Gat van den Ham

Gat van den Ham Hoe kan de kreek Gat van den Ham het toeristisch-recreatief netwerk van de gemeente Drimmelen versterken?

1

M a r t ijn P o uw 12 0 5 6 1 U r b a n D e si g n 09 ju n i 2 0 1 6

2

Afbeel di ng 1: Bi esbo sc h h ui sj e

Colofon Student Studentnummer

Martijn Pouw 120561

School Opleiding

NHTV internationaal hoger onderwijs Breda Urban Design Leerjaar 4 Imke Mulders

Begeleider school Bedrijf

Gemeente Drimmelen Park 1 4921 BV Made

Begeleider

Catharina Wouters

Periode

22 februari 2016 - 9 juni 2016

3

Voorwoord

4

Het versterken van de recreatieve attractiviteit van het landschap was de aanleiding van mijn afstudeerplek bij de gemeente Drimmelen. De gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen hadden een opdracht uitgeschreven om de recreatieve attractiviteit van ‘hun’ landschap te versterken. Landschap en cultuurhistorie zijn voor een belangrijk deel bepalend voor de attractiviteit van het landschap, reden om te zoeken naar nieuwe manieren om het landschap en cultuurhistorie beter te benutten in het toeristische en recreatieve netwerk. Uit eerdere onderzoeken van het waterschap Brabantse Delta en de gemeente Moerdijk blijkt dat de aanwezige kreken in het landschap onderbelicht zijn. Dit onderzoek richt zich dan ook op de toeristische en recreatieve kansen en mogelijkheden van de kreken in het gebied van de gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen.

Imke Mulders, docent Urban Design, had hierbij de ambitie een afstudeeratelier te organiseren, waarbij er verschillende studenten aan een dezelfde opdracht zouden werken. Om de opdracht zo breed mogelijk op te kunnen pakken is er gekozen om de studenten vanuit verschillende gemeenten aan de opdracht te laten werken. Zo kreeg Jeffrey van Gurp

een plaats geboden bij de gemeente Steenbergen, Charlotte Silooy bij de gemeente Moerdijk en kreeg ik een plaats geboden bij de gemeente Drimmelen.

Door verschillende stageplaatsen ontstaat er een grootschalige visie voor de gehele regio en een individuele uitwerking per gemeente. In dit afstudeerverslag laat ik het gezamenlijke onderzoek naar de toeristisch recreatieve rol van kreken in de regio zien, waarna een individuele uitwerking volgt voor de gemeente Drimmelen.

Graag wil ik van de mogelijkheid gebruik maken om een aantal mensen te bedanken voor hun ondersteuning en begeleiding tijdens mijn afstudeerperiode.

Imke Mulders, voor het organiseren van het afstudeeratelier en de begeleiding tijdens het afstuderen. Mijn bedrijfsbegeleidster, Catharina Wouters, voor haar begeleiding en voor de vrijheid die ik kreeg om mijn eigen gang te kunnen gaan. Daarnaast wil ik graag Sjoerd van Dijk, Henk-Jan Keur, Marty Braat, Sjoerd Koenraadt, Dimph Rubbens en de medewerkers van de gemeente Drimmelen bedanken voor hun gezelligheid en adviezen.

Martijn Pouw 9 juni 2016, Drimmelen

5

A fbeelding 2: Gat van den Ham

Inhoudsopgave 6

Samenvatt i ng

9

Inl ei di ng

10

Deel 1

Al gemeen

14

Deel 2

Regi onaal

18

Kreken

Regio op grote schaal Geschiedenis

Kreken in de regio Verscheidenheid Kansen

Recreatieve regio Herkenbaarheid

16 22 26 28 30 32 36 38

Deel 3 L okaal

40

Deel 4 Ui t w erki ng

60

Af sl ui ti ng

94

Gemeente in beeld Gemeente op hoofdlijnen Recreatieve trends en ontwikkelingen Kansen en opgaven Kansrijke ontwikkelingen en opgaven

Gat van den Ham Uitwerking Lagen Fasering Conclusie Aanbevelingen Literatuurlijst

42 44 48 52 58 62 64 70 86

96 98 101

7

8

A f b e e l d i n g 3 : Bi e sb osc h h ui s je

Samenvatting Het Gat van den Ham tussen Lage Zwaluwe en Drimmelen is een kreek die doet herinneren aan de oorsprong van het gebied. De kreek is, samen met een tiental kreken, ontstaan tijdens de SintElisabethsvloed. De grootste herinnering naar de vloed is de Biesbosch. Het Gat van den Ham is een onderdeel van de Biesbosch, maar door inpolderingen en ruilverkavelingen is de kreek haar Biesbosch-karakter deels verloren. De relatie met de Biesbosch onderscheid de kreek in het geheel van de kreken in NoordBrabant.

De gemeente Drimmelen is één van de drie toegangspoorten tot het Nationaal Park de Biesbosch. Toch is het voor toeristen en recreanten lastig om vanuit de gemeente Drimmelen in het NP de Biesbosch te komen, omdat je alleen via een hindernis, de tussengelegen rivier de Amer, er kunt komen. Met het Gat van den Ham beschikt de gemeente over een stuk Biesbosch aan

de zuidelijke kant van de Amer. Dit gebied heeft de potentie om van de ‘hindernis’ naar de Biesbosch een kans te maken en daarmee het recreatieve netwerk te versterken.

Het gebied rond het Gat van den Ham kan daarnaast de aantrekkelijkheid van het landschap van de gemeente versterken. Naast kwaliteiten van het klei- en zandgrondgebied kan de kreek de kwaliteiten van de Biesbosch een rol laten spelen in het wandel- en fietsnetwerk van de gemeente. De veelzijdigheid van het landschap van de gemeente maakt het recreatieve netwerk interessanter en aantrekkelijker.

In het ontwerp krijgt de kreek haar vroegere vorm terug. De grillige kreek, met de daarbij horende waterdynamiek en natuurlijke zones, snijden door de agrarische gebieden als toegankelijke natuur. In de natuurlijke gebieden ontstaan

mogelijkheden voor toeristische en recreatieve activiteiten. Bij deze activiteiten staat de natuurbeleving voorop, bij het wandelen, ontdekken, spelen en verblijven in het gebied van de kreek wordt de natuur beleefd. De recreatieve ontwikkelingen zitten de huidige functies niet in de weg.

De functies van het gebied in de vorm van waterbergingsvermogen, watervasthoud capaciteit en natuurlijke verbindingen worden versterkt bij de transformatie van de kreek.

Met het nieuwe stuk Biesbosch wordt het recreatieve netwerk verbreed. De veelzijdigheid van het landschap en activiteiten maakt het gebied aantrekkelijk om in te recreëren. Het Gat van den Ham als onderdeel van de Biesbosch voegt een landschap in de gemeente toe, waardoor de verscheidenheid vergroot en de toeristische en recreatieve aantrekkelijkheid versterkt.

9

Inleiding A a nle id in g e n a ch ter g r on d

10

De kreken in het gebied van de WestBrabantse gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen bezitten meerdere recreatieve kansen. Dat blijkt uit de studie ‘Op weg naar een recreatief Moerdijk’(2014) van de gemeente Moerdijk en uit de krekenvisie (waterschap Brabantse Delta, 2012) van het waterschap Brabantse Delta. De kreken worden beschreven als moerassige accenten die door het agrarische landschap snijden, daarbij vormen de kreken kansrijke locaties om een hoogwaardig recreatief netwerk te kunnen vormen. Daarnaast dragen de kreken bij om het landschap van de drie gemeenten te onderscheiden in NoordBrabant.

Tijdens de zoektocht van de gemeenten naar een recreatief profiel zien de gemeenten de kansen van de kreken. Om het gebied als geheel te benaderen is een samenwerking tussen de drie gemeenten en het waterschap gestart. Bij de samenwerking is een overzicht gecreëerd van onderzochte kansen in het gebied om het recreatieve aanbod te verbreden.

Probl eem st el l i ng en d oel stel l i ng

Uit het onderzoek en ‘Kreken als motor van de watermachine, Krekenvisie’ (2012) is gebleken dat kreken binnen het werkgebied van het waterschap Brabantse Delta een belangrijke schakel zijn op het gebied van water en natuur. Het waterschap zoekt naar mogelijkheden om het belang van de kreken te versterken.

Op het moment dat er overgegaan wordt tot het uitbreiden van het gebied voor water en natuur ontstaan er meekoppelkansen voor andere functies, zoals recreatie en toerisme. Op het gebied van recreatie en toerisme komen er andere aandachtspunten naar boven.

Bijvoorbeeld de bereikbaarheid van de kreek en de activiteiten die zich bij de kreek afspelen.

De aanwezige recreatieve activiteiten zijn op dit moment niet tot nauwelijks georiënteerd op de kreken. Daarnaast bevinden de kreken zich in dezelfde regio, maar is de connectie tussen de kreken niet goed te vinden. Er ontstaat hierbij zowel een uitdaging op het niveau van een enkele kreek, als op het niveau van de

kreken in het geheel.

Het doel van de visie op het niveau van de gehele regio is inzicht geven in de verschillende recreatieve kansen en kwaliteiten van kreken. Zowel de kansen en kwaliteiten per kreek als hoe de kreken zich tot elkaar verhouden. Door het visueel maken van de visie wordt er gestreefd om de verschillende belanghebbenden in de regio, zoals inwoners, stichtingen, verenigingen en ondernemers, enthousiast te maken om zelf bij te dragen aan de recreatieve kansen van de kreek.

De opdracht voor de gemeente Drimmelen richt zich op het gebied waar de kreek Gat van den Ham gelegen is. Er is gezocht naar de potentie die de kreek bezit en naar de mogelijkheden die er liggen. De mogelijkheden worden met name gezocht op het punt waar recreatie, toerisme, sport, cultuurhistorie, landschap, natuur en water samenkomen.

De mogelijkheden vormen de basis van de uitwerking per kreek. In deze uitwerking moet duidelijk worden hoe de verschillende functies elkaar kunnen versterken en hoe deze ruimtelijk kunnen

landen in het gebied. Daarbij ontstaat de vraag waar de kansen van kreken binnen de gemeente Drimmelen liggen en waar de mogelijkheden op het vlak van economische spin-off liggen.

11

A fbeelding 4: Gat van den Ham

O nd e r z o e k sv rag en

Vrijetijdseconomie is voor de gemeente Drimmelen belangrijk. De gemeente positioneert zich als Voortuin van de Biesbosch. (Gemeente Drimmelen, 2014) De kreken binnen de gemeente kunnen hieraan bijdragen, de natuurlijke uitstraling die de huidige functie met zich mee brengt moet daarbij zoveel mogelijk worden behouden. De centrale vraag van dit onderzoek is daarom: 12

Hoe kan de kreek binnen de gemeente Drimmelen een bijdrage leveren aan het recreatieve en toeristische netwerk, waarbij de huidige functies van de kreek blijven bestaan of worden versterkt?

Om deze vraag te kunnen beantwoorden zijn er verschillende deelvragen nodig.

Deze vragen zijn nodig om de centrale vraag te ondersteunen en toe te lichten.

Het onderzoek is onderverdeeld in drie delen, een algemeen deel, een regionaal deel en een deel gericht op gemeente

Drimmelen. Het algemene deel is gericht op de huidige toestand, eigenschappen en kenmerken van kreken. Het regionale deel gaat in op de recreatieve eigenschappen van de gemeenten en de mogelijkheden van kreken daarbinnen. Het gemeentelijke deel richt zich op de wijze waarop de kansen en mogelijkheden ruimtelijk kunnen landen in het gebied.

Wat is een kreek?

Waarom krijgen de kreken meer aandacht?

Waar liggen de kwaliteiten van kreken?

Welke rollen kunnen kreken in de gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen innemen op het gebied van toerisme en recreatie?

Hoe kan de kreek een toevoeging zijn aan het huidige recreatieve netwerk van de gemeente?

O nde r zoe k s m e t hode

Het onderzoek bestaat uit twee onderdelen, die nauw met elkaar samenhangen. Het eerste deel is een visie over het gebied van de drie gemeenten.

De methode van onderzoeken die tijdens de visie zijn toegepast bestaan vooral uit literatuuronderzoek, veldonderzoek en groepsinterviews. Het tweede deel over de uitwerking van de kreken in de gemeente Drimmelen is voornamelijk tot stand gekomen door literatuuronderzoek en veldonderzoek. Bij de constante schakeling tussen de verschillende schaalniveaus is het plan ontstaan.

L e e swijz e r

Het verslag is opgesplitst in drie onderdelen, een algemeen, regionaal en lokaal deel. Het verslag start hierdoor op grote schaal en zoomt steeds verder in. Er wordt afgesloten met een uitwerking voor de kreek binnen de gemeente, waar de conclusie en aanbevelingen beschreven staan. Ook zal hier een antwoord worden gegeven op de hoofdvraag.

13

A fbeelding 5: Zwaluwse Haven

Algemeen Kreken 14

15

A fbeelding 6: Gat van den Ham

Kreken

16

Centraal in dit onderzoek staan de kreken in het gebied van de gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen. Bij een korte blik op de luchtfoto van Google Maps naar het gebied, of de landkaart vallen de kreken al snel op. Vooral het grote verschil tussen de strak verkavelde, agrarische gebieden en de natuurlijke, kronkelige vormen van de kreken is goed zichtbaar. De kronkelige vormen van de kreken doorsnijden de rechthoekige vormen van de agrarische gebieden. De wegen tussen de agrarische gebieden houden de rechthoekige vormen aan, waardoor er verschillende kruisingen met de kreken zijn. Op deze kruisingen is de kreek vaak doorbroken om de weg zonder hindernissen door te laten lopen. Bij deze kruisingen gaat de kreek ondergronds door, zodat het watersysteem in tact blijft en waterdieren de kreek kunnen blijven volgen.

De plekken in het landschap waar wegen de kreken kruisen zijn vaak de enige plekken waar een kreek zich laat zien. De

ligging tussen de agrarische gebieden heeft vaak tot gevolg dat een kreek moeilijk te vinden is. Omdat er vooral kleine delen van kreken goed zichtbaar zijn, is het lastig de kreken te onderscheiden van overige, brede waterlopen. De zichtbare delen van een kreek zijn vaak niet groot genoeg om de natuurlijke vormen te kunnen zien.

Kreken bestaan in vele verschillende vormen en maten. Van hele complexen tot enkele, langgerekte geulen. Vaak zijn de kreken omgeven door kleine natuurlijke gebieden of begroeide oevers.

Soms grenzen de kreken direct aan de agrarische gebieden waardoor er vrijwel geen begroeiing zichtbaar is. Het is daarom lastig om op maaiveld de kreken te herkennen.

17

A f beelding 7: K reek

Een kreek is te herkennen aan de natuurlijke uitstraling en de kronkelige vormen. Deze eigenschappen bezit een kreek omdat deze altijd een natuurlijke ontstaansgeschiedenis kent. Een kreek kan grofweg op twee manieren ontstaan, zoals beschreven door Hansjorg Ahrens (2015).

18

Een kreek kan het restant zijn van een vroeger getijdengebied. Hierbij is de kreek het restant van een getijdengeul die in het zeekleilandschap was gelegen. De kreek ontstaat tijdens de inpoldering van het getijdengebied. Door de verdwijning van de getijden verandert de getijdengeul in een kreek. Deze kreek is te herkennen aan de hoogte van het landschap ten opzichte van de kreek. Het getijdengebied klinkt vanaf het moment van inpoldering in. Door het zand wat de getijdengeul het gebied heeft ingenomen, zakt de grond onder en rond de kreek een stuk minder.

Een andere manier waarop een kreek kan ontstaan is bij een dijkdoorbraak. Bij een dijkdoorbraak komt het achterliggende land onder water te staan. Dit water staat onder invloed van getijden door de directe verbinding met de zee. Omdat de dijk een bepaalde tijd doorgebroken is, kan het in- en uitstromende water ervoor zorgen

dat er geulen in het achterliggende land geslepen worden. Na de dichting van de dijk veranderen deze geulen in de huidige kreken. De kreken die het restant zijn van een dijkdoorbraak zijn te herkennen aan de steile oevers met vaak riet, kreken als restant van getijdengeulen kennen daarentegen vaak lage drassige oevers.

