112016 phronesis magazine pdflink

Phronèsis TIJDSCHRIFT VOOR TOEGEPASTE FILOSOFIE

0 | 2016

Jan Bransen:

Erasmus als rapper

04 | HET LEVEN ALS REIS Joep Dohmen

7 | FRANK MEESTER OVER IJDELHEID Natalie Heevel

19 | ECONOMIE IS ­FILOSOFIE Arjo Klamer

M E D IA | O NDER WIJS | DUURZ AAM HEID | G O VERN AN CE | (L EVEN S )K U N S T

Colofon

PHRONÈSIS - TIJDSCHRIFT VOOR TOEGEPASTE FILOSOFIE

REDACTIE

Maarten Butterman Geert Hovens Kevin Leijten Margôt van Schalkwijk Martin Slagter Joachim Springer

HOOFDREDACTIE Joachim Springer

EINDREDACTIE Geert Hovens Martin Slagter Joachim Springer

REDACTIEADRES EN CONTACTGEGEVENS

Akelei 2 | 4007 TA Tiel E-mail: phronesis@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl T 06-27130244 (Joachim Springer)

Inhoud 04 | HET LEVEN

ALS REIS Door: Joep Dohmen

06 | DE FILOSOFIE

VAN DE GEBEURTENIS Door: Geert Hovens

07 | INTERVIEW MET

VORMGEVING | DRUKWERK

FRANK MEESTER Door: Natalie Heevel

ILLUSTRATIE OMSLAG

10 | DE UITDAGING

Practicum Printmanagement BV, Soest

Krzysztof Soroka

UITGAVE

Phronèsis is een uitgave van Hogeschool voor Toe­gepaste Filosofie (HTF) B.V. en verschijnt vier keer per jaar.

DIRECTIE

Martin Slagter

AUTEURS 0-NUMMER

Jan Bransen, Maarten Butterman, Joep Dohmen, Natalie Heevel, Geert Hovens, Arjo Klamer, Kevin Leijten, Martin Slagter, Joachim Springer

MARKETING

Maarten Butterman Marjan Hengeveld Margôt van Schalkwijk Karol Sosnowski

ARTIKELEN

Wilt u een artikel schrijven voor Phronèsis? Of wilt u reageren op een artikel? De redactie ziet uw ideeën, reacties en brieven graag tegemoet. U kunt deze sturen naar phronesis@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl

Door: Joachim Springer

11 | ERASMUS ALS RAPPER Door: Jan Bransen

14 | EEN KWESTIE VAN HEBBEN OF ZIJN Door: Geert Hovens

15 | INTERVIEW MET

HTF-OPRICHTER MARTIN SLAGTER Door: Maarten Butterman

19 | ECONOMIE IS ­FILOSOFIE Door: Arjo Klamer

ADVERTENTIES Wilt u adverteren in Phronèsis? Stuur dan een mail naar phronesis@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl 2

21 | WAT POEZIE IS Door: Martin Slagter

23

| COLUMN Door: Joep Dohmen

24

| INTERVIEW MET CORRESPONDENT ­MAURITS MARTIJN Door: Joachim Springer

27 | DE NIEUWE

­AMBTENAAR Door: Kevin Leijten

28

| BEWUST ­DUURZAAM CONSUMEREN Door: Kevin Leijten

29 | LEREN MET ­FILOSOFIE Door: Geert Hovens

30 | DE RAKET VAN

VERBINDING Door: Geert Hovens

31 | AGENDA

NAAR DE INHOUDSOPGAVE

VAN DE REDACTIE

Denken moet je doen Alle mensen streven van nature naar kennis, schreef Aristoteles.

Maar ze krijgen het niet cadeau. Wijsheid is geen toestand of ­eigenschap, maar een activiteit. Denken moet je doen. Daarom maakte hij een onderscheid tussen sophia - theoretische kennis - en phronèsis - toegepaste of praktische wijsheid.

Dit laatste is de kern van de HTF en van Phronèsis: tijdschrift voor toegepaste filosofie. In uw handen het nulnummer, gemaakt door een geweldige redactie bestaande uit HTF-studenten en -docenten.

In enkele maanden tijd hebben zij dit tijdschrift tot stand ­gebracht.

Van format naar kopijlijst naar eindproduct.

Het is een uitgave geworden vol praktische wijsheid. In het coververhaal schetst Jan Bransen Erasmus als eigentijdse rapper, in zijn badjas te vinden in de snackbar. Frank Meester omschrijft ijdelheid als deugd en Arjo Klamer brengt de vakgebieden economie en ­filosofie samen. Onze columnist Joep Dohmen levert in dit nummer zijn eerste bijdrage.

Een nulnummer is een test. Daarom willen wij graag weten wat u van Phronèsis vindt. Wat kan beter, of moet anders? Laat het ons weten via onze kanalen. Met uw hulp willen we ons telkens verbeteren en van Phronèsis een tijdschrift maken om rekening mee te houden.

Joachim Springer HOOFDREDACTEUR PHRONÈSIS: TIJDSCHRIFT VOOR TOEGEPASTE FILOSOFIE

M E D IA | O NDER WIJS | DUURZ AAM HEID | G O VERN AN CE | (L EVEN S )K U N S T 3

NAAR DE INHOUDSOPGAVE

Het leven als reis DOOR: JOEP DOHMEN

Houd Ithaka wel altijd in gedachten.

Daar aan te komen is je doel.

- Konstantinos Kafavis -

Moderne mensen gaan graag op reis om te ontsnappen aan de hectiek van alledag en de batterij weer op te laden. Op reis gaan is ook nog iets anders: we kunnen het hele leven als een reis op-­ vatten. Dat is ook vaak gedaan in de wereldliteratuur. Odysseus, de Griek die er tien jaar over deed om na de Trojaanse oorlog terug te keren naar zijn eiland Ithaca, is het symbool bij uitstek geworden voor de levensreis. Homerus schreef het oerverhaal van de menselijke conditie en Kafavis, James Joyce, Sandro Marai en talloze ­anderen varieerden daarop. Wat is de bijzondere kracht van de reismetafoor en wat kunnen we er vandaag nog mee?

4

Het leven als reis is ongetwijfeld zowel de meest klassieke, moderne als actuele verbeelding in het westerse denken over de menselijke levensloop. Van Odysseus’ omzwervingen en die van Aeneas, de Exodus (de groepsreis van Mozes en zijn Joodse volk), de zoektocht naar de heilige Graal, de Pelgrimsreis van de Schotse ketellapper John Bunyan over de weg van de ware christen naar de eeuwige zaligheid, Jules Verne’s Reis om de wereld in 80 dagen tot en met de recente bestseller van Pascal Mercier Nachttrein naar Lissabon: telkens opnieuw wordt het leven afgebeeld als een reis die wij moeten ondernemen om de zin van ons leven te ontdekken.

ROMANTISCHE REIZIGER

Zoals de grote reisverhalen laten zien, bestaat er een sterke analogie tussen reizen en leven. Geboorte en dood zijn vergelijkbaar met vertrek en aankomst. In beide gevallen ga je op weg: je maakt een reisplan en je richt je leven in. Je hebt bagage en je hebt kapitaal. Dat hoeft in beide gevallen niet alleen geld te zijn; het kan ook wat kleding zijn of een boek.

Reizen is op weg gaan, verwachtingen koesteren, grote vreugde en diepe teleurstellingen ondergaan, ontberingen lijden en tragiek doorstaan, op het verkeerde moment op de verkeerd plek zijn, doordrongen raken van het vreemde, betekenisvolle ontmoetingen hebben, op weg naar huis gaan en uiteindelijk thuis de balans opmaken. Je kunt om allerlei redenen reizen: om je kennis te vergroten, om avonturen te beleven, om zaken te doen en om plezier te hebben. Er zijn ook gedwongen reizen: vluchten, op straffe van de dood je wortels verlaten en op zoek gaan naar asiel. De emigrant gaat op reis om elders te gaan leven. Als men hem dat tenminste toestaat. Ook de romantische reiziger komt nooit meer thuis: het echte leven is altijd elders.

MARLBORO-MAN

Vandaag is nog iets anders aan de orde: de vraag met wie onze levensreis zich voltrekt. In onze Westerse cultuur domineert momenteel een verraderlijke variant van de ­ ­reismetafoor: het succesverhaal van een mannelijke levensloop. Hoofdrolspeler is de pathologische figuur van de ­Marlboro-man: de ongeschoren cowboy die na een gevaarlijk avontuur bij ondergaande zon de top van de heuvel bereikt, een sigaret opsteekt en zelfgenoegzaam om zich heen kijkt. Hij heeft zijn taak volbracht en de zoveelste klus geklaard. Langzaam draait hij zich om, op weg naar het volgende succes. De Marlboro-man is de topmanager van vandaag, maar dan te paard. De commerciële variant van de lone ranger uit Texas is het icoon geworden van ons moderne leven.

Volgens deze variant dreigt het moderne leven een functioneel project te worden, waarin anderen louter instrument zijn voor onze eigen succesvolle zelfverwerkelijking. Je gaat alleen op reis, zet zelf de koers uit, beslist alleen over het verloop van de reis en wie er mee mag. Uiteindelijk kom je ook alleen aan, als winnaar natuurlijk.

Op weg gaan, op weg zijn

SOCIALE METAFOOR

en thuiskomen doe je samen.

Deze moderne invulling van de levensreis is op individuele planning, beheersing en maatschappelijk succes gericht. Het is het verhaal van de moderne mens, die onafhankelijk van de anderen naar een meer vervuld zelf toe groeit. Dit succesverhaal is blind voor het feit dat de zin van onze levensreis onderweg telkens opnieuw en te midden van anderen bepaald wordt. Thuis, op school en op het werk, in relaties, organisaties en in de samenleving: overal ontwikkelen zich steeds nieuwe verbanden in ons leven. Hoewel we niet zomaar een beroep kunnen doen op anderen en anderen ook niet zomaar op ons, leven we wel degelijk in een sfeer van wederzijdse verwachtingen en vertrouwen op grond van de relaties die we met elkaar zijn aangegaan. Op grond hiervan denk ik dat de reis ook voor onze tijd nog altijd erg waardevol is, maar dat ze wel als een sociale metafoor moet worden opgevat, waarin de verwevenheid van mensen met elkaar recht wordt gedaan. Op weg gaan, op weg zijn en thuiskomen doe je samen.

