Wie Maakt Oss?

1

2

Wie maakt Oss?

Wie Maakt Oss?

— De stad in beweging — Visionaire & inventieve ideeën over de invulling van toekomstig Oss. 3

4

Wie maakt Oss?

Inhoud

Voorwoord 7 Het Project 9 Huis S 12 Huis M 15 Huis L 25 Pecha Kucha 49 Publiciteit 61 67 Colofon 5

Wie maakt Oss? 6

De wereld om ons heen verandert, en in Oss is het niet anders. Oss staat net als de rest van het land voor nieuwe vraagstukken als gevolg van de postindustriĂŤle samenleving die voor de deur staat. Vraagstukken die gaan over klimaatverandering, duurzame energie, een kringloop-economie en een online samenleving. Deze transitie heeft gevolgen voor de ruimtelijke kwaliteit en de directe leefomgeving van ons allen. Naast de oude “groteâ€? industrie in Oss gaan in de toekomst kleine initiatieven, creativiteit en nieuwe technieken een steeds grotere rol spelen bij de beeldvorming van Oss en de vormgeving van de stad.

Oss heeft de naam een maakstad te zijn.

Als industriestad speelt het een vooraanstaande rol in de economische ontwikkeling van de regio Noordoost Brabant. De sectoren Pharma en Logistiek zijn van oudsher belangrijke pijlers in de economische dynamiek van de regio. Daarnaast zijn op dit moment echter ook ontwikkelingen op het gebied van bijvoorbeeld Agrifood van steeds

Voorwoord

groter belang voor de stad en haar omgeving. Maar wie ‘maakt’ eigenlijk Oss? Dat zijn natuurlijk alle producerende en bouwende bedrijven maar interessant is vooral de vraag die daaraan vooraf gaat: Wie zijn de drijvende krachten achter het innovatief vermogen van Oss? Wie geeft vorm aan concepten, processen, ideeën en ambities van ondernemers? Maar ook: Wie presenteren die bedrijven en wie maken Oss tot een attractieve woonstad?

Anders gezegd: Wie zijn bepalend voor de creativiteit in Oss en wie maakt de stad tot wat het is en in de toekomst wil worden?

De Ontwerperskring Oss wil die creatieve krachten van Oss zichtbaar maken en deze een podium bieden.

7

Wie maakt Oss?

‘Wie maakt Oss’ is een eerste verkenning naar de creatieve krachten in en van Oss die stad en haar omgeving vorm geven, zowel op industrieel als op ruimtelijk gebied. Het doel is de Osse burgers een beter inzicht te geven in het professionele creatieve werk van stadsgenoten, waarvan ze soms de resultaten zien, maar zelden de achtergrond kennen. Die resultaten hebben invloed op ons leven, ons werk, hoe we wonen, wat we leren en hoe we ontspannen en recreëren. De visie van de Ontwerperskring is dat creatieve, innoverende mensen (ontwerpers, ondernemers, studenten, jongeren) de toekomst van Oss gaan bepalen.

De manifestatie “Wie maakt Oss?” heeft laten zien wat Oss op dit gebied te bieden heeft. De centrale vraag, gesteld aan een diverse groep creatieven — kunstenaars, architecten, onderwijzers, landschapsarchitecten, ondernemers en veel kinderen — was 'hoe zien jullie Oss in 2040'?

8

Het Project

Hoe ziet onze leefomgeving er dan uit en welke rol hebben de creatieve en innoverende industrieĂŤn daarin? Het thema is belicht aan de hand van de basis van een stad: het archetypische huis als verkenning naar de mogelijkheden voor de toekomst.

Een aantal parallelle activiteiten, aangeduid met de huisjes S, M, L heeft plaats gevonden in de periode september — oktober 2015. De kern van de manifestatie was de tentoonstelling in K26.

Huisjes S: huisjes, gemaakt op een nieuwe manier. Nieuwe technieken en andere manieren van produceren zullen een steeds grotere rol gaan spelen en het beeld van de toekomst veranderen. Tijdens de tentoonstelling in K26 kon het publiek kennis maken met 3D-printtechnologie. Huisjes M: het huis gezien vanuit een frisse, jonge blik.

Met een kartonnen plaat van een archetypische huis als vertrekpunt is aan basisschoolkinderen gevraagd aan de slag te gaan om hun huis voor morgen te creĂŤren. Een toekomstgerichte blik kan niet zonder

9

Wie maakt Oss?

jeugd en de onbevangenheid en creativiteit van kinderen blijkt uit de kleurrijke inzendingen. Huisjes L: het huis visionair gedacht, het huis als concept. Osse vormgevers uit diverse disciplines hebben in de tentoonstelling hun visie op het Oss van morgen gegeven. Praktische ideeën, futuristische bouwwerken en metaforische installaties geven een inspirerende doorkijk naar onze toekomst.

10

Parallel aan de tentoonstelling is het thema verder belicht op een Pecha Kucha avond gehouden op 14 oktober 2015 in de Groene Engel; acht inspirerende pitches over de toekomst van Oss zijn gegeven.

Dit boekje is een beeldverslag van een zeer geslaagde manifestatie. ‘Wie maakt Oss 2015’ heeft energie gegeven voor de toekomst! Juist om beter op die toekomst in te kunnen spelen wil de Ontwerperskring het creatieve, innovatieve proces in Oss zoveel mogelijk stimuleren. Dat willen doen door het voeren van discussie, het houden

Het Project

van lezingen en tentoonstellingen en zo nu en dan het doen verschijnen van publicaties. Dit boekje wil een eerste aanzet zijn in een reeks die de professionele creativiteit in Oss onder de aandacht brengt.

11

12

Wie maakt Oss?

Huis S

Workshops 3D printen in K26.

13

Wie maakt Oss? 14

Hoewel de 3D printtechniek al zeker 30 jaar bestaat is het door de digitale versnelling waarin we ons bevinden meer dan ooit in beeld. Daarin is 3D printen misschien wel de meest tot de verbeelding sprekende digitale maaktechnologie van het moment. Mede omdat ze erg dicht bij de mensen zelf komt. Niet enkel omdat je al voor enkele honderden euro’s zelf een 3D printer kan kopen of omdat je er op medisch gebied al mee te maken krijgt.

Maar meer nog omdat straks uw nieuwe huis misschien wel deels of helemaal uit de 3d printer rolt. De ontwikkelingen naar een nog digitalere toekomst vinden plaats in een exponentieel hoog tempo.