Aan de oevers zijn kreken te herkennen in het landschap. De natuurlijke waardes onderscheiden de kreken van de overige kleinere waterlopen. Echter zijn deze verschillen zeer klein en voor de meeste recreanten niet te herkennen. Met name bij de grotere waterlopen met natuurontwikkeling zijn de verschillen steeds onduidelijker geworden. Op het moment dat het grotere geheel van een kreek zichtbaar is, wordt het mogelijk deze te onderscheiden van overige waterlopen. Met het grotere geheel wordt het natuurlijke ontstaan van een kreek zichtbaar en gaan de kleine verschillen tussen kreken en overige waterlopen zichtbaar worden.

W aar om k r i jge n de k r e k e n m e e r aandac ht ?

Kreken in de huidige vormen zijn niet direct een plaats waar recreanten of toeristen op af zullen komen. De kreken zijn echter een van de grootste kenmerken van h zeekleigebied en de restanten van de overstroming waardoor het zeekleigebied is ontstaan. Door de grootschalige agrarische invulling van het zeekleigebied zijn de kreken de enige, nog tastbare elementen van de ontstaansgeschiedenis van het gebied.

Het belang dat kreken hebben in het watersysteem kan worden versterkt, hiervoor moeten de kreken aangepast worden. Bij deze aanpassing wordt het mogelijk om andere functies mee te nemen in het gebied van de kreek. Op het moment dat recreatieve functie meegenomen kunnen worden zal onderzoek nodig zijn hoe de recreatieve functies gecombineerd kunnen worden met de natuurlijke aanpassing.

Daarnaast is tijdens een onderzoek van de gemeente Moerdijk gebleken dat de kreken kansrijke locaties zijn voor recreatieve activiteiten.

Fase 1

Fase 2

Fase 3

Restant getijdengeul

Restant dijkdoorbraak

19

A f beelding 8: Ont staan k rek en

Regionaal

Gemeente Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen 20

1.

2.

3.

4.

5.

6.

R eg io o p g r ote sch a a l K r e k e n in de r eg io V e r sc h e id e n h eid K a n se n R ec r e a t ie v e r eg io H e r k e n b a a r h eid

22 28 30 32 36 38

21

A f beelding 9: K reek

Regio op grote schaal

22

De regio waar het onderzoek zich afspeelt is gelegen in het westen van NoordBrabant. Het landschap van dit gebied kenmerkt zich door de vele veranderingen in het landschap door de jaren heen. De vorm van de kustlijn is door verschillende inpolderingen, overstromingen en ontpolderingen vaak veranderd. Daarbij is ook de bodemsoort veranderd, de oude veengronden zijn verdwenen en hebben plaatsgemaakt voor het huidige zeekleigebied. Met de aanwezigheid van de zeeklei onderscheid het gebied zich in Brabant, zoals beschreven in de stuctuurvisie ruimtelijke ordening van de Provincie Noord-Brabant (2010). Door de ondergrond kent het landschap een ander uiterlijk vergeleken met de zandgronden in het midden en de hoogveengebieden in het oosten van Noord-Brabant. Het zeekleigebied kenmerkt zich door de openheid, de krekenstructuur en de Biesbosch, terwijl het zandgrondgebied zich kenmerkt door de hoogteverschillen die zijn ontstaan doordat rivieren en beken zich in het landschap hebben gesneden. Hierdoor

is een kleinschalig landschap ontstaan, de kenmerken van het zandlandschap zijn te zien bij de Brabantse Wal. Door de ligging in het omliggende kleilandschap vormt de Brabantse Wal een marktante grens van het zandlandschap van Noord-Brabant.

Het kleigebied van Noord-Brabant is een van de dunbevolkte gebieden in de provincie. Door de Brabantse steden Bergen-op-Zoom, Roosendaal, Breda en Oosterhout en de Zuid-Hollandse steden Dordrecht en Rotterdam bevindt het gebied zich te midden van meerdere dichtbevolkte gebieden.

verkeersaders gemakkelijk te bereiken.

A fbeelding 10: Landschappen in N oord- B rabant

B erei kbaarhei d

Door de verschillende grotere steden rond het gebied lopen er verschillende verkeersaders door het gebied. Daarnaast ligt het gebied op de economische as van Rotterdam en Antwerpen. Dit brengt met zich mee dat er meerdere snelwegen, een hogesnelheidslijn en twee spoorlijnen door het gebied lopen. De kernen van het gebied zijn door de verschillende

A f beelding 11: B ereik baarheid

23

A f beelding 12: Regio op hoge schaal

B iesbosch

K leigebied

K leigebied met lanen

B r a b ant se W al A f b e e ldin g 1 3 : B e z ie n s wa a r dig h e de n

24

B e z i en sw a a r dig h eden

De aanwezigheid van verschillende landschappelijke gebieden kenmerkt het gebied. Met de Brabantse Wal in het zuidwesten en de Biesbosch in het noordoosten grenst het gebied aan twee grote natuurgebieden. Binnen het gebied zijn verschillende kleinere natuurgebieden te vinden, zoals de Dintelse Gorzen en meerdere veengebieden. Naast de natuurlijke bezienswaardigheden zijn er een aantal culturele toeristische hoogtepunten in het gebied te vinden. Historische stadjes, de verschillende verdedigingslinies en de meerdere jachthavens zijn daarvan de belangrijkste voorbeelden.

A fbeelding 14: Landschap

L andschap

Uit de structuurvisie ruimtelijke ordening van de provincie NoordBrabant (2010) blijkt dat in het westen van de provincie de enige kreken van de provincie gelegen zijn. In het gebied is ook de enige zeeklei van Noord-Brabant te vinden. Door aanwezigheid van de zeeklei kent het landschap een ander uiterlijk ten opzichte van het zandlandschap van het omliggende gebied. In het zeekleilandschap is veel akkerbouw te vinden en het landschap kent een opener uiterlijk door grootse agrarische gronden. Ook binnen het zeekleigebied is er een duidelijk verschil. De bochtige, onbegroeide dijken rond Steenbergen geven het landschap een ander uiterlijk dan de langgerekte, begroeide dijken rond Zevenbergen.

De overgang van zand- naar zeekleigronden brengt met zich mee dat de waterhuishouding in het gebied zeer belangrijk is, zoals beschreven in de Krekenvisie van het waterschap Brabantse Delta (2012). De zeeklei is lager gelegen dan de zandgronden waardoor het water van de zandgronden het zeekleigebied in stroomt, aan de andere kant van het gebied stroomt er water vanuit de Noordzee richting het gebied.

A f b e e ldin g 1 5 : Cu lt u r e e l

C u lt u r e e l

De culturele kant van het gebied kenmerkt zich vooral door de aanwezigheid van vroegere verdedigingslinies. De Zuiderwaterlinie is daarbij zowel de bekendste als de grootste. Door de linies zijn er meerdere forten, vestigingswerken en inundatiegebieden in het gebied te vinden.

Ook de Tweede Wereldoorlog heeft sporen achtergelaten in het gebied, voornamelijk in de vorm van schade aan bebouwing of anti-tankwallen. Buiten de oorlogselementen zijn er vele historische kernen met vele monumentale bouwwerken. Molens, boerderijen en kerkelijke gebouwen zijn voorbeelden van de monumentale bouwwerken. Ook het landschap kent beschermde, historische delen, zoals de Gorzen, polders en de Biesbosch.

A fbeelding 16: W atersyst eem

W at ersyste e m

Het gehele gebied valt in het werkgebied van het waterschap Brabantse Delta. De Brabantse Delta is bezig met het realiseren van een watermachine, oftewel het realiseren van een robuust watersysteem. Robuust betekend hierbij dat er in natte periodes water op een efficiĂŤnte manier kan worden vastgehouden, geborgen of afgevoerd om wateroverlast te voorkomen en dat er in droge periodes water langer vastgehouden en aangevoerd kan worden om droogteschade te voorkomen.

In het huidige watersysteem is er een waterafvoer in de noordelijke en westelijke richting. De gebieden die direct ten noorden van de Mark, Dintel en Vliet liggen kennen een andere waterafvoer, deze gebieden wateren in de Mark, Dintel of Vliet af.

De wateraanvoer van de kreken kan in principe direct geregeld worden vanuit de aangrenzende grotere wateren. Bij de gebieden die grenzen aan de Mark, Dintel of Vliet worden vanuit deze rivier water aangevoerd, de gebieden grenzend aan de rijkswateren worden vanuit deze wateren van water voorzien.

(Waterschap Brabantse Delta, Arens, 2012)

25

A f b e e ldin g 1 7 : G r o o t e W a a r d

26

G e s c h ie d e n is

De kreken in het gebied West-Brabant kennen dezelfde ontstaansgeschiedenis. Rond het jaar nul bestond Nederland uit een landschap van moerassen en laagland met bossen en open broeiing.

Langs de zuid- en oost stranden van de Noordzee ontstonden er grote veenlandschappen, in de Romeinse tijd werden deze veenlandschappen bewoond en werd het landschap agrarisch gebruikt. Om het veenlandschap te gebruiken moest er ontwaterd worden. Hierbij begon de bodem te dalen. Op en moment dat de Romeinen het land verlieten werd het land ook niet meer onderhouden, met vele overstromingen tot gevolg. Er ontstond een gebied met jonge zeearmen. Het veen verdween daarbij voor een groot deel. Pas in de dertiende eeuw ontstond de Groote, of Hollandsche Waard.

A f beelding 18: Sint - Elisabet hvloed

Deze polder was erg kwetsbaar voor overstromingen, door de ontginningen en zout winning werd de polder alleen maar kwetsbaarder. In 1288 braken de dijken voor de eerste keer door.

De Noordzee kwam het land binnen en zorgde voor onherstelbare schade. Het gebied bleef na de overstroming zo drassig dat er geen nieuwe dijken gebouwd konden worden, het Haringvliet ontstond. De zoutwinning bleef na de overstroming wel doorgaan, de bodem daalde hierdoor steeds verder.

Tot een zeer zware storm in 1421, de Sint-Elisabethvloed. Bij het plaatsje Wijvekeen brak de dijk en stroomde er water de Groote Waard in. Net toen deze dijk hersteld was brak aan de andere kant van de polder de dijk langs de Merwede. Door de kracht van de rivier stroomde het water dwars door de polder. Toch konden de dijken nog worden hersteld, totdat een nieuwe Elisabethsvloed, in

A f b e e ldin g 1 9 : P o lde r s

A f beelding 20: Huidige sit uat ie

1424, de dijken weer liet doorbreken. Hierna konden de dijken niet meer hersteld worden. Vrijwel de gehele polder stond onder water.

Kleine delen werden nog bewoond, maar deze gebieden stroomde bij hoog water telkens onder. Een korte periode later brak er nog een dijk bij Wieldrecht, hierbij kwam de overstroomde polder in directe verbinding met de Noordzee. Door de directe verbinding kwamen er getijden in het gebied, de getijden zorgde ervoor dat er steeds meer land in water veranderde. Daarbij ontstond een gebied van kreken met brak water. Dit gebied is nu nog het best te herkennen in de Biesbosch. Door de rivieren en de invloed van de zee kwam er zand het gebied in, tussen de kreken ontstonden hierdoor zandplaten.

huidige gemeenten Steenbergen Moerdijk en Drimmelen gebeurde dat op verschillende wijze. In Steenbergen ontstonden polders rond Steenbergen en later rond Dinteloord. Door aanwaspolders werd het ingepolderde gebied steeds groter tot de huidige vormen.

In Moerdijk ontstonden door de inpoldering van het gebied rond Willemstad en het gebied rond Zevenbergen eilanden. De huidige Keenehaven, toen nog Mooye Keene, vormde een eiland rond Willemstad. In Drimmelen ontstond door inpolderingen ook een eiland. Dit eiland was veel kleiner maar is pas bij de aanleg van de dijk langs de Amer samengekomen met het vasteland. Het overgrote deel van de gemeente is niet ingepolderd door de hogere ligging.

Het krekengebied wat is ontstaan op de plek van de Groote Waard wordt tot de huidige situatie langzaamaan ingepolderd. In de

(K.A.H.W. Leenders, 1999; IsGeschiedenis, 2015)

27

Kreken in de regio In de gemeenten Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen zijn zes kreekcomplexen aangewezen door het waterschap Brabantse Delta. Binnen deze kreekcomplexen zijn meerdere kreken te vinden, deze zijn hiernaast te zien.

28

De kreken zijn in de regio ongelijk verspreid, in het westelijke deel van de regio bevinden zich de meeste kreken. De oorzaak hiervan ligt deels bij de aanleg van het industrieterrein in Moerdijk (waarbij de Keenehaven gehalveerd werd) (Topotijdreis, 2015) en deels bij het strak verkavelen van de agrarische gebieden in polders. Maar vooral omdat dit gebied in haar volledigheid werd getroffen tijdens de Sint-Elisabethvloed.

De huidige functies van kreken beperken zich tot de taken die horen bij het watersysteem van het waterschap.

Het zorgen voor voldoende water van voldoende kwaliteit voor de agrarische gronden en voor de natuurontwikkeling.

Daarnaast zijn de kreken vaak onderdeel

van de ecologische hoofdstructuur.

De kreken vervullen hierin de rol als ecologische verbindingszone, een natuurlijke verbinding tussen de verschillende natuurgebieden.

Zoals beschreven in de krekenvisie van het waterschap Brabantse Delta (2012) krijgen de kreken bij de realisatie van de watermachine een belangrijke rol. In het Volkerak aan de westkant van de regio wordt het water zouter, wat betekend dat er minder makkelijk zoet water bij de agrarische gebieden terecht komt. De Mark en Dintel zorgen voor zoet water in het gebied, maar kunnen de vraag niet aan. Om toch aan de zoetwatervraag te voldoen worden de kreken ingezet om zoet water naar het gebied te laten stromen.

Vanuit het Hollands Diep en de Amer wordt er op dat moment zoet water naar het agrarisch gebied gebracht.

A f beelding 21: Zoet waterbevoorrading

A f beelding 22: Ecologische hoofdstructuur

Gat van den Ham

T o n n e kr e e k

Mol e n k r e e k

W a ter gan g

29

Ligne Keenehaven D e r r ie kr e e k Rietk reek

Cr u ijs la n ds e K r e ke n

L a ngew ater

A fbeelding 23: K rek en in de regio

Verscheidenheid

30

De kreken kennen allen hun ontstaan bij de Sint-Elizabethvloed. Tijdens en na het inpolderen van het overstroomde gebied hebben de kreken verschillende functies gehad. Bijvoorbeeld de Keenehaven als belangrijke vaarverbinding, of de Cruijslandse kreken als inundatiegebied.

Er is hierdoor bij iedere kreek een eigen historie ontstaan. Deze historie maakt de kreek bijzonder en uniek en zorgt voor kansen om de kreken van elkaar te laten verschillen. De verscheidenheid creĂŤert de mogelijkheid tot het maken een unieke belevenis bij iedere kreek. De verschillende belevenissen bieden kansen om verschillende recreatieve activiteiten toe te voegen.

De natuurlijke uitstraling van het Gat van den Ham nodigt bijvoorbeeld uit tot rustige, natuurlijke activiteiten, terwijl de open omgeving van de Watergang vooral mogelijkheden bied voor actieve en sportieve activiteiten.

W aar l i ggen d e kw al i t ei t en van d e kreken?

De natuurlijke basis van de kreken zijn de huidige kwaliteiten van de kreken.

De natuurlijke vormen en de groene oevers laten de kreken verschillen van de omliggende gebieden. De verschillen in vroegere en huidige functies maken de kreken bijzonder en verschillend van elkaar. De kwaliteiten van de kreken in de regio bevinden zich dan ook vooral bij de vroegere en huidige functies. Door het verschil van functies ontstaan er verschillende kansen voor ontwikkelingen bij de kreken. Met verschillende ontwikkelingen ontstaat er een netwerk waar meerdere activiteiten te vinden zijn.

