1
2
3
διακριτικά αδιάκριτοι μια ηδονοβλεπτική ματιά στην πόλη
Καιρίδου Μαρία-Ελπίδα & Κάκου Κατερίνα
επιβλέπουσα καθηγήτρια
Γαβρήλου Έβελυν
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2020
ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
4
9 Αισθητηριακή εμπειρία στη μητρόπολη
9
1 η πόλη των αισθήσεων
Αισθήσεις
10 Γλωσσική προσέγγιση
12 Η κατασκευή της πραγματικότητας
14 Ρίζες
20 Η ηδονοβλεψία στην τέχνη
2 ηδονοβλεψία
21 Ζωγραφική
26 Κινηματογράφος
30 Φωτογραφία
3
πολυκατοικία
39 Η τομή και η παράλληλη ζωή
42 Η ηδονή του φωτισμένου παραθύρου
5
46 Βιβλιογραφία
47 Ερευνητικές Εργασίες
47 Αρθρογραφία
48 Φιλμογραφία
49 Εικόνες
περιεχόμενα
6
1
7
η πόλη των αισθήσεων “Η πόλη είναι ένα πεδίο απροσδόκητων αισθητηριακών εμπειριών. Ο ραγδαίος συνωστισμός εναλλασσόμενων εικόνων, η ιλιγγιώδης εγγύτητα αυτών που περικλείονται στο οπτικό μας πεδίο, το απροσδόκητο των εντυπώσεων που μας κατακλύζουν. Αντιδράσεις γρήγορες, ασυνεχείς, φευγαλέες.” Georg Simmel
8
[ερέθισμα] το φυσικό αίτιο που προκαλεί τη διέγερση αισθητηριακού οργάνου: εξωτερικοί ή εσωτερικοί ερεθισμοί [αίσθηση] η καθεμιά από τις λειτουργίες εκείνες με τις οποίες το άτομο αντιλαμβάνεται τους εξωτερικούς ή εσωτερικούς ερεθισμούς [αίσθημα] η εντύπωση που δημιουργείται σε κάποιον από τον ερεθισμό αισθητήριου οργάνου [συναίσθημα] η ψυχική κατάσταση που δημιουργείται από το αίσθημα [μητρόπολη] το χωνευτήρι μιας μετάλλαξης των αισθητηριακών εμπειριών και νοοτροπιών
Πόλη. Ένα πεδίο απροσδόκητων αισθητηριακών εμπειριών. Ο ραγδαίος συνωστισμός εναλλασσόμενων εικόνων, η ιλιγγιώδης εγγύτητα αυτών που περικλείονται στο οπτικό μας πεδίο, το απροσδόκητο των εντυπώσεων που μας κατακλύζουν. Αντιδράσεις γρήγορες, ασυνεχείς, φευγαλέες. Οι άνθρωποι κοιτάζονται, ζηλεύουν ο ένας τον άλλον· ανταλλάσσουν γράμματα ή τρώνε μαζί το μεσημέρι· έρχονται σε επαφή με συμπάθεια ή αντιπάθεια, πέρα από κάθε συγκεκριμένο συμφέρον· ο ένας ρωτάει τον άλλον για το δρόμο, ντύνονται και στολίζονται ο ένας για τον άλλον - οι χιλιάδες σχέσεις που ξετυλίγονται από άνθρωπο σε άνθρωπο, στιγμιαίες ή διαρκείς, συνειδητές ή ασυνείδητες, περαστικές ή σημαντικές, από τις οποίες είναι τυχαία διαλεγμένα αυτά τα παραδείγματα, μας συνδέουν διαρκώς με τους άλλους. Κάθε μέρα, κάθε ώρα υφαίνονται τέτοιοι ιστοί, εγκαταλείπονται, μαζεύονται ξανά, αντικαθίστανται με άλλους, συνυφαίνονται με άλλους.
Μητροπολιτική Αίσθηση, Simmel σελ. 11
Μητροπολιτική Αίσθηση, Simmel σελ. 58
9
Αισθητηριακή εμπειρία στη μητρόπολη ο επιφυλακτικός χαρακτήρας Παρατηρώντας την αισθητηριακή εμπειρία ανάμεσα στη μεγαλούπολη και τη μικρή πόλη διακρίνεται μεγάλη διαφορά. Η ζωή στη μικρή πόλη κυλάει πιο αργά, πιο τακτικά, πιο κανονικά. Από την άλλη πλευρά ο ψυχικός βίος της μεγαλούπολης είναι σαφώς αντίθετος από αυτόν της μικρής πόλης που στηρίζεται περισσότερο στο βαθύ αίσθημα και τις συναισθηματικές σχέσεις. Ο άνθρωπος της μητρόπολης, με μια εξιδανικευμένη έννοια, είναι πιο ελεύθερος σε σχέση με τη μικροπρέπεια και τις προκαταλήψεις της κωμόπολης, όμως δεν αποτελεί παρά την άλλη όψη της ελευθερίας το γεγονός ότι κάποιος μπορεί να νιώσει τόσο μοναχικός και χαμένος ανάμεσα στο πλήθος μιας μεγάλης πόλης. Στη μεγαλούπολη συγκεντρώνονται τόσοι πολλοί άνθρωποι με τόσο διαφορετικά ενδιαφέροντα όπου σχέσεις και δραστηριότητες αλληλεπιδρούν σε έναν τόσο πολυμερή οργανισμό. Ο άνθρωπος για να μπορέσει να προφυλάξει την αυτονομία του και την ατομικότητά του από τις συνθλιπτικές κοινωνικές δομές και τις αντιφάσεις της καθημερινής ζωής αναπτύσσει ένα όργανο που θα τον προστατεύει. Η αντίδραση στα φαινόμενα που χαρακτηρίζουν τη μεγαλούπολη μετατοπίζεται στο όργανο εκείνο το οποίο είναι το λιγότερο ευαίσθητο και εντελώς απομακρυσμένο από τα βάθη της προσωπικότητας. Ο κάτοικος της μεγαλούπολης αποκτά μια στάση επιφυλακτικότητας που δεν θα μπορούσε να τον ξεριζώσει. Αντιδρά με το μυαλό του και όχι με την καρδιά του. Η αισθητηριακή υπερδιέγερση φαίνεται ακεραιότητα του ατόμου, ευνοώντας αντικοινωνικές συμπεριφορές. Γίνεται απαθής, «μπλαζέ». Τα στοιχεία της ζωής τα οποία συναντάμε στο διάβα μας στη μεγαλούπολη και με τα οποία φευγαλέα ερχόμαστε σε επαφή μας εξαναγκάζουν στην επιφυλακτικότητα αυτή. Η υπερδιέγερση των αισθήσεων είναι χαρακτηριστική ενός νέου τρόπου ζωής. Ενός τρόπου ζωής που αν οι κάτοικοί της μάθαιναν να διαχειρίζονται καλύτερα τις νέες συνθήκες αντίληψης που παράγει η μητρόπολη ίσως να ήταν απελευθερωτικός.
Αισθήσεις η κυριαρχία της όρασης Προτού κατανοήσουμε τον κόσμο, πρέπει να συγκεντρώσουμε ένα εύρος πληροφοριών μέσω των αισθήσεων. Οι αισθήσεις αποτελούν το πρώτο επίπεδο επαφής μας με το περιβάλλον και το μυαλό μας είναι μια βάση δεδομένων γεμάτη με εμπειρίες που αφορούν και προέρχονται από τις αισθήσεις. Όραση, ακοή, όσφρηση, αφή, γεύση.
10
Ακόμα και αν δεν γίνεται αντιληπτό, καθημερινά βιώνουμε την πόλη και με τις πέντε αισθήσεις. Ωστόσο, πρωταγωνιστής είναι η όραση. Τόσο που έχει αποδυναμώσει τις υπόλοιπες αισθήσεις, δημιουργώντας ανισορροπία μεταξύ τους. Ίσως γιατί η ζωή στην πόλη ευνοεί ορισμένες περισσότερο από άλλες και κάνει την χρήση τους όλο και πιο επιλεκτική. Ίσως γιατί ο σύγχρονος άνθρωπος έχει ξεχάσει να τις χρησιμοποιεί.
Πρακτικά, η γεύση και η αφή απαιτούν μεγάλη εγγύτητα. Η όσφρηση και η ακοή έχουν περιθώριο και για λίγο μακρύτερα. Η όραση όμως είναι αλλιώς. ∆ιασχίζει πεδιάδες, σκαρφαλώνει βουνά, ταξιδεύει στο χρόνο, σε χώρες, στο διάστημα και συγκεντρώνει στο διάβα της πληροφορίες αμέτρητες. Για μας ο κόσμος δίνει περισσότερα στοιχεία, γίνεται πιο θελκτικός, όταν τον αντιλαμβανόμαστε με τα μάτια.
Η ιστορία των αισθήσεων, όραση, Ackerman, σελ. 12
“Να μην είσαι τίποτ’ άλλο πέρα από τούτο το βλέπον σημείο, αυτή είναι η μυθοπλασία της γνώσης.” γράφει ο Michel de Certeau στο βιβλίο του Επινοώντας την καθημερινή πρακτική. Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του Των μετά τα φυσικά αναφέρει ότι όλοι οι άνθρωποι εκ φύσεως επιθυμούν να γνωρίζουν. Και απόδειξη είναι ότι αγαπούν τις αισθήσεις και μάλιστα τις αγαπούν καθαυτές, ανεξάρτητα από την ανάγκη που τις έχουν, και πιο πολύ απ’ όλες την όραση. Γιατί όχι μόνο για να κάνουμε κάτι, αλλά και όταν δεν πρόκειται να κάνουμε τίποτε, προτιμούμε την όραση περισσότερο από όλες τις άλλες αισθήσεις. Και η αιτία είναι ότι αυτή κυρίως απ’ όλες τις άλλες αισθήσεις μας κάνει να γνωρίζουμε και φανερώνει πολλές διαφορές. Στη μητρόπολη η αντίληψή μας για το άλλο άτομο διαμορφώνεται από στιγμιαίες οπτικές εντυπώσεις που καθιστούν αμήχανη και δυσχερή την εμπειρία απεύθυνσης του λόγου σε αγνώστους. Σε μια τέτοια κατάσταση υπερέκθεσης, οι πληροφορίες που παρέχονται μέσω της ακοής και του λόγου είναι απλώς συμπληρωματικές εκείνων που μεταβιβάζονται μέσω της όρασης. Η ομιλία ενός ατόμου έρχεται να επιβεβαιώσει ή να αναιρέσει την εντύπωση που αποκομίζουμε από την όραση σχετικά με τη φυσιογνωμία, την ενδυμασία ή τη στάση του σώματός του.