Frank Ulijn — Ontwerper.

Huis S

Vernieuwing is meer een noodzaak dan dat het wenselijk is.

DrieDeeDesign wil de innovaties op het gebied van 3D ontwerpen en digitaal maken versnellen, en de verregaande digitalisering in deze maakprocessen toegankelijk maken.

DrieDeeDesign ontwerpt, tekent, visualiseert en maakt in de trend van het “nieuwe Maken”. De digitaliserende wereld stelt andere eisen aan de competenties van onze kinderen.

Vernieuwing in het onderwijs is daarom meer noodzaak dan wenselijk. Het overbrengen van digitale maakkennis op volgende generaties ziet DrieDeeDesign dan ook als een missie.

Participeren in de oprichting van een digitale werkplaats in Oss is daar onderdeel van.

15

16

Wie maakt Oss?

Huis M

De toekomstvisie van de jeugd.

17

Wie maakt Oss? 18

Zevenhonderd leerlingen van zes basisscholen uit de gemeente Oss hebben, in september 2015, op ludieke wijze hun creatieve visie gegeven op hoe hun droomhuis (en tuin) er in 2040 uitziet.

Moderne thema’s als duurzame energie, groene daken en bijzondere materialen wisselen af met spinnenhuizen, ijskristalhuizen en architectonische bouwwerken met zwembad en glijbaan. Het prototype huisje, aangeboden als kartonnen bouwpakket, is in alle gevallen onherkenbaar getransformeerd in een kunststukje.

Het blijkt niet moeilijk om creativiteit bij de kinderen los te weken.

Hertogin Johannaschool, Oss.

Huis M

Ieder kind blijkt een architect in de dop.

Kinderen van groep 7-8 bespreken hun kunstwerken met Esther Kruit (KruitKok Landschapsarchitecten).

19

20

Luna & Damian

Wie maakt Oss?

Luna & Damian.

HUIS Huis M M

Vogelhuis & Slakkenhuis.

21

22

Zeynep & Fatima

Wie maakt Oss?

Zehnep & Fatima.

Huis M

Zwembadhuis & Ijskristalhuis.

23

24

Boran & Stef

Wie maakt Oss?

Boran & Stef.

Huis M

Waterhuis & Bomenhuis.

25

26

Wie maakt Oss?

Huis L

De visie van ontwerpers en kunstenaars.

27

Wie maakt Oss? 28

Oss heeft de naam een maakstad te zijn.

Als industriestad speelt het een vooraanstaande rol in de economische ontwikkeling van de regio Noordoost Brabant.

De sectoren pharma en logistiek zijn van oudsher belangrijke pijlers in de economische dynamiek van de regio. Daarnaast zijn op dit moment echter ook ontwikkelingen op het gebied van bijvoorbeeld agrifood van steeds groter belang voor de stad en haar omgeving.

Maar wie ‘maakt’ eigenlijk Oss? Dat zijn natuurlijk alle producerende en bouwende bedrijven maar interessant is vooral de vraag die daaraan vooraf gaat: Wie zijn de drijvende krachten achter het innovatief vermogen van Oss? Wie geeft vorm aan concepten, processen, ideeën en ambities van ondernemers?

Maar ook: Wie presenteren die bedrijven en wie maken Oss tot een attractieve woonstad? Anders gezegd: Wie zijn bepalend voor de creativiteit in Oss en wie maakt de stad tot wat het is en in de toekomst wil worden?

Huis L

De Ontwerperskring Oss wil die creatieve krachten van Oss zichtbaar maken en deze een podium bieden.

‘Wie maakt Oss’ is een eerste verkenning naar de creatieve krachten in en van Oss die stad en haar omgeving vorm geven, zowel op industrieel als op ruimtelijk gebied.

Het doel is de Osse burgers een beter inzicht te geven in het professionele creatieve werk van stadsgenoten, waarvan ze soms de resultaten zien, maar zelden de achtergrond kennen. Die resultaten hebben invloed op ons leven, ons werk, hoe we wonen, wat we leren en hoe we ontspannen en recreëren.

K26 kunstenaars en ontwerpers uit de gemeente Oss geven hun visie op hoe onze maatschappij en onze directe woonomgeving er uit in 2040 uitziet. Thema’s als duurzame samenleving, klimaatbestendig Oss, grondstoffen, kringlopen, energietransitie en voedsel spelen hierbij een grote rol.

Samen vormen al deze huizen een nieuwe stad, misschien wel het Oss van de toekomst!

29

Architectenbureau Koppens

Wie maakt Oss? 30

“Het huis van de toekomst bestaat uit een netwerk van huizen.�

Huis L

Een stadsdeel dat als een boom kan groeien.

Architectenbureau Koppens.

Steeds meer mensen trekken naar de stad. De stad is levendig, er is werkgelegenheid en mensen wonen er graag omdat de voorzieningen nabij zijn. De huidige steden kennen anderzijds ook een groot aantal problematieken: luchtvervuiling, overbevolking, oververhitting, watertekort of sporadisch een overschot. Het landschap en de stad groeien steeds verder uit elkaar. Met andere woorden; ‘de stad versteent’.

Meer groen en ontharding van de stad zijn nodig om bovenstaande problemen het hoofd te bieden. Klimaatverandering en grondstoffen die uitputten, zijn daarnaast problemen die op wereldschaal optreden. Reeds aanwezige ontwikkelingen bieden kansen om het tij te keren. Door het slimmer benutten van goede ontwikkelingen als smart grids, stadsverwarming, zonnepanelenparken, windmolenparken, gekoppeld aan delen van de stad, kunnen een samenleving zelfvoorzienend maken. Voor zo'n samenleving moeten mensen samenwerken.

De tendens is echter een individualitischer wordende samenleving. Steeds meer mensen wonen en werken zelfstandig. Toch zijn we ook sterker dan ooit te voren een netwerksamenleving. Afstanden worden relatief gezien steeds korter en we zijn niet meer gebonden aan een vaste plek. Uitwisseling vindt plaats over hele wereld. Informatie is binnen handbereik en onuitputtelijk aanwezig. Kortom; voldoende potentie om een gezonde samenwerking aan te gaan. Onze verbeelding van de visie voor het huis van de toekomst toont een zelfvoorzienende gemeenschap.

Het huis van de toekomst is niet alleen. Het huis van de toekomst bestaat niet meer uit een huis maar uit een netwerk van huizen.

