Strategies for preserving & enhancing the Urban Biodiversity

STR ATEGIE S FOR PRE SERVING & ENHANCING THE

UR BAN B I O D IVE R SIT Y Στρ α τ ηγικές Διατήρησης & Ενίσχυσης Βιοποικιλότητας σ τον Ασ τικό Χώρο

M A R I A H AT Z I YA N N I 2 016

Το ερευνητικό έργο "Στρατηγικές Διατήρησης και Ενίσχυσης Βιοποικιλότητας στον Αστικό Χώρο" από τη δημιουργό Χατζηγιάννη Μαρία (marixatz@windowslive.com) διατείθεται με την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 4.0 Διεθνές This research thesis titled “Strategies for preserving and enhancing the Urban Biodiversity” by Maria Hatziyanni (marixatz@windowslive.com) is licenced under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

Εξώφυλλο - πηγή εικόνας: προσαρμοσμένο από Urban Resilience Confererence Poster (Ryerson University)

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ

Διάλεξη

Το μ έ α ς 2 Πολ εοδομίας κ αι Χωροταξίας

Φ ε β ρ ο υ ά ρ ι ο ς 2 0 16

"Στρατηγικές Διατήρησης και Ενίσχυσης Βιοποικιλότητας στον Αστικό Χώρο"

Μα ρί α Χατζηγι ά ν ν η

επιβλέπουσα καθηγήτρια

Ειρήνη Κ λ αμπατσέα

Ευχαριστώ, την κ. Κ λαμπατσέα για την καθοδήγηση, τις συμβουλές και τη πολύτιμη βοήθεια για την ολοκλήρωση της εργασίας, την Μ. Παπαϊωάννου για την συμπαράσταση και τα σχόλια κατά την έναρξη της ερευνητικής πορείας, τους φίλους και την οικογένειά μου για την υποστήριξή τους.

Π εριεχόμενα

Εισαγωγικά

1.

01

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

1.1 Έννοια της Βιοποικιλότητας & Οικοσυστήματος

03

1.2 Βιοποικιλότητα, Οικοσυστημικές Υπηρεσίες & Ανθρώπινη Ευημερία

07

1.3 Αλλαγές στα οικοσυστήματα λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και ο αντίκτυπος πάνω στη βιοποικιλότητα

10

1.4 Διαχείριση των οικοσυστημάτων στη σημερινή εποχή 14

2.

1.5 Τάσεις στη Βιοποικιλότητα

15

1.6 Οι επιπτώσεις που έχουν οι αλλαγές στη βιοποικιλότητα πάνω στο οικοσύστημα

19

1.7 Κλιματική Αλλαγή. Μεταβαλλόμενα τοπία και βιοποικιλότητα

19

1.8 Η διαχείριση της βιοποικιλότητας

24

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία της για την Πόλη

και Οφελη

2.1 Η πόλη ως οδηγός αλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο

29

2.2 Η πόλη και η βιοποικιλότητα

31

2.3 Η αστική πράσινη υποδομή ως μέσο μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και ενίσχυση ανθεκτικότητας της πόλης

35

2.4 Διαχείριση της βιοποικιλότητας στην κλίμακα της πόλης

39

2.5 Βιώσιμος αστικός σχεδιασμός

41

Π εριεχόμενα

3.

4.

Θεωρητικο Π λαισιο + Εργαλεια Δ ιατηρησησ και Ενισχυσησ Βιοποικιλοτητασ / Προοπτικεσ προσ ενα Βιωσιμο Μ ελλον 3.1 Οικολογία Τοπίου. Το αστικό τοπίο ως υποδομή για τη βιολογική διατήρηση & προστασία

47

3.2 Η πόλη από οικολογική άποψη

48

3.3 Συνδεσιμότητα Τοπίου

49

3.4 Οικολογικό Δίκτυο - Στρατηγική διατήρησης βιοποικιλότητας σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες

50

3.5 Οικολογία Τοπίου και Αστικός Σχεδιασμός

53

Π αραδειγματα Α στικησ Ενεργοποιησησ Φυσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα 4.1 Οικο-διάδρομοι: χωρική έκφραση και υλοποίησή τους μέσα στον αστικό χώρο

55

4.2 Edmonton City, Canada - Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης Βιοποικιλότητας για όλη την πόλη

62

4.3 Μexico City - Πρόγραμμα Δράσης για την κλιματική αλλαγή με βασική συνιστώσα τη βιοποικιλότητα

72

4.4 Curitiba, Brazil -Πορεία προς μια βιώσιμη πόλη

74

Συμπεράσματα

80

Π αραρτημα`

82

Γλωσσάρι

85

Βιβλιογραφία

90

Ε ισαγωγικά

Εισαγωγικά Αφορμή αυτής της εργασίας αποτέλεσε η προσπάθεια ανάγνωσης του πολύπλοκου πλέγματος σχέσεων και συνδέσεων του σύγχρονου αστικού τοπίου και των φυσικών στοιχείων που περιλαμβάνει, σε συνάρτηση με τα φυσικά συστήματα που δέχονται άμεση ή έμμεση επιρροή από τις πόλεις. Η προσέγγιση αυτή γίνεται υπό το πρίσμα της βιοποικιλότητας, μια σημαντική συνιστώσα που καθορίζει την ανθεκτικότητα και τη βιωσιμότητα του οικοσυστήματος της πόλης, ειδικά ενόψη της κλιματικής αλλαγής.

Αφορμή

Κατά την πορεία της έρευνας διαπιστώνεται αναπόφευκτα η αλληλεξάρτηση της βιοποικιλότητας και γενικότερα του φυσικού κεφαλαίου με τη λειτουργία όλων των οικοσυστημάτων, καθώς και η μεγάλη αξία που έχει η βιοποικιλότητα για την ανθρώπινη ευημερία. Η διαπίστωση αυτή οδηγεί στη διατύπωση ενός κεντρικού ζητήματος: Πως διαχειρίζεται κανείς τη βιοποικιλότητα μέσα σε ένα ανθρωπογενές περιβάλλον, αν είναι αναγκαίο να διατηρηθεί και να ενισχυθεί μέσα στον αστικό χώρο και με ποιά εργαλεία;

Αντικείμενο

Το θεωρητικό πλαίσιο μέσα από το οποίο προσεγγίζεται το ζήτημα αυτό είναι: - Η διερεύνηση της βιοποικιλότητας σε σχέση με τα οικοσυστήματα και τα οφέλη για τους ανθρώπους, γίνεται μέσα από την οικοσυστημική προσέγγιση και αντλούνται στοιχεία από τις επιστήμες της Οικολογίας και της επιστήμης των Οικοσυστημάτων.

-Τα εργαλεία διατήρησης και ενίσχυσης της βιοποικιλότητας στον αστικό χώρο διαμορφώνονται με πλαίσιο τις αρχές της Οικολογίας Τοπίου (Landscape Ecolog y), της Βιολογίας της Διατήρησης (Conservation Biolog y) και της Αστικής Οικολογίας (Urban Ecolog y). Σκοπός αυτής της εργασίας είναι να μελετηθούν οι προοπτικές διατήρησης και ενίσχυσης της βιοποικιλότητας στον αστικό χώρο, καθώς και οι τρόποι επαναπροσέγγισης και επανασχεδιασμού του σύχρονου αστικού τοπίου με όρους βιωσιμότητας.

Μεθοδολογία

Σκοπιμότητα

01

1.

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

1.1 Έννοια της Βιοποικιλότητας & Οικοσυστήματος

Ως βιοποικιλότητα ή βιολογική ποικιλότητα ορίζεται "η ποικιλοµορφία των ζωντανών οργανισµών από όλες τις πηγές στις οποίες συµπεριλαµβάνονται, µεταξύ άλλων, τα επίγεια, τα θαλάσσια και άλλα υδάτινα οικοσυστήµατα και τα οικολογικά συµπλέγµατα των οποίων αποτελούν μέρος· περιλαµβάνει την ποικιλότητα εντός ενός είδους, µεταξύ ειδών καθώς και τη ποικιλότητα των οικοσυστηµάτων" (United Nations of Conference on Environment and Development, 1992).

Η σημασία αυτού του ορισμού έγκειται στην απεικόνιση της πολυδιάστατης έκφρασης της βιοποικιλότητας. Αναγνωρίζεται από τη μια πλευρά ότι κάθε ζωντανός οργανισμός μπορεί να χαρακτηριστεί από την ταξονομική, οικολογική και γενετική ποικιλία, και από την άλλη πλευρά ότι τα χαρακτηριστικά αυτά της ποικιλομορφίας μπορεί να διαφέρουν μέσα στο χώρο και το χρόνο.

(Πηγή: California Sciences)

Academy

Έτσι μόνο μία πολυδιάστατη προσέγγιση της βιοποικιλότητας μπορεί να δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα των σχέσεων ανάμεσα στις αλλαγές στη βιοποικιλότητα και στις αλλαγές στη λειτουργία των οικοσυστημάτων και στις οικοσυστημικές υπηρεσίες που προφέρουν. Η βιοποικιλότητα πρώτα από όλα εξαρτάται από το περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσεται. Το σύνολο των ζωντανών οργανισμών (βιοτικοί παράγοντες) βρίσκεται σε μια συνεχή σχέση 03

of

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος Εικόνα 1: Αλληλεπιδράσεις μεταξύ των βιοτικών και αβιοτικών παραγόντων μέσα σε ένα οικολογικό σύστημα. Το ηλιακό φως, ο υδρολογικός κύκλος & ο κύκλος του άνθρακα → επηρεάζουν άμεσα την ανάπτυξη των φυτών, που είναι οι παραγωγοί στην τροφική αλυσίδα του οικοσυστήματος → οι παραγωγοί με τη σειρά τους δημιουργούν τις συνθήκες επιβίωσης για τους καταναλωτές → τέλος, οι αποικοδομητές βοηθάνε στην ανακύκλωση της οργανικής ύλης, αποδίδοντας ξανά στο περιβάλλον τις θρεπτικές ουσίες και διασφαλίζοντας τη ροή ενέργειας. Ένα οικοσύστημα, λοιπόν, για να διατηρηθεί και να επιτελέσει τις λειτουργίες του προϋποθέτει (i) τη συνεχή προσφορά ενέργειας, (ii) τη διανομή της ενέργειας στους οργανισμούς και (iii) την ανακύκλωση της ύλης. (Πηγή: βασισμένο σε υπόβαθρο από PPbio Biodiversity&Ecosystem Research)

ΗO2 CO2 H HO

C

CH2OH O C H ΓΛΥΚΟΖΗ H OH H C C C OH H OH

O2

ΟΡΓΑΝΙΚΗ ΥΛΗ

C

ΚΥΚΛΟΣ ΘΡΕΠΤΙΚΩΝ ΟΥΣΙΩΝ

ΥΠΟΓΕΙΑ ΥΔΑΤΑ

ΑΠΟΙΚΟΔΟΜΗΤΕΣ

αλληλεξάρτησης & αλληλεπίδρασης με τους αβιοτικούς παράγοντες (νερό, ήλιος, σύσταση εδάφους, θερμοκρασία, κλίμα) [Εικόνα 1]. Οι αβιοτικοί παράγοντες μπορούν να καθορίσουν ποια είδη οργανισμών μπορούν να επιβιώσουν σε ένα δεδομένο περιβάλλον, και κατ’επέκταση να ευνοήσουν ή να εμποδίσουν την ανάπτυξη πολλών διαφορετικών ειδών. "Το δυναμικό σύμπλεγμα", λοιπόν "των κοινοτήτων φυτών, ζώων και μικροοργανισμών, καθώς και του αβιοτικού περιβάλλοντός τους, αποτελεί ένα οικοσύστημα, μέσα στο οποίο όλα τα στοιχεία αλληλεπιδρούν μεταξύ τους για να σχηματίσουν μια λειτουργική μονάδα" (Convention on Biological Diversity-CBD, 1992) [Εικόνα 2].

Εικόνα 2: Οικοσύστημα →Οικολογική κοινότητα ζωντανών οργανισμών που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και αποτελούν μια λειτουργική μονάδα.

Καθώς υπάρχει αυτή η εγγενής σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ των ζωντανών οργανισμών και του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο αναπτύσσονται (ενδιαίτημα, οικότοπος) μαζί με τις συνθήκες που επικρατούν, η βιοποικιλότητα δεν θα μπορούσε να εξεταστεί ανεξάρτητα από το οικοσύστημα. Γιατί όμως η βιοποικιλότητα (πλούτος ειδών) είναι καθοριστικής σημασίας για τη λειτουργία ενός οικοσυστήματος;

Εικόνα 3: Ροή ύλης και ενέργειας

04

Όπως αναφέραμε παραπάνω, μπορούμε να αντιληφθούμε ένα οποιοδήποτε οικοσύστημα σαν ενα δίκτυο ειδών που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Οι αλληλεπιδράσεις αυτές είναι ουσιαστικά οι ροές ύλης και ενέργειας από το ένα είδος στο άλλον [Εικόνα 3].

