoon is. Dat is een uitdaging: hij wordt zonder de juiste maatregelen evengoed vies. De meubels en wanden in deze ruimte moeten daarom eenvoudig schoon te houden zijn.

Personen die in de cleanroom gaan werken, trekken daarom speciale (beschermende) kleding aan en gaan soms eerst door airshowers. Om geen contaminaties te krijgen, wordt de lucht voortdurend gefilterd door bijvoorbeeld een HEPA-systeem.

November 2023 |

19

20

| November 2023

VEILIGHEID

Alleen het juiste gebruik van nitriel haschoenen beschermt tijdens labwerkzaamheden. Hier wordt niet altijd voldoende op gelet, met alle risico’s van dien. (Foto: Adobe Stock).

Wat zijn sensibiliserende stoffen en wat zijn de risico’s?

In verschillende branches worden sensibiliserende stoffen veelvuldig gebruikt, zowel thuis als op het werk. Deze stoffen kunnen schadelijke effecten op de huid en luchtwegen hebben, zoals eczeem en astma. Wat zijn sensibiliserende stoffen, wat zijn de risico’s, en hoe identificeer je ze?

kitten en cosmetica producten.

De kans is groot dat ook jij regelmatig in aanraking komt met sensibiliseren stoffen. Het is dan ook goed om te weten dat deze stoffen een negatief effect kunnen hebben op onze huid en luchtwegen. Bekende chronische effecten door blootstelling aan sensibiliserende stoffen zijn eczeem, astma en COPD.

Tekstbewerking: redactie LABinsights i.s.m. ITIS

Wat zijn sensibiliserende stoffen en wat zijn de risico’s?

In een groot aantal branches maakt men gebruik van sensibiliserende stoffen. Zowel thuis als op het werk komen we regelmatig in contact met sensibiliserende stoffen. Deze stoffen zijn verwerkt in producten als diverse soorten (haar)verf, lijmen,

Een andere benaming voor sensibliserende stoffen zijn allergenen. Werken met deze stoffen kan leiden tot een allergische reactie via ons afweersysteem. Wist je dat een allergie ontstaat in twee fases? In de eerste fase raakt ons afweersysteem overNovember 2023 |

21

VEILIGHEID

‘Is vervanging technisch niet mogelijk? Kom maar met een goede onderbouwing richting Arbeidsinspectie’

gevoelig door blootstelling aan een allergeen. Deze eerste fase wordt ook wel de sensibiliserende fase genoemd. Bij een volgend moment van blootstelling in de tweede fase treedt een abnormaal sterke afweerreactie op. En deze reactie kan leiden tot eczeem of bijvoorbeeld astma.

Blootstelling, gevoeligheid individu, sterkte van de sensibiliserende stof Niet iedereen krijgt na blootstelling aan sensibliserende stoffen te maken met een allergische reactie. Vaak duurt het weken of jaren voordat iemand te maken krijgt met klachten na blootstelling aan een sensibiliserende stof. Of iemand klachten krijgt is afhankelijk van de mate van blootstelling, de gevoeligheid van het individu en de sterkte van de sensibiliserende stof.

Sensibiliserende stoffen herkennen op de werkplek

Raadpleeg in eerste instantie het gevaarsetiket (Foto: Adobe Stock).

Het is wettelijk verplicht om bij het gebruik van sensibiliserende stoffen actief op zoek te gaan naar minder schadelijke alternatieven. Is vervanging technisch niet mogelijk? Dan zal men hiervoor een goede onderbouwing moeten kunnen geven bij de Nederlandse Arbeidsinspectie. Wanneer het niet mogelijk is om een sensibiliserende stof te vervangen, zal de werkgever maatregelen moeten treffen om de blootstelling te beperken tot het minimum.

‘Sensibiliserende stoffen

komen ook voor in natuurlijke stoffen als plantenpollen en meelstof’

Inventarisatie sensibiliserende stoffen Om invulling te geven aan bovenstaande zal men eerst moeten inventariseren welke producten sensibiliserende stoffen bevatten.

Hiervoor kan men in de eerste plaatst het gevaarsetiket raadplegen. Maar in een aantal gevallen is dat niet mogelijk, omdat sensibiliserende stoffen ook voorkomen in natuurlijke stoffen als plantenpollen en meelstof. Bij chemische producten zijn sensibiliserende stoffen te herkennen aan de de volgende H- en EUH-zinnen, namelijk de H317, H334 en EUH 208.