TRAGIEK

Er is een reisverhaal en er is het levensverhaal. Beide geven samenhang aan een veelheid van ervaringen en gebeurtenissen. De reis en het leven doen iets met je: ze drukken de ontwikkeling uit die je hebt doorgemaakt. Vroeg of laat bereik je je bestemming. Vroeger lag die bestemming vast, tegenwoordig moet je zelf kiezen wat je bestemming is. Wij moeten zelf onze bestemming ontdekken door op zoek te gaan naar onze diepste verlangens en dan de juiste keuzes te maken; door de tijd niet zomaar te laten verstrijken en ernstig rekening te houden met onze eindigheid; door in een persoonlijk verhaal de samenhang van ons leven op het spoor te komen; en door een diep besef te ontwikkelen van tragiek: van het feit dat we fundamenteel kwetsbare wezens zijn, wier plannen vroeg of laat doorkruist kunnen worden.

5

BOEKENPLANK

Er zijn boeken die je leven voorgoed veranderen: na het lezen ervan is niets meer hetzelfde.

Deze boeken krijgen in Phronèsis een plek op de ‘boekenplank’.

Redacteur Geert Hovens geeft in deze rubriek de aftrap met een boek van Slavoj Žižek, dat hem liet ‘duizelen van ver­ bazing’.

De filosofie van de ­gebeurtenis DOOR: GEERT HOVENS

Hoe kijkt de filosoof tegen een gebeurtenis aan? In een tijdperk waarin de gebeurtenissen zich in een rap tempo aandienen, is dit een belangrijke vraag. De Sloveense filosoof Slavoj Žižek gaat in Event: filosofie van de gebeurtenis op onderzoek uit.

Van de oerknal tot de zondeval, langs de dood en opstanding van Christus, via rampen, oorlogen en liefde: Žižek neemt de lezer mee door het oerwoud van onze geschiedenis en ­verduidelijkt zijn theses met filmfragmenten, toneelstukken, boeken en gedichten. Zo legt hij uit dat voor het boeddhisme de volledige innerlijke onthechting van de materiële werkelijkheid de gebeurtenis is. Maar onze Westerse variant is slechts een aanvulling om de kapitalistische on­balans te herstellen.

BELANGRIJKSTE ­FILOSOFEN WELK BOEK BRACHT JOU VAN JE STUK?

Bijdragen van maximaal 250 woor­den zijn welkom en kunnen gestuurd worden naar: phronesis@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl.

Volgens Žižek zijn de belangrijkste ­filosofen van de geschiedenis Plato, Descartes en Hegel. Zij schiepen een gebeurtenis met hun voor die tijd ­opzienbarende opvattingen. Plato met zijn eeuwige orde van de ideeën, Descartes met zijn Cogito, Hegel met de absolute zelfontplooiing van de mens.

6

Deze drie komen dan ook ruim aan bod. Verder neemt Žižek ons mee in de psychoanalyse van Jacques Lacan.

De gebeurtenis wordt in de drie ­dimensies van het imaginaire, symbolische en reële bevraagd en ontleed.

In het voorlaatste hoofdstuk behandelt de schrijver het ongedaan maken van de gebeurtenis. Ook dat is niet onmogelijk.

DUIZELEN

Toen ik aan het boek begon, verwachtte ik geen antwoorden. Dat is ook niet de bedoeling van Žižek. Het gaat in Event (en in de filosofie) immers meer om de rijkdom van ­ ­vragen, perspectieven en een gron­ dige analyse. Žižek laat je van ver­ bazing duizelen.

­­­

“IJdelheid zie ik als een deugd” F ILO SO O F F R A N K ME E S T E R O V E R D E ­F IL O S O F I E VA N D E I JD E L H E I D DOOR: NATALIE HEEVEL

“Je hebt twee soorten schrijvers: schrijvers die een probleem ­hebben en een methode zoeken om van dat probleem af te komen en schrijvers die met hun boeken hun manier van leven proberen te rechtvaardigen. Hoe kunnen ze overbrengen dat hun manier van leven ‘goed’ is? Mijn boek valt in die tweede categorie.”

7

Foto: Frank Meester

Frank Meester (Amsterdam, 1970) studeerde filosofie en algemene literatuurwetenschap aan de ­universiteit van Amsterdam en Rotterdam.

8

“De aanleiding om het boek ‘Zie mij, filosofie van de ijdelheid’ (2010) te schrijven was dat ik ontdekte dat ik zelf ijdel ben. Een eigenschap waar ‘slecht’ over werd gedacht. Maar ik had het vermoeden dat een heleboel dingen die ik deed, en die andere mensen deden, voortkwamen uit ijdelheid. Dat moest dan ontkend worden. Daarom dacht ik: dat is eigenaardig. Laat ik het eens van de andere kant bekijken: wat als ijdelheid als een goede eigenschap wordt gezien?

ONGESCHREVEN REGELS

Op de middelbare school zeiden meisjes wel eens dat ik knap was. Als ik dat dan aan een vriend vertelde, werd dat niet gewaardeerd. Dat soort dingen kreeg ik ongenadig terug, want het zijn dingen die je niet mag benoemen in het openbaar, omdat je dan als ijdel wordt gezien. Dat heeft mij aan het denken gezet. Ik denk niet dat ik dit boek had geschreven als ik lelijk en onsuccesvol was geweest. Niet omdat ik vind dat ik knap en succesvol ben, maar omdat ik dus besloot dat ik het ‘slechte’ van mijn ijdelheid ten goede wilde keren door het als iets positiefs te benaderen.

Ik schaam me er echter nog steeds wel een beetje voor dat ik ijdel ben. Je moet altijd over een drempel heen om dat te erkennen. Je schaamt je voor dingen die tegen de ongeschreven regels in gaan van de groep waar jij je in begeeft. Een van de regels in onze maatschappij is dat je je ijdelheid niet mag tonen. De dingen die je doet, mag je niet doen omdat je daar aandacht voor wilt krijgen. Als je aan mensen vraagt wat hun motivatie is om iets te doen, zeggen ze dingen als: ‘ik doe deze opdracht omdat ik het een belangrijk onderwerp vind’ of ‘ik doe dit werk voor het geld’ of ‘ik draag deze trui omdat hij lekker zit’. Dat is flauwekul, iedereen doet dingen ook vanuit een bepaalde mate van ijdelheid.

“Valse bescheidenheid is natuurlijk ook een vorm van ijdelheid.”

BESCHEIDENHEID

Het is niet altijd zo dat je mooi wilt zijn en op wilt vallen als je ijdel bent. Wat je wilt, heeft altijd te maken met de context waarin jij je begeeft: er zijn ook situaties waarbij je juist op de achtergrond wilt blijven. Ik zie bescheidenheid als een onderdeel van ijdelheid. Zelf ben ik best bescheiden, maar dat komt voort uit mijn ijdelheid. Als je beschei9

den bent, op het juiste moment terughoudend, dan staat dat wat mij betreft dus ook niet tegenover ijdelheid. Je bent je dan bewust van hoe je overkomt in een situatie en treedt daarom op dat ­moment niet op de voorgrond. Dan vind ik het ook goed, die bescheidenheid. Maar bescheiden zijn is niet altijd beter dan aandacht vragen, en valse bescheidenheid is natuurlijk ook een vorm van ijdelheid.

JUISTE MIDDEN

IJdelheid zie ik als een deugd: ik zie ijdelheid als het juiste midden tussen heel erg bezig zijn met de ander en heel erg bezig zijn met jezelf. Iemand die het juiste midden weet te vinden, weet een voorbeeld te kiezen dat genoeg verschilt van zichzelf om er wat aan te hebben. Je bent steeds bezig om iets te worden. In eerste instantie doe je dat door te ­imiteren. Mensen die je nadoet, zijn mensen die je begrijpt. Wil je je persoonlijkheid ontwikkelen, dan zul je mensen in de samenleving moeten opzoeken die je begrijpt, maar die ook iets kunnen wat verder van je af staat. Als je in een te klein kringetje zit met alleen mensen die veel op je lijken, dan leidt imitatie niet meer tot ontwikkeling of verandering.

Net als elke andere deugd moet je ijdelheid trainen. Je probeert het goede te doen. De eerste keer kom je er misschien achter dat wat je doet niet het goede is. Dan probeer je het nog een keer en wordt de deugd iets wat je steeds beter gaat beheersen. De vraag is: hoe weet je dat je het juiste midden hebt bereikt? Er is geen pasklaar antwoord op de vraag w ­ anneer ijdelheid overgaat in teveel met jezelf bezig zijn of teveel met anderen bezig zijn. Aristoteles zei het al: het juiste midden verschuift per situatie. Het juiste midden is geen ­mathematisch midden. Die verschuiving maakt het ook zo lastig om steeds weer te bepalen wat het juiste midden is.

WAARDEVOLLE EIGENSCHAP

In het boek ben ik een beetje polemisch. Ik zeg dat ijdelheid echt een heel goede eigenschap is.

Dat is misschien wat overdreven, maar ik denk oprecht dat die eigenschap leidt tot betere reflectie.

Reflectie gaat erom dat iets terugkaatst en dat is precies waar wij mensen goed in zijn: nadenken over hoe wij verschijnen in de ogen van een ander.

Een heel waardevolle, menselijke eigenschap. Dat maakt dat wij onszelf kunnen veranderen. Dat maakt dat wij vrij zijn. Je kunt als het ware over je eigen schouder meekijken en zien hoe jij ­verschijnt.”

DE UITDAGING

Ga eens... fietsen!

DOOR: JOACHIM SPRINGER

Toegepaste filosofie wil ook zeggen: je door concrete ervaringen laten uitdagen tot het stellen van filosofische vragen.

Waardoor werd jij uitgedaagd?

Welke ervaring bracht jou uit je evenwicht en veranderde voorgoed je kijk op het leven?

Hoofdredacteur Joachim Springer geeft in deze rubriek de aftrap.

Bijdragen van maximaal 250 woorden zijn welkom en kunnen gestuurd worden naar: phronesis@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl.

Afgelopen zomer fietste ik van België naar Noordwest-Spanje.

Een tocht van 2500 kilometer. Naast fijne herinneringen en een goede conditie leverde het me vooral een geordende geest op.

Solvitur ambulando, een uitspraak van Kierkegaard. Dingen lossen zich vanzelf op als je wandelt. Voor fietsen geldt hetzelfde. Er is blijkbaar een geheimzinnig verband tussen bewegen en denken. De grote denkers wisten dit maar al te goed. Montaigne ijsbeerde door zijn torenkamer. Kant wandelde door Koningsbergen. Nietzsche beklom bergen. Alle drie kwamen tot grote gedachten door ­lichamelijke inspanning.

NIETS

Het omgekeerde doet zich ook voor.