Hierdoor gaan de kreken een grotere rol spelen in het recreatieve netwerk van de regio.

Voornamelijk akkerbouw Overgangsgebied Voornamelijk graasdieren A f beelding 24: A grarisch grondgebruik

Zeeklei Kreekdal Veen Zand

A f beelding 25: Grondsoort

Straaten, J. van der, & Saxifraga. (2016, 8 april).

HISWA Vakantievaren Nederland.

(2014, 26 februari)

Supertrips. (z.j.).

31

Wittenbols, K. (2007, mei)

Dorst, M. C. J. van.

(2013, 7 maart)

Waterpoortwerkt.

(2016, 6 april)

Kreuger, M. (2016, 8 april). A f beelding 26: K waliteit en in de regio

Kansen

32

A f be e ldin g 2 7 : G a t v a n de n H a m

Gat van den Ham

Het Gat van den Ham heeft eenzelfde ontwikkeling doorgemaakt als de Biesbosch. De natuur van beide gebieden is vergelijkbaar.

Beide gebieden kennen hun oorsprong bij de Sint-Elisabethvloed.

De kreek is pas van de Biesbosch gescheiden tijdens de aanleg van de dijk langs de Amer. De oppervlakte van de kreek en de natuurlijke omgeving is daarna flink gedaald, het getijdenverschil en de natuurontwikkeling zijn, gedeeltelijk, blijven bestaan. Deze natuurlijke eigenschappen van de kreek biedt de kans de kreek en de Biesbosch te koppelen. De kreek wordt hierbij uniek in het geheel van kreken, en de Biesbosch, het grootst zichtbare resultaat van de vloed, wordt meegenomen in de regio.

A f beelding 28: Tonnek reek

Tonnekreek

De Tonnekreek is gelegen midden in het rustigste en dunbevolktste gebied van de gemeente Moerdijk. Bij de monding in het Hollands Diep aan de noordkant van de kreek grenst de kreek aan het natuurgebied Buitengorzen. Dit natuurgebied strekt zich langs de oevers van het Hollands Diep, het natuurgebied bestaat vooral uit natte gebieden waardoor er vele vogels te vinden zijn. Door de natuurlijke basis van de Gorzen te versterken bij de kreek ontstaat er de mogelijkheid om recreanten de natuur te laten beleven. Het gebied van de Gorzen is beschermd en onbereikbaar.

33

A f b e e ldin g 2 9 : K e e n e h a v e n

Keenehaven

De Keenehaven is in het verleden een verbinding tussen de Mark, Klundert en het Hollands Diep geweest. Hierbij was de infrastructuurfunctie van de kreek belangrijk. Bij de aanleg van het industrieterrein van Moerdijk is de kreek veel kleiner geworden, ook is de kreek nu op meerdere plekken opgesplitst op plekken waar de kreek een autoweg kruist. De vroegere vaarverbinding is nog wel zichtbaar in de vorm van de kreek, de zeer flauwe kronkel en constante breedte maakt dat het uiterlijk van de kreek nog doet herinneren aan de oude functie.

A f beelding 30: M olenk reek

Derri ekree k & Mol e nk r e e k & Pot m ar k r e e k .

De Kreken in het noorden van de gemeente Steenbergen zijn gelegen in het grootschalige agrarische gebied van de regio.

Het grootschalige Agro Food Cluster versterkt het karakter van het gebied van de kreken. Het verbouwen en produceren van voedsel staat centraal en dat is ook in de directe omgeving van de kreken te merken. Naast het AFC komen er meerdere producten uit de regio, het bestaande restaurant langs de Molenkreek heeft de potentie het middelpunt van de lokale voedselproducten te worden.

34

A f b e e ldin g 3 1 : Cr u ijs la n ds kr e ke n

C rui j sla n d se k r eken

De Cruijslandse Kreken staan bekend om de vroegere functie als inundatiegebied. Het gebied is een belangrijke schakel geweest in de Zuiderwaterlinie tussen Bergen op Zoom en ’s-Hertogenbosch.

De Cruijslandse kreken bestaan uit veel verschillende kreken die met elkaar een complex vormen. Bij dit complex wordt de grootsheid van het inundatie gebied goed zichtbaar. De grootsheid van kreek is het best te beleven vanaf het water, de mogelijkheden tot het varen van rondjes in de kreek versterkt.

A fbeelding 32: Ligne

L i gne

De Ligne is gelegen tussen Steenbergen en het veengebied ten zuiden van de stad. De kreek heeft in het verleden dan ook dienst gedaan om de afgegraven turf naar de stad te brengen waar het verder verhandeld werd. Het veengebied is in de loop der jaren tot een bijzonder natuurgebied tussen de zand- en klei gronden in ontwikkeld. De oorsprong van de turf is hiermee nog steeds zichtbaar. Door middel van het bevaarbaar maken van de Ligne wordt het mogelijk de weg van de turf, van het opgraven tot het verhandelen in de stad, opnieuw te beleven.

35

A f be e ldin g 3 3 : R ie t kr e e k

L a n g e w a t e r & R ietkr eek

De Langewater en de Rietkreek bevinden zich op de plek waar vroeger de Linie van Eendracht lag. Omdat de Linie van Eendracht niet zo krachtig en groots was als de Zuiderwaterlinie is de Linie van Eendracht niet blijven bestaan. De overblijfselen van deze linie zijn vooral ondergronds aanwezig. De kansen bij de kreek liggen vooral in de vorm van natuurlijke en recreatieve verbindingen. De huidige opgaves voor ecologische verbindingen bieden kansen voor natuurontwikkeling.

A f beelding 34: W at ergang

W at ergang

De Watergang is de kreek in het regiogebied waar de minste natuurlijke ontwikkelingen te zien zijn. Deels door het handmatig verlengen van de kreek en deels door creĂŤren van de maximale hoeveelheid agrarische grond rond de kreek. Sinds drie decennia is een van de grootste specialisten op het gebied van groepsuitjes gevestigd lang de Watergang, Akkermans Leisure & Golf. De Watergang kan een toegevoegde waarde zijn voor de activiteiten van Akkermans, door de overzichtelijkheid van de kreek en de open omgeving leent de kreek zich uitstekend voor verschillende watergerelateerde activiteiten.

Recreatieve regio De verschillen op het vlak van functie, geschiedenis en omgeving maken dat iedere kreek eigen kansen en mogelijkheden bezit. Hierdoor kan iedere kreek over haar eigen beleving beschikken.

Door de verschillende belevingen bij de kreken ontstaan er bij iedere kreek andere kansen voor recreatieve activiteiten.

36

De verschillende belevenissen bieden ook de mogelijkheid om recreanten bij iedere kreek andere informatie te geven. De manier waarop de informatie gegeven wordt zal daarbij moeten passen bij de beleving die past bij de kreek.

Bij iedere kreek wordt andere informatie gegeven, hierdoor ontstaat er een verhaal met informatie over de geschiedenis, vroegere en huidige functies van de kreken. Bij iedere kreek kan er een deel van het complete verhaal gevonden worden.

Het verhaal bij een kreek gaat over de vroegere of huidige functie van die kreek, waardoor het verhaal past bij de locatie.

Het natuurlijke uiterlijk van het Gat van dan Ham en de ligging nabij de Biesbosch maken dat het resultaat van de SintElisabethvloed het beste zichtbaar is bij het Gat van den Ham. De informatie die bij de kreek gevonden kan worden zal over de ontstaansgeschiedenis van kreken gaan.

Het deel van het verhaal bij de Tonnekreek zal gaan over de natuurlijke functie en

ontwikkeling van de Buitengorzen. De kreek is op het huidige moment gedeeltelijk onderdeel van de Buitengorzen.

De geschiedenis van de Keenehaven richt zich vooral op de infrastructurele functie van de kreek. Het deel van het verhaal over de kreken zal bij de Keenehaven gaan over de deze verbinding, en de infrastructurele functie van kreken in het algemeen.

De Molenkreek, Potmarkreek en Derriekreek zijn gelegen in het grootschalige agrarische gebied van de regio. De manier waarop de agrarische gronden de kreek gebruiken en de manier waarop de kreken aangepast zijn voor de agrarische bezigheden zal het onderwerp van het verhaal zijn.

De geschiedenis van de Cruijslandse Kreken wordt gedomineerd door de functie als inundatiegebied. Het verhaal bij de kreek zal zich richten op de functie van de kreek ten tijden van oorlog, de werking van het inundatiegebied en het de functie van de kreek in het geheel van de Zuiderwaterlinie.

De vroegere belangrijke verbinding tussen het veengebied en de stad Steenbergen is de Ligne. Het verhaal bij de kreek zal gaan over de winning en verhandeling van de turf.

De Watergang laat de huidige mogelijkheden van een kreek zien.

De sportieve activiteiten die naast de huidige functies mogelijk zijn bieden de mogelijkheden voor het verhaal bij de kreek.

W e l k e r ol l e n k unne n k r e k e n i n de ge m e e nt e n S t e e nb e r ge n, Moe r di jk e n D r i m m e l e n i nne m e n op he t ge b i e d van t oe r i s m e e n r e c r e at i e ?

De verschillende mogelijkheden bij de kreken maken het gebied veelzijdiger dan het al is. De recreatieve en toeristische diversiteit die het gebied op dit moment al bezit door de aanwezige natuurgebieden, cultuurhistorie en activiteiten wordt verbreedt door de recreatieve mogelijkheden van de kreken.

Er ontstaat hierdoor een veelzijdig netwerk van recreatieve activiteiten. Door de verschillende activiteiten trekt iedere kreek haar eigen publiek aan. De rol die de kreek inneemt zal voornamelijk gericht zijn op het uitbreiden van het huidige toeristische en recreatieve netwerk. De natuurlijke basis van de kreek vormt daarbij een bijzonderheid in het gebied, waarmee de kreken het aantal recreatieve natuurlijke plekken van de regio uitbreiden.

N at uur Jacht haven V e s t in g s t a d Natuur Fort

Jachthaven St r e e k p r od uc t e n

Jachth aven

Sport en spel

37

Na tu u r V e s t in g s t a d

V erdedigingswerk en

V e r de dig in g s we r k

Ve st i n gst a d

V a a r v e r bin din g

Turfwi n n i n g

A fbeelding 35: Recreatieve regio

Herkenbaarheid De kreken zijn een geheel binnen de regio. Om dit geheel zichtbaar te maken is een vorm van herkenbaarheid nodig.

Een passend object bij de kreken die deze herkenbaarheid kan toevoegen is een steiger. Een steiger geldt als een verbinding tussen land en water. Deze verbinding wordt bij de kreken gezocht.

Daarnaast past een houten steiger door zijn materialen bij het natuurlijke uiterlijk van een kreek. Door de plaatsing van eenzelfde

steiger bij elk centraal punt van een kreek worden de kreken met elkaar gekoppeld.

De steiger zorgt ervoor dat recreanten de plek herkennen als onderdeel van het grotere netwerk van kreken. Een steiger zich kan op meerdere plekken in het landschap bevinden. Bijvoorbeeld op het water als vlonder, op de kade als rustplek of in de lucht als uitzichttoren.

Op de steiger is een tafel te vinden waarop de verbinding tussen de kreken

wordt verteld. Door middel van een overzichtskaart op de tafel, waarop het geheel van kreken te zien is. Daar wordt de samenhang zichtbaar en worden mensen bewust gemaakt van de aanwezigheid van meerdere kreken in de regio.

38

A f beelding 36: Herk enningspunt

39

A f beelding 37: Herk enningpunten

Lokaal

Gemeente Drimmelen 40

1.

2.

3.

4.

5.

G e m e e n t e in beeld G e m e e n t e op h oofdlijn en R ec r e a t ie v e tr en ds en on twik kel en K a n se n e n opg a v en K a n sr ijk e o ntwikkelin g en en opgaves

42 44 48 52 58

41

A fbeelding 38: Gemeente Drimmelen

Gemeente in beeld Een eerste indruk van de gemeente laat een grote diversiteit zien. Grootse agrarische gebieden, verdedigingswerken, waterrecreatie en de Biesbosch kenmerken de gemeente.

42

Velders, A. (2009, 27 juli)

Velders, A. (2003, 4 mei)

Velders, A. (2014, 21 juli)

Velders, A. (2010, 17 februari)

Velders, A. (2009, 29 juli)

43

Velders, A. (2009, 9 mei)

Velders, A. (2009, 29 juli)

Velders, A. (2009, 29 juli)

Velders, A. (2009, 29 juli)

A fbeelding 39: Gemeente in beeld

Gemeente op hoofdlijnen

44

De ligging van de gemeente Drimmelen kenmerkt zich voornamelijk door de aanwezigheid van het NP de Biesbosch.

De Biesbosch geldt als een van de grote natuurgebieden in het zuiden van Nederland. De Biesbosch is, samen met de Zoom en Kalmhoutse Heide, De Loons en Drunense Duinen en De Grote Peel, een van de vier natuurparken in NoordBrabant. De gemeente Drimmelen geldt als een van de drie toegangspoorten naar het Nationaal Park de Biesbosch.

De andere poorten zijn Dordrecht en Werkendam. Drimmelen is vooral de poort naar het nationaal park voor de Brabantse steden die ten zuiden van de gemeente

Drimmelen gelegen zijn en voor de Belgische bezoekers van het gebied.

(Nationaal Park De Biesbosch, 2016)

De meerdere grotere steden en plaatsen rond de gemeente maken van de gemeente een rustig en groen gebied in het midden van de drukte. De gemeente speelt hierop in door zich te positioneren als Voortuin van de Biesbosch. Hierin werkt de gemeente samen met maatschappelijke organisaties en ondernemers om het gebied toeristische en recreatief op de kaart te zetten.

A fbeelding 40: Poort van de B iesbosch

(Gemeente Drimmelen, 2016)

A fbeelding 41: Drimmelen als V oort uin van de B iesbosch

45

A fbeelding 42: Gemeente op hoof dlijnen

K r e ke n g e bie d

Z e e kle ig r o n de n

Z a n dg r o n den

A f b e e l d i n g 4 3 : G e sc h i e d e nis

46

G e s c h ie d e n is

Na de overstroming tijdens de SintElisabethvloed van de Groote Waard is de gemeente door inpolderingen gekomen tot de huidige vorm. Bijzonder bij de inpolderingen, zoals te zien op de kaarten van Topotijdreis (2015), is het ontstaan van een eiland op de plaats van de huidige Koekoekpolder. Om het eiland heen was het Gat van den Ham gelegen. Bij verdere inpolderingen van het gebied rond het Gat van den Ham is er veel ruimte van de kreek omgezet in agrarische landen.

A f b e e ldin g 4 4 : La n ds c hap

L andschap

Binnen de gemeente Drimmelen komen drie landschappen voor die zichtbaar van elkaar verschillen. De beboste zandgronden in het zuiden, de open agrarische zeekleigebieden met lanen in het westen en het gesloten begroeide krekengebied in het noordoosten maken de gemeente zeer divers op het vlak van landschap.

Binnen de verschillende grotere landschapsverschillen bevinden zich in de gemeente meerdere natuurgebieden die los staan van het grotere landschap. De veengebieden bij Terheijden en Hooge Zwaluwe, het natuurgebied De Worp en de kleinere waterplassen maken het geheel nog diverser.

A f beelding 45: Opvallende objecten

O p val l e nde ob je c t e n

Het landschap van de gemeente Drimmelen kenmerkt zich behalve van de eerdergenoemde eigenschappen van het landschap door de verschillende opvallende bebouwing binnen het landschap. De kerken in de gemeente domineren grote stukken van het landschap rondom de kerk en gelden daarnaast als herkenningspunten. De lintdorpen in het westen van de gemeente benadrukken de openheid en linten van het landschap. Naast de opvallende bebouwing zijn er ook natuurlijke opvallende elementen. Bijvoorbeeld de eendenkooi in de binnenpolder van Terheijden en het natuurgebied De Worp zijn op grote afstand zichtbaar en beĂŻnvloeden daarmee het omliggende landschap.