Γλωσσική προσέγγιση Ενέργεια της όρασης αποτελεί το βλέμμα. Μέσω του βλέμματος οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν και στο αμοιβαίο κοίταγμα εδράζεται η σύνδεσή τους. Ουσιαστικά μέσω της όρασης επιτελείται η κοινωνικοποίηση. Η ανάπτυξη αυτής της σχέσης, μέσω του βλέμματος, δεν μπορεί να αποκρυσταλλωθεί καθόλου σε χειροπιαστές δομές, είναι μοναδική. Ακόμη και στη γλώσσα, στη διαδικασία του βλέμματος έχουν αποδοθεί ποικίλα ρήματα που το καθένα προσδίδει διαφορετική χρήση σε αυτό.
Μητροπολιτική Αίσθηση, Simmel σελ. 22
11
Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Γ. Μπαμπινιώτης & Συνώνυμα και συγγενικά της ελληνικής γλώσσας, Τόμος Α΄, Πέτρος Βλαστός
βλέπω
αντιλαμβάνομαι (κάποιον/κάτι) μέσω της όρασης. ∆ιαθέτω όραση ή ορατότητα.
κοιτάζω
στρέφω το βλέμμα μου προς κάποια κατεύθυνση με συνειδητό σκοπό να εντοπίσω κάποιον ή κάποιο αντικείμενο. Συγκεκριμένα, δεσμεύω το βλέμμα μου σε κάποια κατεύθυνση – κοίτη, εξού και κοιτάζω.
αντικρίζω
έρχομαι σε οπτική επαφή με κάποιον/κάτι απέναντί μου.
κατοπτεύω
εξετάζω από ψηλά, παρακολουθώ με προσοχή.
παρατηρώ
κοιτάζω εξεταστικά, πληροφορούμαι από την εικόνα.
χαζεύω
περνώ τον καιρό μου κοιτάζοντας ασήμαντα πλην ευχάριστα πράγματα. Βλέπω ή παρατηρώ (κάποιον/κάτι) απορροφημένος.
περιεργάζομαι κοιτάζω προσεκτικά και εξακολουθητικά κάποιον ή κάτι για να το(ν) γνωρίσω καλά. αντιλα παρακολουθώ ακολουθώ τις κινήσεις κάποιου κινώντας το βλέμμα μου. ∆εν χάνω από το βλέμμα μου κάποιον ή κάτι. ατενίζω
κρατώ το βλέμμα – προσοχή μου κάπου.
αγναντεύω
παρατηρώ από ψηλά ή από μακριά.
εξετάζω
περιεργάζομαι.
διακρίνω
ξεχωρίζω και αναγνωρίζω ανάμεσα σε άλλα.
σκοπώ
σημαδεύω με το βλέμμα.
προσηλώνομαι κρατώ το βλέμμα σταθερό κάπου. “Βλέπουμε” πως η αντίληψη αυτή έχει περάσει και στη γλώσσα, η οποία εκφράζει σωρεία οπτικών παραστάσεων. Όταν συγκρίνουμε δύο πράγματα, όπως συνέχεια κάνουμε, καταφεύγουμε στην όραση για ν’ αποδώσουμε μια πράξη ή μια διάθεση. Η εικόνα απόδειξη αδιαμφισβήτητη, επιμένουμε πεισματικά «το είδα με τα ίδια μου τα μάτια…». Στη Βίβλο διαβάζουμε: «Γεννηθήτω φως και εγένετο φως και είδεν ο Θεός το φως ότι καλόν». Προφανώς ακόμα και Εκείνος έπρεπε να δει, για να πιστέψει.
12
Η κατασκευή της πραγματικότητας Μοιάζει υπερβολικά απλό: εμείς απλώς ανοίγουμε τα μάτια μας και ένας πλούσιος κόσμος από χρώματα, σχήματα, μορφές εισέρχεται και χωρίς καμία προσπάθεια καταγράφεται μέσα στον εγκέφαλό μας. Όμως τα μάτια δεν είναι παρά μια οθόνη που παρουσιάζει μια εικόνα. Η κατανόηση και η ερμηνεία της, είναι καθαρά υπόθεση του εγκεφάλου.
Όταν κοιτάμε χωρίς να βλέπουμε, Σπύρος Μανουσέλης
Όργανο αντίληψης της όρασης είναι τα μάτια, ενώ το αντικείμενο της αντίληψης είναι το φως. Θεωρείται η πιο σημαντική από τις υπόλοιπες αισθήσεις, γιατί με αυτήν γίνεται άμεσα αντιληπτός ο εξωτερικός χώρος. Περίπου το 30% του ανθρώπινου εγκεφάλου ασχολείται με την επεξεργασία και ερμηνεία των ερεθισμάτων της. Το πώς δουλεύει η ανθρώπινη όραση δεν είναι, βέβαια, εντελώς κατανοητό. Αυτό, όμως, που έχει γίνει σαφές, είναι το ότι το σύστημα δε μεταφέρει μικρές εικόνες του κόσμου από τον οφθαλμό στον εγκέφαλο. Οι “αντιλήψεις” μας κατασκευάζονται (ή ανακατασκευάζονται) από ένα πλήθος τεμαχισμένων πληροφοριών, κάποιες από τις οποίες είναι χωρικά οργανωμένες (π.χ. μια άμεση αποτύπωση από θέσεις στο περιβάλλον, σε θέσεις στον εγκέφαλο) και κάποιες από τις οποίες οργανώνονται σύμφωνα με άλλες ιδιότητες των ερεθισμάτων (π.χ. χρώμα, προσανατολισμός, υφή, κίνηση, κ.λπ.).
Τρία πειράματα για την οπτική αντίληψη, ∆ανάη Ζαχαρίου
Αυτό που καταγράφεται από τα μάτια μας λοιπόν, και αυτό που τελικά αντιλαμβανόμαστε οπτικά δεν ταυτίζονται: ο οπτικός μας εγκέφαλος βλέπει άλλοτε λιγότερα και άλλοτε περισσότερα από αυτά που του “διηγούνται” τα μάτια μας. Επομένως το τι βλέπει ο καθένας είναι δική του υπόθεση. Ή μάλλον του εγκεφάλου του. Αυτό που γίνεται ταυτόχρονα αισθητό από όλους στην ουσία διαφοροποιείται για τον καθένα, καθώς κατασκευάζει τη δική του πραγματικότητα. Η διαδικασία της κατασκευής είναι κάθε άλλο παρά παθητική. Η οπτική αντίληψη μπορεί να επηρεάζεται από διάφορους παράγοντες, ακόμη και ατομικούς. Παραδείγματος χάριν παράγοντες όπως η κοινωνική θέση, η ψυχολογική κατάσταση και οι αξίες μπορούν να καθορίσουν την «πραγματικότητά» μας, διαμορφώνοντας και πλάθοντας τον κόσμο γύρω μας. Οι αισθήσεις δε λειτουργούν μεμονωμένα για να δημιουργήσουν την αντίληψη, αλλά συνδυαστικά με την προσωπική, μοναδική μνήμη του καθενός. Η μνήμη συνιστά σημαντική παράμετρο σχετικά με τον τρόπο που ερμηνεύεται ο κόσμος. ∆εν είναι μόνο τα ερεθίσματα που προκαλούνται στο σώμα μας. Η μνήμη αποτελεί αναπόσπαστο παράγοντα ερμηνείας του κόσμου. Μεταφέρουμε όλα τα βιώματα και τις γνώσεις μας σε μια εσωτερική μνήμη του σώματός μας. Έτσι, αντιμέτωποι δύο άνθρωποι με τα ίδια ερεθίσματα, είναι πιθανό να αισθανθούν διαφορετικά και αυτό σχετίζεται με τις διαφορετικές καταγραφές τους.
Οπτική αντίληψη και χάρτες σελ.3
13
Κάπως έτσι υπάρχουν φορές που η όραση μπορεί να γίνει βιαστική και μονοδιάστατη, ή ακόμη και να πέσει θύμα παραπλάνησης. Μερικές φορές ξέρουμε ότι δεν πρέπει να πιστεύουμε σ’ ό,τι βλέπουμε. Ο Escher μας διδάσκει πως το να βλέπεις και το να κοιτάζεις δεν είναι το ίδιο πράγμα.
2
3
4 H τέχνη του Maurits Cornelis Escher (1898-1972), είναι συνδεδεμένη με το παράδοξο. Οι ιδιόμορφες απεικονίσεις αντικειμένων, χώρων και ζώων και η εξωπραγματική αρχιτεκτονική των κτιρίων που σχεδίασε, αντλούσαν έμπνευση από τα μαθηματικά, συχνά από τις αρχές της προβολικής γεωμετρίας και τις προτάσεις της μη Ευκλείδειας γεωμετρίας. Εάν ακολουθήσετε την πορεία του νερού “στον καταρράκτη” θα δείτε ότι ρέει σε έναν ατελείωτο κύκλο, που αντιπροσωπεύει για τον Escher ένα άλλο φυσικό ‘αδύνατο’ — της διαρκούς κίνησης. Η υδατόπτωση που κινεί τον τροχό προέρχεται από ένα φαινομενικό συνεχές κατέβασμα του νερού , που όμως στην πραγματικότητα είναι ανέβασμα , γι’ αυτό δημιουργείται η διαφορά στάθμης.