Hieronder een korte toelichting per H- en EUH-zin: X H317 is van toepassing op huidsensibilisatie, gevarencategorie 1. Dit type allergeen kan een allergische huidreactie veroorzaken.

X

H334 is van toepassing op sensibilisatie van de luchtwegen, gevarencategorie 1. Dit type allergeen kan bij inademing allergie- of astmasymptomen of ademhalingsmoeilijkheden veroorzaken;

X

EUH 208 bevat [naam van de sensibiliserende stof]. Dit kan een allergische reactie veroorzaken.

Meer weten over de wetgeving en werken met chemische producten? Neem dan contact met wesley.jacobs@itis.nl en vraag het gratis E-book: Veilig werken met gevaarlijke stoffen aan.

November 2023 |

23

KLIMAATKASTEN

Promovendus Laura Blok bezig met haar onderzoek naar habituatie in Drosophila. Met behulp van de geavanceerde ‘habituatie machine’ gaat het meten van habituatie vrij gemakkelijk. In iedere buis wordt handmatig één vlieg geplaatst, waarna de habituatie software het precies uitschakelen van de lichten en het meten van de reactie van de vliegen regelt.

Drosophila + maatwerkincubator faciliteert hersenonderzoek Radboudumc

Kweekcondities van fruitvliegjes beheersen in gecontroleerde omgeving 24

| November 2023

KLIMAATKASTEN De afdeling Genetica van het Radboudumc in Nijmegen heeft een speciale incubator laten maken voor onderzoek naar genen gelinkt aan aangeboren hersenaandoeningen. De onderzoekers gebruiken Drosophila als model. De nieuwe incubator biedt de vereiste gecontroleerde omgeving om kweekcondities nauwkeurig te kunnen beheersen.

Anneke Kreuger | Fotografie: Radboudumc

De onderzoeksgroep ‘Translational Genomics of Neurodevelopmental Disorders’ doet onder leiding van hoofdonderzoeker professor Annette Schenck onderzoek naar genen die gelinkt zijn aan verstandelijke beperkingen (VB) en het autisme spectrum stoornis (ASS). Laura Blok, promovendus: “Door Drosophila (ook wel bekend als fruitvliegjes) te kweken met verschillende genafwijkingen kunnen we testen uitvoeren om te kijken of deze genen invloed hebben op habituatie, het dag-nachtritme en slaap.”

Genonderzoek en therapieontwikkeling Habituatie gaat over het wennen aan een terugkomende prikkel (gewenning). Denk aan een klok die tikt of pratende collega’s op kantoor. Het geluid stopt niet, maar na een tijdje wennen we eraan. Onze hersens filteren het geluid zodat we niet overprikkeld worden. Dit proces is vaak verstoord bij mensen met een VB of ASS. Daarnaast hebben mensen met een VB of ASS ook vaak een verstoord dag/nacht ritme en/of slaap. “Door te kijken welke genen hier invloed op hebben kunnen we beter begrijpen hoe deze verstoring wordt veroorzaakt. Ook kunnen we in de toekomst bepaalde therapieën testen op vliegen. Zo kan een therapie veel sneller ontwikkeld worden dan wanneer het getest moet worden op mensen”, vertelt Blok.

Drosophila melanogaster als model Het testen met deze vliegjes is niets nieuws. “Er worden al meer

‘Zo kan een therapie veel

sneller ontwikkeld worden dan wanneer er getest moet worden op mensen’

Promovendus Marina Boon is vliegen aan het selecteren met behulp van de stereomicroscoop. Veelvuldig moeten de juiste vliegen worden geselecteerd om verder mee te kweken of experimenten mee uit te voeren.

Detailfoto: Volwassen fruitvliegen gezien door een stereomicroscoop.

Aan de rechterkant twee mannen, te herkennen aan de zwarte kleur aan het einde van het lichaam, omringd door vrouwen. Deze vliegen dragen een defect gen waardoor ze witte ogen hebben, normaal hebben fruitvliegen altijd rode ogen.

November 2023 |

25

KLIMAATKASTEN

S

Promovendus Laura Blok: “De nieuwe incubator van Bronson is er! We kunnen nu heel nauwkeurig het licht, de temperatuur en de luchtvochtigheid regelen.

Allemaal erg belangrijk om onze fruitvliegen goed te laten opgroeien, zo min mogelijk onze experimenten te beïnvloeden, en de meest betrouwbare resultaten uit onze experimenten te halen.”