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Οι οικολογικές διαδικασίες που ελέγχουν τις ροές της ενέργειας, των θρεπτικών συστατικών και της οργανικής ύλης μέσα από το περιβάλλον είναι λειτουργίες οικοσυστήματος[1]. Τα είδη αποτελούν τους παράγοντες, μέσα από τους οποίους η ενέργεια και η ύλη κινείται. Δηλαδή, όσο περισσότερα είδη υπάρχουν, τόσο πιο πολύ διασφαλίζεται η εκτέλεση των λειτουργιών μέσα σε ένα οικοσύστημα, καθώς αυτές μπορούν να συμβούν μέσα από πολλές εναλλακτικές πορείες (διαφορετικά είδη). Τι συμβαίνει όμως αν υπάρχουν λίγα είδη μέσα σε ένα σύστημα; Ας πάρουμε για παράδειγμα μια πολύ απλή μονάδα, που αποτελείται από την κουκουβάγια και δυο άλλα είδη με τα οποία μπορεί να αλληλεπιδράσει, το ποντίκι και το σκίουρο [Εικόνα 4]. Αυτό το σύστημα δίνει στο ένα είδος, την κουκουβάγια τη δυνατότητα επιλογής. Αν όμως βγάλουμε από την ομάδα το ένα είδος, ας πούμε το σκίουρο, τότε απομένουν μόνο δύο είδη που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, και είναι πολύ εύκολο να διαταραχτεί αυτό το σύστημα. Η κουκουβάγια Εικόνα 4: Απλό σύστημα θα φάει όλα τα ποντίκια, δηλαδή θα αλληλεπιδράσεων. εξαφανιστεί το μοναδικό είδος από το οποίο εξαρτάται η επιβίωσή της, με αποτέλεσμα το σύστημα αυτό να καταρρεύσει [Εικόνα 5], και μαζί του να εξαφανιστεί η δυνατότητα της Εικόνα 5: Οικολογική ροής ύλης και ενέργειας μέσα από κατάρρευση συστήματος. αυτό το σύστημα.

Υπάρχει πλέον αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι η απώλεια της βιοποικιλότητας μειώνει την αποτελεσματικότητα με την οποία οι οικολογικές κοινότητες δεσμεύουν τους βιολογικά απαραίτητους πόρους, παράγουν βιομάζα, αποσυνθέτουν και ανακυκλώνουν τα βιολογικά απαραίτητα θρεπτικά συστατικά (που συντελούν στη λειτουργία του οικοσυστήματος). Επισκόπιση των τελευταίων 20 χρόνων της έρευνας για τη σχέση Βιοποικιλότητας - Λειτουργίας Οικοσυστημάτων (BEF - Biodiversity & Ecosystem Functioning) Cardinale et al., 2012

1. παραδείγματα αποτελούν: η πρωτογενής παραγωγή, η οποία είναι η διαδικασία με την οποία τα φυτά χρησιμοποιούν το φως του ήλιου για να μετατρέψουν την ανόργανη ύλη σε νέους βιολογικούς ιστούς· η ανακύκλωση των θρεπτικών συστατικών, η οποία είναι η διαδικασία με την οποία τα βιολογικά απαραίτητα θρεπτικά συστατικά δεσμεύονται, κυκλοφορούν μέσα στο σύστημα, απελευθερώνονται και στη συνέχεια επαναδεσμεύονται και η αποσύνθεση, η οποία είναι η διαδικασία με την οποία τα οργανικά απόβλητα, όπως νεκρά φυτά και ζώα, διασπώνται και ανακυκλώνονται. (Cardinale et al., 2012).

05

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Αν αντίστοιχα μέσα σε ένα δίκτυο εξαφανιστούν κάποιες ομάδες που αλληλεπιδρούν, που σημαίνει απώλεια βιοποικιλότητας, το οικοσύστημα γίνεται πιο ευπαθές, με μειωμένη ικανότητα να προσαρμόζεται σε διαταραχές και να ανασυθέτει τη δομή διατηρώντας τη λειτουργία του [Εικόνα 6].

ΕΙΔΗ

Η ΕΙΔ

ΔΗ

Ε Ι ΔΗ

ΕΙ

Λίγα είδη → Μη σταθερό οικοσύστημα → κίνδυνος επιβίωσης για τα υπάρχοντα είδη.

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΕΙΔΗ

ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑ

ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ

Εικόνα 7: Σχέση βιοποικιλότητας (πλούτου σε είδη) με τη σταθερότητα & ανθεκτικότητα του οικοσυστηματος. ► Μεγαλύτερο σύστημα ► περισσότερα είδη ► περισσότερες αλληλεπιδράσεις ► μεγαλύτερη σταθερότητα & ανθεκτικότητα ► μειωμένες πιθανότητες σημαντικών διαταραχών μέσα στο οικοσύστημα.

Εικόνα 6: Ευπαθές οικοσύστημα

Συνεπώς, όσο υψηλότερος ο αριθμός των ειδών, τόσο μεγαλύτερη ανθεκτικότητα[2] έχει το οικοσύστημα, λόγω των πολλαπλών επιλογών που είναι διαθέσιμες στους οργανισμούς που το αποτελούν και των πολλαπλών οικολογικών διεργασιών που επιτελούνται μέσα από τους οργανισμούς αυτούς [Εικόνα 7].

Πολλά είδη ↔ Βιοποικιλότητα → Σταθερό & ανθεκτικό οικοσύστημα → λιγότερες πιθανότητες διαταραχής συστήματος από εξωτερικούς παράγοντες.

Μέσα από την προσέγγιση αυτή λοιπόν, διαπιστώνεται η ισχυρή σύνδεση και αλληλοεξάρτηση που έχουν οι έννοιες της βιοποικιλότητας και του οικοσυστήματος. Αναγνωρίζεται, δηλαδή, από τη μια πλευρά ότι το οικοσύστημα αποτελεί το γενικό πλαίσιο, του οποίου η ποιότητα (σύσταση και οι συνθήκες) καθορίζει τον παράγοντα της βιοποικιλότητας, και από την άλλη, ότι ο παράγοντας της βιοποικιλότητας έχει καθοριστική σημασία για την λειτουργία του οικοσυστήματος, και επομένως την υγεία και την ανθεκτικότητά του.

2. ικανότητα του οικοσυστήματος να προσαρμόζεται και να επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση μετά την διαταραχή, διατηρώντας τη λειτουργία του (ΜΑ, 2005).

06

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

&

Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η βιοποικιλότητα είναι η βάση για ένα ανθεκτικό και υγιές οικοσύστημα, καθώς διασφαλίζει τη λειτουργία του. Οι άνθρωποι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των οικοσυστημάτων και σαν μέρος τους επηρεάζουν την υγεία τους αλλά και εξαρτώνται άμεσα από αυτήν. Το κύριο πλαίσιο που εκφράζει λοιπόν την χρησιμότητα της βιοποικιλότητας για τον άνθρωπο είναι η έννοια του φυσικού κεφαλαίου και των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Το φυσικό κεφάλαιο ορίζεται ως "τα παγκόσμια αποθέματα των φυσικών «περιουσιακών στοιχείων»[3] που βρίσκονται πάνω στη γη"[4] (World Forum on Natural Capital). Από αυτό το φυσικό κεφάλαιο οι άνθρωποι αντλούν ένα ευρύ φάσμα αγαθών και υπηρεσιών, που συχνά αποκαλούνται οικοσυστημικές υπηρεσίες. Το φυσικό κεφάλαιο επομένως τροφοδοτεί άμεσα ή έμμεσα το ανθρώπινο, το κοινωνικό, το κατασκευασμένο και το οικονομικό κεφάλαιο[5] [Εικόνα 8], που συνιστούν τις κοινωνικο-οικονομικές δομές, παρέχοντας τις βασικές προϋποθέσεις για την ανθρώπινη ύπαρξη (ΕΕΑ-SOER, 2015). Συνεπώς τα οφέλη που αντλούν οι άνθρωποι από τη φύση και βασίζονται πάνω σε αυτά κάθε μέρα είναι όλα οικοσυστημικές υπηρεσίες[6].

Ο ΑΙ Λ

ΚΕΦ Α ΚΟ ΣΙ

Υπηρεσίες

ΦΥ

1.2 Βιοποικιλότητα, Οικοσυστημικές Ανθρώπινη Ευημερία

Εικόνα 8: Το φυσικό κεφάλαιο τροφοδοτεί άμεσα ή έμμεσα τα υπόλοιπα κεφάλαια.

Αυτές σύμφωνα με τις παγκόσμιες αναφορές ΜΑ[7] και ΤΕΕΒ[8] περιλαμβάνουν τις υπηρεσίες παροχής, τις ρυθμιστικές 3. οικονομική αλληγορία για τα περιορισμένα αποθέματα των φυσικών και βιολογικών πόρων που βρίσκονται πάνω στη γη καθώς και της περιορισμένης ικανότητας των οικοσυστημάτων για την παροχή υπηρεσιών οικοσυστήματος (GRID-Arenda, 2012).

4. Περιλαμβάνει: πόρους (ανανεώσιμες πηγές ενέργειας/υλικά και μη-ανανεώσιμα υλικά), φυσικούς αποδέκτες (που απορροφούν, εξουδετερώνουν ή ανακυκλώνουν τα απόβλητα και τις εκπομπές) και υπηρεσίες / διαδικασίες -όπως διαχείριση λεκάνων απορροής υδάτων ή ρύθμιση του κλίματος (Malik et al.,2014).

5. βλ. γλωσσάρι 6. IUCN Commission for Ecosystem Management 7. "Millenium Ecosystem Assessment Report" - "Έκθεση Αξιολόγησης της Χιλιετίας για τα Οικοσυστήµατα" 8. "The Economics of Ecosystems & Biodiversity" - "Η οικονομία των Οικοσυστημάτων

Εικόνα 9: Υπηρεσίες παροχής: Γενετικοί πόροι / Φάρμακα της Ayurveda από τα δάση της Ινδίας. (Πηγές: © 2008 Jürgen Freund/ iLCP / 2008 Balan Madhavan/ iLCP)

07

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

υπηρεσίες και τις πολιτιστικές υπηρεσίες, που επηρεάζουν άμεσα τους ανθρώπους, καθώς και τις υπηρεσίες υποστήριξης, που είναι θεμελιώδεις για τη σύσταση και διατήρηση όλων των υπόλοιπων υπηρεσιών (ΜΑ, 2005, ΤΕΕΒ,2010).

Εικόνα 10: Ρυθμιστικές υπηρεσίες: Καθαρισμός νερού / Ρύθμιση κλίματος (δέσμευση άνθρακα, ρύθμιση υδάτων και ποιότητας αέρα) / Επικονίαση. (Πηγές: ©2009 T. P. Peschak/ iLCP, © B.& C. Alexander Photography / ArcticPhoto, © 2009 M. Ready/ iLCP)

Τα οφέλη - οικοσυστημικές υπηρεσίες, που μεταξύ άλλων είναι η διατροφή, η πρόσβαση σε καθαρό αέρα και το νερό, η υγεία, η ασφάλεια και η απόλαυση, επηρεάζουν την ανθρώπινη ευημερία[9], που είναι και ο βασικός στόχος της διαχείρισης των κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων. Η προσφορά αυτών των υπηρεσιών εξαρτάται όπως είδαμε από την λειτουργία του οικοσυστήματος και την κατάστασή του. Από την άλλη πλευρά, η ζήτηση των υπηρεσιών, καθώς και οι συνιστώσες διακυβέρνησης των κοινωνικο-οικονομικών συστημάτων, όπως διαφορετικά ενδιαφερόμενα μέρη και πολιτικές διαχείρισης φυσικών πόρων, αποτελούν παράγοντες που προωθούν αλλαγές στην κατάσταση των οικοσυστημάτων, και μπορούν είτε να τη βελτιώσουν είτε να την υποβαθμίσουν [Εικόνα 12]. Η βιοποικιλότητα δεν θεωρείται η ίδια ως οικοσυστημική υπηρεσία αλλά όπως είδαμε επηρεάζει τη λειτουργία του οικοσυστήματος και αποτελεί τον παράγοντα για την ανθεκτικότητα

και της Βιοποικιλότητας"

Εικόνα 11: Πολιτιστική Υπηρεσία (Αναψυχή, οικοτουρισμός) (Πηγή: © 2007 Art Wolfe/ iLCP)

08

9. Αλλαγές στις υπηρεσίες αυτές επηρεάζουν την ανθρώπινη ευημερία με πολλούς τρόπους· μέσω επιπτώσεων πάνω στην ασφάλεια, στα βασικά υλικά για μια καλή διαβίωση, στην υγεία, καθώς και στις κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις (ΜΑ, 2005). Για παράδειγμα, η αυξημένη ατμοσφαιρική ρύπανση θέτει πολλούς κινδύνους στη δημόσια υγεία, καθώς προκαλεί καρδιαγγειακές και αναπνευστικές ασθένειες (CBO, 2012) και αποτελεί μια σημαντική παγκόσμια αιτία της πρόωρης θνησιμότητας (CCAC, 2014).