Gezamenlijk zijn de huizen aangesloten op onuitputtelijke energiebronnen. Windmolens en PV-panelen voorzien in de behoefte van elektriciteit. Stadsverwarming en zonnecollectoren produceren de warmte in combinatie met warmtepompen die ook de koeling verzorgen.

31

Wie maakt Oss?

Koppens & AriĂŤns

Het huis van de toekomst is een zelfvoorzienende community.

32

Architectenbureau Koppens.

Onderling zijn de huizen gekoppeld aan het smart grid. Voldoende groen in en rondom het huis zorgt voor een gezonde leefomgeving en houdt het water langer vast. Bassins slaan een grote hoeveelheid water op en een uitgebreid irrigatiesysteem zorgt voor een goede verdeling.

Door de hoogte in te gaan wordt de schaarse ruimte in de stad optimaal benut en ontstaat een zelfvoorzienend verticaal stadsdeel met een gesloten kringloop dat kan blijven groeien.

Een constructie van kolommen en vloerplaten voorzien van een constructieve kern verzorgen de basis. De vloerplaten bevatten grote vides voor licht en lucht. De spanten verdeeld over de vloerplaten maken de stedenbouwkundige structuur. De archetype van een woning is gebruikt om een heldere en herkenbare architectuur te behouden. Voor de invulling van de spanten zijn de bewoners zelf verantwoordelijk. Hiermee wordt het generiek zijn voorkomen en behoudt iedere bewoner een flexibiliteit voor

het invullen van de ruimte. Wanneer men alleen woont, kan worden volstaan met het invullen van delen van de spanten terwijl een compleet gezin wellicht de volledige ruimte benut. De wanden en het dak zullen in de toekomst groeien in plaats van dat ze opgebouwd worden. De bewoners zijn verantwoordelijk voor de groei van deze wanden.

Als een moestuin moeten de wanden groeien en onderhouden worden. Dat proces zorgt voor zorgzaamheid en creĂŤert een bewustwording.

Binnen de community is er ruimte voor privaat woongenot maar staan ook grote delen beschikbaar als gemeenschappelijke openbare ruimte.

Zo kunnen ook delen van spanten ingezet worden als gemeenschappelijke ruimte.

Wonen en werken kunnen hand in hand gaan. Zowel vanuit de woning als vanuit gemeenschappelijke ruimten kan werkruimte gemaakt worden. De toe te passen materialen zijn onuitputtelijk en zijn te allen tijde opnieuw te planten.

Huis L

De wereld zoals hij was is niet meer.

Ariëns CS Architecten & Ingenieurs.

Nieuwe problemen en vraagstukken doen zich voor waarbij de tijdspanne waarin mogelijke antwoorden of oplossingen gegeven kunnen worden steeds korter wordt. Hoe wonen en werken er in 2040 uitgaat zien is op dit niet in te schatten maar er zijn een aantal tendensen te geven. Gebouwen bevatten steeds meer intelligentie; slimme installaties en voorzieningen die met behulp van diverse sensoren het leven gemakkelijk maken. Technologie zal hand in hand gaan met duurzaamheid en architectuur.

Op stedelijk niveau zorgen steeds betere kabels voor een toename van digitalisering; e-gezondheid, e-onderwijs en e-entertainment vormen een onderdeel van het huis. Interieurs zullen daarop inspelen. In het maquette model komen een aantal van deze ontwikkelingen terug. De hoofdvorm van het huis verwijst naar het archetype van een woonhuis. 3d print technologie zal een grotere rol spelen. Onderdelen van huizen gaan geprint worden waarbij zoveel mogelijk prefab gebouwd

wordt. De onderdelen zijn als een Ikea-bouwpakket in elkaar te zetten.

De constructie bestaat uit geprinte spanten waartussen een transparante geritste folie.

De binnenruimte is een verticaal gerichte “loft” waarin ruimten aanwezig zijn: een sociale ruimte voor ontmoeten en gesprek, een ruimte voor voeden en slapen en de ruimten voor hobby en koken. In de vrije ruimte een boom voor natuurlijk evenwicht. Een snelle lift zorgt voor onderling transport tussen de verschillende, in de loft aanwezige, ruimten.

Over het huis zit een beweegbare uitvouwbare kap waarin diverse installaties zijn ondergebracht en die de energie van de zon opvangt en tegelijkertijd voor beschutting en privacy zorgt. Vanuit deze schil kan water worden gesproeid om de vochtigheid van de binnenruimte te regelen en de natuurlijke elementen zoals de boom van water te voorzien.

33

Wie maakt Oss?

Uijen & Fluitsma

Krachtige piramide structuren.

34

Betsy Uijen — Kunstenaar.

Toen bekend werd dat er een expositie zou komen over architectuur kreeg ik meteen het idee om een piramide te bouwen.

Vervolgens heb ik me een beetje verdiept in deze materie. Het woord Piramide kun je vertalen als 'vuur in het midden'. Ik ging surfen op mijn PC en kwam tot de ontdekking wat de krachten van een piramide zijn: 1 > Het weerkaatsen van energiegolven.

2 > Het transformeren (omzetten, omvormen) van bacteriën; dit betekent dat ze niet of nauwelijks kunnen overleven en zich niet kunnen vermenigvuldigen.

3 > Voedsel blijft niet alleen veel langer vers, maar krijgt een versterkte smaak.

4 > Fruit blijkt oneindig te kunnen worden bewaard (door uitdroging voor het bederf).

5 > Piramide-energie is verantwoordelijk voor een gezonder functioneren van lichaamscellen, lichaamsweefsel en organen.

Na verschillende schetsen te hebben gemaakt ging ik een proefmodel uitsnijden van

passe- partout karton. Ik kwam tot de conclusie dat het stevig genoeg zou zijn om er een originele maquette van te bouwen.

Het onderste gedeelte is voor opslag en/of parkeermogelijkheid. In de etage er boven heb ik een werkruimte gecreëerd. De eerste piramide is bestemd als woonruimte.

We gaan naar de tweede piramide waar de slaapslaapruimtes en badgelegenheden kunnen worden gerealiseerd.

De derde piramide is een ruimte voor de watertank en de opslag voor de accu’s.

De middenkolom is voorbereid voor een lift.

In 2040 zijn de daken een groot zonnepaneel maar nu heb ik er aparte zonnepaneeltjes ingebouwd voor de werking van de windmolen, waterpomp, ventilator, zonneboiler en alle verlichting. Mijn huis is energie neutraal gebouwd.