Dat je tijdens het bewegen juist stopt met denken. Op een avond wilde ik mijn dagelijkse overpeinzingen noteren in mijn dagboek. Verder dan wat gemijmer over de route kwam ik niet.

Wat bleek? Ik had die dag simpelweg aan niets gedacht. De volgende dagen gebeurde hetzelfde. Het was wel wat vreemd. Ik wilde tijdens de reis enkele prangende vragen eens goed overpeinzen: ik had er immers alle tijd voor. Maar nu het zover was, sukkelde mijn geest langzaam in de slaapstand.

ORDENING

Toen ik aan mijn nieuwe mindset gewend was, begon ik deze te omarmen.

Ik kon blijkbaar prima zonder de meeste van mijn alledaagse gedachten. Ik hoefde ineens niets meer, zelfs niet na te denken. Nietzsche zou vast gruwen van zo weinig hersenactiviteit. Maar ik vond het heerlijk. De geest kortstondig ontlasten is in tijden van piekeren en plannen geen overbodige luxe.

Dus: ga fietsen! Een paar dagen of weken rondtrappen en nergens aan denken. Bij terugkomst is de geest geordend en geopend voor nieuwe ideeën.

10

­­­

Erasmus als rapper O V E R D E O P V O E D I N G VA N T O E K O MS T I G E P O L I T I C I DOOR: JAN BRANSEN

Stel dat Desiderius Erasmus met 21e eeuwse ogen naar ons huidige politieke bestel zou kunnen kijken en zich zou afvragen wat er nodig is om toekomstige politici voor te bereiden op hun ambt. Dan zou hij een ander boek schrijven dan hij in 1515 schreef en dat beroemd is geworden onder de titel De opvoeding van de christenvorst.

Erasmus schreef dit boek voor kroonprins Karel, die voorbestemd was om keizer van het grote Franse rijk te worden. De kanselier van Bra-bant, Jean le Sauvage, had bedacht dat het misschien een goed idee zou zijn om Erasmus te benoemen tot raadsheer van de jonge Karel. Met dit geschrift solliciteerde Erasmus naar de gunst van de aanstaande christenvorst.

11

vorm voor nodig hebben, een gestalte of structuur, waarin dat denken en dat karakter tot hun recht kunnen komen. Die vorm trof Erasmus in zijn tijd uitsluitend en bij uitstek aan in de ‘schone letteren’: de literatuur. Vandaar Erasmus’ pleidooi voor scholing, voor klassiek onderwijs, voor het oprichten van gymnasia, waarin de kinderen zich zouden bekwamen in het lezen van Dimedes, Lucianus, Aristophanes, Valla, Aristoteles, en vele andere klassieken.

ONAFHANKELIJK DENKER

Maar vandaag de dag zou Erasmus ongetwijfeld heel anders reageren. In zijn tijd ging immers niemand, of nagenoeg niemand, naar school. Tegenwoordig iedereen! In zijn tijd deden de mensen maar wat: ze ploeterden zich lukraak een slag in de rondte en beulden op goed geluk zichzelf en anderen af. Tegenwoordig is het één en al schoolse disciplinering, één en al instrumentele efficiëntie: van deeltoets naar deeltoets, in kleine behapbare brokjes. In Erasmus’ tijd hadden kinderen de klassieke literatuur nodig om buiten de vanzelfsprekende kaders te leren denken en om met deugdzaamheid geconfronteerd te kunnen worden. Maar tegenwoordig heb je heel iets anders nodig om out of the box te leren denken, om te ontdekken dat menselijke deugdzaamheid iets anders is dan schoolse braafheid.

Het is een erg aardig en wijs boek geworden, waarin Erasmus op een boeiende manier zijn humanistische ideeën uiteenzet over de karakterontwikkeling die een toekomstige leider moet doormaken om een goede vorst te kunnen worden.

Maar wat voor boek zou Erasmus schrijven als hij vandaag de dag zou solliciteren naar de gunst van toekomstige politici?

Hoe zouden zijn humanistische ideeën over opvoeding er op dit moment uitzien? Welke karakterontwikkeling zou hij bij onze toekomstige leiders willen zien? En hoe zou hij menen dat die karakterontwikkeling tot stand gebracht zou kunnen worden?

Vandaag de dag zou Erasmus zich vooral zorgen maken over de vitaliteit van onze jeugd. Hij zou als onafhankelijk denker vermoedelijk al lang geleden van school geschopt zijn, of zelf zijn weggebleven. Hij zou een rapper geworden zijn, vermoed ik, in zijn badjas in Zuid naar de snackbar gaan, net als Jordy Dijkshoorn van De Likt, of tussen zijn trouwe fans in het Schollebos op zoek gaan naar zijn eigen geluid, net als Ronnie Flex; hij zou als Raw Roets overal schijt aan hebben en van vroeg tot laat werken, tot hij zoveel shit te delen zou hebben dat iedereen met hem zou willen connecten.

Vandaag de dag zou Erasmus zich vooral zorgen maken over de

GEDOODVERFDE KEIZER

vitaliteit van onze jeugd.

Dit klinkt natuurlijk wel stoer en ongerijmd, maar het klinkt ook zó onwaarschijnlijk en zó onverenigbaar met wat Erasmus in zijn De opvoeding van de christenvorst zelf opgeschreven heeft, dat ik dit beslist verder moet uitleggen en onderbouwen. Dat ga ik nu doen.

Om te beginnen moeten we ons realiseren dat Erasmus geen opvoedingsadviezen geeft zoals wij die vandaag de dag associëren met, bijvoorbeeld, Ouders Online. De tekst van Erasmus is vooral een politiek traktaat, geschreven in de vorm van een persoonlijk advies aan de gedoodverfde keizer, maar in feite gericht aan al zijn weldenkende medeburgers.

Erasmus verkent de contouren van een volstrekt nieuwe manier voor het gewone volk om invloed uit te kunnen oefenen op de politieke macht. Omdat Karel kroonprins is en dankzij allerlei familiale banden de macht over een gigantisch groot rijk in de schoot geworpen krijgt, merkt Erasmus op dat het volk deze vorst weliswaar niet voor het kiezen heeft, maar toch iets anders, dat minstens zo belangrijk is, wel voor het kiezen heeft: namelijk de opvoeding van deze prins.

SCHONE LETTEREN

Over die vragen heb ik lopen filosoferen tijdens een mooie lange stadswandeling die ik onlangs door Rotterdam heb gemaakt. En hoe langer ik door die straten liep, hoe meer ik ervan overtuigd raakte dat Erasmus op straat had willen leven en zijn 21e eeuwse opvoedende geschrift in de taal van de straat zou willen schrijven.

We kennen Erasmus vooral als pedagoog avant la lettre, als een wijsgeer die er op hamert dat de kwaliteiten van alle mensen (en dus ook die van de vorst) het resultaat zijn van vorming, opvoeding en scholing. We kennen hem daarmee ook als de voorvechter van de studie van het Grieks en het Latijn, waarmee kinderen volgens Erasmus niet vroeg genoeg kunnen beginnen. Waarom? Omdat ons denken en ons karakter gevormd moeten worden. En omdat we daar een 12

GEZAPIGE COMFORTZONE

Onze toekomstige politici moeten

Als we de radicale, vernieuwende en kritische insteek van Erasmus recht willen doen in onze 21e eeuw, dan is het cruciaal dat we door de letter van zijn pleidooi heen kijken. Erasmus pleitte weliswaar voor een schoolse bestudering van de klassieke letteren, maar dat zou hij nu, in onze brave burgerlijke cultuur, natuurlijk helemaal niet doen. Erasmus zocht in door macht vervormde relaties een menselijkheid die tot ontwikkeling gebracht moet worden. Hij was een pedagoog en een wijsgeer die mensen uit hun comfortzone haalde. Onze toekomstige politici moeten nog leren ontdekken wat hen drijft, wat hen ten diepste beweegt. Zij moeten hun eigen vitaliteit nog ontwikkelen en daarvoor moeten zij uit hun gezapige comfortzone geduwd worden. Ze moeten de straat op geschopt worden, leren overleven en hun eigen stem leren vormen. Voor inspiratie kunnen ze terecht bij Erasmus, de eigentijdse rapper: kritisch, radicaal en vernieuwend. Een nieuwe ster aan het firmament, dat zich vormt in de goot van de Middellandstraat.

Check, bijvoorbeeld, de rhymes van zijn laatste stukje shizzle:

de straat op geschopt worden, leren overleven en hun eigen stem leren vormen.

NOBEL KARAKTER

Hoe vertaalt dit zich naar vandaag de dag? Wij kunnen onze politici dan wel kiezen, maar dat heeft pas betekenis als we ons serieus buigen over de vraag welke opvoeding onze toekomstige politici gehad moeten hebben. En die vraag moet niet gaan over het onderwijs dat iedereen al krijgt. Dat is niet onderscheidend. Volgens Erasmus komt het aan op karaktervorming. Politici moeten een uitgesproken nobel karakter hebben. Dat vereist een harde leerschool en een flinke zet uit de eigen comfortzone. In de vroege renaissance betekent dat voor een jonge kroonprins een grondige kennismaking met de klassieken.

Karel heeft de confrontatie nodig. Hij moet tot in ieder detail kennismaken met de verschillen tussen enerzijds de gewoonten en neigingen van een tiran - de absolute vorst waarmee Karel in zijn tijd uiteraard vertrouwd is - en anderzijds de deugdzame oriëntatie van een wijze en goede heerser. Met die laatste kan Karel vertrouwd gemaakt worden door het bestuderen van de werken van Plato en Aristoteles. Dat zal niet gemakkelijk zijn, maar een nobel karakter krijg je dan ook niet vanzelf. Een goede en wijze heerser word je niet zomaar.

Daar moet je voor werken!

Brave jochies protesteren Wat een armoe, in de goot Zot, verward, en dom Ze zien ons niet als Mens Ik lust ze rauw* * Lof der Zotheid, 32: “Maar ik geloof dat ik de filosofen hoor protesteren. ‘Maar het is per definitie zielig’, zeggen ze, ‘om in dwaasheid te leven, verkeerd te handelen misleid en onwetend te zijn’. Nee, dat is mens zijn!”

[Een uitgebreide versie van dit artikel is eerder gepubliceerd op de website van Vers beton, on-line tijdschrift voor de harddenkende Rotterdammer - https://versbeton.nl/]

13

VERGETEN FILOSOFEN

Een kwestie van hebben of zijn DOOR: GEERT HOVENS

In elke Phronèsis belichten wij het gedachtegoed van een volgens ons ten onrechte - in vergetelheid geraakte filosoof.