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

και τη βιωσιμότητα[10] του οικοσυστήματος, και ως συνέπεια καθορίζει την ικανότητα του να παρέχει τις οικοσυστημικές υπηρεσίες. Η απώλειά της καθιστά το οικοσύστηµα πιο ευάλωτο στις περιβαλλοντικές αλλά και ανθρωπογενείς πιέσεις, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν στην υποβάθμισή του. Πρόσφατες επιστημονικές αναλύσεις

(Naidoo et al., 2008; Larsen

et al., 2011; Strassburg et al., 2010. αναφορά στο WWF Living Planet Report 2012)

Εικόνα 12: Σύνδεση των οικοσυστημάτων (φυσικό κεφάλαιο) με τα κοινωνικο- οικονομικά συστήματα, • μέσω της ροής των οικοσυστημικών υπηρεσιών, και • μέσω των παραγόντων προώθησης αλλαγής, που επηρεάζουν τα οικοσυστήματα (είτε σαν συνέπειες από τη χρήση των υπηρεσιών είτε ως έμμεσες επιπτώσεις λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας γενικά). (Πηγή: βασισμένο σε σχεδιάγραμμα από MAES, 2013)

δείχνουν μετρήσιμη αντιστοιχία μεταξύ των οικοσυστημικών υπηρεσίων και της βιοποικιλότητας, ενώ παγκόσμιες αναλύσεις όπως "The Economics of Ecosystems and Biodiversity" (TEEB), το "Millennium Ecosystem Assessment" (MA) και το "Stern Report" υπογραμμίζουν το πως η ανθρωπότητα είναι πλήρως εξαρτημένη από την καλή λειτουργία των οικοσυστημάτων στο να παρέχουν τις βασικές αναγκαίες υπηρεσίες (WWF Living Planet Report, 2012). Η απώλεια λοιπόν της βιοποικιλότητας και η υποβάθμιση ενός οικοσυστήματος επηρεάζει την ικανότητά του να παρέχει οικοσυστημικές υπηρεσίες, με αρνητικές συνέπειες προς την ανθρώπινη ευημερία.

10. Μια ικανότητα των οικοσυστημάτων να διατηρούν μακροπρόθεσμα τις βασικές λειτουργίες και τις διαδικασίες τους, καθώς και τη βιοποικιλότητά τους (Business Dictionary).

Εικόνα 13: Υπηρεσίες Υποστήριξης: Οικότοπος / Κύκλος του νερού (Πηγές: ©2010 A.S. Wright/ iLCP, ©2002 A. Wolfe/ iLCP)

09

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

1.3 Αλλαγές στα οικοσυστήματα λόγω ανθρωπογενών δραστηριοτήτων και ο αντίκτυπος πάνω στη βιοποικιλότητα Σε παγκόσμια κλίμακα, η δομή των οικοσυστημάτων του κόσμου έχει αλλάξει με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς στο 2ο μισό του 20ου αι. από ότι σε οποιαδήποτε άλλη περίοδο της καταγεγραμμένης ανθρώπινης ιστορίας. Πρακτικά σχεδόν όλα τα οικοσυστήματα της Γης έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές μέσω των ανθρώπινων δράσεων (MΑ, 2005). Η σημαντικότερη αλλαγή στη δομή των οικοσυστημάτων είναι η μετατροπή περίπου του ¼ (24%) της χερσαίας επιφάνειας της Γης σε συστήματα καλλιέργειας (MΑ, 2005), με άμεση συνέπεια την καταστροφή του υπάρχοντος φυσικού ενδιατήματος. Από την άλλη πλευρά η αστικοποίηση και κυρίως η αστική διάχυση[11] αποτελεί κίνδυνο για πολλά φυσικά οικοσυστήματα και είδη (Grimm et al. 2008; Wu 2008; Niemela, 1999), λόγω του μεγάλου οικολογικού αποτυπώματος[12] που τους συνοδεύει. Οι αστικές περιοχές καλύπτουν περίπου το 2% της χερσαίας επιφάνειας της γης (UNEP, 2009). Παρόλ’αυτά αποτελούν τα "καυτά σημεία" που οδηγούν τις περιβαλλοντικές αλλαγές σε πολλαπλά επίπεδα (Grimm et al.,2008). Σύμφωνα με την αναφορά "Παγκόσμια Επισκόπηση Ενέργειας, 2008"[13] οι αστικές δραστηριότητες εκτιμήθηκαν ότι αντιπροσωπεύουν το 67% της συνολικής κατανάλωσης ενέργειας και το 70% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Ενώ εκτιμήσεις του UNEP, υπολογίζουν ότι οι αστικές περιοχές καταναλώνουν το 75% των φυσικών πόρων που προέρχονται από τα χερσαία οικοσυστήματα (UNEP, 2009). Το οικολογικό αποτύπωμα μιας πόλης λοιπόν μπορεί να είναι εκατοντάδες φορές μεγαλύτερο από το φυσικό της μέγεθος[14] 11. χωρική εξάπλωση της πόλης προς τα προάστια (urban sprawl) 12. Η περιοχή η οποία είναι αναγκαία για να διατηρηθούν τα εκάστοτε επίπεδα της κατανάλωσης των φυσικών πόρων και της απόρριψης των αποβλήτων από έναν πληθυσμό.

13. "World Energy Outlook" από τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας 14. το 1995 το οικολογικό αποτύπωμα του Λονδίνου ήταν 125 φορές το μέγεθος

10

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

και ο αντίκτυπος είναι παγκόσμιος (Wu 2008). Σε πολλά μέρη η ζήτηση που συνοδεύει τις αστικές διαμορφώσεις ξεπερνά τη φέρουσα ικανότητα (βιοχωρητικότητα)[15] της περιοχής, ενώ σε παγκόσμιο επίπεδο, από το 1970 και μετά η ετήσια ζήτηση της ανθρωπότητας από το φυσικό κόσμο υπερβαίνει την ικανότητα της Γης να ανανεώνει τους πόρους μέσα σε αυτό χρόνο[16] [Εικόνα 14], με αποτέλεσμα να υπάρχει υπερεκμετάλλευση των πόρων και συνεχής υποβάθμιση της υγείας των οικοσυστημάτων.

Εκτιμάται ότι σήμερα το σύνολο των Ευρωπαίων πολιτών καταναλώνει δύο φορές περισσότερο από ότι τα χερσαία και θαλάσσια οικοσυστήματα της ΕΕ μπορούν να προσφέρουν από άποψη φυσικών πόρων (EEA, 2010). Εικόνα 14: Τάσεις στο οικολογικό αποτύπωμα και τη βιοχωρητικότητα ανά άτομο μεταξύ των ετών 1961 και 2008. Η μείωση της βιολογικής ικανότητας κατά κεφαλήν οφείλεται κυρίως στην αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Περισσότεροι άνθρωποι πρέπει να μοιράζονται τους πόρους της Γης. Η αύξηση της παραγωγικότητας της Γης δεν είναι αρκετή για να αντισταθμίσει τις απαιτήσεις αυτής του αυξανόμενου πληθυσμού, με αποτέλεσμα να δημιουργείται έλλειμα (overshoot). (Πηγή: Global Footprint Network, 2010)

Παράλληλα, η λειτουργία της πόλης συνοδεύεται από την ανάπτυξη υποδομής μεταφορών, με την οποία γίνται δυνατή η εισροή των πόρων και η ικανοποίηση της ζήτησης μέσα σε αυτή. Η υποδομή αυτή εκτείνεται πέρα από τα αστικά όρια και δημιουγεί ένα δικό της παγκόσμιο δίκτυο [Εικόνα 15], μεταβάλλοντας σημαντικά το φυσικό τοπίο και έξω από τις αστικές περιοχές. της πόλης, απαιτώντας για την παροχή των απαραίτητων πόρων, μια περιοχή στο μέγεθος της συνολικής παραγωγικής χερσαίας επιφάνειας του Ηνωμένου Βασιλείου (CBO,2012).

15. ποσότητα της παραγωγικής περιοχής που είναι διαθέσιμη για να παράγει αυτούς τους πόρους και να απορροφήσει τα απόβλητα (Global Footprint Network, 2010) 16. Έχουν ήδη παρατηρηθεί οι συνέπειες της υπέρβασης των αερίων του θερμοκηπίου που δεν μπορούν να απορροφηθούν από τη βλάστηση, με την κλιματική αλλαγή να αποτελεί μια επιπλέον πρόκληση.

Εικόνα 15: Παγκόσμια δίκτυα των μεταφορών (με πράσινο χρώμα απεικονίζεται το εκτεταμένο οδικό δίκτυο). (Πηγή: http://www.cbobook.org/) Εικόνα 16: (απέναντι) Φώτα της πόλης του Chicago που καίνε έντονα, καταναλώνοντας μεγάλες ποσότητες ηλεκτρικής ενέργειας, Illinois, United States (Πηγή: National Geographic Stock / Jim Richardson / WWF-Canon)

11

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Μία σύνθεση πειραμάτων κατάτμησης που εκτείνονται χρονικά σε διάστημα 35 χρόνων και χωρικά σε διαφορετικά είδη οικοσυστημάτων, σε διάφορες κλίμακες, στις 5 ηπείρους αποδεικνύει ότι η κατάτμηση των ενδιαιτημάτων μειώνει τη βιοποικιλότητα κατά 13 έως 75% και υποσκάπτει βασικές λειτουργίες του οικοσυστήματος με τη μείωση της βιομάζας και την τροποποίηση των κύκλων των θρεπτικών συστατικών. Οι επιπτώσεις είναι μεγαλύτερες στα πιο μικρά και πιο απομονωμένα κατατμήματα και εντείνονται με το πέρασμα του χρόνου.

(Haddad et al., 2015) Εικόνα 17: Κατάτμηση ενός ενδιαιτήματος σε 2 μικρότερα κατατμήματα (patches) και η επίδραση στα διάφορα είδη. Ο πυρήνας (core) περιορίζεται σημαντικά, ενώ παράλληλα αυξάνεται η περιοχή του ορίου (edge habitat). Είδη που ζούν στο εσωτερικό/πυρήνα (interior species) δεν μπορούν να επιβιώσουν στο όριο, με αποτέλεσμα κάποια να εξαφανιστούν από την περιοχή αυτή. Η επίδραση του ορίου μπορεί να εκτείνεται μερικές εκατοντάδες μέτρα από το δρόμο. Συνεπώς η απώλεια του εσωτερικού ενδιαιτήματος-πυρήνα είναι πολύ μεγαλύτερη από την επιφάνεια που καλύπτεται από τη γραμμική υποδομή.

Landscape fragmentation in Europe, EEA Report No 2/2011). (Πηγή:

12

Πέρα από την καταστροφή του ενδιαιτήματος για την χωροθέτηση της κατασκευής των δρόμων[17] (αλλά και οποιασδήποτε άλλης ανθρώπινης υποδομής), μια άλλη σημαντική συνέπεια αποτελεί η κατάτμηση του τοπίου[18], δηλαδή η διάσπαση ενός ενδιαιτήματος, οικοσυστήματος ή ενός τύπου χρήσης γης σε μικρότερα και πιο απομονωμένα θραύσματα (κατατμήματα/patches) (Forman, 1995, Haddad et al. 2015) [Εικόνα 17], τα οποία συνήθως δεν μπορούν να συγκρατήσουν τους αρχικούς πληθυσμούς[19].

Καθώς καταστρέφονται οι οικολογικές συνδέσεις μεταξύ γειτονικών περιοχών του τοπίου, περιορίζεται η δυνατότητα 17. που έχει ως αποτέλεσμα την καταστροφή της ιθαγενή χλωρίδας και την εκτόπιση των ειδών που εξαρτώνται από αυτή σε άλλες περιοχές και απειλή προς την επιβίωσή τους η οποία εξαρτάται από την ύπαρξη κατάλληλου ενδιαιτήματος στην εγγύτητα και τη δυνατότητά τους να μετακινηθούν.