Huis L

Eenvoudige, betaalbare huisvesting neemt toe.

Eric Fluitsma — Fotograaf.

In het jaar 2040 zal de bevolking op aarde volgens verwachting gegroeid zijn naar ruim 9 miljard mensen. Nu is dit aantal ruim 7,3 miljard. Al deze mensen willen een eigen plekje om te wonen. Het is dan ook de kunst om voor al deze mensen iets te bouwen. Een probleem dat we wereldwijd moeten proberen op te lossen.

De vraag naar simpele betaalbare huisvesting zal toenemen. Die is alleen te realiseren, als we gaan kijken naar hoe we in het verleden de huizen bouwden, maar dan met een aantal veranderingen ten opzichte van toen. Huizen moeten gaan voldoen aan de volgende eigenschappen: 1 > Eenvoud (huizen moeten snel, makkelijk en goedkoop te bouwen zijn).

2 > Duurzaam (gebruik maken van bouwmaterialen die in de natuur te vinden zijn).

3 Hergebruik (gebruik maken van recycling om afval tot bouwmaterialen te maken is essentieel)

4 > Functioneel (huizen moeten gebouwd worden, rekening houdend met de omgeving).

Al deze punten klinken, losstaand van elkaar, simpel en logisch, maar we zullen nog een lange weg te gaan hebben om dit te realiseren de komende jaren.

35

Wie maakt Oss?

Marijke Schalken

“Laat zien wat je belangrijk vindt middels bouwstenen.”

36

Huis L

De bewoners van Oss maken zelf de stad.

Marijke Schalken — Grafisch Ontwerper.

Hoe er over 35 jaar gebouwd wordt hangt samen met de groeiende behoeften van de mens en hoe de samenleving zich daaropvolgend ontwikkelt. Tijdens mijn zoektocht naar een visie over deze ontwikkeling van de samenleving stuitte ik niet op een eenduidige visie. Ik vond juist uiteenlopende, goed onderbouwde, soms tegenstrijdige toekomstvisies; voornamelijk op het gebied van milieu, cultuur en economie. Omdat ikzelf niet kan bepalen hoe een samenleving zich ontplooit, maar de gemeenschap dit samen bepaalt of ontwikkelt, heb ik bovenstaand werk ontworpen.

Ik stel de bewoners van Oss ( De makers in de zogenoemde ‘maakstad’, de arbeiders in de ‘arbeidersstad’ ) middels ‘bouwstenen’ in staat visueel zichtbaar te maken wat voor hen over 35 jaar het belangrijkst is ten opzichte van milieu, cultuur en economie.

Dit zijn universele onderwerpen, onlosmakelijk verbonden zijn met elkaar, die bepalen hoe een leefomgeving er uit komt te zien. Ik heb

aan elke bouwsteen een eigen waarde toegekend. Elk motief en elke kleur heeft zijn eigen betekenis die terug te vinden is in bijbehorende legenda. De bouwstenen kunnen worden geplaatst op een daarvoor ontworpen 'grid'.

‘Oss’ kan op die manier ‘Oss maken’ en zodoende meedenken in wat belangrijke punten zijn voor de toekomst, voor de volgende generatie en de generaties daarna.

Welk standpunt zou men innemen ten opzichte van milieu, geloof en economie?

Hoe belangrijk vindt men deze punten? Welke gezamelijke of tegenstrijdige visie en welke toekomst wordt hiermee zichtbaar? Bouwt men een woning of juist een publieke ruimte? Welke vorm krijgen we te zien?

37

Wie maakt Oss?

Verschaeren & Waelbers

Standaard buiten, vrijheid binnen.

38

Jos Verschaeren — Kunstenaar.

Woning model A is voor iedereen identiek aan de buitenzijde. Aan de binnenzijde echter heeft u tal van mogelijkheden om de woning aan uw eigen wooneisen te laten voldoen.

Dit woningtype heeft 3 woonlagen: begane grond: deze kunt u gebruiken voor het stallen van uw vervoersmiddelen, het centrale stofzuigersysteem, de verwarming, voorraadruimte, etc.

1e verdieping: deze leent zich bij uitstek voor het realiseren van een of meerdere slaapvertrekken alsook voor de sanitaire voorzieningen.

2e verdieping: hier bevindt zich het leefgedeelte van de woning: de keuken en woonkamer.

U heeft de volledige vrijheid om de indeling te maken zoals u die wilt.

Buiten deze 3 woonlagen beschikt de woning over een dakterras dat gedeeltelijk overdekt is. Ook hier heeft u weer diverse mogelijkheden. U kunt er een groente-tuin

aanleggen, maar u kunt ook het hele oppervlak gebruiken voor recreatieve doeleinden.

De overdekking bestaat uit gedeeltelijk transparante platen met zonnecellen erin verwerkt.

Om de mens in beweging te houden is nadrukkelijk gekozen voor trappen in plaats van een lift. Er is wel een pater-nosterlift van begane grond tot aan het dakterras voor het verplaatsen van diverse spullen tussen de woonlagen onderling.

Het trappenhuis is aan de buitenzijde geheel bekleed met glasplaten waardoor u altijd tegen de elementen beschut bent bij het zich verplaatsen van de ene naar de andere woonlaag.

Huis L

Water stijgt, land verdwijnt, grond wordt schaars.

Katinka Waelbers — Glaskunstenaar.

Oss sluit zich aan bij 's werelds meest intelligente stad Eindhoven en wordt het centrum met de meest creatieve en innovatieve maakindustrie ter wereld. Noah's Arc 2.0 is daar in 2040 één van de vele in het oog springende voorbeelden van.

Water stijgt, land verdwijnt, grond wordt schaars. Oss ligt hoger dan de Randstad, en zal voorlopig nog wel droge voeten houden. Maar voor het westen des lands is dat een ander verhaal en Oss, met ondermeer een haven en Heesen Shipyards, is bij uitstek geschikt om te zorgen dat de mensen in de Randstad ook droge voeten houden. De Ark heeft de vorm van een schildpad en is een amfibievoertuig dat kan verplaatsen op land en op water. Op het land kan het op zijn uitklapbare wielen getrokken worden. In de zee kan het varen door de motoren in de achterpoten.