Dit keer aandacht voor het gedachtegoed van Erich Fromm, zoals hij dat in zijn boek Een kwestie van hebben of zijn: grondslagen voor een nieuwe levensoriëntatie in de consumptiemaatschappij (1976) onder woorden brengt.

Fromm begint zijn betoog met de constatering dat er gedurende de laatste eeuwen een accentverschuiving heeft plaatsgevonden in het taalgebruik. Werkwoorden zijn vervangen door zelfstan­ dige naamwoorden, die gecombineerd worden met ‘hebben’.

Verlangen wordt een verlangen hebben, denken wordt een ­gedachte hebben en ziek zijn wordt een ziekte hebben.

VERVREEMD

Volgens Fromm zijn we door dit on­ eigenlijke gebruik van ‘hebben’ vervreemd geraakt van de bijbehorende activiteit, aangeduid door het desbetreffende werkwoord. Dit gebruik van ‘hebben’ heeft niets te maken met bezitten, maar schept eerder een afstand tussen diegene die iets ‘heeft’ en dat wat hij geacht wordt te ‘hebben’. Door het gebruik van het werkwoord ‘hebben’ creëert men een object dat is losgekoppeld van zijn ‘zijn’.

Dit object wordt als het ware uit handen gegeven. Anderen gaan er vervolgens mee aan de haal en geven er een eigen betekenis aan.

14

IDENTITEIT

Onlangs kwam ik de term ‘reïficeren’ tegen. Betekenis: iets tot een ding maken, tot een object van onderzoek.

Het belang van het ding (het ‘hebben’) staat tegenover het belang van ons ‘zijn’. Want onze identiteit kunnen wij niet ontlenen aan een bezit dat wij gemakkelijk kunnen verliezen, noch aan de wijsheid van deskun­ digen.

­­­

“Goed onderwijs zorgt ervoor dat er iets te klimmen valt” INT ER V I E W ME T H T F - O P R I C H T E R MA RT I N S L A G T E R DOOR: MAARTEN BUTTERMAN

De invloed van het bedrijfsleven op onze samenleving is groot in deze neoliberale tijd. We hebben weliswaar veel vrijheid, maar toch wordt ons steeds voorgeschreven wie we moeten willen zijn, wat we kunnen weten en hoe we moeten handelen. Zo vertelt de voedingsindustrie ons wat gezond is en de mode-industrie hoe we ons moeten kleden. De politiek bepaalt hoe we ons dienen te gedragen en de media beslissen wat wel en wat niet van belang is. Zelfs educatie lijkt een industrie te zijn geworden.. Het is dan ook geen wonder dat in het onderwijs de vraag naar authenticiteit en wijsheid steeds luider gesteld wordt. De Hogeschool voor Toegepaste Filosofie (HTF) speelt hier goed op in. Niet voor het geld, wellicht om wat prestige, maar in ieder geval vanwege de liefde voor het vak.

15

“Via de filosofie leren wij onze studenten om goed na te denken en bereiden wij hen voor op een beroep.�

16

- Voor geïnteresseerden is het vanaf 2014 mogelijk om aan de Hogeschool voor Toegepaste Filosofie een beroeps­ opleiding filosofie te volgen. Jij bent als oprichter de drijven­de kracht achter deze school. Waarom is de HTF ­precies opgericht en wat hoop je ermee te bereiken?

Favoriete filosoof: Ludwig Wittgenstein Favoriete boek: Pier en oceaan (Oek de Jong) Favoriete spreuk: ‘Het ergste moet nog komen.’

(Schopenhauer)

“Daar valt een tweeledig antwoord op te geven. Ten eerste wilden wij af van het stoffige imago dat filosofie nog steeds heeft. Vanwege haar vele toepassingsmogelijkheden is filosofie juist iets voor een beroepsopleiding. Veel beroepsfilosofen vinden dat echter niet. Zij trokken heel lang hun neus op voor de vraag wat je aan filosofie hád, wat je ermee kón.

Filosofie was in hun ogen een doel op zichzelf. En juist van dat imago wilden wij af. Een filosoof hoeft niet in een ivoren toren te leven. Natuurlijk heeft ook die kant van de filosofie zijn charmes: grote filosofische debatten op de vierkante ­millimeter, vlijmscherpe analyses, retorica en nog veel meer.

Dat bieden wij onze studenten ook, maar uiteindelijk moet filosofie bij ons wel de straat op, toegepast worden. In het dagelijks leven of de beroepspraktijk.

het merendeel is naar ons toe gekomen met de vraag of ze bij de HTF les konden geven. Ik denk dat de geïnteresseerdheid en motivatie van onze studenten hier ook een groot aandeel in heeft. HTF-studenten kiezen bewust voor een ­filosofie-opleiding. Lesgeven op een plek waar de hele collegezaal luistert in plaats van slechts een enkeling, is gewoon leuker.”

- Op de website van de HTF kom ik, onder het kopje ‘Filosofie-opleidingen’, het volgende tegen: “Daarmee willen we een brug slaan tussen de reflectie die de filosofie biedt en de eisen van het maatschappelijke leven.” Prachtig.

Kan je hier iets verder op ingaan?

“Het beeld dat ik hier vaak bij gebruik is dat van Spinoza, die in ons logo wordt afgebeeld op het scherm van een iPhone.

Spinoza, de grote Nederlandse filosoof, vertegenwoordigt de rijkdom van het filosofische gedachtegoed en de iPhone staat voor het concrete en hedendaagse leven. Bij de HTF krijg je natuurlijk de ideeën van alle grote filosofen voorgeschoteld. In geen enkele opleiding filosofie mogen die ontbreken. Spinoza, Kant, Nietzsche: zij hebben ons ook anno 2016 nog ontzettend veel te bieden. Maar wij plaatsen dat altijd in relatie met de praktijk van alledag. Toegepast, dus.”

En dat loopt eigenlijk naadloos over in een volgende reden: wij vonden het een omissie dat er voor een grote groep jonge mensen, namelijk havisten, geen mogelijkheid was om ­filosofie te studeren. Zij werden op dit gebied niet bediend door het Nederlandse onderwijs. Daar wilden wij dus ver­ ndering in brengen.”

- Wat voor school wil de HTF zijn? Ofwel: hoe onderscheidt de HTF zich van andere hogescholen? Eén van de doelstellingen van de HTF is immers het vergroten van de kwaliteit van het hoger beroepsonderwijs.

- Om af te sluiten dan maar, Martin, en voor zover deze vraag te beantwoorden valt: wat is volgens de HTF goed onderwijs?

“Wij willen laten zien dat het mogelijk is om hoogwaardig beroepsonderwijs relatief goedkoop aan te bieden. En dat zonder overheidssubsidie. Vroeger heb ik bijvoorbeeld als gastdocent les gegeven in het reguliere hbo, waar ik in aanraking kwam met het zogenaamde competentiegericht ­leren.

Het niveau van het onderwijs was absurd laag en veel leraren waren slechts op hbo-niveau opgeleid. Dus hetzelfde niveau als waarvoor ze hun studenten moeten opleiden. Dat kan volgens ons niet. Bij de HTF werken uitsluitend universitair opgeleide leraren. Via de filosofie leren wij onze studenten om goed na te denken en bereiden wij hen voor op een beroep.”

“Hoelang heb je nog? Ik zal beknopt op je vraag ingaan aan de hand van de lijfspreuk van de leraar Bint, uit de gelijk­ namige roman van Ferdinand Bordewijk. “Niet de leraar moet buigen, maar de leerling moet klimmen,” hield Bint zijn collega’s voor. Dit moet je natuurlijk niet al te letterlijk opvatten, maar op zich is het wel een uitgangspunt dat goed bij de HTF past. Goed onderwijs zorgt ervoor dat er iets te klimmen valt. De docent moet ver boven de stof staan en een verhaal te vertellen hebben. Onderwijs is niet zozeer een gezamenlijke zoektocht van docent en studenten naar het goede antwoord, zoals in het competentiegerichte onderwijs. Als het goed is, wéét de docent een aantal dingen die zijn studenten niet weten. Tussen docent en student bestaat in principe een hiërarchische relatie. Maar er is meer dan kennis. Er is ook enthousiasme, de liefde voor het vak. Daarmee wekken onze docenten de nieuwsgierigheid van hun studenten. En daarmee begint het leren.”

- Die leraren van uitsluitend universitair niveau, die je zojuist noemde. Ik ben toch even benieuwd. Sommigen van hen hoeven hier niet te zijn, gezien hun status in het onderwijs.

Het gaat ook om hoogleraren. En toch geven ze les bij de HTF. Waarom?

“Ja, dat verbaast mij ook wel eens. In positieve zin dan. Het onderwijsconcept van de HTF blijkt een heleboel mensen aan te spreken. Natuurlijk betalen wij onze docenten naar verdienste: ervaring en kennis dienen immers beloond te worden. En wij hebben ook zelf wel leraren benaderd, maar 17

18

­­­

Economie is filosofie!

DEEL 1 O V ER DE IN V L O E D VA N F I L O S O F I E O P H E T ­E C O­N O MI S C H D E N K E N DOOR: ARJO KLAMER

Is marktwerking in het onderwijs een zegen of een vloek? Wie moet betalen voor kunst? Is een vertrekpremie van een paar miljoen exorbitant of juist goed? Betaalt u uw kinderen voor de klusjes die ze doen? Zouden inwonende kinderen die werken, mee moeten be­ talen aan het huishouden? Moeten moeders een cao hebben? Het lijken allemaal economische vragen, maar omdat ze allemaal gaan over wat goed is in het dagelijks handelen, zouden ze ook voor ­filosofische vragen door kunnen gaan.

19

Met dit soort vragen begon het denken over economische kwesties. De naar ons weten eerste denker die ze nadrukkelijk aan de orde stelde, was Aristoteles (384-322 v. Chr.). Hij vroeg zich bijvoorbeeld af wat de essentie van een huishouden, de oikos, was. Het ging hem om de nomos van de oikos, de oikosnomos, dat we nu uitspreken als ‘economie’. De belangrijkste functie van een huishouden was volgens Aristoteles: voorzien in de behoeftes van haar leden. De taak van arbeid viel volgens hem de vrouwen en slaven toe, omdat de mannen zich bezig dienden te houden met de politiek en, als hoogste ideaal, de filosofie.

MORELE DISCIPLINE

Idealiter is de oikos geheel zelfvoorzienend. Maar om praktische redenen kan het gebeuren dat een oikos buiten de deur goederen moet verkrijgen. In dat geval wordt ze gedwongen te ruilen met mensen van buiten de eigen kring.