18. Η κατάτμηση προκαλεί μετασχηματισμό του τοπίου. Ένα σημαντικό επακόλουθο της επανειλλημένης, τυχαίας ή μη διάσπασης τοπίου είναι ότι η συνεχόμενη κάλυψη του τοπίου μπορεί να σπάσει σε απομονωμένα κατατμήματα (patches). Όταν η διάσπαση αυτή υπερβεί ένα όριο, το τοπίο από συνδεδεμένο (connected) μετατρέπεται σε αποσυνδεδεμένο (disconnected), με αποτέλεσμα να μην λειτουργεί ως σύνολο και να υποβαθμίζονται πολλές λειτουργίες του.

19. Αυτό συμβαίνει διότι στα απομονωμένα κατατμήματα (patches) δημιουργείται μια περιοχή οριού (edge area) η οποία είναι πιο εκτεθειμένη και στην οποία επιβιώνουν πιο γενικά είδη (generalist species), ενώ ο πυρήνας (core) περιορίζεται, με αποτέλεσμα να μην μπορεί να συγκρατήσει άλλα είδη όπως είναι τα μεγάλα ζώα με μεγάλο εύρος μετακίνησης (π.χ. σαρκοφάγα και οικολογικά ειδικά είδη / ecological specialists) (Weber, 2007, αναφορά στο "The Multifunctionality of Green Infrastructure", 2012).

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

μετακίνησης[20], η γενετική ανταλλαγή μεταξύ πληθυσμών, η επανακατοίκηση ενός άδειου ενδιαιτήματος, καθιστώντας τους πληθυσμούς πιο ευάλωτους στις φυσικές διαταραχές (π.χ. καιρικές συνθήκες, πυρκαγιές, ασθένειες) και ως συνέπεια ολόκληρα τα οικοσυστήματα γίνονται λιγότερο ανθεκτικά. Επιπλέον το δίκτυο της υποδομής συχνά υποκινεί νέα ανάπτυξη γύρω από αυτό, η οποία εκτοπίζει ακόμα περισσότερο τα είδη και περιορίζει τις οικολογικές λειτουργίες [Εικόνα 18].

H απώλεια ενός ενδιαιτήματος λόγω της αλλαγής χρήσεων γης (μετατροπή σε αστική και αγροτική γη) και η κατάτμηση του τοπίου αποτελούν λοιπόν τις πρωταρχικές αιτίες για τη φθίνουσα πορεία των πληθυσμών των ειδών και για την απώλεια της βιοποικιλότητας (ΜΑ,2005, GBO3,2010, Haddad et al.,2015, EEA Report

Εικόνα 18: Παράδειγμα της αλλαγής του τοπίου λόγω κατάτμησης από την περιοχή Arisdorf στην Ελβετία Αεροφωτογραφία από το 1953 (αριστερά) και το 1994 (δεξιά) Η αύξηση της κατάτμησης προκλήθηκε από τον αυτοκινητόδρομο και την ανάπτυξη των αστικών περιοχών, και εντάθηκε από την ανακατανομή της γεωργικής γης και την άρση ποικίλων χαρακτηριστικών του τοπίου, όπως οπωροφόρα δέντρα και φράκτες με δενδροστοιχίες. Σε αντίθεση, παρατηρούμε τα όρια των δασικών περιοχών ακέραια και αυτό οφείλεται στο ότι προστατεύονται αυστηρά από το 1902. (Πηγή: Tanner 1999, © Federal Office of Topography swisstopo)

20. πολλά είδη χρειάζονται πρόσβαση σε πολλά είδη ενδιατημάτων για να μπορέσουν να ολοκληρώσουν τον κύκλο της ζωής τους (EEA Report No 2/2011).

13

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Και η απώλεια της βιοποικιλότητας με τη σειρά της επηρεάζει αρνητικά τις λειτουργίες του οικοσυτήματος και τις υπηρεσίες που προσφέρει.

No 2/2011, European Commission,2012 ).

ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ ↓ ΑΥΞΗΣΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟΙ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΔΕΣΜΕΥΣΗ ΑΝΘΡΑΚΑ ΚΑΘΑΡΟΣ ΑΕΡΑΣ ΚΑΘΑΡΟ ΝΕΡΟ ΞΥΛΕΙΑ ΚΑΥΣΙΜΑ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΑΝΑΨΥΧΗ

Εικόνα 19: Συμβιβασμοί/ ανταλλαγές (trade-offs) μεταξύ οικοσυστημικών υπηρεσιών (Πηγές εικόνων: http://ecotope.org/, http://dursocapital.com/)

1.4 Διαχείριση των οικοσυστημάτων στη σημερινή εποχή Σήμερα ο αυξανόμενος πληθυσμός θέτει ακόμα μεγαλύτερη πίεση στα φυσικά οικοσυστήματα και η ζήτηση για υπηρεσίες οικοσυστήματος είναι πλέον τόσο μεγάλη, ώστε οι συμβιβασμοί (trade-offs) μεταξύ υπηρεσιών έχουν γίνει πλέον ο κανόνας (ΜΑ, 2005). Ωστόσο πολλές φορές η πλήρης αξία του φυσικού κεφαλαίου δεν αντανακλάται στην πολιτική των συμβιβασμών και των οικονομικών επιλογών (SOER 2015). Αυτό συμβαίνει διότι δεν γίνεται πάντα η αποτίμηση (χρηματική και μη χρηματική) της αξίας του φυσικού κεφαλαίου και όλων των οικοσυστημικών υπηρεσιών κατά τη διαδικασία λήψεων αποφάσεων, με αποτέλεσμα τα οφέλη αυτά να μην αντισταθμίζονται σωστά και οι επιλογές να γίνονται εις βάρος τους. Για παράδειγμα, μια χώρα μπορεί να αυξήσει την προσφορά της σε τρόφιμα μετατρέποντας ένα δάσος σε αγροτικές εκτάσεις, αλλά με τον τρόπο αυτό μειώνεται η παροχή υπηρεσιών που μπορεί να είναι ίσης ή και μεγαλύτερης σημασίας, όπως το καθαρό νερό, η ξυλεία, προορισμοί οικοτουρισμού, η ρύθμιση των πλημμυρών και της ξηρασίας, κ.α. [Εικόνα 19].

Σύμφωνα με το ΤΕΕΒ[21], η έλλειψη της σωστής αποτίμησης του φυσικού κεφαλαίου, δηλαδή των οικοσυστημικών υπηρεσιών και της βιοποικιλότητας, αποτελεί την υποκείμενη αιτία της απώλειας της βιοποικιλότητας και της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων (CBO, 2012).

Εικόνα 20: Αξία οικοσυστημικών υπηρεσιών έναντι του παγκόσμιου ΑΕΠ. (Πηγή: "Τhe Value of the World's Ecosystem Sevices and Natural Capital", Costanza et al., 1997)

14

Στην πραγματικότητα όμως η απώλεια της βιοποικιλότητας είναι πολύ δαπανηρή για την κοινωνία [Εικόνα 20] και ειδικά για τους τομείς, αλλά και τους πληθυσμούς[22], που εξαρτώνται άμεσα 21. "The Economics of Ecosystems & Biodiversity" - "Η οικονομία των Οικοσυστημάτων και της Βιοποικιλότητας" 22. 78% των πλέον φτωχών ανθρώπων του πλανήτη που ζουν σε αγροτικές

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

από τις οικοσυστημικές υπηρεσίες. Πολλοί αγρότες, για παράδειγμα εξαρτώνται από την επικονίαση από τα έντομα για τις σοδειές τους. Εντός της ΕΕ, η εκτιμώμενη οικονομική αξία της επικονίασης από τα έντομα είναι 15 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως (EU Biodiversity Strategy to 2020, 2011).

Παράλληλα υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι οι ανθρώπινες ανάγκες στα οικοσυστήματα θα αυξηθούν ακόμα περισσότερο κατά τις επόμενες δεκαετίες. Το πρόβλημα που δημιουργείται από την αυξανόμενη ζήτηση για τις οκοσυστημικές υπηρεσίες επιδεινώνεται από την όλο και μεγαλύτερη υποβάθμιση της ικανότητας των οικοσυστημάτων να παρέχουν αυτές τις υπηρεσίες. Σε πολλά μέρη του κόσμου, η υποβάθμιση των οικοσυστημικών υπηρεσιών εντείνεται από τη μη ύπαρξη της σχετικής γνώσης και κατανόησης της σημασίας τους από τις τοπικές κοινότητες και αρχές - γνώση που θα μπορούσε να συμβάλει στη διασφάλιση της βιώσιμης χρήσης του οικοσυστήματος.

Ο στόχος που συμφωνήθηκε από τις κυβερνήσεις του κόσμου το 2002: "να επιτύχουν έως το 2010 σημαντική μείωση του σημερινού ρυθμού απώλειας της βιοποικιλότητας σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, ως συμβολή στη μείωση της φτώχειας και προς όφελος όλης της ζωής στη Γη ", δεν έχει τηρηθεί.

(Global Biodiversity Outlook, 2010)

1.5 Τάσεις στη Βιοποικιλότητα Σύμφωνα με το "δείκτη ζωής του πλανήτη" (Living Planet Index)[23] η βιοποικιλότητα ακολουθεί παγκοσμίως μια τάση απώλειας [Εικόνα 21]. Πιο συγκεκριμένα έχει υπολογιστει ότι ο δείκτης αυτός έχει μειωθεί κατά 28% σε παγκόσμιο επίπεδο για το διάστημα 1970-2008, με την πιο σοβαρή μείωση στις τροπικές περιοχές (60%) και τα υδάτινα οικοσυστήματα (37%) (WWF, 2012). περιοχές βασίζονται άμεσα στα οικοσυστήματα και τα αγαθά που παράγουν για τα προς το ζην (The World Bank-Biodiversity Overview, http://www.worldbank. org/en/topic/biodiversity/overview#1, accessed 20.01.2016)

Εικόνα 21: Παγκόσμιος δείκτης ζωής στον πλανήτη. (Πηγή WWF, 2012)

23. ο δείκτης αυτός δείχνει τις αλλαγές στην κατάσταση της βιοποικιλότητας του πλανήτη, χρησιμοποιώντας τις τάσεις στο μέγεθος του πληθυσμού για τα σπονδυλωτά είδη από διαφορετικούς οικοτόπους και περιοχές για να υπολογίσει τη μέση μεταβολή στην αφθονία με την πάροδο του χρόνου (WWF, 2012).

15

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

16

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Οι κύριες πιέσεις που οδηγούν άμεσα στην απώλεια της βιοποικιλότητας είναι : • καταστροφή των ενδιαιτημάτων (λόγω αλλαγής χρήσης γης) και κατάτμησή τους (βλ. προηγούμενο κεφάλαιο) • υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων • ρύπανση • χωροκατακτητικά ξενικά είδη και • κλιματική αλλαγή (CBD, 2010) Οι πέντε αυτές κύριες πιέσεις, προέρχονται είτε άμεσα είτε έμμεσα από ανθρωπογενείς δράσεις και εντείνονται από την αυξανόμενη πληθυσμιακή τάση, με αποτέλεσμα η εξαφάνιση ειδών να αυξάνεται [Εικόνα 22], και η βιοποικιλότητα να έχει συνεχόμενη τάση μείωσης. Τα τελευταία 100 χρόνια οι άνθρωποι έχουν αυξήσει το ρυθμό εξαφάνισης κατά τουλάχιστον 100 φορές σε σύγκριση με το φυσικό ρυθμό (ΜΑ, 2005), ενώ ο αριθμός αυτός προβλέπεται να είναι ακόμα μεγαλύτερος στο μέλλον [Εικόνα 23]. Εικόνα 22: Σχέσεις εξαφάνισης ειδών με την τάση του ανθρώπινου πληθυσμού. (Πηγή: USGS)

Εικόνα 23: Ρυθμός εξαφάνισης ειδών (Πηγή: Millennium Ecosystem Assessment, 2005)

Εικόνα 24: (απέναντι) Ποσοστά απειλούμεων ειδών σύμφωνα με έρευνα της IUCN. (Πηγή: IUCN-Ιnternational Union for Conservation of Species)

17

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Εικόνα 25: Οι δύο μεγαλύτερες εκδηλώσεις μαζικής εξαφάνισης ειδών (Πηγή: Infographic by Eric Cheng)

Πολλοί επιστήμονες ονομάζουν την ακραία αυτή απώλεια της βιοποικιλότητας, που προκαλείται από την ανθρώπινη δραστηριότητα ως "έκτη μαζική εξαφάνιση" (Sixth Mass Extinction). Και παρόλο που υπάρχουν ευρήματα, μέσα από τη διερεύνηση της τάσης της βιοποικιλότητας στην ιστορία της ζωής πάνω στη Γη, που αποδεικνύουν την αύξηση της οικολογικής ποικιλότητας με την πάροδο του χρόνου, ακόμα και μετά από από τα δύο μεγαλύτερα γεγονότα "Η ζωή μπορεί να μαζικής εξαφάνισης[24] [Εικόνα 25], ανακάμψει από την τωρινή οι επιστήμονες λένε ότι υπάρχει μαζική εξαφάνιση, αλλά η μια σημαντική προειδοποίηση που ανάκαμψη αυτή μπορεί να πρέπει να θυμόμαστε: "ότι και στις μη διαπιστωθεί από τους δύο μεγαλύτερες εκδηλώσεις μαζικής ανθρώπους" εξαφάνισης της Γης , η ανάκαμψη πήρε J.L. Payne (2015) περίπου 20 εκατομμύρια χρόνια" (Knope et al. 2015).