Niet alleen grond is schaars, maar vooral ook natuur. Een huis kan een deel van de natuur opslokken, maar het kan ook juist meer

mogelijkheden geven aan de natuur. Een huis kan een thuis zijn niet alleen voor mensen, maar ook voor vele dieren en planten. Daarom vergroot dit ontwerp het oppervlak voor de natuur zoals de rug van een zeeschildpad ook vaak een huis biedt aan andere zeedieren: zowel op de woning als onder de woning kunnen planten en dieren een plek vinden. Omdat de ark lichtdoorlatend is kunnen alle planten en dieren die van half schaduw houden hun plek vinden onder het huis. Op het schild van de schildpad is een tuin te vinden waarin een bewoner danst. De rand van het schild bestaat uit zonnepanelen. Dat maakt dit huis in energieverbruik voor een groot deel zelfredzaam.

39

Wie maakt Oss?

de Wit & Buijs

Oud en nieuw combineren met prefab huizen.

40

Benno de Wit — Kunstenaar.

Nu, in 2015, zien we dat de meerderheid van de mensen nog in huizen woont uit de vorige eeuw. Tegelijkertijd zien we dat bij de nieuwe huizen er veel aandacht uitgaat naar energiebesparing en (nog) naar mindere mate in kostenbesparing door middel van pre-fab huizen.

Dat zijn huizen die in delen in een fabriek gemaakt worden en op locatie als een bouwpakket in elkaar gezet worden. Maar wat als we deze trends combineren? Kunnen we het in 2040 niet zo realiseren dat mensen die in hun huis van de vorige eeuw willen blijven wonen, het toch energiebesparend kunnen maken?

Mijn idee is dat je in de toekomst nieuwe gebouwonderdelen kan bestellen bij een fabriek.

Je kan dan bijvoorbeeld dakpanelen bestellen waar al een zonneboiler en zonnepanelen zijn ingebouwd. Zo kunnen mensen in de huizen blijven wonen waar ze aan gehecht zijn en blijven straten en wijken hun karakter houden.

Marianne Buijs — Beeldend Kunstenaar.

Huis L

Geld, geluk en schoonheid.

Wie maakt Oss? Wat heeft een bouwer nodig? Vooral visie, maar ook realiteitszin, gevoel voor schoonheid, geld en geluk. Allemaal elementen uit Mah Jong, het spel van 1000 mogelijkheden.

Wat is Mahjong? Mahjong is een strategisch spel. Het is een spel van geluk, maar het is geluk dat je kunt afdwingen. Het is een spel van berekening: hoeveel kans heb je de winnende steen te trekken? Voor een toeschouwer lijkt het spel ingewikkeld. In werkelijkheid is het net zo makkelijk te leren als een eenvoudig kaartspel.

Maar hoe lang je het ook speelt, je ontdekt steeds nieuwe mogelijkheden.

41

Elemans van den Hork Architecten

Wie maakt Oss? 42

“In de toekomst speelt de Weeconomy een grotere rol.�

Elemans van den Hork Architecten.

Huis L

Gebouwen zullen steeds intelligenter worden.

Het wonen in de toekomst zal anders zijn. Daarbij speelt de We-economie een steeds grotere rol. We-economie wordt ook wel Deel economie genoemd. Deeleconomie: “Een wijze van productie en distributie van goederen en middelen die het delen en collectief consumeren van onze overvloed mogelijk maakt". Het houdt in dat je geen bezittingen hebt, maar spullen gebruikt en deelt. Traditionele woontypes als bijvoorbeeld de Hoeve worden hedendaags en eigentijds opgezet. Daarbij worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: > Inzet van Prefab bouwmethoden. > Gebruik maken van natuurlijke materialen. > Persoonlijk inbreng met volledige ontwerp- vrijheid voor bewoners. > Energieneutraal gebouw als eindresultaat. > Opzetten van woon-community met een > gemĂŞleerde samenstelling. > Collectieve inkoop met het delen van > gebruiksartikelen. > Balans realiseren tussen stad en natuur.

43

Wie maakt Oss?

Strelitsky & Cobben

Het Afrikaanse huis als basis.

44

Jur Strelitsky — Kunstenaar. Â

Een combinatie van het probleem van de stijging van het zeeniveau en het steeds groter wordend gebrek aan ruimte om te bouwen, was aanleiding om een huis te ontwikkelen dat op verschillende manieren toepasbaar is. Zoals bij Afrikaanse huizen.

Maurits Cobben — Architect.

Huis L

Het huis en de stad versmelten.

Binnen wordt buiten en buiten wordt binnen, groot is klein en klein is groot. Internet brengt de wereld in huis, de stad wordt collectieve huiskamer. Het huis levert de stad zijn energie, de stad geeft het huis plaats en comfort. Publiek en privaat belang vallen samen, het huis en de stad versmelten.

45

Wie maakt Oss?

van der Steen & Schaap

Van aarde naar lucht.

46

Joost van der Steen — Kunstenaar.

Het ronde gebouw voor de energievoorziening. De basis voor het flexibel werken.

De tussenlaag voor recreatie. De bovenlaag voor ontspanning. Van aarde naar lucht.

Irene Schaap — Kunstenaar.

Huis L

Wat is er mooier dan je huis te zien groeien?

2040: de maatschappij is ‘selfmade’.

Er zijn huizen in steen, uitgehakt in de rotsen, onder de grond, in bomen, onder water en in diverse vormen. Wat wil de mens? Onderdak, warmte en beschutting. Wat is belangrijk voor ons? Het opnieuw samenleven met de natuur.

Wat is mooier dan je eigen huis te laten groeien? Een huis dat gemaakt is van op de juiste wijze geplante jonge boompjes.

Mijn huis is geïnspireerd op dit gegeven.

47

Wie maakt Oss?

Willems & Janota

Een huis waarin je je niet kan verstoppen.

48

Til Willems — Kunstenaar.

Geen privacy. Steeds meer speelt zich boven af, in het hoofd, de computer.

Alles wordt gecontroleerd, alles is zichtbaar.

Een man poogt zich te vermommen, hij hangt tussen de vloer waar de chaos van het leven is en de bovenverdieping vol orde en structuur waar hij heen getrokken wordt.

Hij maakt een stopbeweging. Een kind speelt engeltje in de sneeuw en kijkt omhoog. Ziet het kind computerchips of is het nog in staat de oneindige sterrenhemel te zien? Hun gedachten zijn nog onzichtbaar.

Wanda Janota — Kunstenaar.

Huis L

De toekomst ligt achter ons.