5
14
Ρίζες Αν επιχειρήσουμε να ανακαλύψουμε τις ρίζες αυτής της οπτικοκεντρικής ιδεολογίας θα βρεθούμε στην κλασική ελληνική φιλοσοφία όπου άρχισε να πρωτοεμφανίζεται. Ο Ηράκλειτος έλεγε πως “Ακριβέστεροι μάρτυρες είναι τα μάτια παρά τα αυτιά”. Ο Πλάτωνας θεωρούσε πως η όραση είναι το σπουδαιότερο δώρο της ανθρωπότητας ενώ και ο Αριστοτέλης θεωρούσε πως η όραση είναι η ευγενέστερη των αισθήσεων. Είναι αλήθεια πως ο κόσμος μπορεί να μας αποκαλύψει περισσότερα αν είμαστε πιο παρατηρητικοί. Κάποτε οι ταξιδευτές αναζητούσαν τον προσανατολισμό τους στον ουρανό. Περίμεναν να νυχτώσει, για να τους δείξει το δρόμο το Αστέρι του Βορρά. Αν το εντοπίσουμε, όπως εκείνοι, θα ταξιδέψουμε στο χρόνο και θα συναντήσουμε τους πρώτους εκείνους νομάδες. Ακόμη και σήμερα απλώς παρατηρώντας μπορούμε να προσανατολιστούμε. Για παράδειγμα αν προσηλώσουμε το βλέμμα μας σε ένα φωτεινό άστρο και δίνει την εντύπωση ότι ανεβαίνει , τότε κοιτάμε προς την ανατολή. Αν δίνει την εντύπωση ότι κατεβαίνει τότε κοιτάμε προς τη δύση. Στη σύγχρονη εποχή φυσικά τέτοιες πρακτικές έχουν ξεχαστεί. Τι είναι αυτό που κάνει εν τέλει τόσο κυρίαρχη την αίσθηση της όρασης; Ανατρέχοντας στην ιστορία της οπτικής τεχνολογίας υπάρχει μια σειρά από ανακαλύψεις που δημιουργεί μια νέα πολιτισμική τάση με εμφανή οπτικοκεντρικά χαρακτηριστικά. Ανακαλύψεις όπως η φωτογραφία, ο κινηματογράφος, η τηλεόραση και οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες μαζί με την ανάγκη για έλεγχο συνιστούν το νέο οικουμενικό πολιτιστικό χώρο και στιγματίζουν τον δυτικό κόσμο. Πλέον υπάρχει τεράστια αμεσότητα και ευκολία με την εικόνα. Μπορεί κανείς να δει τα πάντα από απόσταση σε εικόνα. Αυτή είναι όμως που κρατάει τον θεατή από την βίωση μιας ολοκληρωμένης εμπειρίας, καθώς αυτό απαιτεί ενεργοποίηση όλων των αισθήσεων. Η όραση μας διαχωρίζει από τον κόσμο, ενώ οι υπόλοιπες αισθήσεις μας ενώνουν με αυτόν λέει ο Pallasmaa. Η μητρόπολη είναι φτιαγμένη κυρίως για το μάτι. Το άτομο δέχεται τόση πληροφορία από την κατάσταση υπερέκθεσης που την διακατέχει, ώστε να οδηγείται σε υπερδιέγερση. Αυτό κορυφώνεται στη σύγχρονη δυτική κοινωνία του θεάματος. Γίνεται οπτικό ον. “Υπάρχω στη ζωή μόνο αν μπορώ να βλέπω” λέει ο Le Corbusier. Ο Σεζάν έλεγε, γράφει ο Μερλώ-Ποντύ: Βλέπουμε το βαθύ, το λείο, το απαλό, το σκληρό των αντικειμένων. Ισχυρίστηκε ότι βλέπουμε ακόμα και τη μυρωδιά τους. Αν πρόκειται ο ζωγράφος να εκφράσει τον κόσμο, η διάταξη των χρωμάτων του πρέπει να ενέχει το αόρατο τούτο σύνολο, αλλιώς ο πίνακας απλά θ’ αγγίξει τα αντικείμενα και δε θα τους δώσει την επιβλητική ενότητα, την
Η ιστορία των αισθήσεων, όραση, Ackerman, σελ. 109
6
15
παρουσία, την αξεπέραστη πληρότητα που είναι για μας ο ορισμός του πραγματικού. Γι’ αυτό κάθε πινελιά πρέπει να πληροί απεριόριστο αριθμό προϋποθέσεων. Ζύγιζε καμιά φορά ώρες ολόκληρες την κάθε πινελιά του αφού, όπως λέει ο Μπερνάρ, κάθε πινελιά πρέπει “να περιέχει τον αέρα, το φως, το αντικείμενο, τη σύσταση, το χαρακτήρα, το περίγραμμα και το ύφος”. Χρειάζεται αέναος μόχθος για να εκφράσουμε ό,τι υπάρχει. “Θεωρούσε τον εαυτό του ανίσχυρο”, λέει ο Μερλώ-Ποντύ, “επειδή δεν ήταν πανίσχυρος, επειδή δεν ήταν Θεός και, ωστόσο, ήθελε ν’ απεικονίσει τον κόσμο, να τον μεταμορφώσει απόλυτα σε θέαμα, να κάνει ορατό τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μας συγκινεί.” Έτσι και εμείς λοιπόν μπαίνουμε στο ρόλο του Σεζάν και θέλουμε να μετατρέψουμε σε θέαμα αυτό τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος μας συγκινεί. Ίσως να τον αντιλαμβανόμαστε και έτσι. Σα να μας προσφέρει συνεχώς θέαμα. Άραγε αυτό μας κάνει ηδονοβλεψίες;
16
7
17
ηδονοβλεψία “Η ηδονοβλεψία είναι μια αναπόφευκτη συνθήκη της αστικής ζωής. Είναι στιγμές αποκάλυψης της ζωής κάποιου, εικόνες από μια ταινία που δεν μπορούμε ακριβώς να θυμηθούμε.” Phillip French
18
Ο ελληνικός όρος ηδονοβλεψία έχει έναν πολύ σαφή ορισμό. Είναι μια μορφή σεξουαλικής διέγερσης, η οποία επιτυγχάνεται όταν κάποιος κατασκοπεύει άλλους ανθρώπους τη στιγμή της σεξουαλικής συνεύρεσης, ή ακόμα κι όταν το άτομο που κατασκοπεύεται / παρακολουθείται (κρυφά), γδύνεται και, γενικότερα, οτιδήποτε κάνει, το οποίο θεωρείται προσωπικής φύσης.
Wikipedia
Γιατί χρησιμοποιούμε τον όρο ηδονοβλεψία αντί για παρακολούθηση ή παρατήρηση; Η ηδονοβλεψία ενέχει υπαινιγμούς μιας πιεστικής, επίμονης ματιάς που είναι ανεπιθύμητη από το αντικείμενο, ένα χαρακτηριστικό που δεν έχουν τα άλλα ουσιαστικά. Η σεξουαλική διέγερση δε χρειάζεται να ικανοποιείται πάντα. Ο ηδονοβλεψίας μπορεί να είναι κάποιος που ενθουσιάζεται απλά από την πράξη της παρακολούθησης από ένα κρυφό σημείο. Στα αγγλικά η αντίστοιχη λέξη είναι το voyeurism, το οποίο προέρχεται από το γαλλικό voir, το οποίο σημαίνει βλέπω. Ο όρος αυτός υπονοεί περισσότερο την αδιακρισία που έχει να κάνει πιο πολύ με την περιέργεια. Ωστόσο, στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι η επιθυμία μας να γνωρίσουμε τον κόσμο. Η περιέργειά μας να κατανοήσουμε τι συμβαίνει γύρω μας. Η λαχτάρα μας να ανακαλύπτουμε. Ο Φρόυντ δήλωνε πως η επιθυμία της επιτήρησης οφείλεται στη φαντασία. Όταν ατενίζουμε, παρατηρούμε, δεν περιμένουμε να δούμε κάτι παράξενο, ούτε κάτι μυστηριώδες και κάτι που έχουμε φανταστεί. Η αιτία είναι πως ο παρατηρητής θέλει να δει εάν τα όνειρά του υπάρχει πιθανότητα να πραγματοποιηθούν από το αντικείμενο παρακολούθησης, εν αγνοία του πάντα. Είναι μια φαντασίωση. Με την παρατήρηση οξύνεται η περιέργεια του παρατηρητή για το αντικείμενο παρακολούθησης. Η επιβεβαίωση-επαλήθευση είναι ένας ακόμα λόγος παρατήρησης. Αν ο παρατηρητής έχει οδηγηθεί σε κάποια συμπεράσματα για το αντικείμενο παρατήρησής του θέλει να επαληθεύσει και να επιβεβαιώσει τις σκέψεις του. Όλοι είμαστε επιρρεπείς στην παρατήρηση. Όλη αυτή η διαδικασία πραγματοποιείται ασυνείδητα και έτσι δε γνωρίζει ότι αυτό που βλέπει είναι ίσως μια φαντασίωσή του ή μια επαλήθευση. Απλά παρακολουθεί και αποθηκεύει πληροφορίες στο μυαλό του, ενσυνείδητα.
Τι ξέρει για μένα ο περιπτεράς, 2005 Ψυχούλης
19
8
A. Hitchcock για το Rear Window
Χίτσκοκ, 1983, Φρανσουά Τρυφώ, σελ. 171
Ας το πούμε ξεκάθαρα: είναι ένας ηδονοβλεψίας. Θυμάμαι τι είχε πει ένας κριτικός πάνω σε αυτό. Η δις Λεζέν έγραψε στο London Observer ότι ο σιωπηλός μάρτυς ήταν μια “απαίσια” ταινία επειδή έδειχνε έναν τύπο να παρακολουθεί διαρκώς από το παράθυρο. Πού είναι το απαίσιο; Ναι, ο άνθρωπος αυτός ήταν ένας ηδονοβλεψίας. Σάμπως δεν είμαστε όλοι μας;
20
Η ηδονοβλεψία στην τέχνη
Η ανησυχία του θεάματος και η δίψα για παρατήρηση έχει απασχολήσει ιδιαίτερα τις τέχνες (φωτογραφία, κινηματογράφος, λογοτεχνία, ζωγραφική). Από τα λαθραία βλέμματα στους πίνακες του Hopper, την παρακολούθηση των γειτόνων στο Rear Window, του Hitchcock, και τη μελέτη της ζωής των ενοίκων μιας πολυκατοικίας στο βιβλίο του George Perec, Ζωή, Οδηγίες Χρήσεως, μέχρι αντίστοιχες εφαρμογές στις μέρες μας, με τη σειρά φωτογραφιών της Gail Albert Halaban, Out My Window. Στα έργα του Hopper και του Hitchcock η ηδονοβλεψία εμφανίζεται έντονα. Και οι δύο δείχνουν ένα ενδιαφέρον για αυθαίρετες εισβολές, όπου τα ανοιχτά παράθυρα των διαμερισμάτων αποκαλύπτουν εμβρυικές αφηγήσεις. Ο Hitchcock και ο Hopper εργάστηκαν παράλληλα κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, και οι καριέρες τους επηρεάστηκαν από τις ταινίες της εποχής. Ο Hopper είχε παραδεχθεί ότι θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει περισσότερους πίνακες αν δεν αγαπούσε τόσο πολύ τις ταινίες. “When I don’t feel in the mood for painting I go to the movies for a week or more. I go on a regular movie binge.” Το είδος νουάρ, το οποίο ενδιέφερε τον Hopper ήταν η ειδικότητα του Hitchcock, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η διάκριση ποιος επηρέασε ποιον.
House by the railroad, 1925, Edward Hopper
9
10
Psycho, 1960, Alfred Hitchcock
21
Ζωγραφική Edward Hopper
Η τέχνη του ταξιδιού, Alain De Botton, σελ. 71
Οι πίνακες του Hopper έχουν καθορίσει την ιδέα μας για τον σύγχρονο αστικό κόσμο. Στο έργο του απεικονίζονται με μελαγχολική διάθεση η μοναξιά και η αποξένωση. Καμβά αποτελεί η μεσοπολεμική και μεταπολεμική Αμερική, όταν η χώρα βίωσε ραγδαίες αλλαγές και αισθήματα όπως το άγχος και η αδιαφορία-αποστασιοποίηση έγιναν πλέον κομμάτι της ζωής του κατοίκου της πόλης. Οι μορφές του Hopper δίνουν την εντύπωση ότι βρίσκονται πολύ μακριά από εκεί που απεικονίζονται. Βυθισμένες στις σκέψεις τους. Τα πρόσωπά τους ευάλωτα και εσωστρεφή. Κάθονται ή στέκονται μόνες, χωρίς όμως το καταπιεστικό αίσθημα που νιώθει κάθε μοναχικός επειδή είναι μόνος. ∆εν είναι ενεργοί πολέμιοι της ζωής, φαίνεται να έχουν προδοθεί από αυτήν.