Ένα άλλο σημαντικό εύρημα, που προήλθε από τις έρευνες για την κατάτμηση των ενδιατημάτων και την συνοδευόμενη απώλεια της βιοποικιλότητας, είναι ότι οι επιπτώσεις εμφανίζονται με χρονοκαθυστέρηση [Εικόνα 26] (Haddad et al., 2015), που αποκαλύπτει ότι η συνολική έκταση των επιπτώσεων δεν έχει εμφανιστεί ακόμα και ότι στις επόμενες δεκαετίες οι επιπτώσεις αυτές θα γίνουν πιο αισθητές, τόσο στη μείωση της βιοποικιλότητας όσο και στη λειτουργία των οικοσυστημάτων.

Εικόνα 26: Χρονικά καθυστερημένες επιπτώσεις της κατάτμησης των οικοσυστημάτων. Α. Το "χρέος εξαφάνισης" (extinction debt) αντιπροσωπεύει μια καθυστερημένη απώλεια των ειδών λόγω της κατάτμησης. Β. Το "χρέος της λειτουργίας του οικοσυστήματος" (ecosystem function debt) αποτελεί καθυστερημένες αλλαγές στη λειτουργία των οικοσυστημάτων λόγω μείωσης του μέγεθους του κατατμήματος ή λόγω αυξημένης απομόνωσης. (Πηγή: Haddad et al., 2015)

18

Αυτό σημαίνει ότι η τάση της απώλειας της βιοποικιλότητας θα πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα, καθώς το κόστος της μη δράσης μπορεί να αποβεί καταστροφικό για την ανθρώπινη ευημερία και επιβίωση.

24. Σύμφωνα με την έρευνα του Stanford University Limited role of functional differentiation in early diversification of animals" μετά από τα δύο μεγαλύτερα γεγονότα μαζικής εξαφάνισης στην ιστορία της Γης - στο τέλος της Περμίου περιόδου 252 εκατομ. χρόνια πριν και στο τέλος της Κρητιδικής 66 εκατομμύρια χρόνια πριν οι αριθμοί των οικολογικών λειτουργιών, όχι μόνο ανέκαμψαν , αλλά ανέκαμψαν πολύ πέρα από τα επίπεδα προ της εξαφάνισης, με αποτέλεσμα να καλυφτούν περισσότεροι οικολογικοί ρόλοι από ποτέ (Knope et al. 2015).

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

1.6 Οι επιπτώσεις που έχουν οι αλλαγές στη βιοποικιλότητα πάνω στο οικοσύστημα Οι αλλαγές στη βιοποικιλότητα έχουν πολλές έμμεσες επιπτώσεις μακροπρόθεσμα πάνω στο οικοσύστημα και τις υπηρεσίες που προσφέρει. Πέρα από το ότι προκαλεί μεγάλες και πολλές φορές μη αναστρέψιμες αλλαγές στις διεργασίες του οικοσυστήματος (ΜΑ, 2005), από τις σημαντικότερες επιπτώσεις αποτελεί η επιρροή της ικανότητας του οικοσυστήματος να προσαρμόζεται σε μεταβαλλόμενα περιβάλλοντα, δηλαδή μείωση της ανθεκτικότητάς του. Η ιδιότητα αυτή αποκτά μεγάλη σημασία ενόψη των πιο έντονων ρυθμών της κλιματικής αλλαγής που έχει παρατηρηθεί σε παγκόσμιο επίπεδο, επηρεάζοντας όλα τα είδη των οικοσυστημάτων. Επιπλέον, είναι αποδεκτό από την επιστημονική κοινότητα ότι ο αντίκτυπος που έχει η βιοποικιλότητα πάνω στα οικοσυστήματα είναι μη-γραμμικός (Cardinale et. al, 2012). Δηλαδή, καθώς αυξάνεται η απώλεια της βιοποικιλότητας, οι αλλαγές γίνονται ταχύτερες, που σημαίνει ότι η απώλεια της βιοποικιλότητας θα εντείνει ακόμα περισσότερο το ρυθμό της μεταβολής και της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων.

1.7 Κλιματική Αλλαγή. βιοποικιλότητα

Μεταβαλλόμενα

τοπία

Η πιο πολύτιμη υπηρεσία οικοσυστήματος είναι η ρύθμιση των διαταραχών, η οποία είναι η φυσική απόκριση στις περιβαλλοντικές διακυμάνσεις· για παράδειγμα η δομή της βλάστησης παρέχει προστασία από καταιγίδες και έλεγχο των πλημμυρών.

(Malik et al., 2014)

και

Η κλιματική αλλαγή -φαινόμενο που σχετίζεται με την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της γης- δημιουργεί νέες προκλήσεις για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Οι κύριες αιτίες για την τάση υπερθέρμανσης του πλανήτη είναι οι αυξανόμενες ατμοσφαιρικές συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου, και ιδιαίτερα του διοξειδίου του άνθρακα (CO2), από τη χρήση ορυκτών καυσίμων. Τα αποδεικτικά στοιχεία γίνονται ολοένα και ισχυρότερα ότι οι αλλαγές στο κλιματικό σύστημα που παρατηρούνται αποδίδονται στις ανθρωπoγενείς δραστηριότητες [25][Εικόνα 27] τόσο για την 25. Η αποψίλωση των δασών και η αλλαγή χρήσεων γης συνεισφέρει περίπου το 30% των παγκόσμιων εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου (The World

Εικόνα 27: Ανθρώπινη επίδραση στην αλλαγή της θερμοκρασίας της επιφάνειας γης και ωκεανού. (Πηγή: IPCC, 2013: Climate Change 2013: The Physical Science Basis)

19

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Εικόνα 28: Κλιματική αλλαγή. Αιτίες και συνέπειες. Αποτελεί γεγονός ότι η μέση θερμοκρασία της Γης έχει αυξηθεί περισσότερο από ό, τι θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν οι φυσικοί κλιματικοί κύκλοι. Αυτό το επεισόδιο της «υπερθέρμανσης του πλανήτη» οφείλεται στην ανθρώπινη δραστηριότητα. Ξεκίνησε με τη βιομηχανική επανάσταση, δύο αιώνες πριν, και επιταχύνθηκε κατά τα τελευταία 50 χρόνια. Καύση ορυκτών καυσίμων είναι κυρίως υπεύθυνη, διότι απελευθερώνει αέρια (κυρίως το διοξείδιο του άνθρακα CO2) που παγιδεύουν την υπέρυθρη ακτινοβολία. Το "φαινόμενο του θερμοκηπίου" δημιουργεί μια ολόκληρη σειρά από διαταραχές, που αποκαλούμε αλλαγή του κλίματος. (Πηγή: Vital Climate change graphics, UNEP, 2005)

20

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

παγκόσμια όσο και την τοπική κλίμακα (IPCC, 2013). Ήδη σε πολλά μέρη στην Ευρώπη και παγκοσμίως, έχουν επηρεαστεί τα οικοσυστήματα και οι υπηρεσίες τους με πολλούς τρόπους [Εικόνα 28], μεταξύ άλλων η οξίνιση των ωκεανών, η αύξηση της θερμοκρασίας του νερού, η άνοδος στάθμης της θάλασσας, οι αλλαγές στο χρονοδιάγραμμα των βιολογικών διεργασιών και η αύξηση στη συχνότητα και την ένταση ακραίων κλιματικών φαινομένων (ξηρασίες, πλημμύρες, κύματα καύσωνα, κυκλώνες), με άμεσες ή έμμεσες συνέπειες προς την ανθρώπινη ευημερία. Η συνέχιση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου θα προκαλέσει περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας και αλλαγές σε όλες τις συνιστώσες του κλιματικού συστήματος. Ο περιορισμός της κλιματικής αλλαγής θα απαιτήσει σημαντική και συνεχή προσπάθεια μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου [26]. Σύμφωνα με το σενάριο υψηλών εκπομπών (RCP8.5)[27], δηλαδή αν συνεχιστούν οι σημερνοί ρυθμοί (business as usual), η μέση αύξηση θερμοκρασιας υπολογίζεται ότι μπορεί να ξεπεράσει τους 4◦C μέσα στις επόμενες δεκαετίες [Εικόνα 29], με ακόμα πιο αυξημένο κίνδυνο τόσο για μοναδικά οικοσυστήματα όσο και για ακραία καιρικά φαινόμενα και άλλες σημαντικές επιπτώσεις [Εικόνα 30]. Ακόμα όμως και αν υπάρξει μετριασμός των εκπομπών -σενάριο χαμηλών εκπομπών (RCP2.6)- οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι η μέση θερμοκρασία θα συνεχίσει να αυξάνεται (με χαμηλότερο ρυθμό βέβαια), που σημαίνει ότι τα οικοσυστήματα θα υποστούν σημαντικές αλλαγές.

Bank-Overview. accessed 19.01.2016)

www.worldbank.org/en/topic/biodiversity/overview#1,

26. Η NRC (National Research Council) ανέφερε το 2011 ότι για τον περιορισμό της τελικής παγκόσμιας μέσης θέρμανση στους 2 ° C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα θα απαιτηθεί να σταθεροποιηθούν οι συγκεντρώσεις CO2 στην ατμόσφαιρα σε περίπου 430 ppm. Σταθεροποίηση των συγκεντρώσεων "για έναν αιώνα περίπου" σε αυτό το επίπεδο θα απαιτήσει μειώσεις των εκπομπών μεγαλύτερες από το 80 % κάτω από τα μεγαλύτερα επίπεδα σήμερα. Ωστόσο για να διατηρηθούν οι συγκεντρώσεις αυτές σταθερές μακροπρόθεσμα ακόμη μεγαλύτερες μειώσεις των εκπομπών είναι απαραίτητες (WWF, 2012).

27. Bλ. παράρτημα

Εικόνα 29: Η αύξηση της θερμοκρασίας για δυο σενάρια εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, το RCP8.5 (σενάριο υψηλών εκπομπών - business as usual) και το RCP2.6 (σενάριο χαμηλών εκπομπών - μέτρα μετριασμού εκπομπών). Στο πρώτο σενάριο οι μεταβολές θερμοκρασίας μπορεί να ξεπεράσουν τους 4 ° C, ενώ στο δεύτερο είναι πιθανό να κρατηθούν κάτω από τους 2 ° C (Πηγή: IPCC,2014).

Εικόνα 30: Μια παγκόσμια προοπτική σχετικά με τους κινδύνους που σχετίζονται με το κλίμα. Το χρώμα δείχνει τον επιπλέον κίνδυνο λόγω της κλιματικής αλλαγής, όταν η θερμοκρασία φτάνει σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο. Άσπρο: μη ανισχνεύσιμος κίνδυνος (υποδηλώνει ότι δεν υπάρχουν επιπτώσεις που να αποδίδονται στην κλιματική αλλαγή). Κίτρινο: μέσος κίνδυνος (δείχνει ότι οι σχετικές επιπτώσεις είναι ανιχνεύσιμες και αποδίδονται στην αλλαγή του κλίματος). Κόκκινο: υψηλός κίνδυνος (δείχνει σοβαρές και εκτεταμένες επιπτώσεις). Μωβ: πολύ υψηλός κίνδυνος

21

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Εικόνα 31: Μέγιστες ταχύτητες με τις οποίες μπορούν τα διάφορα είδη να μετακινηθούν μεταξύ των τοπίων (αριστερός κατακόρυφος άξονας), συγκριτικά με ταχύτητες με τις οποίες αναμένεται οι θερμοκρασίες να κινηθούν μεταξύ των τοπίων (δεξιός κατακόρυφος άξονας). Ανθρώπινες επεμβάσεις, όπως η υποδομή μεταφορών και η κατάτμηση των ενδιαιτημάτων/οικοσυστημάτων, επηρεάζει τις ταχύτητες μετακίνησης. Τα άσπρα κουτιά δείχνουν το εύρος και τις μέσες τιμές μέγιστης ταχύτητας κίνησης για τα δέντρα, τα φυτά, τα θηλαστικά, τα έντομα που τρέφονται με φυτά και τα μαλάκια του γλυκού νερού. Οι ορζόντιες χρωματιστές γραμμές δείχνουν την ταχύτητα κλιματικής μεταβολής για τα διάφορα μελλοντικά σενάρια εκπομπών αερίων, τόσο στις μεγάλες επίπεδες περιοχές (flat areas), όσο και για τη παγκόσμια περιοχή (global average).