X

Detailfoto: fruitvliegen en voedingsbuizen afgesloten met een luchtdoorlatende dop. In deze buizen worden die vliegen gekweekt en onderhouden.

Volwassen vliegen leggen eieren op het voedsel, waarna de larve die uit het ei komt zo’n vijf dagen in het voedsel zal rondkruipen. Daarna kruipt de larve uit het voedsel langs de rand van de buis omhoog om daar een pop vormen. In de pop ondergaat de larve gedurende 4 dagen een metamorfose en komt er als een volwassen fruitvlieg uit. Fruitvliegen kunnen anderhalve maand overleven en honderden eieren leggen voordat ze sterven.

26

| November 2023

KLIMAATKASTEN dan honderd jaar allerlei verschillende onderzoeken gedaan waarbij ze gebruikt worden. Daarom bestaat er al een ruime hoeveelheid van methoden om genetische veranderingen in de vliegjes te introduceren en hun gedrag te bestuderen” vertelt Blok.

“Fysiek gezien lijken ze weinig op de mens maar er zijn wel degelijk overeenkomsten. Een fruitvlieg heeft orgaanstelsels met dezelfde functie als menselijke nieren, darmen en het centrale zenuwstelsel. Een andere belangrijke overeenkomst is dat ongeveer 70-75% van de menselijke genen ook in de vlieg voorkomen. Daarnaast is het goedkoper en sneller om met Drosophila te werken dan met gewervelde diermodellen zoals muizen. Het zorgt ervoor dat er minder wetenschappelijke onderzoeken nodig zijn op zulke diermodellen.”

Fruitvliegen kweken met gendefect Om te onderzoeken of een gen invloed heeft op de habituatie kweken de onderzoekers vliegen met een defect in dat gen.

Vervolgens gebruiken ze buizen met een lamp waar ze een vlieg in doen. “Door het licht kort uit te zetten bootsen we een roof-

‘Met andere

incubatoren konden we luchtvochtigheid, temperatuur en het licht niet zo nauwkeurig regelen’ dier na. De vlieg zal proberen te vluchten en dit meten we met een microfoon. Door dit honderd keer te herhalen zien we of de vlieg leert dat het ‘licht uit’-signaal niet gevaarlijk is en stopt met vluchten – habituatie”, vertelt Blok.

Dag-nachtritmestudie met infrarood Bij het onderzoek naar dag-nachtritme en slaap gebruiken de onderzoekers een iets andere opstelling. “Hierbij hebben we dezelfde buizen en leggen we eten aan een kant. Door middel van een infraroodstraal meten we of de vlieg heen en weer loopt, en dus wakker is. Als hij helemaal niet meer loopt dan slaapt hij”, vertelt Blok.

Op maat gemaakte incubator Het is bij het onderzoek heel belangrijk om andere invloeden te elimineren en de omgeving stabiel te houden. “Voorheen gebruikten we incubatoren die gemaakt waren voor plantenonderzoek, dat was niet ideaal. Voor ons onderzoek is het belangrijk om de omgeving nog nauwkeuriger te kunnen controleren. Zo moet de temperatuur stabiel blijven als er een lamp aan of uit gaat,”

vertelt Blok.

Samen met Bronson heeft de onderzoeksgroep voor dit onderzoek een incubator ontwikkeld . “Het is nu mogelijk om heel nauwkeurig factoren als de luchtvochtigheid, temperatuur en het licht te regelen. Met de andere incubatoren konden we dit ook regelen, maar niet zo snel en nauwkeurig als met de deze speciale incubator. Door hem samen te ontwikkelen hebben we precies kunnen laten maken wat wij nodig hebben” vertelt Blok.

Behandelingsstrategieën Voor VB- en ASS-ziekten met slaapstoornissen heeft de groep al mechanismen en behandelingsstrategieën gevonden. “Het habituatie-onderzoek loopt nog” vertelt Blok, “maar van de 300 geteste genen die gelinkt zijn aan VB, veroorzaken ongeveer 100 genen verminderde habituatie.” Bij de genen gelinkt aan ASS lijkt dit aantal nog hoger te zijn, maar dit onderzoek loopt nog.