Barbara Harshell
“Η δύναμη των εικόνων του Hopper έγκειται στο γεγονός ότι πυροδοτεί αναλαμπές του υποσυνείδητου στους θεατές, αιχμαλωτίζοντας την προσοχή τους με μια μυστηριώδη/ αλλόκοτη αίσθηση, ότι βλέπουν κάτι που και οι ίδιοι έχουν βιώσει αλλά το θεώρησαν ασήμαντο για να το θυμούνται.” Πίσω από την απλότητα των πινάκων του Hopper υπάρχει μια πολυπλοκότητα και βάθος. Η απουσία λεπτομερειών προσκαλεί τον παρατηρητή να συμπληρώσει την ιστορία, κάνοντας υποθέσεις για το παρελθόν και για το τι πρόκειται να ακολουθήσει, τις σχέσεις των χαρακτήρων, τις επιθυμίες και τις ανησυχίες που προκαλείται από τη δική μας επιθυμία να εξετάσουμε αυτούς τους χαρακτήρες.
Wim Wenders
“Μας προτρέπει να σκεφτούμε τι πρόκειται να συμβεί. ∆εν ήξερα ότι οι πίνακες μπορούν να έχουν αυτή την ιδιότητα. Συνήθως, οι πίνακες αποτυπώνουν μια στιγμή στο χρόνο, προτείνοντας μια ιστορία. Αλλά με τον Hopper, όταν κοιτάς έναν πίνακα δέκα λεπτά αργότερα, θα ορκιζόσουν ότι κάτι συνέβη.” Μας καλεί να νιώσουμε κι εμείς τα αισθήματα που βιώνει ο κάθε χαρακτήρας και κάπως έτσι γινόμαστε κι εμείς κομμάτι της κάθε ιστορίας. Κοιτώντας τους μπορεί να βρούμε θραύσματα του εαυτού μας. Μήπως το έχουμε ζήσει αυτό; Βλέπουμε μια αντανάκλαση του εαυτού μας, των επιθυμιών μας, των ονείρων και των ανησυχιών μας; Ή μήπως αντικρίζουμε κάτι τελείως διαφορετικό, κάποια σκοτεινή εκδοχή του εαυτού μας;
22
11
Night Windows, 1928, Edward Hopper
12
Apartment Houses, 1923, Edward Hopper
23
Ο πίνακας Night Windows τοποθετεί τον θεατή στον πρώτο όροφο του απέναντι διαμερίσματος. Το βλέμμα που προτείνει ο συγκεκριμένος πίνακας μπορεί να χαρακτηριστεί ηδονοβλεπτικό, καθώς είναι έντονο το στοιχείο της εισβολής σε μια προσωπική στιγμή. Απεικονίζει μια γυναίκα που φοράει το νυχτικό της. Κρίνοντας από το ρούχο και το ανοιχτό παράθυρο με την κυματιζόμενη κουρτίνα είναι βράδυ καλοκαιριού. Η γυναίκα είναι σκυμμένη και μάλλον απασχολημένη, ίσως να καθαρίζει ή να τακτοποιεί. Ο χώρος του δωματίου εκπέμπει μια ψυχρότητα, λευκό φως και άδειοι τοίχοι. Ποια είναι η ιστορία της γυναίκας; Οι απαντήσεις μπορεί να είναι άπειρες και όλες βασίζονται στον θεατή· στα βιώματά του, τις εμπειρίες, ακόμα και την ψυχολογική κατάσταση που βρίσκεται την ώρα που παρατηρεί τον πίνακα. Ο πίνακας αυτός μπορεί, ακόμα, να διαβαστεί και ως μια ανάγκη για σύνδεση και επαφή με το υποκείμενο και η δυσκολία αυτού. Είναι μια εικόνα της αίσθησης της αποξένωσης του Hopper, κάτι που καταφέρνει να περάσει και στον θεατή. Ένας, ακόμα, πίνακας που εμπεριέχει το στοιχείο της παρακολούθησης είναι το Apartment Houses. Σαν ηδονοβλεψίας, ο θεατής παρατηρεί μια γυναίκα. Από την αμφίεση και την κίνησή της θεωρούμε ότι είναι μάλλον καθαρίστρια. Στον πίνακα αυτό εμφανίζεται έντονα το στοιχείο της παράλληλης ζωής στην πόλη, εκεί όπου οι κάτοικοι ζουν ο ένας τόσο κοντά στον άλλο και παρ’ όλα αυτά παραμένουν αποξενωμένοι και ανώνυμοι. Ακόμα και η ίδια η καθαρίστρια μπορεί να γίνει ανά πάσα στιγμή μάρτυρας προσωπικών στιγμών των απέναντι, μια αντανάκλασή της.
24
Joan Sloan Ένας ακόμα επίμονος παρατηρητής είναι ο ζωγράφος Joan Sloan, ο οποίος παρατηρούσε από το παράθυρό του οικιακές σκηνές (spying domestic dramas). Κάθε σκηνή στους πίνακές του είναι μια ημιτελής αφήγηση. ∆ίνει την ευκαιρία στον παρατηρητή να συνθέσει τη δική του πραγματικότητα. Το μόνο που βλέπει είναι στιγμιότυπα ζωής και έτσι με τη δική του φαντασία συνθέτει τη δική του ιστορία. Στο έργο του Sloan, ο θεατής και αφηγητής ταυτίζεται με τον παρατηρητή, εμπλέκοντας και αυτόν στο αστικό θέαμα. Οι εικονικές αφηγήσεις του διερευνούν τη διαστρωματική συμμετοχή και τις διαφορετικές μορφές παρακολούθησης των σχέσεων μέσα στην πόλη. Πολλές από τις καθημερινές σκηνές που αποτυπώνει περιλαμβάνουν ανθρώπους σε ανυποψίαστες στιγμές, σε καθημερινές τους δραστηριότητες. Στον πίνακα Night Windows φαντάζεται τον πρωταγωνιστή ο οποίος βλέπει τους γείτονές του από το παράθυρο και προσκαλεί τον θεατή να συμμετάσχει και ο ίδιος στις υποθέσεις για την προσωπικότητα και τις σχέσεις των ανθρώπων, οι δραστηριότητες των οποίων αποκαλύπτονται μέσα από μια σειρά ιστοριών με κάδρο τα παράθυρα των διαμερισμάτων. Παρ’ όλα αυτά, συγκρίνοντας το έργο του Hopper και του Sloan διακρίνονται κάποιες διαφορές στον τρόπο παρατήρησης και αντίληψης της ζωής στην πόλη. Με τον Hopper ο παρατηρητής αισθάνεται περισσότερο την τάση για εισβολή στη ζωή του άλλου, σε ανυποψίαστες στιγμές, αποκαλυπτικές δραστηριότητες ή πτυχές του εαυτού τους που δε θα παρουσίαζαν αν ήξεραν ότι παρακολουθούνται. Ο Hopper, από μια ασφαλή θέση μέσα στο διαμέρισμά του, κλέβει στιγμές από τις ζωές που εκτυλίσσονται γύρω του και καταφέρνει να αποτυπώσει την αποξένωση στη μεγαλούπολη και την ανάγκη του ατόμου για σύνδεση και επαφή. Αντίθετα, ο Sloan φαίνεται να ενδιαφέρεται περισσότερο να αποτυπώσει τις παράλληλες ζωές, τις διαφορετικές δραστηριότητες στις οποίες επιδίδονται οι άνθρωποι στην πόλη. Από την οπτική του, δε δείχνει να κρύβεται, να κατασκοπεύει. Είναι εξίσου ευδιάκριτος από τους άλλους γύρω του, καταγράφοντας την καθημερινότητα. Και στους δύο, όμως, ο θεατής χάνεται μέσα στις αφηγήσεις. Ο καθένας, ανάλογα με τα βιώματα και τις εμπειρίες του δημιουργεί έναν διαφορετικό κόσμο, τελείως διαφορετικό από αυτόν που είχε φανταστεί ο δημιουργός τους.
25
13
Night Windows, 1910, Joan Sloan
14
Roof of Summer Nights, 1906, Joan Sloan
26
Κινηματογράφος Ο κινηματογράφος, μια τέχνη που γεννήθηκε στην νεωτερική πόλη, έχει καταφέρει, λόγω της κινούμενης εικόνας που διαχειρίζεται, να συλλάβει την αστική ζωή στην εκδίπλωσή της. Αυτό που διαφεύγει από την καθημερινή εμπειρία της αστικής κανονικότητας είναι αυτό που μπορεί να συλλάβει η κινηματογραφική διαχείριση του χρόνου. Κατάφερε να καταγράψει τους ρυθμούς της πόλης αλλά και τον τρόπο με τον οποίο οι ζωές των ανθρώπων πλέκονται και δημιουργούν παράξενες και απροσδόκητες καταστάσεις. Έτσι, ο κινηματογράφος αποτελεί μια ωδή στην ανθρώπινη ζωή και ένα υπόβαθρο για στοχασμό πάνω σε αυτή. Η ρυθμοί της ζωής σε μια πολυκατοικία, όπως αυτή ερμηνεύεται στον ελληνικό χώρο αλλά και ως μοντέλο κατοίκισης σε πολλές χώρες του κόσμου, και οι σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε αυτή γοήτευσε αρκετούς σκηνοθέτες.