Volgens Aristoteles is die interactie oneigenlijk. Aristoteles hanteerde het begrip chrematistike voor deze ruil. Voor hem is chrematistike moreel problematisch, omdat het indruist tegen de natuurlijke neiging van mensen om zich met andere mensen te verbinden, zoals ze dat doen in een oikos. De relatie die we met de ander aangaan in een ruil, is louter instrumenteel.

Door zo in te zetten bepaalde Aristoteles economie als een morele discipline, die ons liet nadenken over het goede en het goede handelen. Hij zette de toon voor het denken over economische vragen in de eeuwen die volgden.

Het ging in die tijd bijvoorbeeld over de vraag of kooplieden goede mensen kunnen zijn, met als gevolg dat het commerciële handelen overgelaten werd aan buitenstaanders als Chinezen, Arabieren en joden. En over de vraag of mensen die geld uitleenden

daar rente voor mochten berekenen.

Deze laatste vraag werd ontkennend beantwoord: het was moreel verwerpelijk om geld met geld te verdienen, want dat strookte niet met het door Aristoteles geformuleerde doel van geld. Ook de middeleeuwse filosoof Thomas van Aquino (1225-1274) stelde veel van dergelijke vragen en beantwoordde ze aan de hand van de Bijbel en Aristoteles.

Het was moreel verwerpelijk om geld met geld te verdienen.

ARBEIDSDELING

En toen verscheen Adam Smith (17231790) op het toneel. Met zijn traktaat The Theory of Moral Sentiments (1759) had hij zijn faam als moreel filosoof gevestigd. Een cruciaal begrip in deze morele verhandeling is het menselijk vermogen om zich in te leven in het lot van een ander. Zelfs de grootste schurk is niet zonder een dergelijk vermogen, schreef Smith in de beroemde openingsalinea van zijn boek. Hij wees op het belang van deugden als zelfbeheersing, vrijgevigheid en generositeit.

Smith’ grote voorbeeld was de Schotse filosoof David Hume. Hume had zich ook met de economie bezig gehouden, maar Smith wilde er een heel traktaat aan wijden. Dat werd zijn nu beroemde boek An Inquiry into the Causes of the Wealth of Nations, gepubliceerd in het jaar van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring (1776).

Het boek begint met de vraag waarom sommige landen zoveel rijker zijn dan andere. Met name de Nederlanden deden het heel goed en ook Engeland was in die tijd een economische grootmacht. Smith wijst op het belang van 20

arbeidsdeling. Arbeidsdeling maakt mensen efficiënt en slim, omdat iemand die slechts een enkele taak te vervullen heeft, de neiging zal hebben te bedenken hoe hij deze taak sneller en gemakkelijker kan uitvoeren.

DEAL MET VREEMDEN

In zijn boek doet Smith onder meer de volgende, beroemd geworden ­bewering: “It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker, that we expect our dinner, but from their ­regard to their own selfinterest.”

Deze uitspraak is door veel economen geciteerd, maar ook vaak verkeerd geïnterpreteerd. Het lijkt erop dat Smith hier het eigenbelang predikt, dat bepalend zou zijn voor de markt. Maar dat is een verkeerde interpretatie. Volgens Smith willen we dat wat we nodig hebben het liefst in eigen kring verwerven: van familie en vrienden. Maar in de moderne samenleving kan dat niet meer.

De behoeftes van de moderne mens zijn zodanig, dat hij de hulp van velen nodig heeft. Daarom kan hij niet anders dan een deal met vreemden maken.

Zo’n deal is niet per se bewonderenswaardig maar wel prudent. Bewonderenswaardig blijven voor Smith mensen die genereus zijn en oog hebben voor het maatschappelijk belang. Hij hekelde dan ook zakenlui die alleen uit zijn op persoonlijk gewin. Van hen verwachtte hij weinig goeds.

[Dit is deel 1 van een serie van drie ­artikelen van de hand van Arjo Klamer, hoogleraar Economie van Kunst en Cultuur aan de Erasmus Universiteit, over de invloed van filosofie op het economisch denken. In een andere vorm verschenen deze artikelen eerder in het Algemeen Nederlands ­ Tijdschrift voor Wijsbegeerte]

WAT POËZIE IS

De magie van poëzie DOOR: MARTIN SLAGTER

Het filosofische gedicht ‘Regen’ is misschien wel het meest geanalyseerde en geïnterpreteerde gedicht uit de Nederlandse literatuur.

Ondanks dat vele ‘gelul eromheen’ heeft de oorspronkelijke tekst van Jan Hendrik Leopold (1865-1925) ook anno 2016 nog veel zeggingskracht. Hoe kan dat? Hoe kan een meer dan honderd jaar oud, doorgeanalyseerd gedicht nog steeds zo aanspreken?

21

(LEVENS)KUNST - POËZIE

In de interpretaties van dit gedicht komen doorgaans vier ­‘lagen’ aan de orde. Op anekdotisch niveau gaat het gedicht over een verfrissende regenbui. De wolken verdwijnen aan de horizon en de lucht wordt strakblauw. Er hangt nog een regendruppel aan het raam, waarin zich de hele wereld blijkt te weerspiegelen. Dit lijkt een sluitende interpretatie, maar enkele woorden vallen buiten deze duiding: ‘het kille blauw’ (r.5), ‘de bedroefde ruiten’ (r.8) en het woord ‘hier’ (‘En hier nog aan het vensterglas’, r.7). Deze woorden overstijgen de louter anekdotische interpretatie en duiden op een ‘lyrisch ik’. Er is in het gedicht klaarblijkelijk sprake van een ik-persoon (‘hier’ achter de ruiten), die kennelijk bedroefd is. Dit voert naar de tweede laag in het gedicht: het psychologische niveau. De natuur is in deze interpretatie een symbool voor de gemoedgesteldheid van de ik-persoon: heftige storm en regen, een druppel op de ruit (een traan!) en daarna op­ klaring en rust. Opvallend is dat die rust niet per se als positief wordt voorgesteld: het blauw en het licht zijn ‘kil’.

REGEN

De bui is afgedreven; aan den gezonken horizont trekt weg het opgestapelde, de rondgewelfde wolken; over is gebleven het blauw, het kille blauw, waaruit gebannen een elke kreuk, blank en opnieuw gespannen.

En hier nog aan het vensterglas aan de bedroefde ruiten beeft in wat nu weer buiten van winderigs in opstand was een druppel van den regen, kleeft aangedrukt er tegen, rilt in het kille licht... en al de blinking en het vergezicht, van hemel en van aarde, akkerzwart, stralende waters, heggen, het verward beweeg van menschen, die naar buiten komen, ploegpaarden langs den weg, de oude boomen voor huis en hof en over hen de glans der daggeboort, de diepe hemeltrans met schitterzon, wereld en ruim heelal: het is bevat in dit klein trilkristal.

In een goed gedicht staat het juiste woord op de juiste plaats.

DIEPERE LAGEN

De derde laag van het gedicht is het filosofische niveau. Het beeld van een regendruppel die de hele werkelijkheid weerspiegelt, sluit aan bij de filosofische opvatting dat het kleine het geheel vertegenwoordigt en het geheel aanwezig is in het kleine. Een bekend voorbeeld van deze opvatting is de gedachte dat de mens een afspiegeling is van het heelal. Op microniveau weerspiegelt zich de hele (macro)kosmos: één regendruppel bevat het hele universum. In de kunst staat deze opvatting bekend als symbolisme. Net als in de schilderkunst is het symbolisme ook in de literatuur een reactie op het dominante realisme en naturalisme. Romans en gedichten die de rauwe werkelijkheid meedogenloos beschrijven (in Frankrijk: Emile Zola, in Nederland: Macellus Emants en Frans Coenen) maken plaats voor poëzie en proza met ‘diepere ­lagen’ en verre verwijzingen. Vanaf 1870 ontstond er in Frankrijk met Charles Baudelaire, Stéphane Mallarmé, Paul Ver­ laine een symbolistische beweging, die de vorm van het ­gedicht centraal stelde. Kunst werd gezien als autonoom, verheven boven de natuur: l’art pour l’art. Dat brengt ons op een vierde interpretatielaag: het poëticale niveau. Het laatste woord van het gedicht is ‘trilkristal’. In dit mooie beeld (vloeibaar kristal dat trilt in de wind) herkennen we in eerste instantie de ‘druppel van den regen’ uit de tweede strofe van het gedicht. Maar er is nog een andere uitleg mogelijk: ‘dit klein trilkristal’ kan ook staan voor het gedicht zelf. Het gedicht is dan zelf een ‘klein trilkristal’, dat (in woorden) het hele uni­ versum weerspiegelt. Het gedicht zelf is hier een symbool geworden.

J.H. Leopold, Regen. In: Verzen, 1914

22

COLUMN RAADSEL

Is hiermee de onverminderde zeggingskracht van het gedicht ‘Regen’ verklaard? Verklaren we de impact die dit g ­ edicht nog altijd heeft, door te wijzen op de klankrijkdom ervan: de assonanties (‘aan den gezonken horizont / trekt weg het opgestapelde, de rond- / gewelfde wolken’), de alliteraties (‘aan de bedroefde ruiten / beeft in wat nu weer buiten’), het gepaarde en omarmende rijm (abbacc deedffg ghhiijjkk)?

Of als we wijzen op de originele beeldspraak (eerst zijn er ‘gekreukte wolken’; nadat die zijn overgedreven hangt de lucht als het ware over de waslijn: ‘blank en opnieuw gespannen’), de verrassende enjambementen (‘de rond- / gewelfde wolken’), de mooie stijlfiguren (o.m. enumeratie en climax in strofe 3)?

Alles wat je redelijkerwijs over dit gedicht kunt zeggen, lijkt niet de kern ­ervan te raken. De gelaagdheid, de klankrijkdom, het rijmschema, de beeld­spraak: al die argumenten gaan ook vaak op voor erg slechte gedichten, die na honderd jaar niemand meer wat te zeggen hebben. Wat maakt ‘Regen’ tot het magistrale gedicht dat het nog altijd is? We stuiten hier op een raadsel dat Karel van het Reve in zijn beruchte Huizingalezing van 1978 helder en geestig onder woorden bracht.

“Waarom”, zo vroeg Van het Reve zich hardop af, “is het bekende grafschrift van de Schoolmeester ‘Hier ligt Poot. / Hij is dood’ een nogal indrukwekkend gedicht, terwijl ‘Hier ligt Reve. / Hij kon niet langer leven’ wel aardig, maar toch veel minder goed is?”