A f b e e l d i n g 4 6 : T oe r st i sc h e p u n t e n

To e r ist isc h e p u n ten

De huidige recreatieve structuur van Drimmelen bestaat uit een mix tussen natuurlijke en culturele bezienswaardigheden. De ligging aan het NP de Biesbosch is daarbij de grootste toeristentrekker van de gemeente.

Naast de Biesbosch zijn er verschillende jachthavens, dorpskernen en andere natuurgebieden die de aandacht van recreanten trekken. Naast deze recreatieve punten staat de gemeente bekent als wandel- en fietsregio. Er zijn dan ook vele wandel- en fietsroutes te vinden.

A f be e ldin g 4 7 : W a t e r g ebruik

W at ergebrui k

Het watergebruik wordt op het recreatieve vlak gedomineerd door de jachthavens aan de Biesbosch. Vanuit deze jachthavens is er de mogelijkheid om de Biesbosch in te gaan of om richting de watersportgebieden te gaan. Naast watersport en jachthaven zijn er vele mogelijkheden om te vissen binnen de gemeente, bij de verschillende plassen, het Gat van den Ham en bij de Mark zijn meerdere visstekken te vinden.

Waterschap Brabantse Delta beschrijft in haar onderzoek (Kreken als motor van de Watermachine ‘Krekenvisie’, 2012) dat het Gat van den Ham in de watermachine belangrijk is als zoetwateraanvoer. Het Gat van den Ham kan zoet water vanuit de Amer, via de Mark en Dintel, naar het agrarische gebied ten oosten van het Volkerak laten stromen.

A f beelding 48: B ereik baarheid

Be r e i k b aar he i d

De grootste verbindingen tussen Rotterdam en Antwerpen zijn ook in de gemeente Drimmelen zichtbaar. Met name ten westen van de gemeente zijn de grootschalige verbindingen A16, hogesnelheidslijn en spoorlijnen te vinden.

Naast de doorgaande verbindingen bestaan er meerdere wegen die de verschillende kernen met elkaar verbinden.

Oudere wegen tussen de kernen zijn te vinden op dijken, bijvoorbeeld de weg tussen Wagenberg en Lage Zwaluwe.

Recentere wegen liggen te midden van de polders, bijvoorbeeld de weg tussen Hooge Zwaluwe en Drimmelen. Naast het wegennetwerk verbinden meerdere buslijnen de kernen van Drimmelen met, voornamelijk, Breda en andere plaatsen in naastliggende gemeenten.

47

Recreatieve trends en ontwikkelingen De gemeente wordt door verschillende recreanten en toeristen bezocht. In het Beleidsplan Vrijetijdseconomie Gemeente Drimmelen 2014-2018 (2013)van NL RNT zijn de toeristische en recreatieve ontwikkelingen en trends beschreven.

Hieruit komen de volgende conclusies.

48

Het vrijetijdsbeleid van de gemeente is vooral gericht op vier doelgroepen: Inwoners (diverse activiteiten) Dagtoeristen: 55+ en gezinnen (Vooral fietsen en wandelen) Groepen in verschillende samenstellingen (diverse activiteiten) Waterrecreanten en watersporters in de breedte. (Toervaarders, zeilers, huurders boten, rondvaarders, vissers e.d.)

Daarnaast zijn er belangrijke secundaire doelgroepen: Korte-verblijfstoeristen (met name op campings) Kleine groepen (dagactiviteiten)Â Nichemarkten (mensen die specifiek

voor iets naar het gebied afreizen zoals natuurliefhebbers, vissers en evenementenbezoekers) De recreant van tegenwoordig is echter meer op zoek naar bijzondere, unieke en authentieke belevenissen. De wensen, motieven en interesses van toeristen en recreanten zijn daardoor steeds lastiger te bepalen op basis van leeftijd, gezinsfase of inkomen. Door Recron en The SmartAgent Company is de RecreantenAtlas opgesteld.

In deze atlas zijn de wensen, motieven en interesses doorslaggevend voor de vorming van doelgroepen. De doelgroepen worden bij de RecreantenAtlas ingericht op basis van belevingswerelden en leefstijlgroepen.

Hierbij is onderscheid gemaakt tussen de mate waarin recreanten zich individueel of groepsgericht gedragen, de sociologische dimensie, en de open of afsluitende houding naar de samenleving, de psychologische dimensie. Binnen deze twee dimensies zijn vier belevingswerelden gecreĂŤerd; vitaliteit, harmonie, zekerheid en controle.

Deze vier belevingswerelden vormen de uitgangspunten van de kleuren die de doelgroepen voor stellen. Voor de doelstelling is een onderscheid gemaakt tussen de verblijfsbezoeken en de dagrecreatie. Voor het verblijfsbezoek zijn er vijf verschillende leefstijlgroepen of doelgroepen; uitbundig geel, gezellig lime, rustig groen, ingetogen aqua en avontuurlijk paars.

Voor de dagrecreatie zijn de vijf leefstijlgroepen van de verblijfsrecreatie aangevuld met twee doelgroepen; stijlvol en luxe blauw en creatief en inspirerend rood.

De resultaten van de RecreantenAtlas in Drimmelen vertellen dat de recreanten in Drimmelen vooral binnen de groepen gezellig lime, uitbundig geel en rustig groen vallen.

R ood: Vital i tei t

Geel : Harm oni e

Energieke, relatief jonge mensen Leven met passie en ‘gaan ervoor‘ Zijn eigenwijs en soms tegendraads, willen vooral vrijheid

Gericht op gezelligheid in sociale omgeving ‘Bewust genieten‘ Actief levend, aandacht moet worden verdeeld

49 Dynamische mensen, gericht op controle Materialistisch en manifestatief ingesteld Intelligent met een wat zakelijke houding

Sociaal gerichte mensen Op zoek naar zekerheid en veiligheid in omgeving Handelen routineus, conservatief en traditioneel

Bla u w: Cont rol e

Groen: Zek e r he i d A f beelding 49: Doelgroepen

G e ze llig lim e

50

Bij de recreanten die vallen binnen de groep gezellig lime staan gezelligheid en ontspanning voorop tijdens het recreëren.

Weg van de dagelijkse beslommeringen en vooral in een toercaravan of vouwwagen.

Bungalowparken waar verschillende faciliteiten te vinden zijn kunnen ook plekken voor overnachtingen zijn. Vaak zijn deze mensen niet zo actief op social media.

Tijdens de vakantie staat het gezelschap centraal, daarnaast is ontspanning een belangrijke tijdsbesteding. Er worden niet veel vermoeiende activiteiten ondernomen. Wandelen, fietsen, een markt bezoeken, winkelen of het bezoeken van een sportwedstrijd zijn de voornaamste activiteiten tijdens de vakantie.

Ui t bundi g geel

Recreanten die vallen binnen de doelgroep uitbundig geel zijn tijdens de vakantie vooral op zoek naar sportieve en actieve activiteiten. Uitgaan en genieten met de aanwezige luxe en gemak zijn de ingrediënten van een geslaagde vakantie.

Vriendschappen zijn daarbij belangrijk, er wordt dan ook vaak op zoek gegaan naar gezelligheid, vermaak en activiteiten.

Een bezoek aan een braderie, markt, kinderboerderij of pretpark horen bij de voornaamste activiteiten. Ook sportieve activiteiten als zwemmen, zeilen, kanoën, bowlen of disco worden ondernomen.

R us t i g gr oe n

Voor de recreanten binnen de groep rustig groen bestaat recreëren uit rust zoeken, uitrusten, ontspannen en tijd hebben voor je hobby’s. De recreanten hebben geen grote wensen en kiezen hun bestemming vanuit de interesse voor cultuur en musea.

Deze recreanten zijn vaak lid van natuurof milieuverenigingen. Er zijn geen grote wensen, het gewone en herkenbare is gek genoeg, er wordt ook niet vaak ver gereisd om de vakantiebestemming te bereiken.

Tijdens de vakantie staat de rust centraal.

Wandelen en fietsen zijn daarbij de voornaamste activiteiten. Ook het bezoek van een sier- of heemtuin of een vogelpark.

Grootschalige evenementen of attracties of andere drukke plekken worden zo veel mogelijk vermeden.

Tre n d s

Iedere doelgroep heeft zijn eigen wensen en verwachtingen van een gebied.

De redenen van een bezoek aan het gebied lopen daarom uit elkaar. Naast deze verschillende redenen bestaan er verschillende recreatieve trends in de gemeente Drimmelen en landelijke trends.

De trends zijn onderzocht en beschreven in het rapport van NL RNT.

De algemene recreatieve ontwikkelingen in Drimmelen Toename kleine groepen (familie, vrienden e.d.)

Activiteiten meer natuurgericht Veel belangstelling voor streekproducten Toename camperaars Watersporten verblijven langer in jachthavens Algemene landelijke ontwikkelingen Mogelijkheid tot groeien aantal ouderen gasten Gezinnen met kleine kinderen blijven komen Sector watersporters staat sterk onder druk Alternatieve groepsvakanties, maar gering in aantal Vlaamse markt biedt perspectief, vooral voor fietsen, geven over het algemeen geld uit Nichemarkten hebben groeipotenties Wellness en ontspanning belangrijk Wandelen en fietsen blijven voornaamste activiteiten

51

Kansen en opgaven

52

Natuur

Ecologische verbinding

Cultuur

Evz met opgave klein

Water

R e cr e a t ie f

A f b e e ldin g 5 0 : R e c r e a t ie v e ka n s e n

De gemeente Drimmelen onderscheid zich op recreatief vlak door de combinatie tussen waterrecreatie, natuurgebieden en cultuurhistorie. De drie drie verbindingen met de Amer, de jachthaven van Drimmelen, het natuurgebied Gat van den Ham en de jachthaven van Lage Zwaluwe spelen in op deze recreatieve vlakken.

De drie gebieden hebben de potentie om de verschillende kwaliteiten van de gemeente met elkaar te koppelen. Het verbinden van deze gebieden zal, door de veelzijdigheid aan recreatieve activiteiten, de verblijfstijd van recreanten in de gemeente verlengen.

Evz met opgave groot

W at erkw al i t e i t e n k w ant i t e i t

A f beelding 51: W at eropgaven

De huidige wateropgave binnen het gebied van de kreek richt zich zowel op de waterkwantiteit als de waterkwaliteit. (Waterschap Brabantse Delta, 2012) De gereserveerde oppervlakte waar water geborgen of vastgehouden kan worden is daarbij belangrijk voor de waterkwantiteit. Voor de waterkwaliteit zijn natuurlijke oevers en zones langs de waterlopen belangrijk. Op het moment bestaat er, volgens het waterschap Brabantse Delta, een tekort voor water bergen van 340mÂł en voor water vasthouden van 240mÂł. Dit betekend dat er meer ruimte voor water nodig is in het gebied van het Gat van den Ham. De ecologische verbindingen door de gemeente zijn in de huidige situatie in verschillende statussen. Het aanleggen van natuurlijke zones zorgt ervoor dat de evz op het gewenste, volgens het waterschap, niveau komt.

53

A f b e e ldin g 5 2 : Cu lt u u r lijke ka n s e n

C u lt u u r ge sch ieden is

De verschillende gebeurtenissen in het verleden hebben de gemeente Drimmelen vorm gegeven. De grootschalige inpolderingen aan de oostkant, de verdedigingswerken in het zuiden en de Biesbosch in het noorden. Het verschil van de drie gebieden maken de gemeente aantrekkelijk om doorheen te wandelen en fietsen. Het versterken van de kwaliteiten van het krekencomplex zal dit gebied weer koppelen aan de Biesbosch, waardoor het gebied zich binnen de gemeente meer zal onderscheiden. De kenmerken van de Biesbosch bestaan, door de vroegere eenheid, nog bij het Gat van den Ham, zoals de getijden, moerassen, wilgen en het grillige krekensysteem.

A fbeelding 53: Landschappelijk e k ansen

L andschap

Een goede verbinding tussen de Biesbosch en het Gat van den Ham is gewenst. Dat blijkt uit de structuurvisie van de gemeente Drimmelen (2014), daar staat beschreven dat het mogelijk is om het Gat van den Ham te transformeren naar toegankelijke natuur om het Biesbosch-karakter bij het Gat van den Ham te versterken.

Met landschappelijke gelijkenissen is de koppeling tussen de gebieden gemakkelijker te herkennen.

Op het moment dat het Gat van den Ham bekeken wordt als kleine Biesbosch, wordt de onderscheidende factor van de kreek in het geheel van het NP de Biesbosch belangrijk. Het polderlandschap rondom de kreek en de omliggende landschappen in de gemeente kunnen het Gat van den Ham laten onderscheiden binnen het NP de Biesbosch.

K a nse n b ij h e t Gat v an den Ha m

54

De gemeente Drimmelen onderscheid zich op het gebied van recreatie in de omliggende regio door de combinatie van verschillende recreatieve vlakken. De water-, natuur- en cultuurrecreatie zorgen voor een gevarieerd recreatief aanbod, het gebied trekt hierdoor verschillende groepen recreanten aan. De combinatie die mogelijk is tussen de verschillende recreatieve vlakken biedt verschillende kansen. De mogelijkheid om meerdere recreatieve aspecten van de gemeente in een bezoek te kunnen bezichtigen, zorgt ervoor dat het gebied veelzijdiger en interessanter wordt voor de recreant.

De gemeente is landschappelijk onder te verdelen in drie gebieden. Een grootschalig poldergebied aan de westkant, wat zich kenmerkt door de vele dijken, bomenlanen en kenmerkende lintbebouwing, het zandgebied aan de zuidkant, met verspreide bebouwing, verdedigingslinies en meerdere bosschages, en het krekengebied aan de rand van NP de Biesbosch, kenmerkend

door de natuurlijke vormen, waterpartijen en begroeiing daaraan. Verspreid in deze driedeling bevinden zich natuurlijke gebieden in de vorm van veengebieden en waterpartijen, deze gebieden voegen extra kwaliteiten aan de strakke driedeling toe. De drie verschillende landschappen bieden kansen op het moment dat deze gemakkelijk te onderscheiden zijn van elkaar. De verschillen tussen de gebieden maken wandelen en fietsen door de veranderende gebieden aantrekkelijk, de steeds veranderende omgeving maakt de wandeling of fietstocht boeiend.

De trends in recreatieve sector geven aan dat wandelen en fietsen de belangrijkste vrijetijdsbesteding van recreanten blijft.

Daarnaast geven de trends aan dat de activiteiten binnen de gemeente Drimmelen meer natuurgericht worden en dat het belang van streekproducten en -keukens steeds belangrijker wordt.

De al aanwezige bezoekers in de gemeente zijn voornamelijk op zoek naar de rust, ontspanning en sportieve

activiteiten die het gebied van de gemeente te bieden heeft. Deze activiteiten passen binnen de landelijke trend voor meer natuurlijke activiteiten.

De kreek bezit de kans om een ruimte voor rust en ontspanning in een natuurlijke omgeving te bieden. Daarnaast biedt de kreek een geheel andere omgeving dan de dagelijkse omgevingen van recreanten.

Meer natuurgerichte activiteiten sluiten aan bij de kans die ontstaat vanuit de geschiedenis van het gebied. Het krekengebied Gat van den Ham was onderdeel van de Biesbosch. Daarnaast is een verbinding tussen het Gat van den Ham en de Biesbosch gewenst.

Dat blijkt uit de structuurvisie van de gemeente Drimmelen, zoals hiervoor aangegeven.

De vraag naar natuurgerichte activiteiten kan bij een mogelijke transformatie van de kreek naar toegankelijke natuur worden meegenomen. De toegankelijke natuur biedt de mogelijkheid om natuurgerichte activiteiten een plek te geven. Daarnaast

wordt door de toegankelijke natuur bij de kreek het Biesbosch-karakter bij het Gat van den Ham versterkt.

Met de natuurgerichte activiteiten en de koppeling met het NP de Biesbosch kan de kreek zich onderscheiden ten opzichte van de andere kreken in het zeekleigebied van Noord-Brabant. De onderscheidende factor is hierin voornamelijk de sfeer die bij de Biesbosch hoort. De natuurlijke basis van de Biesbosch is hierin belangrijk, deze basis is bij het Gat van den Ham nog steeds aanwezig. Onder andere de beplanting en het getijdenverschil maken de gelijkenis van het Gat van den Ham en de Biesbosch zichtbaar. Een andere belangrijke factor voor de sfeer van de Biesbosch zijn de producten die bij de Biesbosch horen en de activiteiten die er te doen zijn.