Alfred Hitchcock H μερική θέαση, αυτή η ποιότητα του βλέμματος που συναντάται στους πίνακες του Hopper είναι που γοητεύει και εμπνέει ταινίες του Hitchcock και συγκεκριμένα το Rear Window. Το φιλμ αιχμαλωτίζει με μεγάλη ζωντάνια την εμπειρία της ζωής σε ένα μητροπολιτικό κέντρο, όπως η Νέα Υόρκη, με χιλιάδες ζωές και ιστορίες να είναι εγκιβωτισμένες μέσα στα σπίτια, σε πλήρη άγνοια για τον κόσμο γύρω του. Ο L. B. Jeffries , ένας φωτορεπόρτερ, αναγκάζεται να μείνει στο σπίτι, ακινητοποιημένος με το πόδι στο γύψο, μέχρι να γίνει καλά. Αναζητώντας τρόπους για να περάσει το χρόνο του, περνάει τις μέρες του παρακολουθώντας από το παράθυρό του με τα κιάλια τις ζωές και τις συνήθειες των γειτόνων του. Παρατηρεί ευδαίμων και προσεκτικός, καθώς και με αρκετή δόση διαστροφής τη ζωή των ανθρώπων, τους την κλέβει, για να τη χαρεί ο ίδιος από ασφαλή θέση, μιας και αρνείται να ζήσει τη δική του ζωή. Κάποια στιγμή όμως γίνεται αυτόπτης μάρτυρας ενός φόνου στην ακριβώς απέναντι πολυκατοικία και προσπαθεί να εξιχνιάσει το έγκλημα. Η ταινία ασχολείται με την κοινωνική παρουσία και τη διαλεκτική μεταξύ της ηδονοβλεψίας και της επιδειξιομανίας. Είναι ένας ύμνος στην πιο αγαπημένη, δεν αποκλείεται, ανθρώπινη αμαρτία. Την παρακολούθηση. Είναι ακόμα και ένα σχόλιο στην αποξένωση της αστικής ζωής, η οποία γίνεται έντονη με τα μακρινά πλάνα του Hitchcock δείχνοντας ταυτόχρονα τους γείτονες στα διαμερίσματά τους. Κάθε παράθυρο προσφέρει μια θέα, γίνεται μια οθόνη, και ολόκληρη η πίσω αυλή μετατρέπεται σε μια αστική τηλεόραση, όπου ο Jeffries, όπως και ο παρατηρητής, κάνει ζάπινγκ.
Κινηματογράφος και έρωτας, Θόδωρος Σούμας
27
Ο Hitchcock συνειδητοποιεί ότι αρκετοί ένοικοι διστάζουν να εκτελέσουν κινήσεις/πράξεις σε ένα παράθυρο που βρίσκεται στην κύρια όψη του κτηρίου. Αντίθετα, στην ανεπίσημη πίσω πλευρά, που κοιτάει την εσωτερική αυλή, κανένας δεν κρύβεται ή κλείνει τις κουρτίνες. Οι κάτοικοι ζουν την καθημερινότητά τους. Έτσι και ο ηδονοβλεψίας, James Stewart, εμβληματικός χαρακτήρας της υπερεκτεθειμένης πόλης κατακτά με οπτικά μέσα τις αντιδράσεις αυτές. Σε μια εσωτερική αυλή όπου η ιδιωτικότητα περιορίζεται από την εγγύτητα και από την καλοκαιρινή ζέστη, που αναγκάζει τους κατοίκους να ανοίξουν τα παράθυρα, οι γείτονες αποσύρονται από την κοινωνική συναναστροφή. Ωστόσο, μια σειρά από οπτικές και ακουστικές παρεμβάσεις καταφέρνουν να δημιουργήσουν αναπόφευκτες συρράξεις. 15
Ο Hitchcock σε μια συνέντευξη με τον Φρανσουά Τρυφώ για το κινηματογραφικό του έργο υποστηρίζει ότι όλοι μας είμαστε ηδονοβλεψίες. “Βάζω στοίχημα πως εννιά στα δέκα άτομα δε θα σταματήσουν να κοιτάζουν αν πάρει το μάτι τους στο απέναντι παράθυρο μια γυναίκα να γδύνεται ή κάποιον άνδρα να τακτοποιεί το δωμάτιό του. Θα μπορούσαν να πούνε: “Εμένα δε μου πέφτει λόγος”, θα μπορούσαν να κλείσουν τα παντζούρια τους, αλλά βέβαια δεν πρόκειται να το κάνουν…θα κάτσουν εκεί και θα κοιτάζουν.” Το Rear Window ξεκινάει με το άνοιγμα της κουρτίνας. Στο τέλος της ταινίας οι κουρτίνες στο σπίτι του Jeffries είναι κλειστές. Κατά τη διάρκεια της ταινίας, η Lisa (Grace Kelly) τονίζει την θεατρικότητα αυτής της παρακολούθησης κλείνοντας τις κουρτίνες, λέγοντας “Τέλος η παράσταση για σήμερα.”
28
16
17
21
22
29
18
19
20
23
24
30
Φωτογραφία Gail Albert Halaban Η ηδονοβλεψία απασχόλησε αρκετά και τη φωτογραφία. Συγκεκριμένα, η Gail Albert Halaban ξεκίνησε το project, Out My Window , φωτογραφίζοντας αγνώστους στα παράθυρα των σπιτιών τους, μια προσομοίωση του Rear Window της ζωής στην πόλη τον 21ο αιώνα. Ξυπνώντας κατά τη διάρκεια της νύχτας για να ταΐσει το μωρό της, περνούσε ώρες στεκόμενη δίπλα στο παράθυρο. Παρατηρώντας ότι δεν ήταν η μόνη ξύπνια εκείνη την ώρα, ένιωθε μια παρηγοριά εκείνες τις μοναχικές ώρες της νύχτας. Κάποια στιγμή όταν η ίδια με την οικογένειά της γιόρταζαν τα πρώτα γενέθλια της κόρης τους δέχθηκαν μπαλόνια με ένα σημείωμα “ήταν ωραίο να βλέπουμε το μωρό σας να μεγαλώνει, να το χαίρεστε! Οι γείτονες από απέναντι.” Στην αρχή τρόμαξε αλλά συζητώντας το με έναν φίλο της που είχε ανθοπωλείο στη γωνία, της είπε ότι “αν αφήσεις τις κουρτίνες στο παράθυρο ανοιχτές, πρέπει να περιμένεις ότι μπορείς να γίνεις επέκταση του βλέμματος των άλλων”. Έτσι ξεκίνησε το project της Out My Window, θέλοντας να μάθει για τις ζωές των άλλων, καθώς ζούμε σε έναν κόσμο, άγνωστοι μεταξύ αγνώστων.
25
Ο τίτλος του εγχειρήματος αυτού, Out My Window, αναφέρεται στο τι βλέπουν οι γείτονες από τα γειτονικά τους παράθυρα σε διάφορες πόλεις του κόσμου. Τα παράθυρα είναι τα θραυστά όρια μεταξύ του οικείου και του αγνώστου, μεταξύ των βιαστικών θορύβων της πόλης και της αέναης ησυχίας της ιδιωτικής ζωής. Οι φωτογραφίες παρουσιάζουν ένα πορτραίτο του πώς άγνωστοι ζουν σε διπλανά ή απέναντι διαμερίσματα και οι προκλήσεις της δημιουργίας σχέσεων και περιοχών ιδιωτικότητας.
Η ίδια περιγράφει τις φωτογραφίες της σαν μια μορφή mise-en-abyme, η οπτική εμπειρία του να στέκεσαι ανάμεσα σε δύο καθρέφτες, βλέποντας μια ατέρμονη αναπαραγωγή της αντανάκλασής σου. Παρατηρώντας τους απέναντι στις καθημερινές τους στιγμές είναι σαν μια αντανάκλαση του εαυτού σου. Πράγματα που απασχολούν την καθημερινότητά σου έχουν οικουμενικό χαρακτήρα, καθώς όλοι οι άνθρωποι έχουν αντίστοιχες ανάγκες. Στις φωτογραφίες αυτές αποτυπώνονται οικείες και προσωπικές στιγμές που ο καθένας μπορεί να ταυτιστεί. Είναι στιγμές που και εμείς οι ίδιοι μπορεί κάποια στιγμή να βιώσαμε·
Self-Portrait, 1956 Vivian Maier
31
vis-Ă -vis, Paris, Out My Window, Gail Albert Halaban
26
32
ένα αίσθημα που μεταδίδει και ο Hopper μέσα από τους πίνακές του. “Συνειδητοποίησα ότι ακόμα και μόνοι, δεν είμαστε ποτέ τελείως μόνοι.” Κοιτώντας με αυτόν τον τρόπο τις ζωές των άλλων φαίνεται σαν μια πράξη ηδονοβλεψίας, παρ’ όλα αυτά σκοπός του project αυτού ήταν η επιθυμία της να έρθει σε επαφή με τα υποκείμενα και οι γείτονες μεταξύ τους. Οι φωτογραφίες είναι σκηνοθετημένες και έχουν γίνει με την συγκατάθεση των υποκειμένων. Ωστόσο, παραμένουν βαθιά και απροκάλυπτα οικείες· μια οικογένεια που συγκεντρώνεται για να γιορτάσει τα γενέθλια του παιδιού, ένα ζευγάρι σε μια σημαντική συζήτηση με ένα μπουκάλι κρασί, ένας άντρας που κάθεται μόνος, ένας άλλος που παίζει με το σκύλο του και μια ηλικιωμένη κυρία που στεγνώνει τα μαλλιά της. “Μου αρέσει να συνδέω ανθρώπους που είναι ο ένας κομμάτι της ζωής του άλλου αλλά δεν έχουν γνωριστεί ποτέ.” “Ελπίζω αν οι άνθρωποι κοιτάξουν τις φωτογραφίες αυτές να δημιουργήσουν δικές τους ιστορίες και έτσι να αποτελέσουν κομμάτι του project.”
33
Italy, Out My Window, Gail Albert Halaban
27
34
Shizuka Yokomizo Μια ακόμα φωτογράφος που ασχολήθηκε με τη φωτογράφιση ανθρώπων στα παράθυρα, δίνοντας έμφαση στην ανωνυμότητα και την αποξένωση των ανθρώπων στην πόλη. Το Dear Stanger (1998-2000) ξεκίνησε με την ίδια να γυρνάει στους δρόμους του Λονδίνου με έναν τηλεφακό και να φωτογραφίζει ανυποψίαστους ανθρώπους στα παράθυρα των σπιτιών τους. Θεωρώντας το, ωστόσο, άτοπο και κουραστικό λόγω της μονοδιάστατης πλευράς της δραστηριότητας, πέραν του ηθικού ζητήματος, συνειδητοποίησε ότι ήταν σημαντικό να υπάρχει και η οπτική επαφή, κατά τη διάρκεια της φωτογράφισης. Ήθελε οι άνθρωποι να την βλέπουν και αυτοί ως μια άγνωστη. Έτσι αποφάσισε να αφήνει ένα ανώνυμο γράμμα, το οποίο περιελάμβανε και τη συγκατάθεση του υποκειμένου. Σε κάθε πορτραίτο αποτυπώνεται στην έκφραση του προσώπου ο τρόπος με τον οποίο ο καθένας αντιλαμβάνεται το πρότζεκτ, όπως και αυτή η απόσταση μεταξύ τους. Το βλέμμα κρύβει μια ανοικειότητα και μια καχυποψία. Στα μάτια τους διαγράφεται η αμυντικότητα για προστασία από την παραβίαση της ιδιωτικότητας, η συγκατάθεση, με μια παράδοση βλέμματος και σώματος στον καλλιτέχνη, ο φόβος για την έκθεση της προσωπικής τους ζωής σε κάποιον άγνωστο. Ωστόσο, η ίδια παραμένει μια ξένη για αυτούς, όπως και αυτοί ξένοι για την ίδια. Αυτή η ανωνυμία που διατηρείται δεν τοποθετεί τα υποκείμενα σε μειονεκτική θέση στο μάτι του ηδονοβλεψία-φωτογράφου, μιας και γνωρίζουν την κατάσταση. Παραμένουν άγνωστοι μεταξύ αγνώστων. Αμοιβαία ξένοι κατάφεραν να δημιουργήσουν, έχοντας ένα περίεργο σημείο συνάντησης, ένα ιδιαίτερο αποτέλεσμα. Μέσα από απλές φωτογραφίες δημιουργήθηκε μια πολύπλοκη σύνδεση μεταξύ του υποκειμένου και του θεατή. Σε αντίθεση με το έργο της Halaban, που σκοπό είχε να φέρει τους ανθρώπους της πόλης κοντά, με μια ρομαντική άποψη, στην περίπτωση της Yokomizo, καθ’ όλη τη διαδικασία, παρέμειναν άγνωστοι μεταξύ αγνώστων, διατηρώντας την ανωνυμία της μεγαλούπολης με στοιχεία όμως ανθρωπισμού και κατανόησης του άλλου.