MAGIE

Deze raadselachtigheid is kenmerkend voor alle grote kunst. In een goed gedicht staat het juiste woord op de juiste plaats. Veel meer valt daar niet over te zeggen. Waarom ervaren we een bepaalde stilistische eigenaardigheid bij de ene dichter als aanstellerig en vervelend, terwijl dezelfde stijlfiguur bij een andere dichter ons diep ontroert?

We hebben geen flauw idee. Het ‘geheim’ van een goed gedicht is on­ benoembaar. Alle grote poëzie is uiteindelijk magie.

Piano DOOR: JOEP DOHMEN

Een paar jaar geleden kocht ik een piano. Ik had genoeg van dat eenzijdige gefilosofeer: tijd voor muziek in huis. Mijn vrouw zag er helemaal niets in. Ze vond die piano maar een lelijk ding. “Je hebt geen tijd en bovendien geen talent.” Dat laatste liet ik niet op me zitten. Onlangs heb ik hem weer de deur uit moeten doen, en al die tijd heb ik hem nauwelijks aangeraakt. Wat is er mis gegaan?

VERLANGENDE WEZENS

Mensen zijn verlangende wezens. We hebben allerlei wensen, van ’s morgens vroeg tot ‘s avonds laat: vroeg opstaan of (nog even) blijven liggen, wel of niet douchen, wel of niet ontbijten, met of zonder eitje. Bovendien hangen onze wensen vaak samen met die van anderen: laat jij de hond even uit dan doe ik de boodschappen. Van alle wensen die we hebben, worden er maar een paar ingewilligd. Soms beslissen we impulsief, soms wikken en wegen we tot we eruit zijn.

ZELFKENNIS

Dat laatste is vooral van belang als het om de grote levensvragen gaat. Alleen leven of met een ander? Wel of geen kinderen krijgen? In luxe ­leven of in eenvoud? Zelfgericht zijn of je inzetten voor anderen? Als het erop aankomt, is zelfkennis heel belangrijk. Dan moet je uitzoeken wat je speelruimte is en erachter komen wat je verlangens waard zijn. Ik had geen tijd om piano te spelen omdat andere verlangens veel sterker bleken.

Thuis zit ik te kijken naar een lege plek in mijn woonkamer en vraag me af: heb ik nu een beter leven?

23

“Werken met data vereist heel andere journalistieke kwaliteiten” IN T ERV IEW ME T D E C O R R E S P O N D E N T-­ J O U R N A L I S T MA U R I T S MA RT I JN DOOR: JOACHIM SPRINGER

De Correspondent-journalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis kregen de tijd, ruimte en middelen om écht onderzoek naar ­privacy te doen. Het resultaat is het boek: Je hebt wél iets te verbergen: over het levensbelang van privacy. Martijn vertelt in dit interview over hun journalistieke werkwijze.

In één van de artikelen op de website van De Correspondent zegt Martijn het volgende: “Als je als journalist schrijft over privacy, dan ben je continu op zoek naar goede voorbeelden. Naar concrete gevallen die laten zien wat het probleem is.” Zijn boek staat vol met zulke voorbeelden.

24

Door die gesprekken kwamen we uit bij twee onderzoekers van de Universiteit van Amsterdam. Zij hadden een tool ontwikkeld, de ‘Tracker Tracker Tool’, waarmee je zogenoemde trackers op een site kunt identificeren.”

Foto: Anouk van Kalmthout

In het boek legt Martijn uit: “Trackers worden door bedrijven ingezet om informatie over websitebezoekers te verzamelen.

Meestal zijn dit cookies: data die op jouw computer of laptop worden achtergelaten als je een site bezoekt. Daarmee kunnen bedrijven je surfgedrag, locatie en informatie over je computer aan elkaar koppelen om daarmee een persoonlijk dossier op te bouwen. Bedrijven trekken alles uit de kast om online zo veel mogelijk over ons te weten te komen. Want hoe meer zij weten, hoe beter en effectiever zij ons online advertenties kunnen voorschotelen.”

Hoe kun je vrijheid van meningsvorming

Neem Erik Pas. Een Nederlandse man die voorafgaand aan zijn vlucht van Amsterdam naar Los Angeles uit de rij wordt gehaald en ondervraagd. En nog ook een keer in Los Angeles. En daarna nog een keer in het appartement waar hij verblijft. Wat blijkt? Hij heeft een IP-adres dat foutief geregistreerd staat in Jordanië. De fout kon niet hersteld worden. En dus was Erik de dupe van dat hele systeem van data-analyse en dataverzamelen.

hebben als alles wat je leest en bekijkt in de gaten wordt gehouden?

- Je schrijft dat op nieuwssite nu.nl vierenveertig advertentiebedrijven meekijken. Wat is daar precies erg aan?

“Dat vonden wij de moeilijkste vraag om te beantwoorden.

Het antwoord vonden we bij de filosofe Helen Nissenbaum.

Zij gaf ons het inzicht dat de verwachting die wij allemaal van privacy hebben, afhankelijk is van de context. Als ik naar het vliegveld ga, weet ik dat mijn meest intieme spullen uit mijn toilettas gehaald kunnen worden. Bij de bakker zou dat een heel grove schending van mijn privacy zijn, maar op het vliegveld ga ik ermee akkoord.”

GELUL

Een ander voorbeeld is dat van Ton Siedsma. Een jongen die zich vrijwillig een week lang liet monitoren door een speciale app. Alle metadata die door Siedsma’s telefoon gingen, werden geregistreerd en overhandigd aan Martijn en Tokmetzis.

Die wisten na analyse ongeveer alles over hem. Waar hij werkt, woont en zich begeeft. Met wie hij in contact staat en waarover hij communiceert. Hoe zijn vriendin heet en hoe vaak hij haar ziet. Dat hij filmpjes van Roy Donders op You­ Tube bekijkt.

Martijn: “Met dit experiment hebben we kunnen bewijzen hoe ongelofelijk intiem die metadata kunnen zijn. Zelfs toen bekend werd dat de NSA (de Amerikaanse National Security Agency - JS) op grote schaal metadata verzamelt, zeiden politici nog altijd: ‘Het zijn maar metadata.’ Wij laten zien dat dat gewoon gelul is.”

“Zo hebben wij, zegt Nissenbaum, in alle contexten waarin we ons begeven, bepaalde verwachtingen van onze privacy.

Deze theorie bood ons een kader waarbinnen we privacyschending konden beoordelen. Dan kom je erachter dat onze privacy continu geschonden wordt, zonder dat we het doorhebben. Stel je voor dat je de krant openslaat en er staan vierenveertig mannen in je nek te hijgen om aantekeningen te maken over welke artikelen je leest. Dan zou je gek worden.”

- De kern van jullie project was het ‘onzichtbare zichtbaar maken’. Wat is dat onzichtbare?

“Wij schrijven over privacy en surveillance. Surveillance is spionage en dat gebeurt buiten je zicht. Wij worden in de gaten gehouden als we gebruik maken van internetdiensten en digitale technologieen. Alleen zie je dat niet. Een voorbeeld: als je nu.nl opent, zie je wat je verwacht dat je gaat zien. In het boek laten wij zien wat er op hetzelfde moment aan de achterkant gebeurt. Daar vindt die spionage plaats.”

- Wat is het grotere, achterliggende probleem?

“Dat er maatschappelijke, collectieve waarden onder druk komen te staan. Zoals de vrijheid van meningsuiting. Als je de oude Verlichtingdenkers leest, zeggen ze allemaal: vrijheid van meningsuiting is een van de belangrijkste waarden in een democratische samenleving. Daar hoort ook de vrijheid van meningsvorming bij. Je moet als burger in staat zijn om zonder inmenging van anderen informatie te vergaren.

Om te lezen, ideeën op te doen. Maar hoe kun je vrijheid van meningsvorming hebben als alles wat je leest en bekijkt in de gaten wordt gehouden? Dat is onvrijheid. Het bizarre hieraan is, dat we allemaal denken dat we die vrijheid wél hebben.”

- Hoe maak je die spionage zichtbaar?

“We zijn heel simpel begonnen met lezen en praten met mensen die hier ervaring mee hadden: techneuten, journalisten.

25

- Jullie hebben smartphones gekraakt, wifi-netwerken gehackt, internetverkeer onderschept. Dat is niet bepaald mainstream journalistiek.

“In Nederland gebeurt dit heel weinig. Wij zijn de eersten die daar structureel mee bezig zijn geweest. Waarom? Werken met data vereist heel andere journalistieke kwaliteiten. Ik moet zeggen dat dat vooral Dimitri’s aandeel is in het ons boek. Hij is data-journalist en heeft zich hier echt in bekwaamd.”

“Het vereist ook tijd. In Nederland hebben journalisten gewoon niet zoveel tijd meer om dit soort dingen bij te leren.

Wij bij De Correspondent gelukkig wel. We hebben hier een zeer grote vrijheid. Als ik een goed idee heb en ik zeg tegen Rob (Wijnberg, de hoofdredacteur - JS): ‘Ik heb hier vier weken of twee maanden voor nodig’, dan kan dat gewoon.”

“Een andere waarde is het non-discriminatiebeginsel. In Amerika gebruiken rechtbanken meer en meer data-analyses en risicoscores om iemands strafmaat te bepalen. Het gaat dan om de kans dat deze persoon nog een keer een inbraak pleegt of een auto steelt. Die kans wordt berekend op basis van statistieken die betrekking hebben op mensen die op de desbetreffende persoon lijken. In de praktijk krijgt een zwarte jongen uit een achterstandswijk hierdoor een hogere straf dan een blanke die dezelfde misdaad gepleegd heeft. Alleen omdat hij slachtoffer is van de strafrechtelijke geschiedenis van de groep mensen waar hij toe behoort. Dit systeem houdt de verschillen in stand.”

MAURITS MARTIJN & DIMITRI TOKMETZIS - JE HEBT WÉL IETS TE VERBERGEN (BOEK)

BIO MAURITS MARTIJN

Na de studies communicatiewetenschap en filosofie in Amsterdam werkte Maurits Martijn (1981) van 2007 tot 2013 voor Vrij Nederland.

Maurits schrijft voornamelijk over technologie, surveillance en privacy.

Samen met collega Dimitri Tokmetzis won hij in 2014 de prijs voor de beste internetjournalistiek van de VOJN en de stimuleringsprijs van de VVOJ voor hun serie over persoonlijke digitale data.