De streekproducten die passen bij de Biesbosch zijn gedeeltelijk in de omgeving van de kreek aanwezig. Verschillende akkerbouw velden en weilanden met koeien zijn te vinden rond het gebied van de kreek. De voornaamste activiteiten in het NP de Biesbosch bestaan uit varen en

de natuur ontdekken. De kansen bij het Gat van den Ham in het netwerk van de Biesbosch liggen daar waar de kreek zich kan onderscheiden. De toegankelijkheid van de natuur en de aanwezige landbouw en cultuur rond het gebied van de kreek kan hierbij de onderscheidende factor zijn.

De bestaande opgaves op het gebied van waterkwantiteit en –kwaliteit bieden de kans het gebied van de kreek te vergroten.

Met de vergroting kan de kreek voldoen aan de vragen naar meer ruimte om water te bergen en om water langer in het gebied te houden. Naast de redenen om de ruimte voor het water te verruimen voor de kwantiteit en kwaliteit van het water is het recreatief ook aantrekkelijk om de ruimte voor het water te vergroten. Water in de omgeving is en blijft een positieve factor in de recreatieve aantrekkelijkheid van een gebied. De rust en de natuurlijke sfeer van water dragen bij aan de wensen van de recreanten in het gebied.

55

56

A f beelding 54: K ansen en opgaven

Het Gat van den Ham bezit naast de recreatieve kansen de kans om het imago van de gemeente Drimmelen meer een geheel te maken. Vanuit het Beleidsplan Vrijetijdseconomie blijkt dat het imago van de gemeente vooral gericht is op de Biesbosch en watersport, op grote schaal klopt dit imago door de ligging van de gemeente aan de Biesbosch. Op de gemeentelijke schaal blijkt dit echter niet te matchen met de gemeente als geheel.

Vele overnachtingen en verblijfsplekken bevinden zich ten zuiden van de Amer.

De Amer vormt daarbij een hindernis voor recreanten om de Biesbosch te beleven.

Op het moment dat recreanten het Biesbosch-karakter kunnen beleven zonder daarbij de Amer te hoeven oversterken, blijven zij eerder in dit deel van de gemeente. Door het langere verblijf aan de zuidelijke kant van de Amer maken recreanten gebruik van de voorzieningen in en rond dit gebied.

De langere verblijfsperioden in de jachthavens zorgen voor een grotere groep mogelijke recreanten voor het Gat van den Ham. Bij een transformatie van de kreek naar toegankelijke natuur met het Biesbosch-karakter ontstaat er een gebied waar recreanten uit de jachthavens gemakkelijk de Biesbosch kunnen beleven.

De kreek geldt op dat moment als een gemakkelijk bereikbaar en toegankelijk deel van de Biesbosch.

Hoe k an de k r e e k e e n t oe voe gi ng zi jn aan he t hui di ge r e c r e at i e ve ne t w e r k van de ge m e e nt e ?

De veelzijdigheid van het landschap en van de recreatieve activiteiten maakt de gemeente onderscheidend.

De verschillen tussen het klei-, zand- en krekengebied maken het landschap aantrekkelijk. Het klei- en zandgebied kennen herkenbare elementen als bomenlanen en verdedigingswerken.

Het krekengebied kent elementen als de kreek en bosschages. De kreek speelt echter geen grote rol in het recreatieve netwerk. Het Gat van den Ham bezit de kans om het krekengebied verder te laten onderscheiden en een grotere rol in het recreatieve netwerk te laten spelen.

Het verder laten onderscheiden van het krekengebied maakt de landschappelijke verscheidenheid van de gemeente grootser. Daarmee wordt recreĂŤren in de vorm van wandelen en fietsen in het landschap aantrekkelijker. De hindernis naar de Biesbosch wordt ingezet als een kans. Het Biesbosch-karakter van het Gat van den Ham maakt het voor recreanten mogelijk om de Biesbosch te beleven aan de zuidkant van de Amer waardoor de oversteek niet meer over is.

57

Kansrijke ontwikkelingen en opgaves Zeekl ei gebi ed

De ruimtes in het zeekleigebied kenmerken het gebied. De weidse uitzichten, lange bomenlanen en weinige bebouwing tussen de polders laten het gebied onderscheiden. Door deze kwaliteiten te behouden en te versterken gaat het gebied zich meer onderscheiden en kan het een grotere rol in het recreatieve netwerk gaat spelen.

58 A f b e e l d i n g 5 5 : Ze e k l e i g e b i e d

A f b e e ldin g 5 6 : La n e n v e r s t e r ke n

A f beelding 57: W ijdse z icht en behouden

Zand gebi ed

In tegenstelling tot het naastgelegen zeekleigebied zijn er in het zandgebied vrijwel geen vergezichten. De ruimtes worden door meerdere bosschages en bebouwde gebieden klein gehouden. Deze kwaliteit laat het zandgebied landschappelijk onderscheiden in de gemeente. Daarbij liggen er bij de linies en verdedigingswerken kansen voor een grotere rol in het recreatieve netwerk.

A f b e e l d i n g 5 8 : Za n d g e b i e d

A f be e ldin g 5 9 : Lin ie s me e r a a n da c h t

A fbeelding 60: Ruimt es k lein houden

Krekengebi ed

Het krekengebied onderscheid zich door de aanwezigheid van de kreek. Het kleine stukje Biesbosch aan de zuidkant van de Amer biedt de kans om de Biesbosch meer deel te laten nemen in het recreatieve netwerk binnen de gemeente.

59 A f b e e l d i n g 6 1 : Kr e k e n g e b ie d

A f b e e ldin g 6 2 : R o l kr e e k v e r g r o t e n

B i j zond ere pl ekken

Door de drie verschillende landschappen heen bevinden zich bijzonder natuurlijke plekken. Meerdere van deze plekken zijn restanten van het vroegere veenlandschap, door de veenondergrond verschilt het uiterlijk van het landschap. De grotere twee veenlandschappen en het natuurgebied De Worp nemen deel aan het recreatieve netwerk van de gemeente. De kleinere bijzondere plekken bezitten ook de potentie om grotere rol in het recreatieve netwerk te gaan spelen. Hiervoor zijn de verbindingen tussen de gebieden belangrijk.

A f b e e l d i n g 6 3 : Bi j zon d e r e p l e kke n

A f be e ldin g 6 4 : B ijz o n de r e p lek k en meer aangeven

Uitwerking Gat van den Ham 60

1.

2.

3.

4.

G a t v a n d e n Ha m U it w e r k in g Lagen Fa se r in g

62 64 70 86

61

A f beelding 65: Gat van den Ham

Gat van den Ham Het gebied van het Gat van den Ham beschikt over meerdere kleinere kreken, de Zwaluwse Haven, Vloedspui en het Gat van den Ham. De naam Gat van den Ham voor het hele gebied komt uit de geschiedenis, de kreek Gat van den Ham is altijd het

grootst van de kreken geweest.

De Zwaluwse Haven beschikt over getijdenverschil, om deze reden liggen er dijken langs de kreek.

62

Kreek Z w al uw s e Have n

Po l de r De n Bo l

P older De Koekoek Kreek G a t v an den Ha m 63

K re e k V l o e d sp u i

A f beelding 66: Gat van den Ham in beeld

Uitwerking

64

Het gebied van het Gat van den Ham is een bijzonder deel van de gemeente Drimmelen. Het gebied onderscheidt zich landschappelijk in de gemeente.

De vroegere relatie met de Biesbosch, heeft ervoor gezorgd dat het gebied een natuurlijke uitstraling heeft gekregen.

De waterpartijen, vormen en beplanting maken de vroegere koppeling tussen het Gat van den Ham en de Biesbosch nog steeds zichtbaar. Deze natuurlijke elementen zijn de onderscheidende factoren van het gebied binnen de gemeente. Het zorgt ervoor dat het gebied zichtbaar verschilt t.o.v. van de grootschalige zeekleipolders en de beboste zandgronden.

De verscheidenheid in landschappen binnen de gemeente maakt het wandelen en fietsen door de gemeente aantrekkelijk.

Het snel veranderende landschap zorgt voor verschillende belevenissen en uitzichten. De beboste zandgronden, het zeekleigebied en de verschillende bijzondere plekken beschikken over

een goed en uitgebreid fiets- en wandelnetwerk. De gebieden zijn hierdoor gemakkelijk bereikbaar en toegankelijk.

Het krekengebied in het noorden van de gemeente beschikt over een minder groots netwerk van wandel- en fietspaden. Het gebied is hierdoor minder goed bereikbaar en toegankelijk, daarnaast is het maar op een enkele plaats mogelijk om dicht bij de kreek te komen. Dat terwijl de kreek de grootste onderscheidende factor van het gebied is. De mogelijkheid om de kreek te koppelen met de Biesbosch en zo het Biesbosch-karakter in het gebied te versterken biedt kansen om het gebied verder te laten onderscheiden. Daarnaast biedt de transformatie van het gebied bij het Gat van den Ham naar toegankelijke natuur kansen voor recreatie. Tijdens de ontwikkeling van de toegankelijke natuur kan er rekening worden gehouden met de toekomstige recreatieve activiteiten. Deze recreatieve activiteiten zullen passend bij het gebied en natuurgericht moeten zijn.

De geschiedenis van het krekengebied toont aan dat dit gebied in de loop der tijd regelmatig veranderde. Het Gat van den Ham heeft lange tijd een eiland in de Amer gevormd. De kreek was ten tijde van het eiland een breed water waar ruime natuurlijke zones langs lagen. Tijdens inpolderingen werd de oppervlakte van de kreek steeds kleiner. Meerdere delen van het krekennetwerk verdwenen, de getijden verdwenen bij het Gat van den Ham en bij de Vloedspui en van de natuurlijke zones is weinig meer te herkennen. Hiermee daalde het natuurlijke uiterlijk en het Biesbosch-karakter van de kreek langzaam tot het huidige niveau. Vanaf 1 juli 2009 is er een stuk polder getransformeerd tot natte natuur, waarbij er de getijden weer terugkwamen in de kreek.

Het terugbrengen van de vroegere vormen van het Gat van den Ham biedt kansen om het huidige recreatieve netwerk te versterken. De vroegere natuurlijke loop van het Gat van den Ham vanaf de Amersluis naar het natuurgebied De Worp

65

A fbeelding 67: Impressie k reek gebied

66

A f beelding 68: Plank aart

brengt de natuur met het Biesboschkarakter dicht bij de jachthaven van Drimmelen. Toeristen en recreanten in de jachthaven van Drimmelen krijgen zo de kans om gemakkelijk en zonder hindernissen het karakter van de Biesbosch te beleven.

Bij het terugbrengen van de vroegere vormen van het Gat van den Ham ontstaan er opnieuw eilanden. Deze eilanden bevinden zich op de plekken waar de eerste polders van het gebied zijn ontstaan. De polders Den Bol en De Koekoek blijven bij de vorming van de eilanden bestaan en worden omringd door de natuurontwikkeling bij het Gat van den Ham. De eilanden versterken hiermee het Biesbosch-karakter van de kreek. Relatief kleine polders omringt door zones van water en natuur zijn kenmerkend voor de Biesbosch.

De huidige dijken die vroeger dienst deden als ontsluitingswegen van de eilanden kunnen opnieuw deze functie opnemen. De historische dijken zijn door de bomenrijen zeer herkenbaar in het landschap.

Om de kreek te laten transformeren van een verbinding naar een bestemming zullen er exclusieve activiteiten en bezienswaardigheden moeten worden toegevoegd. Deze mogelijkheid bestaat in de toegankelijke, natuurlijke ruimte van de kreek. Plekken waar bijvoorbeeld rust gevonden kan worden, kan worden gevist of waar overnachtingen plaats kunnen vinden, kunnen worden toegevoegd in de natuurlijke ruimte langs de kreek.

De recreatieve activiteiten die passen bij de natuurlijke ontwikkelingen komen overheen met de wensen van de leefstijlgroepen of doelgroepen die zich in de gemeente bevinden. De gezelligheid, ontspanning en genot wat voornamelijk wordt gezocht kan worden gevonden bij de activiteiten in de natuurlijke zones rond de kreek.

De wijze waarop deze recreatieve activiteiten in de natuur worden toegepast is een belangrijk onderdeel van de exclusiviteit van de activiteit. De natuurlijke eigenschappen mogen niet verloren gaan door de recreatieve activiteiten. Omdat er in de huidige situatie vrijwel geen natuur te

vinden is langs het Gat van den Ham, is er de mogelijkheid om de natuur compleet in te richten op recreatieve wensen. Hierdoor kunnen de activiteiten zo worden ingepast dat deze volledig opgaan in de natuur, of juist daarbuiten.

67

68

De toegankelijke natuurontwikkeling bij de kreek zorgt voor een versterking van het Biesbosch-karakter in de gemeente.

Naast de natuurlijke ruigheid tussen de polders, het water met de bijhorende dynamiek en het verschillende landgebruik in de polders zorgen de streekproducten voor een versterking van het Biesbosch-karakter. Door het verschillende landgebruik in de polders zijn er veel streekproducten in het gebied aanwezig. Verschillende producten op het gebied van zuivel, vlees en groenten worden in het gebied geteeld en verbouwd. Deze producten komen uit het gebied en dragen daarom bij aan het Biesbosch-karakter. De combinatie van de streekproducten met de natuurlijke uitstraling maakt de Biesbosch-beleving compleet, zeker als de streekproducten kunnen worden genuttigd in de natuurlijke zones van de kreek. De eilanden bieden hierbij een mogelijkheid. Op twee plekken was er bebouwing te vinden op de eilanden, in het oosten van de Koekoek polder en te midden van de polder Den Bol

aan de rand van het Gat van den Ham. Deze locatie leent zich uitstekend voor een informatiefunctie met een horeca voorziening, de ligging op de rand van de polder en de natuur, te midden van de dorpen van Drimmelen, Lage- en Hooge Zwaluwe. Een horecavoorziening te midden van het gebied van de kreek creĂŤert een exclusieve plek en zorgt voor een herkenbare bestemming.

Door de herkenbaarheid van een horecavoorziening zal de plek het hart worden van de recreatieve functie van de kreek. Wandelingen kunnen hier starten, fietsers en pleziervaarders kunnen aanmeren om vanaf hier het gebied te ontdekken. Daarnaast kan de plek bijdragen aan de overnachtingen in het gebied van de kreek door het aanbieden van sanitair of eetgelegenheid.

De recreatieve functies van het gebied kunnen niet ontstaan zonder de natuurlijke ontwikkelingen. De natuurlijke ontwikkelingen laten het gebied onderscheiden ten opzichte van de

omgeving en zorgen voor exclusiviteit van de recreatieve voorzieningen. Daarnaast dragen de natuurlijke ontwikkelingen bij aan de opgaven die liggen op het vlak van natuur en water. De waterbergingskwaliteit van het gebied versterkt, door het vergroten van de ruimte voor het water, flink. Daarnaast is er, door het vergrootte oppervlakte van water, meer water in het gebied waardoor er meer water tijdens droge periodes in het gebied wordt vastgehouden.

De getijden binnen het Gat van den Ham kunnen worden teruggebracht naar de oorspronkelijke getijden, hierdoor kan de natuur binnen de kreek een grotere rol in het ecologische netwerk gaan spelen.

De kreek ligt op een plek waar meerdere ecologische verbindingen gewenst zijn maar nog niet op het gewenste niveau zijn. De natuurontwikkeling rond de kreek draagt om de ecologische verbindingen op het gewenste niveau te krijgen.

69

A fbeelding 69: M odel k reek

Lagen Ter verduidelijking van het ontwerp worden de onderwerpen per laag uitgelicht. De lagen zijn onderverdeeld in drie groepen, natuur, infrastructuur en programma.