35
Dear Stranger, Shizuka Yokomizo, 1998-2000
28
29
30
31
32
33
36
34
37
πολυκατοικία “Η Αρχιτεκτονική, ίσως περισσότερο από τις άλλες τέχνες, μπορεί να δώσει ποίηση στην καθημερινή ζωή.” Άρης Κωνσταντινίδης
38
Η αρχιτεκτονική με πολλούς τρόπους δίνει ποίηση στην καθημερινή ζωή. Είναι αυτή που οργανώνει το χώρο, για να υποδεχθεί τις ανθρώπινες σχέσεις και δραστηριότητες, οργανώνοντας παράλληλα και το βλέμμα. Προσφέρει χωρικές ποιότητες που αποτελούν σκηνή για την εξέλιξη των δράσεων και εμπειριών. Η θέα και η συνάντηση των ανθρώπινων σωμάτων συμβάλλει στον τρόπο με τον οποίο γίνεται αντιληπτός ο χώρος. Κάπως έτσι προκύπτουν σχέσεις που δεν είχαν μελετηθεί εξαρχής. Κάπως έτσι γεννήθηκε και η ηδονοβλεψία.
35 Μια ταινία που αποτυπώνει την ποιητική διάσταση της αρχιτεκτονικής είναι η ταινία του Jacques Tati, Mon Oncle, μέσα από αναφορές και σχολιασμούς σε δύο κατοικίες σύμβολα για την αρχιτεκτονική. Ο κύριος Hulot ζει σε μια ανέγγιχτη από την σύγχρονη ζωή συνοικία του Παρισιού, Saint-Maur. Η πολυκατοικία του είναι ημιτελής, ακατάστατη, με πολλές προσθήκες. Ο διάλογος απουσιάζει και οι χαρακτήρες προσδιορίζονται από την σωματική τους φιγούρα και την κίνηση στον χώρο. Κάθε φορά που ο κύριος Hulot επιστρέφει στο διαμέρισμά του παρακολουθούμε την διαδρομή του. Τον βλέπουμε να εμφανίζεται στα παράθυρα, να περνάει ανάμεσα από απλωμένα ρούχα, να διασχίζει μπαλκόνια μέχρι τελικά να φτάσει στη σοφίτα όπου κατοικεί. Κατά κάποιο τρόπο δείχνει πως η αρχιτεκτονική σχεδιάζεται, παρουσιάζεται και χρησιμοποιείται. Όλο αυτό το χάος έχει κάτι συναρπαστικό, αποκαλύπτει την ποιητική της αρχιτεκτονικής και την ικανότητά της να δώσει «χορογραφία» στην καθημερινή ζωή. Το σπίτι του κυρίου Hulot είναι η επιτομή των αστικών συμβιβασμών, εκεί όπου οι κάτοικοι είναι υποχρεωμένοι να συγκατοικούν, να προσαρμόζονται στις κινήσεις των γύρω, μια συνθήκη όμοια με της ελληνικής πολυκατοικίας.
στιγμιότυπο από την ταινία Mon Oncle, Jacques Tati, 1958
39
Η τομή και η παράλληλη ζωή Επικεντρωνόμαστε στο παράδειγμα της ελληνικής πόλης και συγκεκριμένα της πολυκατοικίας. Αυτή η οποία όρισε τον αστικό ιστό και κατάφερε να γίνει ένα αναπόσπαστο κομμάτι της ελληνικής αστικότητας. Εκεί όπου τα ερεθίσματα είναι αμέτρητα και όλα μπορούν να σε εκπλήξουν και να σε σκανδαλίσουν. Αγγελος Φρέντζος, εφημερίδα Η Καθημερινή
“∆εν θα μπορούσα να μείνω σε μονοκατοικία. [...] Βρίσκω πολύ πιο ενδιαφέρον το πολυσυλλεκτικό περιβάλλον της πολυκατοικίας, ακόμη κι όταν περνά κάθε ήχος από τους κακομονωμένους τοίχους ή τα παιδιά των από πάνω κάνουν παρέλαση στο κεφάλι σου. ∆εν καταλαβαίνω τη συκοφαντία που έχει υποστεί η πολυκατοικία για την ασχήμια της. Θα παραδεχτώ ότι οι δρόμοι στο Παρίσι είναι πιο όμορφοι με την ομοιόμορφη εικόνα τους, αλλά στην Αθήνα το οπτικό ερέθισμα είναι πολύ μεγαλύτερο. Από μια περιποιημένη βεράντα με φυτά μέχρι μια απλωμένη μπουγάδα, τα κρεμασμένα CD για τα περιστέρια και τις μεταλλικές ντουλάπες για σκούπες και σφουγγαρίστρες, οι πολυκατοικίες και κυρίως τα μπαλκόνια τους είναι ενδείξεις για τις ζωές των ανθρώπων μέσα στα διαμερίσματα. Μπορεί να κρύβουν ένα έγκλημα, όπως στον «Σιωπηλό μάρτυρα» του Χίτσκοκ, μια ερωτική ιστορία όπως στους «Απέναντι» του Πανουσόπουλου ή ίσως και τίποτα παραπάνω από μια εκτεθειμένη καθημερινότητα, πάντως δεν με κάνουν να πλήττω.” Αφορμή για την αναζήτηση ηδονοβλεπτικών βλεμμάτων στην πολυκατοικία ήταν το ενδιαφέρον μας για τις παράλληλες κινήσεις που πραγματοποιούνται καθημερινά εκεί μέσα και πώς είναι δυνατόν αυτές να μελετηθούν. Ένα πολύπλοκο σύμπλεγμα από ζωές εκτυλίσσεται ταυτόχρονα σε διαφορετικά επίπεδα της πόλης, ανθρώπινες ζωές κινούνται σε παράλληλες τροχιές και όλα αυτά δεν τέμνονται παρά μόνο πρόσκαιρα, στον αμφιβληστροειδή ενός ηδονοβλεψία. Η ταυτόχρονη παρουσία, αρχιτεκτονικά, μπορεί να εκφραστεί μέσω της τομής. Ως αρχιτεκτονικό μέσο, η τομή, δίνει τη δυνατότητα να σκεφτόμαστε παράλληλα τι συμβαίνει στους χώρους και πως αυτοί αλληλεπιδρούν. Είναι μια οπτικοποίηση του μη ορατού, μια φανταστική απεικόνιση μιας πραγματικής κατάστασης. Επιτρέπει την κατανόηση σχέσεων που άλλα μέσα, όπως η φωτογραφία και οι φωτορεαλιστικές αναπαραστάσεις, αδυνατούν να προσφέρουν. Είναι το μέσο που αναδεικνύει τη σχέση της σωματικής εμπειρίας με τον αρχιτεκτονικό χώρο. ∆ίνει έμφαση στην εκτέλεση, performance, είναι το σημείο όπου ο χώρος, η μορφή και η υλικότητα συναντούν την ανθρώπινη εμπειρία. Στο αρχιτεκτονικό σχέδιο, η τομή και η κάτοψη είναι συμβάσεις αναπαράστασης. Και οι δύο περιγράφουν «κοψίματα» στο χώρο, κάθετα και οριζόντια αντίστοιχα. Ο οριζόντιος διαχωρισμός της κάτοψης κόβει τους τοίχους, αποκαλύπτοντας την οριζόντια σχέση των χώρων. Η τομή είναι μια πιο ζωντανή αναπαράσταση, κόβοντας και τοίχους και πατώματα
40
οργανώνει το χώρο. Μέσα από αυτή γίνονται σαφή η κλίμακα του έργου και οι αναλογίες του σε σχέση με τον ανθρώπινο παράγοντα. Μέσα σε μια πολυκατοικία μπορούμε να φανταστούμε δύο τομές, μια κάθετη και μια οριζόντια, όχι ακριβώς κάτοψη, γιατί σκοπός δεν είναι μελέτη της οργάνωση του χώρου, αλλά η αλληλεπίδραση των διαμερισμάτων και των ανθρώπων του ίδιου ορόφου· να επισημανθεί το ασήμαντο-το καθημερινό, που δεν αποτυπώνεται σε μια κάτοψη. Ο τεμαχισμός της τομής δίνει τμήματα, εξού και η ταύτιση των όρων τομή και τμήμα στην αγγλική γλώσσα, section. Μέσω του τεμαχισμού διεισδύουμε στα τμήματα-διαμερίσματα και παρακολουθούμε τις αφηγήσεις που λαμβάνουν χώρα. Μόνο σε μια τομή παραχωρείται στην εσωτερικότητα η δικαιοδοσία της παρατήρησης. Από την τμηματική-αποσπασματική μελέτη της πολυκατοικίας μπορούμε να κατανοήσουμε το κάθε κομμάτι της ξεχωριστά αλλά και τις σχέσεις που αναπτύσσονται μέσα σε αυτά και έτσι να αποκτήσουμε μια συνολική εικόνα για την πολυπλοκότητα των ανθρωπίνων σχέσεων μέσα στο οικοδόμημα.