Toekomstig hersenonderzoek Het is de bedoeling in de toekomst nog meer diepgang te geven

‘Inzicht krijgen in de

neurogenetica en de invloed van de genen op verstandelijke beperkingen en autisme’ aan het onderzoek. “Wanneer we weten welke genen invloed hebben op de habituatie, is het interessant om te kijken waar in het brein dit precies gebeurt en in welke celtypes. En heeft het bijvoorbeeld invloed als we het gen uitzetten tijdens de ontwikkeling, of pas erna wanneer de vliegen volwassen zijn?” vertelt ze enthousiast. “Dit is belangrijk voor de vooruitzichten om tekorten in gewenning aan te kunnen pakken.

Meer inzicht in neurogenetica Ze besluit: “Als het gen alleen op volwassen leeftijd belangrijk is, is de kans om een behandeling te vinden veel beter. Uiteindelijk hopen we zo meer inzicht te krijgen in de neurogenetica en de invloed van de genen op een VB en ASS. Mogelijk kan het onderzoek in de toekomst ook helpen bij de ontwikkeling van medicijnen e n therapieën.”

November 2023 |

27

LABORATORIUMSCHUDDERS

Is je lab toe aan innovatieve schudtechniek?

Klaar om meer te halen uit die ouderwetse schudkweken? Online metingen, fed-batch voeding, schaalvergroting en automatisering brengen nieuwe mogelijkheden.

Tekstbewerking: redactie LABinsights | Fotografie: Kuhner Shaker

Het kweken van dierlijke cellen en micro-organismen (bacteriën, schimmels etc.) in schudflessen gebeurt al vele jaren. En waar we een ware revolutie gezien hebben in het laboratorium door miniaturisatie, automatisering en sensortechnologie, lijkt er in de wereld van de schudcultuur maar weinig veranderd te zijn. De cultures worden veelal handmatig uitgevoerd, zijn daardoor arbeidsintensief en leven maar beperkt data op. Toch stelt Wouter van der Meer, van het in Leiden gevestigde Kuhner Shaker, dat er momenteel tal van interessante ontwikkelingen zijn die het mogelijk maken om op het gebied van schudcultuur te innoveren.

GMP-productieomgeving

De Kuhner Beluga, een volwaardige schud-incubator.

‘Een monteur

kan niet zo maar eventjes in een GMPproductieomgeving naar binnen kan lopen’

28

| November 2023

Het Zwitserse familiebedrijf Kuhner Shaker is sinds 1949 producent van schudmachines en was hiermee een van de pioniers in de ontwikkeling van de schudincubatoren zoals we ze nu kennen. Naast vele innovaties heeft de fabrikant zich vooral altijd onderscheiden door de hoge kwaliteit van de instrumenten die in Birsfelden, Zwitserland, geproduceerd worden. “Ze staan internationaal in de markt bekend om de hoge betrouwbaarheid en lange levensduur van hun producten” geeft Wouter aan. “Die betrouwbaarheid wordt steeds belangrijker, omdat project-tijdslijnen strakker worden en onderzoekers moeten kunnen rekenen op hun kweekapparatuur. Ook vinden steeds meer schudincubatoren hun weg naar de GMP-productieomgeving, waar kwaliteit topprioriteit is. Een storing daar heeft grote gevolgen voor de productie. Bedenk dat een monteur daar niet zo maar eventjes naar binnen kan lopen.”

Microbiologie onder controle Op het gebied van innovatie staat Kuhner Shaker zeker niet stil. Zo is er de Feeding Technology: een matrix die in een schudfles of microplaat kan worden gedaan om zo tijdens de kweek continu de cultures te voeden. “Met de Feeding Technology kun je de fed-batch omstandigheden in een bioreactor beter benaderen. Dit geeft beter schaalbare resultaten en vaak meer product”. Nieuw is ook de

LABORATORIUMSCHUDDERS

De Kuhner TOM.

Kuhner TOM, waarmee het nu mogelijk is om nauwkeurig de CO2-productie en het zuurstofverbruik van de cultuur in de schudkolf te volgen. “Waar je vroeger niet goed wist of de kweekparameters wel ideaal zijn, of dat alle cultures zich wel identiek gedragen, kan je dit met de TOM nu eenvoudig real-time volgen,” zegt Wouter.