Wij als toeschouwer kijken over de schouders van deze mensen mee naar het jaar 2040. Dit alles vanuit hun transparante huis.

Lopend rond dit huis kijken we gezamenlijk naar de toekomst die zij en wij nog niet kennen.

Misschien moeten we omkijken want volgens de Aymara Indianen "ligt de toekomst achter ons�.

49 49

50

Wie maakt Oss?

Pecha Kucha

Debatavond in cultuurcentrum De Groene Engel.

51

52

Wie maakt Oss?

Pecha Kucha

De ontwerperskring heeft de lezinggevers van deze eerste Pecha Kucha avond in Oss gevraagd hun visie op de toekomst van Oss 2040 te presenteren.

Het gaat daarbij om innovatie en toekomstvisie, om inspirerende ideeĂŤn en technologieĂŤn die Oss in de toekomst verder kunnen helpen.

Pecha Kucha is een presentatievorm die middels een PowerPoint presentatie in een vast format (20 slides die na 20 seconden automatisch doordraaien) de lezinggever aanmoedigt om kort en krachtig (in 6.40 minuten) zijn of haar visie te presenteren. Geen langdradige verhalen, maar korte inspirerende pitches.

53

Schrijvers & Zadelhoff & Ulijn & Verstegen

Wie maakt Oss? 54

“Onderwijs gedijt het best bij gekke ideeën.”

Tessa Zadelhoff — Warempel onderwijs & innovatie

Michel Schrijvers — Schrijvers Elektrotechniek.

De wegwerpmaatschappij die zo’n 25 jaar geleden is ontstaan, is niet meer, oude gewoontes hebben noodgedwongen plaatsgemaakt voor nieuwe economische gedachten.

Duurzaam, ergonomisch, retro en vintage zijn de nieuwe waarden, een andere mentaliteit en gezamenlijke bewustwording pleiten voor hergebruik en veel minder verspilling. Techniek maakt het mogelijk om duurzamer te leven, zonder in te boeten op comfort en luxe, met name elektrotechnisch gezien. Door o.a. samenwerking van slagvaardige teams, geen logge grote bedrijven met hoge kosten, onder één overkoepeld dak en gedachtegoed, met domotica en elektrotechniek als de verbindende factor. Zo is het Energie Station ontstaan. Het woord Energie omdat we te maken hebben met Energie, Elektro, Innovatie. En Station is een verzamelpunt, gelegen aan het spoor. Een vertrekpunt voor samen zijn en samen doen.

De innovatieve bedrijven die reeds vertegenwoordigd zijn, zijn Fillie, Ammanu, 100% groen, Geurts van Kessel Elektrotechniek en Edsas. Samen zijn we Dynovatief! Een mooi resultaat is een basisschool in Venlo, met inmiddels een hoogwaardige installatie met hoogwaardige producten en gezonde marges.

Met andere woorden: de wegwerpmaatschappij lijkt daadwerkelijk te verdwijnen, de nieuwe Modern Times, precies zoals een eeuw geleden, zijn opnieuw aangebroken.

Leven, werken, leren.

Frank Ulijn, Tessa Zadelhoff, Claudia Verstegen — Fablab Oss.

Oss is van oudsher een ambachtelijke en industriële maakstad. Het Bedrijfsleven in Oss floreert, ook nu. Om dat ook naar de toekomst toe zeker te stellen is innovatief onderwijs nodig. Oss heeft behoefte aan educatie 2.0!

Tessa van Zadelhoff: Onderwijs van nu moet minder uitgaan van kennis maar meer van het ontwikkelen van vaardigheden. Kinderen moeten onderzoekend, ontdekkend, ontwerpend en ondernemend kunnen leren. Dat leer je niet uit een boek maar moet je in de praktijk kunnen ervaren.

Technologie is daarbij ondersteunend. Tessa heeft in de praktijk ervaren dat een Ontdeklab op een basisschool hier een positieve bijdrage aan kan leveren.

Frank Ulijn: Frank is van het type leren door te doen, met een creatieve inborst. Volgens hem stimuleert het op een creatieve manier onderzoekend leren met innovatieve middelen de vaardigheden die komende generaties hard nodig hebben. Hij wil dan ook dolgraag een digitale werkplaats in Oss waar scholen maar ook anders geïnteresseerden terecht kunnen om hiermee aan de slag te gaan.

Pecha Kucha

Modern Times in techniek.

55

“Stimuleer de energietransitie.�

Wie maakt Oss?

Kruit & Hagreis

Esther Kruit

56

Esther Kruit — Landschapsarchitect.

Een opgave waar we voor staan is de transitie van fossiele energiebronnen naar hernieuwbare energiebronnen (zon- en windkracht, aardwarmte, energie uit biomassa).

Hoewel Nederland meestal voorop loopt met innovatie, gedraagt Nederland zich op het vlak van energietransitie als het slechtste jongetje van de klas. In Oss gebeurt veel op het gebied van duurzame energie. De sluizen bij Lith produceren jaarlijks voor 15.000 tot 20.000 huishoudens energie. Een ander voorbeeld is de Weg van de Toekomst waar geëxperimenteerd is met energiebesparing, energieproductie en duurzaam bouwen. Hier is kennis opgedaan die we elders kunnen inzetten. Toch is dit onvoldoende om in 2040 zelfvoorzienend te zijn wat energie betreft.

Energietransitie moet gestimuleerd worden.

Particulieren zullen moeten investeren in zonnepanelen, energiezuinige huizen en elektrische auto’s. Gemeentes en regio’s moeten investeren in energieproductie door geothermie, water- en windkracht en het aanleggen van warmte- en energienetwerken die het aanbod van diverse energiestromen op elkaar afstemmen.

Dit gaat onze woonomgeving veranderen!

De transitie moet vooral komen van innovatie ondernemers en burgers. Er moet een Osse trots, een gevoel van ‘eigenaarschap’ ontstaan; eigen energie opwekken als particulier, ondernemer of via coöperaties. Dit levert geld, werkgelegenheid en kennis op. Het Osse (stads)landschap levert ons opnieuw energie!

Dynamisch, duurzaam, leefbaar.

Martin Hagreis — Stedenbouwkundige.

Oss in 2040. Na bijna 100 jaar planontwikkeling in Oss, kunnen we concluderen dat we zelden verder kijken dan 10 of 15 jaar vooruit.