Tα είδη των οποίων η μέγιστη ταχύτητα είναι κάτω από τη γραμμή του σεναρίου, προβλέπεται ότι δεν θα μπορέσουν να "συμβαδίσουν" με την κλιματική αλλαγή χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση. Παρατηρούμε λοιπόν ότι στο ακραίο σενάριο των υψηλών εκπομπών (RCP8.5 - Βusiness as usual) η μετακίνηση καθίσταται αδύνατη για τα περισσότερα είδη, με αποτέλεσμα να απειλούνται με εξαφάνιση, ενώ στο σενάριο χαμηλών εκπομπών (RCP2.6), το οποίο είναι και το επιθυμητό, μπορεί να διασφαλιστεί η μετακίνηση των ειδών. (Πηγή: IPCC,2014).

22

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Οι αλλαγές αυτές στη δομή του αβιοτικού περιβάλλοντος διαταράσσουν τις οικολογικές διαδικασίες και επηρεάζουν άμεσα τη σύσταση των οικοσυστημάτων και τη διαβίωση των οργανισμών που το αποτελούν. Ο συνήθης μηχανισμός ενός οργανισμού για να αντεπεξέλθει στις καινούργιες συνθήκες του περιβάλλοντος είναι η γενετική παραλλακτικότητα[28]. Ωστόσο οι κλιματικές μεταβολές γίνονται πολλές φορές ταχύτερες από τους ρυθμούς της εξελικτικής μεταβολής, με αποτέλεσμα οι οργανισμοί για να επιβιώσουν αναγκάζονται να μετακινηθούν. Αν δεν υπάρχει αυτή η δυνατότητα, υπάρχει τότε απειλή για εξαφάνιση. Και όπως είδαμε η κατάτμηση των οικοσυστημάτων αποτελεί ένα μεγάλο εμπόδιο στη μετακίνηση των οργανισμών. Αλλά ακόμα κι αν έχουν τη δυνατότητα να μετακινηθούν, οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε ότι ολα τα είδη θα μετακινηθούν απλά προς ψυχρότερα κλίματα, ούτε ότι οι οικολογικές κοινότητες θα μετακινηθούν ως πλήρεις μονάδες (Rudnick et al. 2012). Διαφορετικά είδη έχουν ανεξάρτητες ικανότητες να προσαρμόζονται και να μετακινούνται. Και οι ταχύτητες με τις οποίες θα μεταβληθούν οι θερμοκρασίες σε διάφορα τοπία, θα αποτελέσουν έναν καθοριστικό παράγοντα για την επιβίωση των ειδών [Εικόνα 31]. Αυτό σημαίνει ότι η βιοποικιλότητα συνδέεται άμεσα με τη διαχείριση της κλιματικής αλλαγής και η άμεση δράση για το μετριασμό της είναι απαραίτητη για να διασφαλιστεί η διατήρησή της. Καθώς όμως το τοπίο ήδη έχει αποκτήσει μια νέα δυναμικότητα και μεταβάλλεται με διαφορετικούς ρυθμούς συκριτικά με το παρελθόν, θα πρέπει να διασφαλιστεί και ένας άλλος πολύ σημαντικός παράγοντας για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και υγιών-ανθεκτικών οικοσυστημάτων[29]. Αυτός είναι η δυνατότητα της κίνησης και ροών των ειδών αλλά και των

"Κλιματική αλλαγή σημαίνει ότι η άγρια ζωή θα μετακινηθεί απρόβλεπτα."

(Rudnick et al., 2012)

"Κατά τη διάρκεια αυτού του αιώνα η ανθεκτικότητα πολλών οικοσυστημάτων (ικανότητά τους να προσαρμόζονται φυσικά) είναι πιθανό να ξεπεραστεί από έναν άνευ προηγουμένου συνδυασμό της αλλαγής του κλίματος και των συσχετιζόμενων διαταραχών (π.χ., πλημμύρες, ξηρασία, πυρκαγιά, έντομα, η οξίνιση των ωκεανών) και άλλων παγκόσμιων οδηγών αλλαγής (ιδίως η αλλαγή της χρήσης γης, ρύπανση και υπερεκμετάλλευση των πόρων), εάν οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου και οι άλλες αλλαγές συνεχίσουν να αναπτύσσονται με τους σημερινούς ρυθμούς..."

(IPCC, 2007)

28. η γενετική ποικιλότητα αυξάνει τις πιθανότητες ότι κάποιες ποικιλίες ή είδη θα προσαρμοστούν στις μελλοντικές μεταβαλλόμενες συνθήκες, αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο την ανθεκτικότητα του οικοσυστήματος.

29. που θα συνεχίσουν να παράγουν τις πολύτιμες οικοσυστημικές υπηρεσίες

23

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

οικολογικών διαδικασιών[30]. Για να επιτευχθεί αυτό, το φυσικό κεφάλαιο θα πρέπει να αντιμετωπιστεί σαν ένα λειτουργικό διασυνδεδεμένο σύστημα και όχι σαν απομονωμένα μέρη.

1.8 Η διαχείριση της βιοποικιλότητας Όπως ήδη αναφέραμε η αστικοποίηση[31] και η εντατικοποίηση της γεωργίας, καθώς και η συνεχής εξάπλωση της σταθερής υποδομής (ειδικά των μεταφορών), συνεχώς διαβρώνουν το φυσικό υπόβαθρο και το φυσικό κεφάλαιο. Ως συνέπεια λοιπόν της ανθρώπινης κυρίως δραστηριότητας το τοπίο να γίνεται όλο και πιο διασπασμένο και μολυσμένο, και αυτό με τη σειρά του έχει ως αποτέλεσμα να διαταράσσει αρνητικά την κατάσταση των οικοσυστημάτων και τα επίπεδα της βιοποικιλότητας (European Commission, 2012). Συνεπώς η διαχείριση της βιοποικιλότητας θα πρέπει να λάβει υπόψη της τις δύο αυτές πρωταρχικές αιτίες, δηλαδή την απώλεια των ενδιατημάτων λόγω αλλαγής χρήσης γης και την κατάτμηση του τοπίου που τη συνοδεύει. Ο ένας τρόπος για να αναχαιτιστεί η απώλεια των ενδιατημάτων είναι ο χαρακτηρισμός προστατευόμενων περιοχών διατήρησης, όπως για παράδειγμ είναι το δίκτυο Natura 2000, για το επίπεδο της Ευρώπης [Εικόνα 32]. Στο παρελθόν οι προστατευόμενες περιοχές είχαν ως στόχο να προστατεύσουν ένα συγκεκριμένο είδος ή οικότοπο, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο κλειστά συστήματα (Heller & Zavaleta, 2009). Αυτό όμως δεν είναι πλέον εφικτό, διότι λόγω των μεταβαλλόμενων κλιματικών συνθηκών ακόμα και η διατήρηση ενός συγκεκριμένου είδους δεν είναι εφικτή μέσα σε ένα κλειστό σύστημα. Επιπλέον, το παγκόσμιο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών δεν παρέχει ακόμα επαρκή κάλυψη όλων των χερσαίων οικολογικών περιοχών[32] (Bertzky et al., 2012), [Εικόνα 33]. Συνεπώς, οι Εικόνα 32: Δίκτυο Natura 2000 (Πηγη: http://www.lifelince.org/)

30. που όπως είδαμε επηρεάζεται από τις κλιματικές μεταβολές 31. και η βιομηχανοποίηση που συνεπάγεται με την αστικοποίηση 32. μεγάλες περιοχές με χαρακτηριστικούς συνδυασμούς οικοτόπων, ειδών,

24

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος Εικόνα 33: Ποσοστό χερσαίων οικοπεριοχών που καλύπτονται από εθνικά χαρακτηρισμένες περιοχές το 2010 (πάγοι Ανταρκτικής και Γροιλανδίας δείχνονται με λευκό). Τα δύο τρίτα των οικολογικών περιοχών έχουν λιγότερο από το 17% των περιοχών τους προστατευμένο, και οι μισές έχουν λιγότερο από το 10% προστατευμένο. (Πηγή: WDPA 2011 βρέθηκε στο Protected Planet, 2012)

προστατευόμενες περιοχές, όσο σημαντικές κι αν είναι, δεν είναι ικανές από μόνες τους να ανακόψουν τον ρυθμό της απώλειας της βιοποικιλότητας (Wiens, 2009). Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να γίνει στροφή από τη διατήρηση σε επίπεδο είδους ή ενός οικοτόπου σε επίπεδο ευρύτερου οικοσυστήματος. Η οικοσυστημική αυτή προσέγγιση, αναγνωρίζει τις πολύπλοκες συνδέσεις και αλληλεπιδράσεις μεταξύ των ειδών, των ενδιατημάτων και των φυσικών πόρων (European Commission, 2012). Δηλαδή αναγνωρίζει ότι τα οικοσυστήματα δεν είναι στατικά, αλλά ανοιχτά και δυναμικά συστήματα που αλλληλεπιδρούν μεταξύ τους και ότι τόσο οι αλληλεπιδράσεις όσο και οι συνδέσεις μεταξύ τους αλλάζουν μέσα στο χώρο και στο χρόνο (έννοια της κλίμακας). Συνεπώς, για να διασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικολογικών διεργασιών των οικοσυστημάτων, θα πρέπει να διασφαλιστεί η συνδεσιμότητα του τοπίου (landscape connectivity) μεταξύ φυσικών περιοχών[33], μια βασική αρχή της Οικολογίας του Τοπίου που θα δούμε πιο αναλυτικά στη συνέχεια. Ταυτόχρονα με τη δυναμική φύση των οικοσυστημάτων, θα πρέπει να κατανοηθούν και οι παράγοντες που υποκινούν τις εδαφών και γεωμορφολογίας (Bertzky et al., 2012).

33. που θαδιασφαλίσει τη μετακίνηση των ειδών, τη γενετική ρευστότητα (gene flow) και τη ροή των οικολογικών διαδικασιών.

Πίνακας 1: H Οικολογία τοπίου και η οικοσυσημική προσέγγιση

25

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

Για πολλούς ανθρώπους που ζουν στις βιομηχανικές και αστικές περιφέρειες, η «φύση» είναι ένα μέρος για να επισκεφτείς. Τα τρόφιμα προέρχεται από τα καταστήματα, και το νερό από τη βρύση. (WWF, 2012)

...ή ακόμα χειρότερο κάτι το οποίο προτιμούν να βλέπουν εξ΄αποστάσεως...

αλλαγές της χρήσης της γης και διαμορφώνουν το τοπίο έξω από τις προστατευόμενες περιοχές, το οποίο όπως είδαμε γίνεται ολοένα και πιο διασπασμένο. Η αποτυχία να συνδεθεί η σχετικότητα της βιοποικιλότητας με την καθημερινή ζωή των ανθρώπων, θεωρείται από πολλούς επιστήμονες ως μεγάλη αδυναμία - παράλειψη του παραδοσιακού κινήματος διατήρησης[34]. Η προοπτική της διατήρησης θα πρέπει λοιπόν να διευρυνθεί για να συμπεριλάβει τοπία μέσα στα οποία οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται, δηλαδή το αστικοποιημένο τοπίο και να αποτελέσει ένα μέσο επανασύνδεσης του ανθρώπου με τη φύση. Στην προοπτική αυτή, η έννοια των οικοσυστημικών υπηρεσιών μπορεί να προσθέσει ακόμα μεγαλύτερη αξία στις τρέχουσες προσεγγίσεις διατήρησης[35], καθώς είναι αυτή που συνδέει τη βιοποικιλότητα με την ανθρώπινη ευμερία και τη λειτουργία των κοινωνικο-οικονομικών δομών. Η ενσωμάτωση, λοιπόν, των οικοσυστημικών υπηρεσιών στη διαχείριση της βιοποικιλότητας και γενικά η σωστή αποτίμηση του φυσικού κεφαλαίου, βοηθάει στον εντοπισμό περιοχών στις οποίες τα μέτρα διαχείρισης είναι πιθανό να οδηγήσουν σε οικονομικά αποδοτική πρόοδο προς όφελος τόσο της βιοποικιλότητας όσο και της ανθρώπινης ευημερίας[36], διασφαλίζοντας ταυτόχρονα και μια άλλη βασική πτυχή της διατήρησης, που είναι η βιωσιμότητα. Συνοψίζοντας λοιπόν θα πρέπει να κρατήσουμε τρία σημαντικά πράγματα. Ότι: • η φύση είναι ένα ανοιχτό σύστημα, και η διατήρηση της βιοποικιλότητας βασίζεται στη διασυνδεσιμότητα των οικοσυ34. Nabhan 1995; Miller 2005, αναφορά στο Miller, 2008 35. Πρόσφατες μελέτες και εργασίες σε ευρωπαϊκή κλίμακα δείχνουν ότι οι οικότοποι σε ευνοϊκή κατάσταση διατήρησης (favourable conservation status) παρείχαν μεγαλύτερη βιοποικιλότητα και είχαν περισσότερες δυνατότητες να παρέχουν, μεταξύ άλλων, ρυθμιστικές και πολιτιστικές οικοσυστημικές υπηρεσίες συγκριτικά με τους οικοτόπους που βρίσκονται σε δυσμενή κατάσταση διατήρησης (MAES, 2013).

36. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και η Στρατηγική της ΕΕ για τη Βιοποικιλότητα µε ορίζοντα το 2020 (EU Biodiversity Strategy to 2020)

26

Η έννοια της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με την έννοια του οικοσυστήματος

στημάτων σε διαφορετικές κλίμακες, • το τοπίο της φύσης μεταβάλλεται σημαντικά από ανθρωποογενείς παράγοντες και η διαχείριση της βιοποικιλότητας και του φυσικού κεφαλαίου θα πρέπει να συμπεριλάβει τα ανθρωπογενή τοπία και την μελλοντική ανάπτυξή τους,

Η φύση δεν είναι απλά ένας τόπος να επισκεφθείς.

• ο άνθρωπος εξαρτάται από τη φύση· η ανθρώπινη ευημερία είναι αλληλένδετη με τη βιοποικιλότητα και το φυσικό κεφάλαιο.

(ποιητής και περιβαλλοντικός ακτιβιστής)

Είναι το σπίτι μας.

Gary Snyder

27

2.

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

2.1 Η πόλη ως οδηγός αλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο Ένα νέο όριο αστικοποίησης διασχίζεται το 2008, όταν η αναφορά "World Urbanisation Prospects: The 2007 Revision" καταγράφει ότι περισσότερο από το ήμισυ του παγκόσμιου πληθυσμού ζεί πλέον στις πόλεις [Εικόνα 34], με τις ανεπτυγμένες περιοχές να έχουν τα μεγαλύτερα ποσοστά αστικοποίησης [Εικόνα 35, επόμενη σελίδα]. Μέχρι το 2050, ο παγκόσμιος πληθυσμός αναμένεται να αυξηθεί σε 9,2 δισεκατομμύρια, εκ των οποίων 6,4 δισεκατομμύρια[37] (70%) υπολογίζεται ότι θα ζουν σε αστικές περιοχές.

"Οι πιο πολλές αποφάσεις και η περισσότερη κατανάλωση που έχουν επιπτώσεις πάνω στη βιοποικιλότητα συμβαίνουν στις πόλεις."

B. Ferriera de Souza Dias, Ειδικός Γραμματέας, Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλοτητα

Εικόνα 34: Προβέψεις πληθυσμιακής ανάπτυξης. (Πηγή: Urban Age Programme based on UN World Urbanisation Prospects, the 2007 Revision.)

Οι πόλεις καταλαμβάνουν μόλις το 2% της χερσαίας έκτασης του πλανήτη, αλλά καταναλώνουν το 75% του συνόλου των πόρων (UNEP, 2009) και, επομένως, χρησιμοποιούν πολύ περισσότερους πόρους από αυτούς που περιέχονται εντός των ορίων τους. Παράλληλα, όπως αναφέρθηκε, η ανθρωπότητα και όλες οι μορφές της ζωής εξαρτώνται άμεσα από τη βιοποικιλότητα για την ίδια την ύπαρξή τους. Η πλούσια βιοποικιλότητα αποτελεί έναν οικολογικό θησαυρό που χρησιμοποιείατι από την ανθρωπότητα για τη γεωργία, τα φάρμακα, τους οικοδομικούς, πνευματικούς και πολλούς άλλους σκοπούς. Καθώς όμως οι αστικοί πληθυσμοί αυξάνονται, οι πιέσεις από 37. σχεδόν διπλάσιος από τον αστικό πληθυσμό σήμερα.

29

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

τις πόλεις προς το φυσικό περιβάλλον εντείνονται, αυξάνωντας τον κίνδυνο της απώλειας της βιοποικιλότητας και υποβάθμισης των οικοσυστημάτων. Ο ρόλος λοιπόν που διαδραματίζουν οι πόλεις (τοπικές κυβερνήσεις και πολίτες) στη διατήρηση της βιοποικιλότητας αποκτά κρίσιμη σημασία. Εικόνα 35: Ο αριθμός των ανθρώπων που ζουν σε πόλεις, σε κάθε χώρα στον κόσμο το 2010, μαζί με το ποσοστό του πληθυσμού στις χώρες με μεγάλους αστικούς πληθυσμούς. Στον ανεπτυγμένο κόσμο, το ποσοστό των ανθρώπων που ζουν σε πόλεις είναι συνήθως υψηλότερες από 75%, και συχνά υπερβαίνει το 85%. Ο μεγαλύτερος αστικός πληθυσμός στον ανεπτυγμένο κόσμο είναι στις ΗΠΑ (246 εκατομμύρια). Ωστόσο, στην Κίνα, ακόμη και αν η αναλογία του οι άνθρωποι που ζουν σε πόλεις είναι κάτω από 50%, ο συνολικός αριθμός των κατοίκων των αστικών κέντρων είναι μεγαλύτερη (559 εκατομμύρια ευρώ).

(To σχήμα συντάχθηκε από το Παγκόσμιο Επιχειρηματικό Συμβούλιο για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, WBCSD, 2012, με βάση τα στοιχεία από το Τμήμα Πληθυσμού του ΟΗΕ, 2010) Πηγή: WWF, 2012

30

Επιπλέον οι πόλεις εκτός από κέντρα ζήτησης υπηρεσιών, κατανάλωσης και αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων, έχουν τη δυνατότητα να αποτελέσουν κέντρα καινοτόμων λύσεων και καινούριων πρακτικών, καθώς και κέντρα εκπαίδευσης, εμπλοκής και ενεργής δράσης πολιτών. Με αυτόν το τρόπο οι πόλεις προσφέρουν ευκαιρίες επανασύνδεσης του ανθρώπου με τη φύση και βιώσιμης διαχείρισης του φυσικού κεφαλαίου. Οι πόλεις μπορούν και πρέπει να είναι μέρος της λύσης για την αναχαίτιση της απώλειας βιοποικιλότητας παγκοσμίως. Πως όμως μπορούν η αστική βιοποικιλότητα και τα οικοσυστήματα να χρησιμοποιηθούν, να αποκατασταθούν και να αναδημιουργηθούν με καινοτόμους τρόπους, έτσι ώστε να μειωθεί η ευπάθεια των πόλεων και να ενισχυθεί η ανθεκτικότητά τους, ιδιαίτερα ενόψη ης κλιματικής αλλαγής;

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

Μέρος της απάντησης είναι οι πόλεις: • να αναγνωρίσουν και να εκτιμήσουν σωστά τόσο τη βιοποικιλότητα που υπάρχει μέσα στην πόλη και γύρω από αυτή.

• να αξιολογήσουν τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρουν τα αστικά οικοσυστήματα και να τη συμπεριλάβουν την αξία τους στον αστικό σχεδιασμό και τις λήψεις αποφάσεων.

• να επαναπροσδιορίσουν τη λειτουργία τους. Δηλαδή από απλοί καταναλωτές να γίνουν παράλληλα και ενεργοί παραγωγοί πολλαπλών οικοσυστημικών υπηρεσιών μέσα στο σύστημα της πόλης, μειώνοντας το οικολογικό τους αποτύπωμα και αυξάνωντας την ανθεκτικότητά τους.

Οι πόλεις του κόσμου θα πρέπει να γίνουν δημιουργικές για να αναπληρώσουν το χαμένο χώρο πρασίνου και τη βιοποικιλότητα, και οι νέες αστικές περιοχές αποτελούν μεγάλη ευκαιρία.

United Nations

2.2 Η πόλη και η βιοποικιλότητα Συχνά θεωρείται ότι πόλεις και πλούσια βιοποικιλότητα είναι ασυμβίβαστα. Ωστόσο αποτελεί γεγονός ότι πολλές πόλεις έχουν υψηλό αριθμό σε πλούτο ειδών και μέρικές μάλιστα χωροθετούνται σε παγκοσμίως αναγνωριμένα "hotspots" βιοποικιλότητας [Εικόνα 36].

Για παράδειγμα, οι Βρυξέλλες περιέχουν πάνω από 50% των ειδών λουλουδιών που έχουν καταγραφεί στο Βέλγιο, ενώ το Βερολίνο περιλαμβάνει 22 οικότοπους παγκόσμιας σημασίας (CBO, 2012)

Εικόνα 36: "Hospots" βιοποικιλότητας Η Conservation International (Αμερικανική μη κερδοσκοπική περιβαλλοντική οργάνωση) ορίζει ένα hotspot της βιοποικιλότητας, ως μια περιοχή που έχει τουλάχιστον 1.500 ενδημικά είδη φυτών και έχει χάσει τουλάχιστον 70% της περιοχής των αρχικών οικοτόπων. Από τα 34 Hospots βιοποικιλότητας που εντοπίστηκαν σε παγκόσμιο επίπεδο, όλα τους περιέχουν αστικές περιοχές, πολλές από τις οποίες είναι σημαντικές σε έκταση και πληθυσμό. Ειδικά λοιπόν οι πόλεις σε ζώνες βιοποικιλότητας έχουν να διαδραματίσουν ζωτικό ρόλο στη διατήρηση των εν λόγω κρίσιμα απειλούμενων οικοσυστημάτων. (Πηγή: Conservation International)

31

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

Τα μέρη που μπορούν να φιλοξενήσουν τη βιοποικιλότητα μέσα στην πόλη είναι ποικίλα. Σε αυτά περιλαμβάνονται: • προστατευόμενες περιοχές "Πλούσια βιοποικιλότητα μπορεί να υπάρξει στις πόλεις και είναι εξαιρετικά κρίσιμη για την υγεία των ανθρώπων και την ευημερία τους."

Thomas Elmqvist (Stokholm Resilience Center)

• απομεινάρια παλαιότερων φυσικών τοπίων (π.χ. παρθένα δάση) • παραδοσιακά αγροτικά τοπία (π.χ. λειβάδια, ελαιώνες) • αποκατεστημένα τοπία • υπολειμματικοί τόποι (π.χ. πρώην βιομηχανικά τοπία, υποδομή που δεν βρίσκεται πλέον σε χρήση όπως παλιές γραμμές τρένου, χέρσες εκτάσεις που έχουν καταληφθεί από ιθαγενή βλάστηση) • φυσικά στοιχεία όπως ρέματα και υγρότοποι • παράκτια και θαλάσσια τοπία • αστικά δάση, πάρκα, κήποι • μικρότερης κλίμακας στοιχεία όπως πράσινες οροφές και τοίχοι, ιδιωτικές αυλές, παρόδια φύτευση Όπως μπορούμε να παρατηρήσουμε οι τόποι αυτοί ποικίλουν από φυσικούς εώς ημι-φυσικούς και κατασκευασμένους από τον ανθρώπινο παράγοντα. Ο πλούτος των αστικών οικοτόπων συντελεί στην παραγωγή πολλαπλών οικοσυστημικών υπηρεσιών, που μπορούν να συμβάλουν στην ανθρώπινη ευημερία [Εικόνα 38].

Εικόνα 37: Εθνικό Πάρκο στο Nairobi, Kenya Βρίσκεται 7χλμ. έξω από το αστικό κέντρο και φιλοξενεί πάνω από 100 είδη θηλαστικών και 400 είδη πουλιών. (Πηγή: http://www.kws.go.ke/)

Εικόνα 38: (απέναντι σελίδα) Οφέλη/ οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρει η αστική βιοποικιλότητα.