70

A f beelding 70: Lagen

71

A f beelding 71: M odel

Knotwilgen A f be e ldin g 7 2 : N a t u u r lijke z o n e

72

N a t u u r lijk e z on e

De huidige natuurlijke zones rond de Zwaluwse Haven en de Vloedspui blijven gehandhaafd. De natuurlijke zone rond het Gat van den Ham wordt vergroot. Hierbij zijn de vroegere vormen van het gebied rond de kreek aanleiding voor de nieuwe natuurontwikkeling. Bij het terugbrengen van de vroegere vormen van de kreek transformeren de polders Den Bol en De Koekoek weer naar eilanden.

Wilgenbos

B epl anti ng

A f beelding 73: B eplanting

De beplanting in het gebied van het Gat van den Ham zal een belangrijk onderdeel zijn van de beving in het gebied. De beplanting kan bijdragen aan de koppeling tussen de kreek en de Biesbosch. Hierdoor zullen de kenmerkende planten van de Biesbosch ook terug te vinden zijn in het gebied van de kreek.

Bosennatuur. wordpress.com.

(2012, 10 oktober)

De Biesbosch In Mij. (z.j.)

Wikimedia Commons, & Jensbn.

(2006, 13 mei)

A f b e e l d i ng 7 4 : V o o r b e e lde n wilg e n bo s s e n

Wilgen b ossen Wilgen zijn kenmerkend voor de Biesbosch. De Biesbosch staat vooral bekend om veelzijdigheid in soorten wilgen. Sinds mei 2014 zijn er meer van vijftig soorten wilgen in de Biesbosch, dat blijkt uit een onderzoek van Nederlandse en Vlaamse deskundige voor Staatsbosbeheer. Door ook een veelzijdigheid aan wilgen aan te brengen bij het Gat van den Ham ontstaat er een zichtbare gelijkenis. Deze gelijkenis draagt bij aan het versterken van het Biesbosch-karakter bij het Gat van den Ham.

Soerink, L. (z.j.)

ANWB. (z.j.)

Boeykens, J. (2008, 25 februari)

A f beelding 75: V oorbeelden k not wilgen

K n o t wi l ge n De knotwilg is een bekende boom in Nederland, ze maakt door haar herkenbare uiterlijk al heel lang deel uit van het Nederlandse polder- en rivierenlandschap. Zo ook in het zeekleilandschap van Noord-Brabant. De bomen zijn naast het culturele belang een belangrijke boom in de natuurlijke ontwikkeling, veel dieren maken gebruik van de boom als schuilplaats of voedselbron.

73

Waterstand bij: Eb Vloed A f be e ldin g 7 6 : W a t e r s y s t e e m

74

W a t e r sy st e e m

De huidige waterfunctie van het Gat van den Ham als watervoorziening van de omliggende agrarische gebieden kan gehandhaafd blijven. Het complete watersysteem staat via twee gemalen in verbinding met het open water. Hierdoor kan het gehele watersysteem handmatig onder controle worden gehouden.

Nood

Geti j d enw er k i ng

A f beelding 77: Get ijden

De getijdenwerking is een kenmerkende eigenschap van de kreek en van de Biesbosch. Deze getijdenwerking is positief voor de natuurlijke waarde van het gebied. De getijdenwerking wordt bij het Gat van den Ham versterkt. Naast de natuurlijke waarde vergroten de getijden in het gebied de beleving van de Biesbosch in het gebied. Ook het waterbergende oppervlakte wordt hierbij vergroot.

W at erniveau bij eb

75

W aterniveau bij vloed

W aterniveau maximaal A f beelding 78: Get ijdenwerk ing

A f b e e ldin g 7 9 : H o o f do n t s lu it in g e n

76

In f ra st r u c t u u r H o o f d st r u c t u u r

De huidige ontsluitingen van het gebied blijven grotendeels gehandhaafd. Door de natuurontwikkeling veranderen de verbindingen naar de agrarische gebieden van de polder Den Bol. De huidige polder grenst aan de Koekoekweg, door de nieuwe natuur tussen deze weg en de polder is er een nieuwe weg nodig om bij de polder te komen.

A fbeelding 80: Langz aam verk eer netwerk

L angzaam ve r k e e r ne t w e r k

Het langzaam verkeer netwerk binnen de huidige natuur is gericht op het verbinden van de omliggende natuurlijke en cultuurlijke gebieden met elkaar en het nieuwe natuurgebied. Hierbij is er verschil te zien tussen de wandel en de fietspaden. Binnen het natuurlijke gebied is het mogelijk om rondjes te maken.

P a de n Het netwerk van paden door het natuurlijke gebied bestaat uit verschillende categorieĂŤn. De gebruikers en de bijzonderheid van het pad zijn hier de aanleiding van. De hoofdpaden waar ook gefietst mag worden bestaan voornamelijk uit een strook grijs asfalt.

Door de functie als fietsverbinding is een verharde ondergrond gewenst en grijs is een neutrale kleur waardoor het groen van de natuur de hoofdrol blijft spelen. De wandelpaden door de natuur bestaan uit een strook van grijs grind. De themaroute bestaat uit een houten steiger waardoor deze gemakkelijk te herkennen en te lopen is. Daarnaast past het uiterlijk van een vlonder bij het natuurlijke gebied. Door de hoekige vormen, natuurlijke materialen en kleuren past de in de omgeving.

5 meter

A f beelding 82: V aarverbinding

V aarnetw e r k

3 meter

3 meter A f b e e l din g 8 1 : La n g z a a m v e r ke e r p a de n

De huidige aanlegsteigers in het Gat van den Ham en in de haven van Hooge Zwaluwe bieden aanleiding voor een kleinschalige vaarverbinding tussen het dorp en de natuur. De toevoeging van een aanlegsteiger bij het centrumpunt in de natuur biedt de mogelijkheid voor een vaarverbinding tussen Hooge Zwaluwe en het Gat van den Ham. Bij de vaarverbinding is de kleinschaligheid belangrijk voor de natuurontwikkeling.

77

Recreatie gerichte natuur Toegankelijke natuur Topnatuur

78

P ro gr a m m a N a t u u r lijk

A f be e ldin g 8 3 : N a t u u r lijke z o n e s

Binnen de natuurlijke ontwikkelingen ontstaan er verschillende zones. Deze zones zijn onderverdeeld in de mate van toegankelijkheid. De gebieden waar het centrumpunt en de overnachtingsmogelijkheden zijn meer gericht op de toegankelijkheid van de natuur terwijl de gebieden daar verder vanaf vooral gericht zijn op de natuurlijke waarde daarvan.

A f beelding 84: Themarout e

Themaroute

Rondom het eiland Den Bol zal een themaroute te vinden zijn. Deze route verteld met behulp van zeven informatieplekken het verhaal over de ontstaansgeschiedenis van de kreek en de koppeling met de Biesbosch. Op de plekken waar de informatie te vinden is zal telkens op een andere wijze deze informatie gegeven worden.

79 A f beelding 85: Impressie t hemaroute

De themaroute rond het eiland Den Bol staat in het teken van de vroegere en huidige functies van het gebied. De route neemt bezoekers mee in de geschiedenis van het gebied van de kreek, waar bezoekers te zien krijgen hoe het gebied de afgelopen eeuwen is veranderd tot en met de huidige situatie. Het ontstaan van polders, de kreek en de rol van de Biesbosch in het gebied. Naast de geschiedenis worden ook de huidige functies van de kreek op het gebied van water en natuur getoond.

Tijdens het wandelen van de route komen bezoekers langs een zevental plekken waar

informatie te vinden is. Op deze punten wordt de informatie op een afwisselende manier aangeboden. Van een kaart van het gebied tot de gebeurtenissen van het verleden versimpelt naspelen. Door spelenderwijs de vroegere en huidige functies van de kreek te ontdekken ontstaat er een route die voor een breed publiek interessant is.

A f b e e ldin g 8 6 : I n f o r ma t iepunt

De informatie en de verhalen die bij gebeurtenissen horen worden verteld door middel van audiofragmenten.

Deze audiofragmenten zijn bij de informatiepunten te vinden. Daar zitten de fragmenten verwerkt in de objecten en worden afgespeeld op het moment dat er een pasje tegenaan gehouden wordt.

80

S it u a t ie v oo r d e vl oed De route over de vroegere en huidige functies van de kreek begint bij de ontstaansgeschiedenis van het gebied. Het ontstaan van de Groote Waard, de grootte van de polder en de manier waarop er in de polder gewerkt werd. Op de tafel is een kaart te zien van de oude polder met de huidige plaatsen, hierdoor is het in te schatten waar de vroegere polder geweest moet zijn.

Dit landschap is te herkennen bij de Biesbosch, de Biesbosch kent ook haar oorsprong tijdens de vloed.

Het informatiepunt is gelegen op de dijk, het weidse uitzicht helpt bij het inschatten hoe groots de vloed moet zijn geweest.

Door aan te geven waar de randen het overstroomde gebied zijn geweest, zoals Dordrecht, Geertruidenberg en Hooge Zwaluwe, worden de afmetingen van het overstroomde gebied zichtbaar.

O v e rstro m in g Door de turf- en zoutwinning in de polder daalde de grondstand steeds verder. De Groote Waard werd hierdoor steeds minder betrouwbaar en had te kampen met meerdere storm- en riviervloeden. Tijdens de Sint-Elisabethsvloed van 1421 ging het mis. De ringdijk brak op de plek waar nu het Hollands Diep zich bevindt. De gehele polder stroomde vol en er ontstond een groots wateroppervlak.

Bij het informatiepunt is een tafel te vinden waar deze overstroming nagespeeld kan worden. Door water op de tafel te pompen stijgt het waterniveau als tijdens de Sint-Elisabethvloed. Door kleine hoogteverschillen op de tafel te realiseren stroomt het water op dezelfde manier het gebied in. De grootte en kracht van de overstroming wordt, door een ondergrond kaart van dit moment toe te voegen, inzichtelijk gemaakt.

Spl i t si n g v a n de Bi e s bo s ch Het Gat van den Ham was voor de dijk rond de Amer het zuidelijke deel van de Biesbosch. Daarbij creĂŤerde het Gat van den Ham een eiland tussen de kreek en de Amer. Bij de aanleg van de dijk langs de Amer is het Gat van den Ham grotendeels gescheiden van de Biesbosch.

De natuurontwikkeling bleef door het getijdenverschil gelijk. De oppervlakte aan water daalde echter flink.

Op de tafel wordt ingegaan op de veranderingen in het gebied van het Gat van den Ham. De transformatie van een breed water met natuurlijke getijden naar een gecontroleerde, kleine kreek, en de vaarverbinding van de haven van Hooge Zwaluwe met het open water.

S it u a t ie n a d e vl oed De overstroming tijdens de SintElisabethvloed heeft grote gevolgen voor het gebied gehad. Na de overstroming ontstond een landschap met vele natuurgebieden en grootse waterpartijen.

St e e ds m e e r i n po l de r i n ge n De ruimte die het Gat van den Ham na de afsplitsing van de Biesbosch in beslag nam werd door inpolderingen steeds kleiner.

Bij de aanleg van de eerste polders in het gebied van de kreek ontstonden er eilanden omringt door de kreek. Zo ook de polder Den Bol en de Koekoek. Later werden de kleine natuurlijke gebieden ook ingepolderd, ook het deel waar het

informatiepunt zich bevindt.

De manier waarop dit gebied van de kreek werd ingepolderd is op de tafel na te spelen. Door de ruimte volledig te vullen met water, deels af te dammen en het water weg te laten stromen ontstaan er droge gebieden geschikt voor landbouw.

W a te rf u nc tie De kreek werd na de afscheiding van de Biesbosch steeds belangrijker in de waterhuishouding van de agrarische gebieden rond de kreek. Door inpolderingen kwamen er steeds meer agrarische gebieden bij. Door het water vast te houden tijdens droge periodes en af te voeren tijdens natte periodes is de kreek belangrijk in de waterhuishouding van de agrarische gebieden.

Het vasthouden en afvoeren van water is bij het informatiepunt na te spelen. Door water op de tafel door te laten stromen, of juist tegen te houden wordt de werking het watersysteem inzichtelijk.

N atu u rontw ikke ling Na periodes van inpolderen ontstaat er nu steeds meer ruimte voor natuur. Ook de plek waar het informatiepunt zich bevindt is tientallen jaren agrarisch gebied geweest.

Bij het informatiepunt wordt het gebied tijdens de agrarische gronden vergeleken met de huidige vormen.

Er wordt daarbij een beeld geschetst van het proces wat nodig is om de agrarische gebieden te transformeren naar natuurlijke gebieden. Zoals het aanbrengen van dijken, graven van geulen en aanplanten van beplanting.

81

A f beelding 87: Informat iepunt en themaroute

Voornaamelijke in de natuurlijke zones van het gebied rond de kreek is er ruimte voor het plaatsen van vakantiewoningen.

Deze plekken zijn door de natuurontwikkeling uniek voor vakantieverblijven. De gebieden waar toegankelijke natuur te vinden is bieden verschillende plaatsen voor vakantiewoningen.

Met de bosschages, waterpartijen en getijdengebieden zijn er drie verschillende locaties binnen het natuurlijke gebied waar vakantieverblijven kunnen staan.

Boerderijlodges Hutten Vakantiewoningen Centrumpunt

82

A f be e ldin g 8 8 : B e bo u win g

B e bou win g

In het huidige gebied en op de vroegere poldereilanden was geen tot enkele bebouwing aanwezig. Deze eigenschap past bij de natuurlijke en serene uitstraling van het gewenste gebied.

Binnen het gebied is verschillende bebouwing toegevoegd.

Het centrumpunt is gelegen op de plaats waar een van de weinige vroegere bebouwing van het gebied zich bevond.

Deze plek is centraal in het gebied gelegen en op de rand van natuurontwikkeling en polder.

Door het Parkschap NP de Biesbosch wordt er gestreefd naar meerdaagse bezoeken in de Biesbosch. Hiervoor wordt er gezocht naar exclusieve overnachtingsmogelijkheden. Door de hoge natuurlijke waarde van het NP de Biesbosch zelf is de toegankelijke natuur van het Gat van den Ham uiterst geschikt als locatie voor exclusieve verblijfsplekken.

De verschillende locaties zorgen voor een verscheidenheid in het aanbod. Naast de locaties kunnen de vakantieverblijven ook van elkaar verschillen. De verschillen zijn vooral in de voorzieningen die in de verblijven te vinden zijn. De meest natuurlijke manier om te overnachten is in een hut zonder veel voorzieningen. Deze hutten zijn te vinden in alle drie de locaties, in het getijdengebied en op het water betekent dit dat de hut op een verhoging moet staan. De drie locaties kunnen naast door de hutten ook door vakantiewoningen met voorzieningen gebruikt worden. Door de speciale locaties midden in de natuur is ook hier de natuurbeleving groot, daarnaast nodigen deze huizen uit tot een langer verblijf ten opzichte van de hutten, die vooral geschikt zijn voor verblijven van enkele dagen.

Op de rand van het natuurlijke gebied en de polder Den Bol ontstaan ook mogelijkheden voor verblijfsplaatsen. De combinatie tussen de ruige natuur rondom de kreek en de rust en ruimte die te vinden is in de polder zorgt voor een prettig verblijfslocatie. Een passende vorm van vakantieverblijven in het agrarische uiterlijk van de polder zijn boerderijlodges. Naast het passende uiterlijk van de boerderijlodges wordt er een ander type vakantieverblijf toegevoegd. De mogelijkheid ontstaat om ook met groepen naar het gebied te komen.

Ristorante Porto Maurizio. (2015)

Bouwbedrijf van de Poll. (z.j.)

Aannemersbedrijf F C Janssen.. (2015)

Pronk, R. (2013, 16 april)

A f b e e ldin g 8 9 : V o o r b e e ld c e n t r u mpu n t

Breetveld, B. (2011, 24 april)

Belvilla. (z.j.)

Biesbosch Evenementen. (z.j.)

A f b e e l d i ng 9 1 : V o o r be e ld b o e r de r ijlo dg e s

De Biesbosch In Mij. (2015, 14 mei)

APEcolodges. (2013, 2 april)

A fbeelding 90: V oorbeeld hut

Natuurhuisje.nl. (z.j.)