Sommige opgaven zijn meer dichterbij dan we denken. En belangrijker zijn misschien wel de volgende boodschappen: Investeer in duurzame binnenstedelijke kwaliteit. Ontwikkel vanuit het Osse DNA. Doe het samen met de bewoners van je stad en nadrukkelijk met de huidige jonge generatie. Juist dat is een waardevolle investering in een duurzame, toekomstbestendige stad.

Koester het meest waardevolle kapitaal van Oss, ons zeer gevarieerde landschap met al zijn kleine kernen als parels daarbinnen.

Investeren in bestaande ruimtelijke kwaliteit kan op veel plaatsen leiden tot een aantrekkelijker woonomgeving. Een grote uitdaging is de revitalisering en verduurzaming van bestaande woonwijken en bedrijfsterreinen. Geef nieuwe betekenis aan ons verleden.

De herbestemming van de sheddaken van Bergoss past in die gedachten. Laat Oss proeftuin zijn zoals bij de Weg van de Toekomst, zodat in 2040 het zijn van "een duurzame zelfvoorzienende ‘slimme’ stad” voor onze stad hopelijk vanzelfsprekend is.

Pecha Kucha

Landschap is energie.

57

Wie maakt Oss?

Metternich & Hoeksema

“De supermarkt bestaat niet meer.�

58

Hendrik Hoeksema

Laurens Metternich — Spectro.

Spectro is producent van reinigingsmiddelen voor professioneel gebruik. In onze fabriek in Oss verzorgen wij de ontwikkeling, productie en het verpakken geheel in eigen beheer. Onze producten gaan via de groothandel uiteindelijk naar o.a. schoonmaakbedrijven, horeca, zorg en voedingsmiddelenindustrie in de Benelux en steeds verder daar buiten. Als familiebedrijf kijken we sterk naar de toekomst. Duurzaamheid speelt hierbij een centrale rol. Echter proberen we niet alleen onze producten te verduurzamen maar ook het gebruik ervan. Zo ontwikkelen en leveren we slimme doseersystemen bij onze producten om zo overdosering en verspilling te voorkomen.

Ik verwacht dat we in de nabije toekomst onze kunststof verpakkingen van gerecycled kunststof maken, zoals uw plastic zakken thuis. Daarnaast zullen belangrijke grondstoffen teruggewonnen worden uit afvalwater.

Verder kan de landbouw veel efficiënter produceren waardoor essentiële grondstoffen voor onze producten lokaal en dus hernieuwbaar gemaakt worden.

Voedsel wordt weer ongewoon.

Hendrik Hoeksema – ZLTO.

In 900 voor Christus stond ons leven volledig in het teken van voedsel en landbouw.

Anno 2015 zijn voedsel en boer in de supermarkt anoniem en identiteitloos geworden.

Mede door de twee wereldoorlogen, is het veiligstellen van de voedselvoorziening, de afgelopen 60 jaar, een doel geworden.

Intensivering en innovatie gingen daarbij hand in hand. Tegelijkertijd is de landbouw steeds meer onderdeel van een complexe keten, als gevolg waarvan boer en voedsel als bijproduct zijn geworden. Door al deze ontwikkelingen verdween de verbinding tussen voedsel en burger. Oss en landbouw, anno 2040 betekent dat er door groei van de wereldbevolking, meer voedsel op een kleiner oppervlak geproduceerd zal moeten worden, wat intensievere en innovatievere productiemethoden inhoudt en andere eetpatronen met behulp van techniek.

In de stad van 2040 staat een echte superMARKT. De markt bestaat niet meer.

De super ook niet. In die superMARKT zijn weer vakmensen en ligt aanraakbaar voedsel en Wisent-vlees. Ook als grondstof voor de 3Dprinter. Voedsel is weer ongewoon geworden.

Pecha Kucha

Zorgen voor uw schone toekomst.

59

Wie maakt Oss?

Ariëns & Brands

“Het woonhuis zal op een computer gaan lijken.”

60

Henk Ariëns & Natasja Brands

Gewoon slim.

Voordat we in de tijd vooruit kijken, kijken we eerst even terug naar het verleden.

Op het niveau van de stad en woningen zien we over het algemeen weinig verschil in beeld of gebruiksfunctie. Kijken we naar het interieur van een woning dan zijn de veranderingen duidelijker zichtbaar en veel groter. Met name technische installaties hebben er voor gezorgd dat de hedendaagse woning meer comfort en gebruiksgemak heeft.

Bij de ontwikkeling van de stad zal er steeds meer sprake zijn van uitwisseling van diverse energie- en informatiestromen op lokaal niveau, een smart grid, waarbij dit op een duurzamere manier gaat plaats vinden.

Bij de productie van gebouwen zal er van andere materialen gebruik worden gemaakt, o.a. de 3d printtechnologie. Ook de ontwikkelingen in het interieur zullen navenant zijn.

Het woonhuis zal steeds meer op een computer gaan lijken.

Dus de kans dat er sprake is van een smart huis met een traditionele buitenkant in een overwegend traditioneel vormgegeven stad is groot. Of zijn er andere kantelpunten die onze toekomstscenario’s gaan bepalen. In deze onzekere tijden van al of niet kantelen, denken we dat het vooral belangrijk is om voorbereid te zijn. Dat doe je niet door de zaken gewoon te laten gebeuren en/of vanzelfsprekend op traditionele vormen door te blijven borduren.

Gewoon slim omgaan met onzekerheden en kansen, door deze te onderkennen en transparant mee te nemen in de verdere plannen voor Oss, waar het in 2040 duurzaam en prettig wonen en werken is.

Pecha Kucha

Henk Ariëns & Natasja Brands — Architecten

61

62

Wie maakt Oss?

Publiciteit

Het project in de spotlights.

63

64

DTV Oss

Wie maakt Oss?

Publiciteit

Project ‘Wie maakt Oss’ op scholen.

Zes scholen in Oss werken mee aan het project ‘Wie Maakt Oss’ van de Ontwerperskring Oss en K26. Op de Hertogin Johannaschool zijn de kinderen, nadat ze tekst en uitleg hadden gekregen, gestart met het maken van huisjes voor de toekomst. De vraag die centraal

staat is hoe wonen in Oss er in 2040 uit komt te zien als je rekening houdt met zaken als klimaatverandering, digitalisering en duurzaamheid. Op 17 september worden de vijf- tot zeshonderd huisjes van scholieren in het kader van ‘Wie maakt Oss’ tentoongesteld bij

K26. Daarnaast zijn daar tot en met 25 oktober ook 3D geprinte huisjes en modellen die kunstenaars en ontwerpers hebben gemaakt, te zien.