Opschaling Een derde, recente innovatie is de introductie van een geschudde bioreactor, om schudcultures eenvoudig op te kunnen schalen. Deze schudkweek vindt pH- en DO [opgeloste zuurstof, red.] -gecontroleerd plaats in een disposable zak met een werkvolume van 10L, 50L, 200L tot zelfs 2500L. “Ten opzichte van een bioreactor met een roerwerk geeft een geschudde bioreactor veel minder shear [schuifkracht, red.] en is dus ideaal voor dierlijke cellen. En omdat de hydrodynamica van de menging voor de verschillende volumes sterk op elkaar lijkt, is het opschalen een fluitje van een cent,” aldus Wouter.

Schudincubator “Een laatste innovatie waar ik ook veel van verwacht is dat we dit jaar een volwaardige schudincubator hebben

De SB10-X kan worden gebruikt in onderzoek, procesontwikkeling of als een bioreactor op pilotschaal.

ontwikkeld, de Kuhner Beluga. Deze is geschikt om geïntegreerd te worden in een geautomatiseerde kweekopstelling. Kortom, op het vlak van schudculturen is er van alles gaande.”

November 2023 |

29

LAB MARKT Mobiele zuurkast met 360° zicht

Veilig en efficiënt scrubben

De VELP KS 1000-Scrubber (foto: Salm en Kipp).

De mobiele zuurkast met 360° zicht (foto: DUPA Veiligheidstechniek).

De VELP KS 1000-Scrubber speelt in de laboratoriumomgeving voor Kjeldahl-analyse een rol van belang. De innovatieve scrubber voorkomt corrosie van apparatuur en beschermt de gezondheid van laboranten door schadelijke dampen te neutraliseren.

Het opmerkelijke kenmerk van deze scrubber is dat hij geen aansluiting op leidingwater vereist, waardoor zowel waterbesparing als stabiliteit in watertoevoer wordt gegarandeerd.

De mobiele zuurkast met 360° zicht is een innovatief product dat ideaal is voor scholen en onderwijsinstellingen. Deze zuurkast biedt niet alleen effectieve bescherming tegen schadelijke dampen en gassen, maar heeft ook een unieke eigenschap die het bijzonder geschikt maakt voor educatieve omgevingen: 360° zicht.

Het apparaat biedt vier instelbare zuigkrachtniveaus en een gebruiksvriendelijke interface voor volledige controle in het laboratorium. Bovendien is de KS 1000-Scrubber compact van formaat, wat samen met de VELP DK- en DKL-digestie units ruimtebesparend werkt voor monsterdigestie en dampneutralisatie.

Door de transparante constructie van de zuurkast kunnen docenten en studenten een volledig overzicht krijgen van het experiment en het proces binnenin. Dit creëert een interactieve en veilige leeromgeving. Bovendien is deze mobiele zuurkast gemakkelijk verplaatsbaar en vereist slechts een 230V stopcontact, waardoor dure installatiekosten en de aanschaf van externe ventilatoren overbodig zijn.

info@salm-en-kipp.nl, www.salmenkipp.nl

De zuurkast is voorzien van geavanceerde filtertechnologie om schadelijke dampen en gassen efficiënt te verwijderen. Er zijn 10 verschillende koolstoffilters beschikbaar, met de optie van een combinatie met HEPA-filters. Indien nodig kan de zuurkast worden uitgebreid met water- en/of gastoevoer. Dit product biedt een veelzijdige en veilige oplossing voor laboratoriumwerk in educatieve settings.

DUPA Veiligheidstechniek, [+31] (0)76-2043015, www.dupa.nl

30

| November 2023

Salm en Kipp, [+31] (0)346-269090

Dichtheidsmetingen extreem temperatuurgevoelig Dichtheidsmetingen zijn gevoelig voor temperatuurveranderingen. De mate van gevoeligheid hangt af van de eigenschappen van de vloeistof. Zelfs kleine temperatuurverschillen kunnen aanzienlijke invloed hebben op de gemeten dichtheid, bijvoorbeeld een temperatuurverandering van 10 °C kan een verschil van ongeveer 0,10Bx veroorzaken, vooral bij vloeistoffen met een hoog suikergehalte.

Om deze invloed te minimaliseren, zijn alle dichtheidsmeters in de DSG-serie van Bellingham+Stanley uitgerust met Peltier-temperatuurregeling. Deze functie past de gemeten dichtheid aan op basis van de temperatuur, waardoor de resultaten gecorrigeerd

LAB MARKT ding, wat belangrijk is voor de levensvatbaarheid van cellen en gevoelige weefselculturen. De geoptimaliseerde regeling verbetert de cellulaire levensvatbaarheid en levert betrouwbare resultaten.