Nationaal Park De Biesbosch. (2016, 30 mei) A f beelding 92:

Oozo.nl. (2014, 3 oktober) V oorbeeld vak antiewoning

83

A f be e lding 94: V ogelk ijk hut

Horeca

A f beelding 95: V ogelk ijk scherm

Zitplek Vogelspotplek Visplek

84

Speelplaats

A ct i v it e it e n

A f b e e ldin g 9 3 : A c t iv it e it e n

In het gebied van de kreek zullen verschillende recreatieve activiteiten te vinden zijn. Deze zijn gericht op de natuurlijke uitstraling en de rust van het gebied. De activiteiten zullen bestaan uit het ontspannen, spelen en ontdekken van en in de natuur. Deze activiteiten zijn passend bij de wensen van de leefstijlgroepen en doelgroepen die de gemeente aantrekt.

V oge l s p ot p l e k k e n

De natuurlijke waarde van de kreek brengt verschillende flora en fauna met zich mee.

In het huidige Gat van den Ham zijn al diverse vogels te vinden. Door dichter bij deze vogels te kunnen komen wordt de natuurbeleving groter. Hierbij mogen de beesten geen last hebben van recreanten.

Vogelschermen en vogelkijkhutten zorgen ervoor dat de beesten geen last hebben van de kijken de recreanten. Deze objecten zijn op meerdere plekken in het gebied te vinden.

A f b e e l d i n g 9 6 : Zit ple k

Z i t e n v e r b lijfsp lekken

De grotere zones met natuur hebben als eigenschap dat er complete rust te vinden is. Naar deze rust zijn verschillende recreanten op zoek. Door plekken in deze natuurlijke omgevingen te creĂŤren waar recreanten kunnen verblijven en de rust van de natuur beleven. Door de zitobjecten van natuurlijke materialen te maken passen de objecten in de omgeving, waardoor de natuur de volledige aandacht van de bezoeker blijft trekken.

A f be e ldin g 9 7 : S p e e lplaats

Speel pl aat sen

Binnen de natuurlijke gebieden zijn plekken met speelvoorzieningen. De speeltoestellen die op deze plekken te vinden zijn maken gebruik van de getijden van het water.

Door de getijden staan sommige delen van de speelplekken onder water. Bij de getijdengebieden zijn kabelbanen en stapstenen te vinden, hierbij worden de getijden zichtbaar.

A fbeelding 98: V isplek

Visplekken

Het Gat van den Ham staat bekend als water waar graag gevist wordt. Het vergroten van het wateroppervlak met daarbij de aanleg natuurlijke oevers maakt het gebied geschikter voor de huidige vissoorten. De visplekken in het Gat van den Ham bestaan uit houten steigers tegen de waterrand aan. Door het natuurlijke uiterlijk van de houten materialen past de steiger in het gebied van de kreek.

85

Fasering

A f beelding 99: Fasering 1

86

In de loop der jaren heeft het Gat van den Ham vele verschillende vormen gehad. (Topotijdreis, 2015) Daarin is ook de oppervlakte die de kreek tot haar beschikking had flink veranderd. De laatste tientallen jaren is de oppervlakte met natuurlijke invullingen zo goed als gelijk gebleven. Door de veranderende vormen van het Gat van den Ham zijn er vele dijken in het gebied aangelegd en ook weer afgebroken.

Sommige delen van oude dijken bestaan nog, deze plekken herinneren nog aan de oude vorm van de kreek. De dijk ten zuiden van het gebied bestaat nog is zijn geheel. Deze dijk had ten tijden voor de dijk langs de Amer een belangrijke functie als bescherming van het achterliggende land, nu is deze functie overgenomen door de dijk langs de Amer. Omdat de dijk langs de Amer de beschermde functie overnam waren ook de dijken direct langs het water van het Gat van den Ham niet meer nodig.

De getijden van het Gat van den Ham waren daarnaast vanaf dat moment ook gecontroleerd. Van deze dijken is op kleine stukjes na vrijwel niets meer te herkennen in het landschap.

87

A f beelding 100: Huidige sit uat ie

A f beelding 101: Fasering 2

88

Fase 1 De belangrijkste ingreep die nodig is om het water terug te laten keren op de vroegere locatie is het aanleggen van dijken rond het gebied. Door de gecontroleerde waterstanden kunnen deze dijken dezelfde afmetingen aannemen als de dijken langs de Zwaluwse Haven, drie meter hoog. De kleine delen van de oude dijken die nog bestaan kunnen worden hergebruikt tijdens de aanleg van nieuwe dijken.

Op het moment dat de dijken rond het nieuwe natuurlijke gebied gereed zijn kan de huidige dijk in het Gat van den Ham worden doorgebroken. Vanaf dat moment laat de kreek het omliggende landschap onderscheiden in de gemeente. Het wateroppervlak en de natuurontwikkeling laten het Biesbosch-karakter van het Gat van den Ham langzaam steeds sterker worden.

89

A f beelding 102: Fase 1

A f beelding 103: Fasering 3

90

D ro o m b e e ld

Net als bij de eerste fase is ook hier het aanleggen van de dijken rond het te realiseren natuurlijke gebied de eerste stap.

Op het moment dat de dijken gereed zijn kunnen de dijken op drie verschillende plekken doorgebroken worden zodat het water het nieuwe natuurlijke gebied kan bereiken. Er ontstaat een netwerk van wateren waarbinnen verschillende eilanden ontstaan.

De kreek Vloedspui wordt bij het transformeren van het gebied doorgetrokken naar de Zwaluwse Haven.

Hierbij ontstaat er een groot agrarisch eiland tussen de Haven en de Vloedspui.

Bij de verbinding tussen het Vloedspui en het Gat van den Ham ontstaat er een langgerekt eiland.

Het eiland Den Bol wordt steeds meer recreatief gericht. Het agrarische uiterlijk van het gebied blijft daarbij behouden.

Het agrarische uiterlijk van de eilanden versterkt het Biesbosch-karakter van het gehele kreekgebied. De recreatieve functies die in het agrarische uiterlijk passen zijn bijvoorbeeld een kinderboerderij, hondenlosloopweilanden en plaats voor streekproducten. Door de ruimte voor recreatie op het eiland van Den Bol kan er een steeds breder publiek aangetrokken worden in het gebied van de kreek.

91

A fbeelding 104: Droombeeld

92

Afbeel di ng 1 0 5 : Ec ol og i sc h e v e r b i n d i n g e n

A f be e ldin g 1 0 6 : N a t u u r lijke z o nes

A f beelding 107: Langz aam verk eer net werk

Het gebied rond het Gat van den Ham is terug in haar vroegere vormen en daarmee zijn er meerdere kreken met natuurlijke zones rond agrarische gebieden ontstaan. De kreek gaat door de vergrote natuurlijke oppervlakte een grotere rol spelen in het landschap, daarmee laat de kreek het gebied meer onderscheiden in de gemeente. Het gebied krijgt daarbij steeds meer Biesbosch-karakter. De kreken met natuurlijke zones doorsnijden de agrarische gebieden steeds meer.

deze zones zijn in het gebied terug te vinden als toegankelijke natuur. Door de breedte van de natuurlijke zone is het mogelijk om een combinatie te maken van natuurlijke en recreatieve functies.

gebied van de kreek gewandeld kunnen worden nemen toe. Vanuit de omliggende gebieden lopen wandelaars ook eerder het gebied met het Biesbosch-karakter in.

De natuurlijke zones bevinden zich op de plekken waar opgaves liggen om de ecologische verbindingen te versterken,

De zones met toegankelijke natuur van de deels nieuw te ontwikkelen kreekarmen lenen zich voor meerdere functies. Het langzaam verkeer netwerk wordt door de zones versterkt door de directere verbindingen naar de natuurontwikkeling van het Gat van den Ham. De nieuwe routes versterken ook de veelzijdigheid van het wandel- en fietsnetwerk in de gemeente. De afstanden die door het

Naast de routes voor langzaam verkeer kunnen de kreken bij de aanleg van de krekenarmen beter benut worden voor kleinschalige vaarverbindingen. Bij de aanleg van het complete netwerk van kreken ontstaan er meerdere mogelijkheden om te varen. De haven van Hooge Zwaluwe kan een grotere rol gaan spelen in dit vaarnetwerk. Door een verbinding tussen het Gat van den Ham en Drimmelen te creĂŤren kunnen

Af b e e l d i n g 1 0 8 : Va a r v e r b i n d in g e n

de drie waterpoorten van de gemeente met elkaar verbonden worden met een kleinschalige vaarverbinding. De haven van Hooge Zwaluwe wordt daarmee ook verbonden met de drie waterpoorten.

De verbinding zorgt voor gemakkelijke mogelijkheden voor recreanten om de drie waterpoorten, en daarmee de drie verschillende recreatieve vlakken, water, cultuur en natuur, van de gemeente te bezoeken.

De nieuw aan te leggen kreken bezitten ook mogelijkheden voor nieuwe functies.

Wonen en werken in het gebied van de kreek wordt mogelijk op het moment

A f be e ldin g 1 0 9 : A c t iv iteit en

dat de natuurlijke zone daar breed genoeg voor is. Bij de verlenging van het Vloedspui komt de kreek bijna in de huidige bebouwde kom van Hooge Zwaluwe en raakt de natuurlijke zone de doorgaande weg Ruivelkavelingsweg. De ruimte die de natuurontwikkeling rond de kreek op die plek heeft maakt het mogelijk om hier woningen en kleine werkplekken te creĂŤren. Het Biesbosch-karakter, de getijden en de rust maken de locatie uniek.

A fbeelding 110: Programma

93

Afsluiting 94

1. C o n c lu sie 2. A a n b e v e lin g en 3. L i t e r a t u u r lij st

96 98 101

95

A f beelding 111: Gat van den Ham na t ransformat ie

Conclusie Beantwoording van de hoofdvraag; Hoe kan de kreek binnen de gemeente Drimmelen een bijdrage leveren aan het recreatieve en toeristische netwerk, waarbij de huidige functies van de kreek blijven bestaan of worden versterkt?

96

De kreek kan van toegevoegde waarde zijn in het toch al sterke toeristische en recreatieve netwerk van de gemeente.

De verscheidenheid in de gemeente op het gebied van landschap, natuur, cultuur en activiteiten kan met behulp van een transformatie bij de kreek worden versterkt.

De kreek kan op meerdere manieren een impuls geven aan het toeristische en recreatieve netwerk.

Landschap Op landschappelijk gebied is de gemeente Drimmelen erg divers, de drie zichtbaar verschillende landschappen maken samen met de bijzondere plekken de gemeente divers. De verscheidenheid maakt het landschap aantrekkelijk en speelt daardoor een grote rol in het recreatieve netwerk.

Het krekengebied heeft op dit moment maar een kleine rol in dit netwerk, de kreek is niet goed te herkennen en maar op een enkele plaats te beleven waardoor het gebied niet onderscheidend is. De transformatie van de kreek laat

de kreek een grotere rol spelen in het recreatieve netwerk, de verscheidenheid van landschap vergroot waardoor de gemeente aantrekkelijker wordt om in te recreĂŤren.

Biesbosch De gemeente Drimmelen is gelegen aan de Biesbosch, echter moet de rivier de Amer overgestoken worden om de Biesbosch te kunnen beleven. Deze oversteek wordt vaak als hindernis ervaren.

De hindernis naar de Biesbosch wordt bij de transformatie van de kreek gezien als kans. De kreek is een onderdeel van de Biesbosch, met het versterken van het Biesbosch-karakter in het gebied van de kreek wordt het mogelijk om de Biesbosch te beleven zonder de Amer te hoeven oversteken. Voor recreanten vanuit de gemeente wordt het gemakkelijker om de Biesbosch te beleven. Daarnaast zullen recreanten, door de ligging van het gebied tussen meerdere voorzieningen en ondernemers in, de ondernemingen van de gemeente eerder vinden.

Activiteiten De gemeente kent een divers aanbod van recreatieve activiteiten. De natuur-, cultuur- en waterrecreatie maken de diversiteit van de gemeente waarmee er meerdere leefstijl- en doelgroepen

worden aangetrokken. Deze leefstijl- en doelgroepen zijn voornamelijk op zoek naar de gezelligheid, ontspanning en genot wat het gebied te bieden heeft. De gezochte vormen van recreatie passen bij de trend naar meer natuurgerichte activiteiten.

De transformatie van de kreek zorgt voor meer ruimte waar natuurgerichte activiteiten kunnen plaatsvinden. Het aanbod van recreatieve activiteiten van de gemeente wordt hierdoor verbreed en kansen ontstaan om meerdere leefstijl- en doelgroepen aan te trekken.

Overnachtingen Het aanbod verblijfsplekken in de gemeente kan in het gebied van de kreek worden verbreedt. De natuurontwikkeling langs de kreek bezit de kans om exclusieve vakantiewoningen te creĂŤren. Het Parkschap NP de Biesbosch streeft naar de Biesbosch als meerdaags bezoek, hierbij zijn exclusieve overnachtingsmogelijkheden gewenst. De vakantiewoningen in de natuurlijke zones van de kreek dragen bij aan het mogelijk maken van het meerdaagse bezoek van de Biesbosch en maken de beleving van de Biesbosch natuur bij de kreek compleet.

Huidige functie Het vergroten van de natuurlijke zones rond het Gat van den Ham zorgt, naast het versterken van het recreatieve netwerk, voor het versterken van de huidige functies van de kreek. Het waterbergend oppervlak en de capaciteit om water vast te houden worden bij het verruimen van de ruimte voor het water vergroot. Ook de natuurlijke verbindingszones worden bij de transformatie van de kreek versterkt. De natuurlijke ontwikkelingen vinden plaats waar de plekken waar de ecologische verbindingen, volgens het waterschap, nog niet op het gewenste niveau zijn.

Kreken in de regio De verschillende vroegere en huidige functies van de kreken in de regio maken de kansen voor de kreken verschillen van elkaar. De verschillende kansen zorgen voor een versterking van het toeristische en recreatieve netwerk van de regio Steenbergen, Moerdijk en Drimmelen. Het aanbod van activiteiten wordt met behulp van transformaties bij de kreken verbreedt.

Door het bredere aanbod van activiteiten kan de regio meerdere recreanten aantrekken en zo haar status als toeristisch en recreatief gebied versterken.

A f be e ldin g 1 1 2 : T r a n s f o r ma t ie in de g e m eente

97

Aanbevelingen V e rs c h e id e n heid v an h et la n dschap

Zoals eerder gebleken bestaan er in de gemeente Drimmelen meerdere, diverse landschappen. De verschillen zijn zowel zichtbaar, in de vorm van weidse uitzichten of natuurlijke vormen, als onzichtbaar, in de vorm van verschillende grondsoorten of ontstaansgeschiedenissen. De diversiteit van het landschap zo dicht bij elkaar biedt mogelijkheden om het recreatieve netwerk verder te versterken. Bijvoorbeeld door het creĂŤren van plekken in de verschillende landschappen waar ingegaan wordt op de onderscheidende factoren van dat gebied. Daarnaast maakt een grootse diversiteit van het landschap, het landschap aantrekkelijk om door te wandelen of fietsen.

98

B i esbosch ge m e e nt e

De ligging van de gemeente aan het Nationaal Park de Biesbosch onderscheid de gemeente op het toeristische en recreatieve vlak.

De rivier de Amer geldt hierbij als hindernis om in het Nationaal Park te komen. Gezien de onderscheidende factor van de Biesbosch en de hindernis ernaartoe zou de toevoeging van een nieuw stuk Biesbosch in de gemeente de belevingswaarde verhogen. Door het toegevoegde stuk Biesbosch wordt de aantrekkelijkheid en de onderscheidenheid van het gebied voor de toerist en recreant verhoogt.

99

A f beelding 114: Gat van den Ham

100

Afbeel di n g 114: Gat v a n d e n H a m

Literatuurlijst Afstandmeten.nl

(2016) Afstandmeten.nl http://www.afstandmeten.nl/. Geraadpleegd op 15-03-16

Arens, E.