Η τυραννία της διαφάνειας, Μανωλίδης
Το σχέδιο The Art of Living του Saul Steinberg, που αποτέλεσε έναυσμα για το βιβλίο του Perec, Ζωή, Οδηγίες Χρήσεως, αναπαριστά μια πανσιόν από την οποία έχει αφαιρεθεί ένα μέρος της πρόσοψης επιτρέποντας να δούμε το εσωτερικό της. Με την καθετότητα, λοιπόν, της τομής αποκαλύπτονται αμέσως οι παράλληλες κινήσεις των ενοίκων της πολυκατοικίας. Επισημαίνεται, ακόμα, η κάθετη γειτονικότητα. Γείτονες που «ακούμε» αλλά δε «βλέπουμε». Από την άλλη, η οριζοντιότητα της τομής αποκαλύπτει κάτι που εν μέρει γνωρίζουμε. Οι γείτονες που μένουν στον ίδιο όροφο και πιθανώς να έχει τύχει να τους συναντήσουμε περισσότερες φορές. Υπάρχουν και οι γείτονες που μένουν στις απέναντι πολυκατοικίες, σε αντικριστά ή όχι διαμερίσματα. Έχουν γίνει προέκταση του βλέμματός μας, κομμάτι της ζωής μας. Μπορεί να γνωρίζουμε περισσότερα για αυτούς και τις καθημερινές τους συνήθειες από τα άτομα της ίδιας μας της πολυκατοικίας. Σύμφωνα με τον Simmel, για ανθρώπους που βλέπουμε σχηματίζουμε πολύ πιο εύκολα μια γενική εντύπωση, παρά αν μπορούσαμε μόνο να τους ακούσουμε. Ένα άτομο που έχουμε δει στο παράθυρο της απέναντι πολυκατοικίας γίνεται ένα πρόσωπο που γνωρίζουμε. Συνεπώς, μπορούμε να θεωρήσουμε πιο οικείους τους γείτονες που βρίσκονται σε αντικριστές πολυκατοικίες, απ’ ότι τους αθέατους γείτονές μας από πάνω ή από κάτω.
Η ζωή ανάμεσα στα κτήρια, Jan Gehl, σελ. 29
41
“Οι ένοικοι μιας πολυκατοικίας που ζουν σε απόσταση μερικών εκατοστών ο ένας από τον άλλο, τους χωρίζει ένας τοίχος ή ένα πάτωμα, μοιράζονται τους ίδιους χώρους, οι οποίοι επαναλαμβάνονται απαράλλαχτα σε κάθε όροφο, κάνουν ταυτόχρονα κινήσεις –ανοίγουν τη βρύση, τραβούν το καζανάκι, ανάβουν το φως, στρώνουν το τραπέζι- μερικές δεκάδεςταυτόχρονα υπάρξεις, που επαναλαμβάνονται από όροφο σε όροφο, από πολυκατοικία σε πολυκατοικία.”
36
42
Η ηδονή του φωτισμένου παραθύρου Ωστόσο, η ιδέα της τομής, αν και φανταστική, αντανακλάται σε πολλές εκδοχές στις προσόψεις των πολυκατοικιών και στις πίσω αυλές. Όταν πέσει το φως της ημέρας, η «παράλληλη» πόλη εμφανίζεται. Ένα ένα ανάβουν τα παράθυρα. Κίτρινο, πορτοκαλί, κόκκινο, άσπρο φθορίου, κλιμακοστάσια που φωτίζονται ξαφνικά. Όλα στολίζουν την ποίηση της πόλης σχηματίζοντας αστερισμούς. Οι πολυκατοικίες σα να κοιμόντουσαν όλη την ημέρα και μόλις έπεσε ο ήλιος ζωντάνεψαν. Γέμισαν ζωή. Το γκρι οικοδόμημα που έμοιαζε άψυχο στο φως της ημέρας δείχνει να κρύβει πολλές ζωές μέσα του.
Η ποιητική του χώρου, Gaston Bachelard σελ. 63
Μια μια ιστορίες ανθρώπων αρχίζουν να ξετυλίγονται. Όπου και αν κοιτάξεις βλέπεις ιστορίες. Ιστορίες ανθρώπων που δε θα συναντήσεις ποτέ, αλλά για μια και μόνο στιγμή νιώθεις ότι τους γνωρίζεις, ξέρεις κάτι για αυτούς. Μερικοί θα κλείσουν τις κουρτίνες τους. Συνειδητοποιούν άραγε τους ηδονοβλεψίες που κυκλοφορούν στην πόλη; Τι είναι όμως αυτό που κινητοποιεί το βλέμμα; Τι είναι αυτό που μας κάνει να θέλουμε να κλέψουμε λίγη από την ιδιωτικότητα του άλλου; Τη νύχτα το βλέμμα αφήνεται και καθοδηγείται από τις αντιθέσεις που κυριαρχούν στο τοπίο. Όταν δεν υπάρχει τίποτα για να το σταματήσει, το βλέμμα πάει πολύ μακριά. Μερικά κάδρα σβήνουν, άλλα ανάβουν και λόγω του έντονου κοντράστ το βλέμμα καρφώνεται εκεί. Μόλις ανάψει ένα παράθυρο ή σβήσει ένας μοναχικός ονειροπόλος αναρωτιέται αν αυτό που συμβαίνει είναι μια σκηνή αρρώστιας ή έρωτα, αν ένα παιδί ή ένας που πάσχει από αϋπνία έχει ξυπνήσει νωρίς. ∆ε χρειάζεται ιδιαίτερο κόπο να εντοπίσει τις όψεις που έχουν ζωή. Οι ιδιωτικές παραστάσεις εντός των τοίχων γίνονται δημόσιες προβολές, οι οποίες ανάβουν και σβήνουν όποτε θέλουν οι «ηθοποιοί». Ο παρατηρητής/θεατής είναι έρμαιο των αποφάσεων του ηθοποιού, σε αντίθεση με τον κινηματογράφο όπου ο σκηνοθέτης ελέγχει με τις κινήσεις του τα συναισθήματα του κοινού. Ο καθένας μπορεί να υποκύψει στην ηδονή του θεάματος και να παρακολουθήσει αποσπάσματα της ιδιωτικής ζωής. Βέβαια ανά πάσα στιγμή η αδιακρισία για τη ζωή του άλλου μπορεί να μετατραπεί σε ηδονοβλεψία, με την κυριολεκτική έννοια του όρου, στη θέα του γυμνού σώματος. Πέραν όμως του ηδονοβλεπτικού κοιτάγματος, αυτό το φωτισμένο παράθυρο στο 37
Χορείες Χώρων, George Perec, σελ. 111
Writings On Cities, Henri Lefebvre
43
Η ποιητική του χώρου, Gaston Bachelard σελ. 63
σκοτάδι της νύχτας μπορεί να είναι και μια παρηγοριά.Από το φως του και μόνο, το σπίτι είναι ανθρώπινο. Βλέπει σαν άνθρωπος. Είναι ένα ανοιχτό μάτι πάνω στη νύχτα. Κάτι οικείο.
Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, Alain De Botton σελ. 307
Όταν ξυπνάμε μόνοι και μπερδεμένοι στις τρεις η ώρα τα ξημερώματα, μπορούμε να κοιτάξουμε από το παράθυρο και να βρούμε παρηγοριά σε ένα φωτισμένο παράθυρο. Προκαλεί μια ανακούφιση η παρουσία και άλλων ανθρώπων σε μια τόσο παρανοϊκή ώρα. Ακόμα, η οπτική επαφή από απόσταση είναι μια ευκαιρία για επικοινωνία, μεταξύ ανθρώπων που δε θα είχαν τη δυνατότητα να αλληλεπιδράσουν. Η ηδονοβλεψία που περιγράφεται είναι μια κοινωνική συμπεριφορά, ένας τρόπος αντίληψης του κόσμου. Φιλοδοξώντας να τον καταλάβουμε επινοούμε ερμηνείες για να τον εξηγήσουμε. Έτσι, αντλώντας γνώσεις για τους ανθρώπους πάνω, κάτω είτε απέναντι μας, αισθανόμαστε την αλληλεπίδραση των σχέσεων που προτείνει η πόλη, παρόλο που οι γνώσεις αυτές διεισδύουν στην ιδιωτικότητα των άλλων. Εκεί, στα παράθυρα των πολυκατοικιών μπορούμε να εντοπίσουμε όλων των ειδών τις συμπεριφορές, είναι κατάλογοι ανθρωπίνων συμπεριφορών. Όλα όσα παρουσιάζονται είναι μικρές ιστορίες, ένας καθρέφτης ενός μικρόκοσμου. Γίνεσαι μάρτυρας καθημερινών σκηνών, στιγμών αδυναμίας των ανθρώπων, που υπό άλλες συνθήκες δε θα έδειχναν αυτή την πλευρά του εαυτού τους. Κάπως σαν το Rear Window όπου ο προσωπικός πόνος και η θλίψη σκορπίζεται στην κοινή θέα.
38
44
Μέσα από την παρακολούθηση και την παρατήρηση των άλλων μαθαίνουμε για τις πιο κοινές, καθημερινές αλλά εξίσου σημαντικές λεπτομέρειες. Με την ηδονοβλεψία, την εισβολή στην ιδιωτικότητα του απέναντι ή του δίπλα ανακαλύπτουμε πως συμπεριφέρονται στον προσωπικό τους χώρο, εκεί που ιδανικά όλοι έρχονται σε επαφή με τον πιο πραγματικό τους πρόσωπο. Τους βλέπουμε και τους ακούμε στις πιο ευάλωτες στιγμές τους και μέσα από αυτά τα στοιχεία μπορούμε να συνθέσουμε ένα προφίλ για αυτούς, τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά τους. Ανακαλύπτουμε πώς ντύνονται, πώς συμπεριφέρονται, πώς δουλεύουν αποκτώντας μια οπτική για τα άτομα με τα οποία μοιραζόμαστε την καθημερινότητα μας. Με αυτές τις πληροφορίες αποκτούμε στερεή σχέση με τον κόσμο γύρω μας. Ωστόσο, η ελληνική πολυκατοικία δεν είναι τόσο διάφανη τη νύχτα όσο ορισμένες πόλεις του ευρωπαϊκού βορρά. Σε πόλεις όπως το Άμστερνταμ μπορεί κανείς να δει τα φωτισμένα διαμερίσματα, τις βιβλιοθήκες τους, τις τραπεζαρίες, τα έπιπλά τους. Μπορεί να εισβάλλει πολύ εύκολα με ένα κοίταγμα στις ζωές των ανθρώπων. Ιδιαίτερα στα ισόγεια, στο ύψος του ματιού του περαστικού. Εκεί όπου βρίσκεται η κουζίνα του σπιτιού και αργά το απόγευμα η οικογένεια συγκεντρώνεται για να ετοιμάσει το βραδινό. Εκεί, όμως, που φαίνεται πολύ εύκολη η ηδονοβλεπτική πρακτική, δε συμβαίνει. Ο κόσμος περνάει δίπλα από τα μεγάλα, φωτισμένα παράθυρα αλλά το βλέμμα του δεν οδηγείται από το φως. Αντίθετα, στον ελληνικό χώρο οι περισσότεροι ταμπουρώνονται στα σπίτια τους και προσπαθούν με κάθε τρόπο να διαφυλάξουν την ιδιωτικότητά τους. Κλείνουν τις κουρτίνες για να μην αποτελέσουν θέαμα. Παρ’ όλα αυτά, εκεί, στην ελληνική πολυκατοικία είναι που θα συναντήσουμε αυτό το βλέμμα, αυτό το «ενδιαφέρον» για τη ζωή του γείτονα. Είμαστε λάτρεις του θεάματος ενώ την ίδια στιγμή κατακρίνουμε την αδιακρισία και την ηδονοβλεψία.