De mogelijkheid om sterilisatie uit te voeren bij 180 °C ontbreekt bij andere vergelijkbare incubatoren. Deze sterilisatiemethode creëert een steriele omgeving, wat de betrouwbaarheid en reproduceerbaarheid van wetenschappelijk onderzoek ten goede komt. De toepassingen van het apparaat variëren van biomedisch onderzoek, zoals het simuleren van hypoxische omstandigheden, stamcelonderzoek, in vitro fertilisatie, farmaceutisch onderzoek, weefseltechnologie tot microbiologisch onderzoek.

Hettich Benelux, [+31] (0)88-2219900 info@hettichbenelux.com, www.hettichbenelux.com

Reacties onder druk nog eenvoudiger Dichtheidsmeter in de DSG-serie van Bellingham+Stanley, uitgerust met Peltier-temperatuurregeling (foto: Wilten Instrumenten).

worden naar een standaardtemperatuur. Dit levert betrouwbare en consistente resultaten bij het bepalen van de dichtheid van vloeistoffen. De digitale density meter sluit menselijke fouten uit en biedt uitgebreide rapportage- en beveiligingsfuncties.

Resultaten kunnen worden weergegeven in dichtheid (gr/cm3), Brix, % alcohol (w/w of v/v), of soortelijk gewicht (20/20 of 25/25).

Het bedieningspaneel komt overeen met andere apparaten van Bellingham+Stanley, en de DSG-serie voldoet aan de FDA-verordening 21 CFR deel 11.

Wilten Instrumenten, [+31] (0)76-5086500 natasja.vanest@wilten.nl, www.wilten.nl Het Labtech Xelsius reactorstation met drukreactor (foto: Salm en Kipp).

HCP-168 multi-gas incubator van Haier Biomedical effectief voor biomedisch onderzoek

De Haier Biomedical multi-gas incubator (HCP-168) voor biomedisch onderzoek (foto: Hettich).

De Haier Biomedical multi-gas incubator (HCP-168) is een betrouwbaar en precies apparaat voor biomedisch onderzoek.

Het onderscheidt zich door snelle hersteltijden en sterilisatiemogelijkheden bij 180 °C. De HCP-168 kan snel de gewenste temperatuur, CO2- en O2-niveaus herstellen zonder overschrij-

Het Labtech Xelsius reactorstation is uitgebreid met een drukreactor om reacties tot 15 bar en met kleine volumes onder solvothermische condities mogelijk te maken. Dit reactorstation is compact en snel, met tien individueel thermostaatgeregelde en geroerde reactorcellen die een temperatuurbereik van -20 °C tot +150 °C bestrijken. Een handbediende driewegklep maakt een constante drukregeling en eenvoudige bemonstering mogelijk. Temperatuursensoren en druksensoren kunnen worden toegevoegd via de reactorkap.

De Labtech Xelsius is veelzijdig inzetbaar, van zuurkasten tot robotplatforms, en kan zelfs worden gekoppeld voor grootschalige monsters. De PTFE-gecoate behuizing maakt het systeem geschikt voor veeleisende laboratoriumomstandigheden.

Salm en Kipp, [+31] (0)346-269090 info@salm-en-kipp.nl, www.salmenkipp.nl

November 2023 |

31

www.LABinsights.nl

32

| November 2023

LEESTIPS

Meest gelezen op www.LABinsights.nl 1

Verhuizen van laboratoria vereist expertise Het verhuizen van laboratoria, laboratoriumapparatuur en cleanrooms is een complexe taak geworden waar diepgaande expertise voor nodig is. De keuze voor een partij die bewezen betrouwbaar is, ligt dan voor de hand.

2

PFAS, een ‘nieuwe’ bedreiging?

PFAS, ook bekend als ‘forever chemicals’, blijken milieugevaarlijk en worden in diverse producten aangetroffen. Strengere regels worden verwacht.

3

Overzicht PFAS consumables en standaarden PFAS, schadelijk voor gezondheid en milieu, kan in Europa worden verboden. Om aan deze restricties te voldoen, zijn er diverse analytische testmethodes ontwikkeld die speciale verbruiksartikelen en standaarden vereisen.

4

Herken CMR-stoffen op je werkplek Werknemers lopen risico door CMR-stoffen op het werk. Blootstelling kan leiden tot beroepsziekten.