Facebook weet bij wie je gisteren op bezoek ging De Belastingdienst zag hoe je er kwam Apple hield bij hoe lang je er bleef Samsung hoorde wat je er zei En Google wist al dat je het van plan was

“Privacy niet belangrijk vinden omdat je niets te verbergen hebt, is hetzelfde als niet geven om vrijheid van meningsuiting omdat je niets te zeggen hebt.”

BIO DIMITRI TOKMETZIS

Dimitri Tokmetzis (1975) is historicus en datajournalist. Eerder schreef hij voor het Utrechts Nieuwsblad, NRC Handelsblad en De Pers. In New York schreef hij het boek De Digitale Schaduw (2012), over hoe risico­ profielen ons dagelijks leven meer en meer sturen.

Edward Snowden

In Je hebt wél iets te verbergen: over het ­levensbelang van privacy laten onderzoeksjournalisten Maurits Martijn en Dimitri Tokmetzis zien dat privacy het meest bedreigde mensenrecht van onze tijd is. Ze leggen bloot welke gegevens je allemaal weggeeft en aan wie. En, belangrijker nog: welke ingrijpende gevolgen dat heeft.

HOE BESCHERM IK MEZELF ONLINE?

Vijf tips om je eigen privacy onder controle te krijgen: • Loop je privacy-instellingen door. Zet je locatie standaard uit. Pas de rest naar eigen voorkeur aan.

• Installeer altijd direct beveiligingsupdates. Hoe langer je wacht, hoe meer risico je loopt om gehackt te worden.

• Stel een goed wachtwoord in. Ook voor als het scherm in slaap valt.

• Ga nooit onbeschermd een openbaar wifi-netwerk op.

Doe dat altijd via een virtual private network, een VPN. Een VPN zorgt voor een private en versleutelde verbinding, zodat anderen op het netwerk niet kunnen zien wat je aan het doen bent.

• Gebruik Signal. Signal is een gratis app waarmee je versleuteld kunt sms’en, chatten en bellen. Signal is te zien als een extreem veilig alternatief voor WhatsApp.

Ontwerp Leon Postma (voor De Correspondent)

‘Absolute wereldklasse’ - Alexander Klöpping ‘Noodzakelijk en meeslepend’ - Beatrice de Graaf

26

GOVERNANCE

De nieuwe ambtenaar DOOR: KEVIN LEIJTEN

Sinds de 19de eeuw is de overheid zich steeds meer gaan bemoeien met de maatschappij. Door eisen vanuit de samenleving moest de overheid steeds meer regelen: voor meer voorzieningen zorgen, meer subsidie beschikbaar stellen en (dus) ook meer belasting heffen. Deze toename zorgde ervoor dat het ambtenarenapparaat fors groeide. De overheid had steeds meer specialisten nodig op diverse gebieden, zoals gezondheidszorg, onderwijs en infrastructuur.

Huidige ontwikkelingen in het politieke landschap ­vragen om een verandering van de moderne ambtenaar en de komst van een ander soort ambtenaar. De afgelopen ­jaren is de overheid flink veranderd: van een grote logge organisatie naar een kleinere en krachtige organisatie.

Met daarbij de verschuiving van het fysieke naar het digitale loket. De lange rijen bij de loketten zijn verleden tijd.

In steden kun je digitaal een afspraak maken voor het regelen van bijvoorbeeld een nieuw paspoort.

biliteit zal moeten leren. De nieuwe overheid en de ­samenleving verlangen een andere invulling van het werk van de beleidsmedewerker. Een invulling waarbij ‘projectmatig’, ‘organisatie-overstijgend’ en ‘breed inzetbaar’ de sleutelwoorden zijn.

AMBTENAAR 2.0

Dit zorgt voor een ander perspectief op beleidsvraagstukken, die nu de vorm van projecten aannemen. Het gaat niet meer om vraagstukken die door het vaste team van ambtenaren worden opgelost, maar om projecten die door een samengesteld team met ingehuurde externe specialisten gezamenlijk uitgevoerd worden. De nieuwe ambtenaar moet gaan samenwerken met burgers en ­andere partijen, die geen onderdeel zijn van de overheid.

Samen met burgers, bedrijven en politiek werken zij aan oplossingen. De beleidsmedewerker is hier de verbindende factor. Hij gaat in gesprek, luistert, verbindt en prikkelt met nieuwe inzichten.

De plaats waar en de tijd waarin het werk wordt uitgevoerd, is in de toekomst minder relevant.

ANDERE INVULLING

Dit e-Government leidt tot nog minder vaste werknemers en de volledige afhandeling van publieke zaken via digitale platformen. Hierdoor verdwijnen de klassieke banen in het huidige ambtenarenapparaat. De ‘oude’ beleidsmaker is eenzelfde lot beschoren. Het team gemeentelijke ambtenaren krimpt naar een kleinere vaste kern van medewerkers. Het gevolg is dat specifieke kennis verdwijnt, zoals technische kennis op het gebied van infrastructuur. Deze kennis zal het ambtelijke apparaat dus extern moeten verwerven. Voor de beleidsmedewerker geldt dat hij zijn vaste bureau moet gaan loslaten en flexi-

De nieuwe projectmatige benadering creëert meer detachering en flexibel werken. De plaats waar en de tijd waarin het werk wordt uitgevoerd, is in de toekomst minder relevant. De toekomstige ambtenaar zal bovendien niet alleen voor een gemeentelijke instelling werken, maar veel verschillende opdrachtgevers hebben.

Van de ambtenaar 2.0 wordt verlangd dat hij breed inzetbaar is, zijn afwachtende houding laat varen en zich ­ontwikkelt tot een flexibele en proactieve professional.

27

DUURZAAMHEID

Bewust ­duurzaam ­consumeren DOOR: KEVIN LEIJTEN

Ik sta in de supermarkt met een reep van Tony’s Chocolonely: oranje met zeezout en karamel. Kijkend naar de reep stel ik mezelf de vraag of ik deze nu koop uit een duurzame overweging of omdat het een lekkere reep chocolade is. Hoe dan ook, het is een vorm van duurzaam consumeren, bewust of ­on­bewust. De vraag die ik mezelf stel, ligt in het verlengde van de vraag: “Hoe bewust ben ik van mijn gedrag als consument en doe ik aan bewust duurzaam consumeren?”

We consumeren dagelijks en als ik voor mezelf spreek, ben ik me niet altijd even bewust van de duurzame producten die ik koop. Om een beeld te schetsen van de mogelijkheden die wij hebben om een bewuste consument te zijn, zet ik een aantal varianten en uitingen op een rij.

DUURZAME KEURMERKEN

De eerste variant wordt aangeduid met de term ‘consuminderen’. Dit betekent zoveel als: consumeren, maar dan minder. Dit is vanuit het perspectief van duurzaamheid uiteraard positief: minder aanschaffen leidt ook tot minder afval. Ik vind voorbeelden als zelf brood maken, minimalistisch brood eten (zonder beleg) en tweedehands kleding kopen. Je kan het zo gek niet bedenken.

Het bekende merk Tesla gaat in de komende jaren goedkopere elektrische auto’s bouwen.

Een tweede variant van bewust duurzaam consumeren is het boycotten van een product of bedrijf. De consument koopt bepaalde producten niet meer omdat hij of zij het niet eens is met de manier waarop het bedrijf opereert of

hoe het haar producten produceert. Een aantal jaar geleden werden mensen opgeroepen om geen producten van Nike meer te kopen. De schoenen werden geproduceerd door kinderen. De tegenhanger van boycotten wordt buycot genoemd. Met buycotten koop je een bepaald product doelbewust wél, omdat het juist een goed effect op duurzaamheid heeft. Denk hier aan producten van Fairtrade, Tony Chocolonely of Max ­Havelaar. Ik ben zelf begonnen met het kopen van producten die voorzien zijn van duurzame keurmerken.

KLASSIEKE FIETS

Veel mensen zijn de afgelopen jaren overgestapt op alternatieve energiebronnen, zoals de populaire zonnepanelen. Overstappen naar groene stroom is natuurlijk een goed begin. Door bewust apparatuur uit te schakelen, bespaar je al energie en dit maakt je al een beetje tot een ‘bewust duurzame consument’.

Afval scheiden is al volledig normaal in Nederland. In het huishouden scheiden we plastic, papier/karton, GFT, glas en restafval. Ook het grof vuil wordt gescheiden verwerkt. Op welke manieren kunnen wij ons afval verder reduceren?

Je kunt hierbij denken aan simpele aanpassingen, zoals geen boterhamzakjes of aluminiumfolie gebruiken en overschakelen op bakjes van gerecycled 28

plastic. Zelf koop ik in plaats van blikjes frisdrank alleen nog plastic flessen (met statiegeld).In de toekomst zullen de duurzame mogelijkheden toenemen.

Bijvoorbeeld op het gebied van vervoersmiddelen. Het bekende merk Tesla gaat in de komende jaren goedkopere elektrische auto’s bouwen. Andere fabrikanten brengen verbeterde hybride auto’s op de markt en op termijn volledig elektrische varianten. In het openbaar vervoer zijn ontwikkelingen gaande om het gehele OV milieuvriendelijker te maken. Op diverse plaatsen worden reeds elektrisch aangedreven bussen getest.

Door de auto te laten staan en bus, tram of trein te nemen, lever je al een bijdrage aan meer duurzaamheid. Ook de klassieke fiets is natuurlijk een goede optie.

CONSUMEERGEDRAG

Een veel gehoord punt van kritiek op duurzaam consumeren is het financiële aspect. Duurzame producten zijn vaak duurder en niet iedereen beschikt over een budget om deze producten aan te schaffen. Dat is zeker waar, maar zoals hierboven beschreven zijn er verschillende betaalbare mogelijk­heden om invulling te geven aan een bewust duurzaam consumentengedrag. Ik heb mijn gedrag veranderd. Ben jij je bewust van jouw consumeergedrag? En hoe duurzaam is dit gedrag?

ONDERWIJS

Leren met filosofie DOOR: GEERT HOVENS

Een stichting die zich bezighoudt met vragen over het hoe en waarom van het onderwijs is Operation Education. Op haar website noemt de stichting het stellen van fundamentele vragen een voorwaarde voor het ­maken van doelbewuste keuzes over de invulling van onderwijs en het ontwerpen van eigentijdse leersystemen.

Het huidige onderwijssysteem vormt een trechter, gericht op een beperkt aantal capaciteiten binnen een beperkt aantal vakken. Er is als het ware een potentieel aan niet-ontwikkelde talen­ ten en interesses die we in het huidige systeem niet waardevol inzetten in de samenleving.