39
Η ζωή ανάμεσα στα κτήρια, Jan Gehl, σελ. 29
45
46
Βιβλιογραφία Βλαστός, Πέτρος, 1991, Συνώνυμα και συγγενικά της ελληνικής γλώσσας, Τόμος Α΄, Επικαιρότητα
Καλβίνο, Ίταλο, (μτφ. Ανταίος Χρυσοστομίδης), 1994, Κάτω από τον Ιαγουάρο ήλιο, Άγρα Λαδά, Σάσα, 2015, K, κατοικία: σχεδιάζω, κατασκευάζω, σκέπτομαι, University Studio Press Μπαμπινιώτης, Γεώργιος, 2012, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Κέντρο Λεξιλογίας Μπατάιγ, Ζώρζ, (μτφ. ∆ημήτρης ∆ημητριάδης), 2018, Η ιστορία του ματιού, Άγρα Περέκ, Ζώρζ, (μτφ. Αχιλλέας Κυριακίδης), 2000, Χωρείες Χώρων, Ύψιλον Περέκ, Ζώρζ, (μτφ. Αχιλλέας Κυριακίδης), 1991, Ζωή, Οδηγίες Χρήσεως, Ύψιλον Σπανού, Αγγελική, 2019, Απαρατήρητοι, ΠΟΛΙΣ Ackerman, Diane, (μτφ. Πόλυ Μοσχοπούλου), 2002, Η ιστορία των αισθήσεων, όραση, Περίπλους Bachelard, Gaston, (μτφ. Ελένη Βέλτσου), 1992, Η ποιητική του χώρου, Χατζηνικολή De Botton, Alain, (μτφ. Γιάννης Ανδρέου), 2012, Η τέχνη του ταξιδιού, ΠΑΤΑΚΗΣ De Botton, Alain, (μτφ. Αντώνης Καλοκύρης), 2013, Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, ΠΑΤΑΚΗΣ De Certeau, Michel, (μτφ. Κική Καψαμπέλη), 2010, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, ΣΜΙΛΗ Gehl, Jan, (μτφ. Γαρυφαλλιά Κατσαβουνίδου, Παρασκευή Ταράνη), 2013, Η ζωή ανάμεσα στα κτήρια, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας
Lefebvre, Henri, Writings on Cities, Blackwell Publishing Simmel, Georg, (μτφ. Ιωάννα Μεϊτάνη), 2017, Μητροπολιτική αίσθηση, οι μεγαλουπόλεις και η διαμόρφωση της συνείδησης- κοινωνιολογία των αισθήσεων, Άγρα Simmel, Georg, (μτφ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος), 2009, Πόλη και ψυχή, Έρασμος Truffaut, Francois (μτφ. Γιάννης Ιωαννίδης), 1986, Χίτσκοκ, Ύψιλον
47
Zurier, Rebecca, 2006, Picturing the City: Urban Vision and the Ashcan School
Ερευνητικές Εργασίες Βλαχούλης, Κωνσταντίνος, 2018, Αστικές Οθόνες, μια κατασκευή του βλέμματος με φόντο την πόλη, ερευνητική εργασία, επιβλ. Γαβρήλου Έβελυν Καρποδίνη, Ιωάννα, 2005, Τι ξέρει για μένα ο περιπτεράς, ερευνητική εργασία, επιβλ. Ψυχούλης Αλέξανδρος
Σπυροπούλου, Γεωργία, 2016, Περί κουτσομπόληδων, ερευνητική εργασία, επιβλ. Ψυχούλης Αλέξανδρος
Dragonas, Panos & Skiada, Anna, 2012, Made in Athens, Exhibition catalogue of the Greek Participation at the 13th International Architecture Exhibition - La Bienalle Di Venezia Mackie, Stephen, 2010, Architecture: The Stage of Voyeurism
Αρθρογραφία Κεφάλαιο 1 / Πόλη των αισθήσεων Ζαχαρίου, ∆ανάη, 2018, Τρία πειράματα για την οπτική αντίληψη, MaxMag, ∆ιαθέσιμο στη: www.maxmag.gr/fotografia/tria-peiramata-gia-tin-optiki-antilipsi/ [Αναρτήθηκε 28 Απριλίου 2018]
Μανουσέλης, Σπύρος, 2017, Όταν κοιτάμε χωρίς να βλέπουμε, Η εφημερίδα των συντακτών, ∆ιαθέσιμο στη: www.efsyn.gr/epistimi/mihanes-toy-noy/110148_otan-koitame-horis-na-blepoyme [Αναρτήθηκε 13 Μαΐου 2017] 2009, Οπτική αντίληψη και χάρτες, ∆ιαθέσιμο στη: portal.survey.ntua.gr/main/courses/geoinfo/stcarto/documentation/papers/vision.pdf
Κεφάλαιο 2 / Ηδονοβλεψία Ραφαηλίδης, Βασίλης, 1984, Σιωπηλός Μάρτυς, Έθνος, ∆ιαθέσιμο στη: camerastyloonline.wordpress.com/2012/09/15/rear-window-by-vasilis-rafailidis/ [Αναρτήθηκε 15 Σεπτεμβρίου 2012]
Σούμας, Θεόδωρος, 2005, Κινηματογράφος και έρωτας, Σινεφιλία, ∆ιαθέσιμο στη: http://www.cinephilia.gr/ index.php/tainies/amerika-2/4108-rear-window-alfred-hitchcock
48
Gunz, Joel, 2009, Viewing Edward Hopper Through the Rear Window, Alfred Hitchcock Geek, ∆ιαθέσιμο στη: http://www.alfredhitchcockgeek.com/2009/11/alfred-hitchcock-and-art-edward-hopper.html [Αναρτήθηκε 11 Νοεμβρίου 2014]
Heathcote, Edwin, 2014, Window into a world of stories, FINANCIAL TIMES, ∆ιαθέσιμο στη: www. ſt.com/content/4b0a79d6-f223-11e3-ac7a-00144feabdc0 [Αναρτήθηκε 20 Ιουνίου 2014]
Hue, Angelina, 2014, Facing Windows: Voyeurism or Art?, ∆ιαθέσιμο στη: angelinahue.com/2014/01/25/ photography-voyeurism-art/ [Αναρτήθηκε 25 Ιανουαρίου 2014]
Papaioannou, Eleni, 2016, How your neighbours see you, “Out My Window”, Yatzer, ∆ιαθέσιμο στη: www.yatzer.com/gail-albert-halaban-out-my-window [Αναρτήθηκε 31 Μαΐου 2016]
Peacock, James, 2017, Edward Hopper: the artist who evoked urban loneliness and disappointment with beautiful clarity, The Conversation, ∆ιαθέσιμο στη: www.theconversation.com/edward-hopper-the-artist-who-evoked-urban-loneliness-and-disappointment-with-beautiful-clarity-77636 [Αναρτήθηκε 18 Μαΐου 2017]
Κεφάλαιο 3 / Πολυκατοικία Αντωνακάκη, Σουζάνα, 2002, Τρίτη άποψη: Αρχιτεκτονική και θεατρικότητα, TA NEA, ∆ιαθέσιμο στη: www.tanea.gr/2002/08/14/greece/triti-apopsi-arxitektoniki-kai-theatrikotita/ [Αναρτήθηκε 14 Αυγούστου 2002] Βροντή, Σελένα, 2015, Πολυκατοικία, αγάπη μου, Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, ∆ιαθέσιμο στη: www.kathimerini. gr/805608/article/politismos/polh/polykatoikia-agaph-moy [Αναρτήθηκε 2 Μαρτίου 2015] Μανωλίδης, Κώστας, 2016, Η τυραννία της διαφάνειας, ΑΥΓΗ, ∆ιαθέσιμο στη: www.avgi.gr/article/10811/6168088/e-tyrannia-tes-diaphaneias [Αναρτήθηκε 10 Ιανουαρίου]
Φιλμογραφία Rear Window (1954) Alfred Hitchcock Οι Απέναντι (1981) Γιώργος Πανουσόπουλος Blow up (1966) Michelangelo Antonioni The Conversation (1974) Francis Ford Coppola
49
Body Double (1984) Brian De Palma Medianeras (2011) Gustavo Taretto Mon Oncle (1958) Jacques Tati The Tenant (1976) Roman Polanski Delicatessen (1991) Marc Caro, Jean-Pierre Jeunet
Εικόνες 1. προσωπικό αρχείο 2. https://eatliver.b-cdn.net/wp-content/uploads/2018/04/royal-finger.jpg 3. https://www.frontpages.gr/data/2017/20170726/EspressoI.jpg 4. https://i.dailymail.co.uk/1s/2019/01/21/11/8790668-0-image-a-94_1548071258407.jpg 5. https://i.etsystatic.com/10133915/r/il/aa4776/1624095639/il_570xN.1624095639_5hrl.jpg 6. προσωπικό αρχείο 7. προσωπικό αρχείο 8. https://www.ourgoldenage.com.au/film/rear-window 9. https://www.moma.org/collection/works/78330 10. https://i.pinimg.com/originals/64/f8/1e/64f81e2f360601ef208c84ac4496b2d3.jpg 11. https://www.moma.org/collection/works/79270 12. http://www.edward-hopper.org/apartment-houses/ 13. https://www.reynoldahouse.org/collections/object/night-windows 14. https://www.reynoldahouse.org/collections/object/roofs-summer-night 15. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 16. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 17. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 18. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 19. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 20. στιγμιότυπο https://vimeo.com/37120554 21. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 22. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954)
50
23. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 24. στιγμιότυπο της ταινίας Rear Window (1954) 25.https://www.dichroma-photography.com/images/exhibitions_current/big/37normal_file1.jpg 26. https://www.gailalberthalaban.com/OUT-MY-WINDOW/Vis-%C3%A0-Vis,-Paris/10 27. https://www.gailalberthalaban.com/OUT-MY-WINDOW/Italy/6 28. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 29. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 30. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 31. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 32. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 33. http://www.shizukayokomizo.com/6/4592958791 34. προσωπικό αρχείο 35. https://i.pinimg.com/originals/03/c9/99/03c9996aa171f35684d917924f565224.gif 36. https://www.pinterest.at/pin/231372499585090991/ 37. προσωπικό αρχείο 38. προσωπικό αρχείο 39. προσωπικό αρχείο
51
52