Nederland inspecteert strikt om slachtoffers te verminderen. Wat zijn CMR-stoffen?

5

30% energie besparen op het lab: het kan Het energieverbruik in laboratoria kan fors omlaag.

Een herijking en onderzoek naar de werking van de huidige installatie en vervolgens het systeem verbeteren leidt tot minder energieverbuik zonder concessies.

Schrijf je in op onze nieuwsbrief >>

November 2023 |

33

LAB AGENDA BEURS, CONGRES, SEMINAR

6-7 december Primer en probe design CBD – Hogeschool Leiden, www.hsleiden.nl/opleiden/

19 maart 2024

opleidingen-voor-professionals/cbd

LabAutomation

6-7 december

hi.nl/labautomation/

Interne audit

9-12 april 2024

QAducation, www.qaducation.nl

analytica

11 december

analytica.de/

GERSTEL Monsterintroductie Training – Nederlandstalig Da Vinci Laboratory Solutions, www.davinci-ls.com

CURSUSSEN

11 december-1 februari 2024 Praktische statistiek met Excel 2 voor methodevalidatie

27 november

Avans+, avansplus.nl

Gas Chromatography Training – English Course Da Vinci Laboratory Solutions, www.davinci-ls.com

12 december Lijncontroles als instrument voor kwaliteitsbeheersing

27-29 november

QAducation, www.qaducation.n

Gas Chromatography Training – English Course Da Vinci Laboratory Solutions, www.davinci-ls.com

11 januari-12 maart 2024 Online cursus Virologie

28-29 november

HAN_University of Applied Sciences, www.han.nl

Pragmatisch omgaan met ISO 15189:2022 Lab QAcademy, www.lab-qacademy.com

22 januari 2024

29 november

Inspectienorm NBN EN ISO 17020:2012 praktisch interpreteren

Opslag van gevaarlijke stoffen op het lab

QAducation, www.qaducation.nl

Avans+, avansplus.nl

30 januari-21 juni 2024

29-30 november

Post-hbo Cursus Molecular & Cell Biology

Validatie en meetonzekerheid in de microbiologie QAducation, www.qaducation.nl

HAN_University of Applied Sciences, www.han.nl

14 februari-26 juli 2024

4 december

Kwaliteitsfunctionaris laboratoria

Agilent 1100/1200 basics, troubleshooting en maintenance Avans+, avansplus.nl

Avans+, avansplus.nl

25-26 maart 2024

11 december

Kwaliteitsborging van informatietechnologie in laboratoria

Lijncontroles als instrument voor kwaliteitsbeheersing QAducation, www.qaducation.nl

QAducation, www.qaducation.nl

2-4 april 2024

11-12 december

Competente interne auditor in 100 dagen

GERSTEL Monsterintroductie Training – Nederlandstalig Da Vinci Laboratory Solutions, www.davinci-ls.com

30 november

QAducation, www.qaducation.nl

17 juni 2024 Gasveiligheid in het laboratorium

Veel voorkomende fouten in temperatuurmeting

Avans+, avansplus.nl

Endress+Hauser Nederland, www.nl.endress.com

Meer agenda op www.labinsights.nl/evenementen 34

| November 2023

LAB ADVERTEERDERSINDEX ADVERTEERDERSINDEX Labware

2

DUPA

14

Labwinkel.nl

6

Hettich

20

Carl Roth

7

Axel Semrau

20

Kuhner Shaker

8

Endurance Service

22

Nikon Europe

8

Endress+Hauser

20

Salm en Kipp

8, 14, 20, 35

Asecos

32

Instrument Solutions

8

LABinsights

32

Wireless Value

14

Bitos

32

Wilten Instrumenten

14

JSB

36

VOLGENDE NUMMERS: X Het vernieuwde Result laboratorium is gebouwd op flexibel meegroeien in de toekomst. Het geheim: het IGLO-concept van architectenbureau Kuiper Compagnons X Vriesdroger: welke types zijn er, wanneer komen ze van pas, hoe werken ze en hoe zet je dit soort apparatuur in je lab optimaal in voor het beste resultaat?

X Zuurkasten: tien tips voor veilig gebruik. Met deze checklist voorkom je dat je steken laat vallen ten koste van je eigen gezondheid en veiligheid

LABinsights DECEMBER verschijnt 22 december 2023

Zuurkasten: tien tips voor veilig gebruik (foto: Adobe Stock).

November 2023 |

35