Operation Education behandelt de verschillende vragen vanuit vier verschillende invalshoeken. Deze perspectieven laat ik hieronder de revue passeren. Bij elk perspectief bedenk ik welke rol het filosofievak kan spelen.

PERSPECTIEF #1

Het doel van onderwijs is het behalen van een op intelligentieniveau gebaseerd en door de overheid gecontroleerd diploma, door middel van het aanbieden van een gedegen vakinhoud, klassikaal geïnstrueerd door een vakkundig docent.

Dit is de oervisie op het onderwijs: school-leraar-leerling-diploma. In dit pers­­­pec­tief staat de kennisoverdracht centraal. De filosofie met haar verschillende domeinen past uitstekend in de schoolprofielen zoals die bij de invoering van de Tweede Fase in het onderwijs in 1998 zijn geformuleerd. Bijvoorbeeld ethiek bij Natuur & Gezondheid, wetenschapsfilosofie bij Natuur & Techniek, sociale en politieke filosofie bij Economie & Maatschappij en antropologie en esthetica bij Cultuur & Maatschappij.

PERSPECTIEF #2

Het doel van onderwijs is het op een volwassen manier in de wereld komen, door onderwijs te geven in drie domeinen: kwalificatie, socialisatie en persoonsvorming.

De visie van Gert Biesta, hoogleraar pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming aan de Universiteit voor Humanistiek, wordt zeer breed gedragen in het Nederlandse onderwijsveld. Biesta onderscheidt drie doeldomeinen van het onderwijs, te weten: kwalificatie (het verwerven van kennis, vaardigheden en houding die jonge mensen kwalificeren om iets te doen), socialisatie (de manier waarop we via het onderwijs deel worden van bestaande tradities en praktijken) en persoonsvorming (de persoonlijke ontwikkeling, hoe we leren te zijn in relatie tot anderen).

In deze visie lijkt me een prachtige rol weggelegd voor de filosofie. De student leert filosofische vaardigheden toepassen, tradities en praktijken komen in de historische variant van de filosofie uitgebreid aan bod en tenslotte is er een mooie rol weggelegd voor de ethiek met het kweken van een morele houding.

PERSPECTIEF #3

Er zijn vier doelen van onderwijs: economisch, cultureel, sociaal en persoonlijk.

Dit is de visie van Sir Ken Robinson verwoord in zijn boek Creatieve scholen.

De emeritus professor is vooral bekend van zijn veelbekeken TED Talks. De vier 29

doelen hebben ogenschijnlijk meer met opvoeden dan met opleiden te maken.

Het onderwijs moet leerlingen in staat stellen om (1) economisch verantwoordelijk en onafhankelijk te worden, (2) de eigen cultuur te kunnen begrijpen en waarderen en de diversiteit van andere culturen te respecteren, (3) betrokken en actieve burgers te worden en (4) zich zowel in te laten met hun innerlijke wereld als met de wereld om hen heen.

Ook hier lijkt me dat het filosofievak een belangrijke rol kan vervullen. Door haar diversiteit in de domeinen, haar kritische en analytische benadering van vraagstukken en de mogelijkheid voor studenten zich in filosofische vaardigheden te bekwamen is de filosofie bij uitstek geschikt om de opvoeding te ondersteunen.

PERSPECTIEF #4

Het onderwijs staat ten dienste van het gehele (opgroeiende) individu aan de ene kant, de gehele samenleving en planeet aan de andere kant en het creëren van de maximale waarde daartussen.

Dit is wel de meest idealistische visie. De holistische elementen hierin doen mij vooral denken aan het domein Levenskunst. Als we onze aarde, onze productiemethoden en onze producten weer duurzaam willen maken, dan kan de mens zelf niet achterblijven. De duur­ zame mens: dat lijkt me een mooie opdracht voor het onderwijs. Met een hoofdrol voor de filosofie uiteraard.

(LEVENS)KUNST

“We moeten ons de kunst van het zijn eigen maken.”

INTERVIEW MET BEELDEND KUNSTENAAR SJAAK SMETSERS DOOR: GEERT HOVENS

De Tegelse kunstenaar Sjaak Smetsers ontwierp en bouwde een ­Raket van Verbinding. Het is een enorm kunstwerk geworden, dat zich niet ongemerkt laat passeren. Een interview met de maker.

“Met deze Raket van Verbinding kunnen wij boven onszelf uitstijgen.”

30

- Welke verbinding wil je precies tot stand brengen?

“Ik wil de mensheid weer verbinden: de mensen moeten weer oog hebben voor elkaar. Wanneer je van boven op de aarde neerkijkt, vanuit een vliegtuig of in dit geval een raket, onderken je de noodzaak dat wij mensen zich met elkaar moeten verbinden. Het ontwerp van de raket is gebaseerd op het Kuifje-album Raket naar de maan uit 1953.

Zestien jaar later zette de mensheid daadwerkelijk voet op de maan. Ik was toen vijftien en verwonderde mij erover dat Hergé dit zoveel jaar van tevoren had voorspeld. Toen wist ik nog niet dat ik later kunstenaar zou worden. Ik ben koudetechniek gaan studeren en heb als projectleider de hele wereld over gereisd. Dus ik heb al veel van de wereld van boven kunnen bekijken. Een raket kan de mens nog tot veel grotere hoogten brengen. Het Engels heeft twee woorden voor raket: ­rocket en missile. De laatste is een raket die vernietiging veroorzaakt. Duidelijk iets heel anders dan vooruitgang.”

- Jouw raket staat symbool voor de vooruitgang?

“Mijn raket staat voor een positieve en toekomstgerichte groei. Wij kunnen en zullen uiteindelijk het oude verhaal van ons leven in een wereld vol landen, staten en religies verlaten. Met deze Raket van Verbinding kunnen wij boven onszelf uitstijgen. Vanuit de raketview kunnen wij een overzicht en inzicht verkrijgen vanuit andere invalshoeken.”

- Streeft jouw raket niet naar een eindpunt?

“Nee, een eindpunt bestaat niet.Net zo min als de waarheid. Een eindpunt kunnen we niet bereiken en dat moeten we ook niet willen. Politiek en religie praten ons een eindpunt aan, maar verbinden nauwelijks meer. Sterker: ze drijven ons uit elkaar. Verbinding is nodig om een nieuwe wereld op te bouwen. Religies mogen wat mij betreft in hun huidige vorm verdwijnen.”

- Schiet onze democratie hier tekort?

“Wij hebben ons lot in handen gelegd van politici, die ons zogezegd vertegenwoordigen. Dat werkt niet meer. Door het huidige systeem groeien we uit elkaar. We moeten meer betrokkenheid creëren. Ge­ baseerd op verbinding kunnen we proberen een sociocratie tot stand te brengen. In plaats van verkiezingen om de paar jaar is een voort­ durend gezamenlijk overleg nodig. Ook op provinciaal en gemeentelijk ­niveau. We zullen zelf meer verantwoordelijkheid moeten nemen in plaats van dat we ons verschuilen. Ik zeg, met Erich Fromm: we moeten meer zijn en minder hebben. Wie meer bezit, kan ook meer kwijtraken.

En dus lijden. Als we zijn, dan leiden we. In mijn gedicht ‘De kunst van het zijn’ heb ik het over ‘zijn-isme’.”

- Hoe staan we er momenteel voor?

Niet goed. We kijken tegenwoordig veel verder dan de maan en we hebben zoveel van het heelal ontdekt, dat we betwijfelen of we wel alleen zijn. De techniek en wetenschap hebben ons veel vooruitgang gebracht, maar tegelijkertijd breken we ook heel veel af. Drommen mensen lopen achter populaire figuren als Wilders aan. Zo wordt de ‘emotionele pest’ verspreid. Deze term is geïntroduceerd door ­Wilhelm Reich, een leerling van Jung en tijdgenoot van Erich Fromm.

Ik zie maar één oplossing: we moeten ons de kunst van het zijn eigen maken.”

31

Agenda 13 NOVEMBER 2016

ISVW: Idealen zijn overbodig Met dr. Floris van den Berg en prof. dr. Michiel Korthals 15.00 - 17.00 uur | Leusden

14 NOVEMBER 2016

Humanistisch Verbond: Socrateslezing door Joep Dohmen 19.00 - 22.00 uur | Den Haag

16 NOVEMBER 2016

Filosofie Magazine: Existentialisme Café 19.00 - 23.30 uur | Amsterdam

18 NOVEMBER 2016

Filosofisch Lab 15.00 uur | De Nieuwe Liefde, Amsterdam

22 NOVEMBER 2016

Humanistisch verbond: De opvoeders 20.00 - 22.00 uur | De Nieuwe Liefde, Amsterdam

22 NOVEMBER 2016

Studium Generale: Herman Philipse in gesprek met… Femke Halsema 20.00 – 21.00 uur | Academiegebouw, Utrecht

27 NOVEMBER 2016

Amsterdamse Spinoza Kring: Spinozadag 12.00 - 15.00 uur | Amsterdam

29 NOVEMBER 2016

Filosofisch Café Hoogeveen: ‘Dankbaar - denken over danken na de dood van God’ 19.00 - 22.00 uur | Hoogeveen

29 NOVEMBER 2016

Radboud Reflects: Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?

Lezing door primatoloog Frans de Waal 19.30 - 21.30 uur | Nijmegen

11 DECEMBER 2016

Filosofie Magazine: De Verhalenvertellers 12.00 - 18.00 uur | Amsterdam

13 DECEMBER 2016

Studium Generale: Porno is prima?

20.15 - 22.00 uur - Utrecht

18 DECEMBER 2016

Filosofische wandelingen: Vriendschap 13.00 - 15.30 | Wageningen

HTF Maak werk van filosofie!

HOGESCHOOL VOOR TOEGEPASTE FILOSOFIE Journalistiek & Media | Onderwijs | Beleid & Bestuur Economie & Duurzaamheid | Vrije Studierichting



Uitsluitend hoogopgeleide docenten



Individuele bijspijkertrajecten



Bildungsprincipe



Verkort traject niet duurder dan reguliere hbo



Studeren in deeltijd



Breed Basisjaar Filosofie (afzonderlijk te volgen)



Verkort traject van 3 jaar mogelijk



Kennismakingsmodues Filosofie

WWW.HOGESCHOOLVOORTOEGEPASTEFILOSOFIE.NL Locatie: Vondellaan 174 Utrecht, tegenover station Vaartse Rijn. Ruime parkeergelegenheid.

Voor meer informatie: info@hogeschoolvoortoegepastefilosofie.nl | 06 43438008