(augustus 2012) Kreken als motor van de Watermachine “Krekenvisie“ http://www.brabantsedelta.nl/binaries/content/assets/wsbd---website/algemeen/beleid/ krekenversie-waterschap-brabantse-delta.pdf. Geraadpleegd op 07-03-16

Ahrens, H.

(2015) Landschappen - Geologie Van Nederland. http://www.geologievannederland.nl/ landschap/landschappen. Geraadpleegd op 14-03-16

Berg,V. van den & Santbergen,L.

(2015) Waterbeheerplan 2016-2021 Grenzeloos verbindend http://www.brabantsedelta.nl/binaries/content/assets/wsbd---website/algemeen/beleid/ waterbeheerplan-2016-2021.pdf. Geraadpleegd op 14-03-16

Biesbosch.nu

(2016) Historie http://www.biesbosch.nu/historiepagina.php?code=4. Geraadpleegd op 14-03-16

Bing

(2016) Bing Kaarten http://www.bing.com/maps/. Geraadpleegd op 09.03.16

Bureau Noordwaard Rotterdam

(2006) Ontwerpvisie ontpoldering Noordwaard http://www.google.nl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwizn_7yxOXLA hXDHw8KHaWNDi8QFggjMAA&url=http%3A%2F%2Fbiesboschbevers.nl%2F%3Fmedia_dl%3D1192& usg=AFQjCNHMhxFxji-wXwPisxWKcr6po8Ordw&bvm=bv.117868183,d.ZWU. Geraadpleegd op 2303-16

Compendium voor de Leefomgeving

(2012) Openheid Landschap steeds beter in kaart gebracht http://www.wageningenur.nl/nl/show/Openheid-landschap-steeds-beter-in-kaart-gebracht.htm.

Geraadpleegd op 23-03-16

Ecomare

(2015) Landbouw en veeteelt http://www.ecomare.nl/ecomare-encyclopedie/mens-en-milieu/landbouw-en-veeteelt/.

Geraadpleegd op 02.05.16

101

Erfgoed Leiden & Blaeu,J,

(1658) Seste deel van de Nieuwe Atlas oft Tooneel des Aerdijcx https://www.erfgoedleiden.nl/schatkamer/bladeren-door-blaeu/bekijk-de-atlas-blaeu.

Geraadpleegd op 24.05.16

Gemeente Amersfoort

(2016) Waterrijk – Over de Laak http://www.overdelaak.nl/Ontwikkelingsvisie/waterrijk/default.aspx. Geraadpleegd op 25.05.16

Gemeente Drimmelen

(februari 2014) Gemeente Drimmelen Structuurvisie 2033 http://www.drimmelen.nl/document. php?m=3&fileid=19311&f=8e3cce4f46cf04fc013135e314ed6c29&attachment=1&c=17895.

Geraadpleegd op 23.05.16

Gemeente Drimmelen

(2016) Voortuin van de Biesbosch http://www.drimmelen.nl/recreeren/voortuin-van-de-biesbosch_3393/.

Geraadpleegd op 14-03-16

Google Maps

(2016) Google Maps https://www.google.nl/maps. Geraadpleegd op 07-03-16

Graaf, H. van de

(2005) Nieuwsbrief februari 2005 http://www.biesbosch.nu/magazine/0205/artikel02_05fint.htm. Geraadpleegd op 21-03-16

Hollants, D.

(juni 2014) Waterpoort Op weg naar recreatief Moerdijk Zevenbergen, Gemeente Moerdijk

Hooff, W. van & Versteegen, S.

(november 2013) Beleidsplan Vrijetijdseconomie Gemeente Drimmelen 2014-2018. https://secure.drimmelen.nl/document. php?m=9&fileid=27766&f=5e6decfed4b1608ba8e397d731457d29&attachment=1&c=26221.

Geraadpleegd op 18.05.16

102

IsGeschiedenis

(2015) De Sint-Elisabethvloed van 1421 http://www.isgeschiedenis.nl/toen/november/de-sint-elisabethsvloed-van-1421/. Geraadpleegd op 02.05.16

Kadaster

(2015) Topotijdreis.nl http://www.topotijdreis.nl/. Geraadpleegd op 14-03-16

Karperwereld

(2016) Carpboard http://karperwereld.nl/board/search.php?keywords=gat+van+ham&terms=all&author=& sc=1&sf=all&sk=t&sd=d&sr=posts&st=0&ch=1000&t=0&submit=Zoeken. Geraadpleegd op 27.05.16

KE HSV De Zeebaars

(2016) HSV De Zeebaart http://www.hsvdezeebaars.nl/index.php/vissoorten/fint-en-elft. Geraadpleegd op 21-03-16

Kennispunt Oost

(juni 2012a) Inzicht in de doelgroep Rustig Groen https://www.marketingoost.nl/dls/25. Geraadpleegd op 20.05.16

Kennispunt Oost

(juni 2012b) Inzicht in de doelgroep Gezellig Lime https://www.marketingoost.nl/dls/28. Geraadpleegd op 20.05.16

Kennispunt Oost

(juni 2012c) Inzicht in de doelgroep Uitbundig Geel https://www.marketingoost.nl/dls/24. Geraadpleegd op 20.05.16

De Koekoek Drimmelen

(2016) Geschiedenis http://www.dekoekoekdrimmelen.nl/geschiedenis.html. Geraadpleegd op 14-03-16

Leenders, K.A.H.W.

(1999) Landschapsgeschiedenis van de Hoekse Waard http://users.bart.nl/~leenders/txt/hoeksew1.html . Geraadpleegd op 02.05.16

Meeuwsen, H.A.M.

(2015) Land- en tuinbouw: ruimtelijke spreiding, grondgebruik en aantal bedrijven, 1980-2014 http://www.compendiumvoordeleefomgeving.nl/indicatoren/nl2119-Agrarisch-grondgebruik. html?i=11-61. Geraadpleegd op 23-03-16

103

Nationaal Park De Biesbosch

(2016) Nationaal Park http://np-debiesbosch.nl/de-biesbosch/nationaal-park/. Geraadpleegd op 14-03-16

Noort, J. van den

(2007) Anno 1843: Statistiek Tableau, Polder No. 126-130 http://www.jvdn.nl/pages/BrD/1843/126-130.html#ST126-130. Geraadpleegd op 25.05.16

Parkschap Nationaal Park De Biesbosch

(z.j.) Toekomstvisie Biesbosch 2021, Beleefbare topnatuur http://www.biesboschfederatie.nl/Ingekomen%20Post/TOEKOMSTVISIE_BIESBOSCH_2021-DEF. pdf. Geraadpleegd op 30.03.16

Portaal Natuur en Landschap

(2015) N10.01 Nat schraalland http://www.portaalnatuurenlandschap.nl/themas/overzicht-typen-natuur-enlandschap/natuurtypen/n10-vochtige-schraalgraslanden/n10-01-nat-schraalland/.

Geraadpleegd op 09-03-16

Provincie Noord-Brabant

(2010) Structuurvisie ruimtelijke ordening http://ro.brabant.nl/00EDC02B-3FB3-471F-9769-5B293225962D/b_NL.IMRO.9930.sv20100003_I.A.2.2.4.html Geraadpleegd op 16-03-16

Route.nl

(2016) Route.nl https://www.route.nl/. Geraadpleegd op 07-03-16

Staatsbosbeheer

(2015) Biesbosch http://www.staatsbosbeheer.nl/natuurgebieden/biesbosch. Geraadpleegd op 23-03-16

Stichting Biesbosch

(2016) Beleef de natuur in Natuurlijk Biesbosch http://www.natuurlijkbiesbosch.nl/producten. Geraadpleegd op 25.05.16

Sportvisserij Nederland

(2016) Zwemwater: Vind een zwemplek http://www.zwemwater.nl/. Geraadpleegd op 21-03-16

104

Voortuinvandebiesbosch.nl

(2016) Voortuin van de Biesbosch http://www.voortuinvandebiesbosch.nl/. Geraadpleegd op 07-03-16

Waterschap Brabantse Delta

(2014) Keur waterschap Brabantse Delta http://www.brabantsedelta.nl/cvdr/272663_4/Keur+waterschap+Brabantse+Delta.html .

Geraadpleegd op 07-03-16

Zwemwater

(2016) VISplanner.nl | Sportvisserij Nederland http://www.visplanner.nl/. Geraadpleegd op 23-03-16

105

Afbeeldingen Afbeelding 89 bladzijde 83 Aannemersbedrijf F C Janssen Afbeelding 75 bladzijde 73 ANWB Afbeelding 90 bladzijde 83 APEcolodges

106

Afbeelding 91 bladzijde 83 Belvilla Afbeelding 91 bladzijde 83 Biesbosch Evenementen.

Afbeelding 75 bladzijde 73 Boeykens, J. Afbeelding 74 bladzijde 73 Bosennatuur.wordpress.com Afbeelding 89 bladzijde 83 Bouwbedrijf van de Poll Afbeelding 91 bladzijde 83 Breetveld, B. Afbeelding 74 bladzijde 73 De Biesbosch In Mij

(2015). langgevel boerderij Janssen voor restauratie. [Foto]. Geraadpleegd van http:// aannemersbedrijffcjanssen.nl/wp-content/uploads/2016/01/100_0472.jpg (z.j.). TOP Rhoonse Grienden [Foto]. Geraadpleegd van http://www.anwb.nl/landvananwb/ images/Uitjes/thumb_620x349_155742.jpg (2013, 2 april). Observatiehut 1200 [Foto]. Geraadpleegd van http://apecolodges.be/images/ observatiehut/observatiehut-1.jpg (z.j.). Boerderij Den Hout, Exterieur vakantiehuis (zomer) [Foto]. Geraadpleegd van https://www. belvilla.nl/vakantiehuizen/den-hout-16-personen-NL-6601-01 (z.j.). fotos nikon foto toestel 131 [Foto]. Geraadpleegd van http://www.biesboschevenementen. nl/upload/images/fotos%20nikon%20foto%20toestel%20131.JPG (2008, 25 februari). Dreef met knotwilgen (te Oostkerke) te DAMME [Foto]. Geraadpleegd van http://www.belgiumview.com/foto/smvote/0005205aa.jpg (2012, 10 oktober). Schietwilg Salix Alba [Foto]. Geraadpleegd van https://bosennatuur.wordpress. com/loofbomen/de-wilgen-van-de-waterkanten/schietwilg-salix-alba/wilgen-struweel-de-grijzebimen-is-de-witte-wilg/ (z.j.). Langevel-Boerderij Best [Foto]. Geraadpleegd van http://bouwbedrijfvandepoll.nl/wpcontent/uploads/2015/10/DSC_0353.jpg (2011, 24 april). De Amaliahoeve [Foto]. Geraadpleegd van http://www.fotosloep.nl/wp-content/ uploads/2015/02/04-24-biesbosch-fotoworkshop-10.jpg (z.j.). Water en wilgen, de Biesbosch in optima forma [Foto]. Geraadpleegd van http:// debiesboschinmij.nl/wp-content/uploads/2014/05/Biesbosch-01.jpg

Afbeelding 90 bladzijde 83 De Biesbosch In Mij Afbeelding 26 bladzijde 31 Dorst, M. C. J. van Afbeelding 26 bladzijde 31 HISWA Vakantievaren Nederland Afbeelding 26 bladzijde 31 Kreuger, M. Afbeelding 92 bladzijde 83 Nationaal Park De Biesbosch Afbeelding 92 bladzijde 83 Natuurhuisje.nl Afbeelding 92 bladzijde 83 Oozo.nl Afbeelding 90 bladzijde 83 Pronk, R. Afbeelding 89 bladzijde 83 Ristorante Porto Maurizio Afbeelding 75 bladzijde 73 Soerink, L.

(z.j.). Biesbosch Hut 2 Klein [Foto]. Geraadpleegd van http://debiesboschinmij.nl/inzending/ bij-een-bezoek-aan-de-biesbosch-waren-wij-onder-de-indruk-van-hoe-mensen-toen-leefde-enwerkten/ (2013, 7 maart). Halsters laag [Foto]. Geraadpleegd van http://zoom.nl/foto/landschap/halsterslaag.2010151.html?object=user&object_id=118633 (2014, 26 februari). De Biesbosch [Foto]. Geraadpleegd van http://www.bootsurlaubholland.de/ previews/2012/5/25/media_41_16125_w1200_fit.jpg (2016, 8 april). Keenesluis en Sluishaven [Foto]. Geraadpleegd van https://pbs.twimg.com/media/ Cfhm_uiXEAA5imj.jpg (2016, 30 mei). Griendkeet [Foto]. Geraadpleegd van http://np-debiesbosch.nl/wp-content/ uploads/bfi_thumb/deff70a2-7627-492f-8a2f-5e9c9754cd58-mrnghdnua2i4vzrjovi5l6zvrvsbyfx6v2zf5 eyfjw.jpg (z.j.). Natuurhuisje in Werkendam [Foto]. Geraadpleegd van https://img.natuurhuisje.nl/ photo/24491/760x450/24491___3_9651397732410.jpeg (2014, 3 oktober). Woning Biesbosch 0 Drimmelen [Foto]. Geraadpleegd van http://www.oozo.nl/ woningen/drimmelen/drimmelen/verspreide-huizen-biesbosch/woning/477344/woning-biesbosch0-drimmelen (2013, 16 april). Da’s nou Drenthe [Foto]. Geraadpleegd van https://riawandelt.files.wordpress. com/2010/05/56dc5960e9.jpg (2015). Vakantiewoning de Leisterbes [Foto]. Geraadpleegd van http://www.portomaurizio.nl/wpcontent/uploads/2015/06/Leisterbes.jpg (z.j.). Weide met knotwilgen [Foto]. Geraadpleegd van https://vildaphoto.net/photo/52686

107

Afbeelding 89 bladzijde 83 Straaten, J. van der, & Saxifraga Afbeelding 26 bladzijde 31 Supertrips

108

(2016, 8 april). Moerdijk [Foto]. Geraadpleegd van http://www.freenatureimages.eu/ Landscapes%20Geographical/the%20Netherlands/Noord-Brabant/Moerdijk/NL,%20NoordBrabant,%20Moerdijk,%20Tonnekreek%207,%20Saxifraga-Jan%20van%20der%20Straaten.jpg (z.j.). Akkermans leisure & golf [Foto]. Geraadpleegd van https://supertrips.nl/visuals/images/ listings/photos/1052/large.jpg

Afbeelding 39 bladzijde 42 Velders, A.

2003, 4 mei). Akkerland [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 43 Velders, A.

(2009, 9 mei). Zeilboot [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 42 Velders, A.

(2009, 27 juli). Bloemrand [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 43 Velders, A.

(2009, 29 juli). Biesbosch [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 43 Velders, A.

(2009, 29 juli). Linie Munnickenhof [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 43 Velders, A.

(2009, 29 juli). Oud-Drimmelen [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 43 Velders, A.

(2009, 29 juli). Drimmelen [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 42 Velders, A.

(2010, 17 februari). Binnenpolder van Terheijden [Foto]

Afbeelding 39 bladzijde 42 Velders, A. Afbeelding 26 bladzijde 31 Waterpoortwerkt Afbeelding 74 bladzijde 73 Wikimedia Commons, & Jensbn Afbeelding 26 bladzijde 31 Wittenbols, K.

(2014, 21 juli). Schans Terheijden [Foto] (2016, 6 april). Samen werken in Cruijslandse Kreken en Smalle Beek [Foto]. Geraadpleegd van http://www.waterpoortwerkt.nl/wp-content/uploads/2016/04/kreken-uitzicht-995x498.jpg (2006, 13 mei). Biesbosch 2 [Foto]. Geraadpleegd op 8 juni, 2016, van https://upload.wikimedia. org/wikipedia/commons/a/a8/Biesbosch_2.jpg (2007, mei). Parkje aan de Rietkreek (2) [Foto]. Geraadpleegd van http://www.breda-en-allesdaaromheen.nl/nieuw%20vossemeer%20in%20beeld_bestanden/image038.jpg 109

Ma rti j n Po u w 0 9 j un i 2016