65

Wie maakt Oss?

Het Brabants Dagblad

Expositie met ontwerpen Osse huizen in 2040.

Leerlingen van 6 basisscholen deden mee aan dit project

Do 17 sep: Hoe zien onze huizen er in 2040 uit? Een vraag die centraal staat in de nieuwe expositie bij K26. Donderdag is de aftrap. Zo’n 300 leerlingen van zes Osse basisscholen gingen samen met ontwerpers en kunstenaars aan de slag met de ‘toekomst’.

Door Rachelle Suppers Een zwembad voor de deur lijkt de toekomst, als je de leerlingen moet geloven. Bijna alle van karton geknutselde huizen zijn voorzien van een zwembad. Hetzij een duurzame, hetzij eentje die alleen per

66

trap vanaf een boot te bereiken is. De onderbouw mocht een droomhuis ontwerpen, de onderbouw moest het thema duurzaam verwerken in het ontwerp. En dat levert een aantal creatieve oplossingen: zonnepanelen, groepswoningen en water dat via het dak het zwembad inglijdt om vervolgens de natuur in te spoelen. Gé Janssens (K26) en Esther Kruit (Ontwerperskring Oss) genieten van de creativiteit van de kinderen. “Ik krijg daar wel nieuwe energie van”, bekent Kruit. Beiden geloven ook wel dat de toekomst zoals de kinderen die zien klopt. “Ik zie het

als iets organisch. Samen delen, recyclen en minder van het ‘ikke’ ”, aldus Janssens. Ook is er werk van kunstenaars en (grafisch) ontwerpers te zien.

De expostie ‘Wie maakt Oss’ is nog tot en met 25 oktober te zien. De offciële opening is op 27 september om 15:00 uur.

Aankomende zondag tijdens Fantastival houdt Frank Ulijn bij K26 een demonstratie van 3D-printtechnologie. Want wie zal het zeggen. Misschien komen onze huizen in 2040 wel gewoon uit een 3D-printer.

Alle deelnemers deden hun verhaal aan de hand van 20 dia’s die elk 20 seconden in beeld waren | Paul Driessen

OSS - In 8 flitsende presentaties deelden lokale visionairs woensdagavond hun kijk op Oss in het jaar 2040. Dat gebeurde bij de eerste Pecha Kucha avond van Ontwerperskring Oss en K26 in cultuurpodium de Groene Engel in Oss. “Als je al dromende praat over de toekomst hoeft het niet morgen al te kunnen” Alle deelnemers deden hun verhaal aan de hand van 20 dia’s die elk 20 seconden in beeld waren. Daardoor duurde elke presentatie precies 6 minuten en 40 seconden. “Bedoeld om in een zo kort mogelijke tijd zo

veel mogelijk innovatieve ideeën te laten horen”, legt Esther Kruit uit. De landschapsarchitecte voorspelde als een van de sprekers hoe Oss duurzame energie koppelt aan de eigen identiteit. Heel concreet: met windmolens bij het landelijk bekende verkeersknooppunt Paalgraven. Oss denkt graag decennia vooruit, weet burgemeester Wobine Buijs. “De tijd verandert ontzettend snel met nieuwe technische mogelijkheden maar ook problemen zoals klimaatverandering. Als je al dromende praat over de toekomst hoeft het niet morgen al te kunnen. Experiment,

Publiciteit

Lokale visionairs geven toekomstvisie van Oss. .

fantasie. Denken zonder rem of regels die barricades opwerpen, dat stimuleert de spontaniteit.”

67

68

Wie maakt Oss?

Colofon

De mensen achter het project.

69

70

De mensen achter het project

Wie maakt Oss?

De Stichting Ontwerperskring Oss

K26

Floor Mollen, Mollen Architectuur.

Instant Happiness, Claudia Verstegen.

Esther Kruit, KruitKok Landschapsarchitecten.

Natasja Brands, Brands Architectuur.

Gert-Jan Bloemers, Vormgever.

Petra Willems, Nextdoor Interieur ontwerp en advies.

Lisette Kuijpers Adviseur kunst & interieur.

&

DrieDeeDesign, Frank Ulijn.

Lezinggevers

Colofon

Henk Ariëns, Ariëns cs Architecten & Ingenieurs.

Gé Janssens

Tessa van Zadelhoff , Warempel onderwijs & innovatie.

Maurits Cobben, Architectenbureau.

Frank Ulijn, Drie Dee Design.

Martin Hagreis, Stadontwerper gemeente Oss.

Claudia Verstegen, Instant Happiness.

Ton Maria Nijhof, Beeldend kunstenaar.

Michel Schrijvers, Elektrotechnisch Installateur.

Sjack Esmyer, Interieurontwerper.

Laurens Metternich, Spectro B.V.

Ben van Schaijk, VS Graphics, uitgeverij Iris Berghem.

Hendrik Hoeksema, Programmaleider Transitie ZLTO.

Chris Perreijn Senior Communicatieadviseur Gemeente Oss.

Martin Hagreis, Stadsontwerper Gemeente Oss. 71

72

De mensen achter het project

Wie maakt Oss?

Natasja Brands, Architect.

Henk Ariëns, Ariëns cs Architecten & Ingenieurs.

Gert-Jan Bloemers, Vormgever.

Muzelinck Petra Frissen, Coördinator educatieve projecten.

Basisscholen NHJ locatie A, (Met speciale dank aan Trees Smits).

NHJ.

Sponsoren OIK.

Acket Drukkerij en Kartonnage.

Bouwbedrijf Wagemakers.

Publicatie

Marijke Schalken, Boekontwerp, beeldbewerking, redactie.

Gert-Jan Bloemers, Vormgeving evenement.

Fotografie, Tonny van Corven.

Publiciteit Colofon

Esther Kruit, KruitKok Landschapsarchitecten.

Gedurende de loop van het project zijn er zijn met verschillende mensen en organisaties gesprekken gevoerd en ideeën uitgewisseld.

De inbreng daarvan is medebepalend geweest voor aard en opzet van Wie maakt Oss.

Poolster.

SBO het Baken.

IKC de Regenboog.

Het Molenveld.

De Kleine Wereld.

73

74

Wie maakt Oss?

75

Wie maakt Oss?

— De stad in beweging — Visionaire & doorbrekende ideeën over de invulling van toekomstig Oss. 76