32

Πολλές πόλεις περιέχουν προστατευόμενες περιοχές εντός ή λίγο πιο έξω από τα όρια τους [Εικόνα 37]. Οι τόποι αυτοί παρέχουν σημαντική συμβολή για τη βιοποικιλότητα, καθώς τα μεγαλύτερα και άθικτα φυσικά οικοσυστήματα μπορούν να φιλοξενήσουν μεγαλύτερο αριθμό ειδών και να προσφέρουν περισσότερες οικοσυστημικές υπηρεσίες. Αλλά και οι μικρότερης έκτασης πράσινοι χώροι έχουν σημαντική συμβολή στη βιοποικιλότητα. Πρόσφατες μελέτες υπογραμμίζουν τη σημασία των μικρότερων αστικών οικοσυστημάτων, όπως είναι οι μικροί αστικοί κήποι στην παροχή ενδιαιτημάτων για τους ιθαγενείς επικονιαστές, όπως οι μέλισσες, οι οποίες έχουν μειωθεί

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

33

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

ανησυχητικά τα τελευταία χρόνια[38]. Μια μελέτη σε 61 κήπους στις αυλές της πόλης του Sheffield, στο Ηνωμένο Βασίλειο, βρήκε 4.000 είδη ασπόνδυλα, 80 είδη λειχήνων, και πάνω από 1.000 είδη φυτά (CBO, 2012), επιδεικνύοντας ότι ακόμα και μικρής έκτασης πράσινοι χώροι μπορούν να φιλοξενήσουν σημαντική βιοποικιλότητα. Εικόνα 39: Σημασία μικρών κήπων και αυλών των κατοικιών στην πράσινη υποδομή. (Πηγή: http://www.nerdynaut.com/)

"Η πράσινη υποδομή ορίζεται ως το δίκτυο φυσικών και ημι-φυσικών περιοχών, πράσινων χώρων και άλλων χαρακτηριστικών σε αστικά, αγροτικά, χερσαία, παράκτια και θαλάσσια τοπία, το οποίο σχεδιάζεται και διαχειρίζεται με σκοπό να παραδώσει ένα ευρύ φάσμα οικοσυστημικών υπηρεσιών και την προστασία της βιοποικιλότητας τόσο σε αγροτικές όσο και αστικές περιοχές."

(The Multifunctionality of Green Infrastructure.

In-depth Report, European Commission, 2014)

Όλοι αυτοί χώροι που φιλοξενούν την αστική βιοποικιλότητα και οι οποίοι ποικίλουν σε μέγεθος αλλά και στο είδος της διαχείρισής τους, αποτελούν στοιχεία της αστικής πράσινης υποδομής. Καθώς όμως βρίσκονται σε πολλές περιπτώσεις διάσπαρτοι στον αστικό ιστό, για να θεωρηθούν ως πράσινη υποδομή, σύμφωνα με το ορισμό που δίνεται από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, θα πρέπει οι χώροι αυτοί πρώτον να είναι διασυνδεδεμένοι μεταξύ τους και δεύτερον να αποτελούν μέρος ενός ευρύτερου δικτύου φυσικών οικοσυστημάτων. Η βιοποικιλότητα όπως είδαμε επηρεάζει τη λειτουργία του οικοσυστήματος. Η ενισχυμένη βιοποικιλότητα διασφαλίζει τη μεγιστοποίηση της ικανότητας ενός οικοσυστήματος να παράγει οικοσυστημικές υπηρεσίες. Η σύνδεση των διασπασμένων οικοτόπων, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, από τη μία πλευρά διασφαλίζει την μετακίνηση διάφορων ειδών που είναι μια σημαντική δυνατότητα ενόψη της κλιματικής αλλαγής, και από τη άλλη αυξάνει την οικολογική λειτουργικότητά τους ως σύνολο και μεγιστοποιεί τις υπηρεσίες οικοσυστήματος που προσφέρονται. Συνεπώς, η πράσινη υποδομή αποτελεί την κύρια στρατηγική για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών τόσο στο αστικό πεδίο αλλά και στο ευρύτερο τοπίο.

38. Οι πόλεις μπορούν να είναι σημαντικοί οικότοποι για διαφορετικά είδη μελισσών. Οι μέλισσες σε αστικές και περιαστικές διαμορφώσεις έχουν πιο πλούσια και πιο υγιεινή διατροφή από τις μέλισσες στις σύγχρονες διαμορφώσεις εντατικής αγροτικής καλλιέργειας (CBO, 2012). Και η υπηρεσία της επικονίασης αποτελεί προυπόθεση για την αγροτική παραγωγή. Έχει εκτιμηθεί στην Ελβετία ότι η επικονίαση, διασφαλίζοντας την γεωργική παραγωγή, έχει περίπου 5 φορές μεγαλύτερη χρηματική αξία από την ίδια την παραγωγή του μελιού (United Nations, Decade on Biodiversity, www.cbd.int)

34

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

2.3 Η αστική πράσινη υποδομή ως μέσο μετριασμού της κλιματικής αλλαγής και ενίσχυση ανθεκτικότητας της πόλης Η κλιματική αλλαγή αποτελεί πλέον πραγματικότητα, με τα ακραία καιρικά φαινόμενα να γίνονται πιο συχνά και με μεγαλύτερη ένταση, ασκώντας όλο και μεγαλύτερες πιέσεις στην υποδομή της πόλης. Η πράσινη υποδομή αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο που βοηθάει στην απορρόφηση μέρους των πιέσεων αυτών. Στη συνέχεια θα αναλύσουμε πώς πιο συγκεκριμένα οι πράσινοι αστικοί χώροι μπορούν να συμβάλουν στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής.

(Πηγή: http://rackjite.com/)

Οι αστικοί πράσινοι χώροι και η βιοποικιλότητα που τους συνοδεύει προσφέρουν πολλές οικοσυστημικές υπηρεσιές, μεταξύ των οποίων είναι η παροχή σκιάς, η απορρόφηση και το φιλτράρισμα ομβρίων υδάτων και η μείωση της ρύπανσης. Όπως αναφέραμε οι χώροι αυτοί ποικίλουν σε τύπους από δάση, πάρκα και αγροτικά τοπία μέχρι πράσινες οροφές και παρτέρια και συμβάλουν στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής με τρείς κύριους τρόπους: • Πρώτον, οι πράσινοι αστικοί χώροι μπορούν να αυξήσουν την πρόσληψη και αποθήκευση κυρίως του άνθρακα, που είναι ένα από τα κύρια αέρια του θερμοκηπίου, αλλά και άλλων ρυπογόνων αερίων και σωματιδίων. Γενικότερα, περισσότεροι πράσινοι χώροι σημαίνουν περισσότερη φύτευση που μπορεί να λειτουργήσει ως "δεξαμενή" άνθρακα (carbon sink) για τις παραγόμενες αστικές εκπομπές.

Εικόνα 40: Washington Park (Πηγή: City Trees, Journal of the Society of Municipal ArboristsSept./ Oct. 2015)

Για παράδειγμα, το 2005, τα δέντρα της Ουάσιγκτον[39] [Εικόνα 40], αφαίρεσαν 244 τόνους διοξειδίου του άνθρακα, διοξειδίου του αζώτου, όζοντος, αιωρούμενων σωματιδίων και διοξειδίου του θείου, εξοικονομώντας 1.130.000 $ δολάρια (CBO, 2012).

Οι υπολειμματικοί αστικοί χώροι, όπως πρώην βιομηχανικοί χώροι [Εικόνα 41] ή χέρσες εκτάσεις, από την άλλη πλευρά 39. η κάλυψη της κόμης των δέντρων είναι 36% (www.nationalgeographic.com/ news-features/urban-tree-canopy/ accessed 23.01.2016)

Εικόνα 41: Landschaftspark, Duisburg Nord, Γερμανία (Πηγή http://inhabitat.com/)

35

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

προσφέρουν εξαιρετικές ευκαιρίες στις αστικές διαμορφώσεις για οικολογική ανάπλαση που θα συμβάλλει στη δέσμευση του άνθρακα. Παράλληλα οι χώροι αυτοί μπορούν να αποτελέσουν τόπο υψηλής αισθητικής αξίας, αναψυχής για τους κατοίκους της πόλης και πόλο έλξης για τους τουρίστες.

Εικόνα 42: Οικοσυστημικές υπηρεσίες του δέντρου. Σε ένα χρόνο, ένα δέντρο δροσίζει σαν 10 κλιματιστικά που δουλεύουν συνέχεια, φιλτράρει 27 κιλά ατμοσφαιρικών ρύπων και απορροφάει 3.400 λίτρα ομβρίων υδάτων. (Πηγή: http://www.ways2gogreenblog. com/wp - content /uploads/2015/02 / Urban-Forests)

Εικόνα 43: Οδός Gonçalo de Carvalho στο Porto Algre, Βραζιλία. Αποτελεί έναν φυσικό αστικό οικοδιάδρομο. Στην πόλη υπάρχουν άλλοι 70 τέτοιοι οικοδιάδρομοι, οι οποίοι μάλιστα προστατεύονται από νόμο από το 2012. Παρόλο που τα δέντρα προκαλούν περιστασιακά διακοπές ρεύματος όταν βρέχει (γιατί τα ηλεκτρικά καλώδια περνούν μέσα από την κόμη, οι κάτοικοι εκτιμούν την αξία και τα πολλά οφέλη που προσφέρουν και τα προστατεύουν. (Πηγή: CBO, 2012)

36

• Δεύτερον, τα δέντρα μπορούν να συμβάλουν έμμεσα στον μετριασμό της αλλαγής του κλίματος παρέχοντας περισσότερη σκιά και δροσισμό, μειώνοντας έτσι τη συνολική κατανάλωση ενέργειας. Tο συνολικό ποσό της εξοικονόμησης ενέργειας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένου του είδους, του μεγέθους, της αφθονίας, και της θέσης των δέντρων. Μια πιλοτική μελέτη για μια ζεστή ημέρα το καλοκαίρι στη Κέντρο της πόλης του Manchester βρήκε ότι οι επιφανειακές θερμοκρασίες σε ένα πλακόστρωτο δημόσιο ανοικτό χώρο μειώνονται κατά 13 ° C κάτω από τη σκιά του φυλλώματος ώριμων δέντρων, σε σύγκριση με την πλήρη έκθεση στο φως του ήλιου (Armour et al., 2014), μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο και την έμμεση ακτινοβολία που αποθηκεύεται στη χτισμένη υποδομή.

Στις περισσότερες πόλεις γύρω από το κόσμο, υπάρχουν άφθονες ευκαιρίες για την αύξηση της αστικής βλάστησης. Το πιο απλό παράδειγμα είναι η φύτευση των πεζοδρόμων και των παρόδιων εκτάσεων. Ειδικά όταν η κόμη των δέντρων σχηματίζει μια εννιαία κάλυψη, όπως σε αυτό το παράδειγμα μιάς οδού στο Porto Algre της Βραζιλίας [Εικόνα 43], δημιουργείται ένας φυσικός αστικός οικο-διάδρομος, που εκτός από το δροσισμό προσφέρει και άλλες οικοσυστημικές υπηρεσίες, τόσο ρυθμιστικές όπως η μείωση των επιπτώσεων της βροχής και των πλημμύρων και ρύθμιση του μικρολίματος, οσο και οικονομικές όπως είναι η αύξηση της αξίας των ακινήτων (πολυλειτουργικότητα). Τρίτον, οι χώροι πρασίνου μπορούν να μειώσουν σημαντικά το φαινόμενο της Αστικής Θερμικής Νησίδας (Urban Heat Island UHI)[40] [Εικόνα 44]. Το φαινόμενο της αστικής θερμικής νησίδας 40. το φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί ότι οι αστικές διαμορφώσεις είναι θερμότερες από τις γύρω περιοχές

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

ποικίλει χωρικά, γεωγραφικά και χρονικά. Μερικοί από τους βασικούς παράγοντες που καθορίζουν την έντασή του είναι: • η σχετική ποσότητα του πράσινου βλάστηση σε σχέση με τα κτίρια και τις λιθόστρωτες επιφάνειες, • η κατανάλωση ενέργειας μέσα στις πόλεις, και

Εικόνα 44: Το φαινόμενο της Αστικής Θερμικής Νησίδας στη Νεα Υόρκη. Οι χάρτες δείχνουν τη σχέση της βλάστησης με τις θερμοκρασίες που αναπτύσσονται μέσα στην πόλη. Όπου υπάρχει πυκνότερη βλάστηση, παρατηρούνται χαμηλότερες θερμοκρασίες. (Πηγή: NASA Earth Observatory)

• οι τύποι των υλικών που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή κτιρίων και θερμοχωρητικότητά τους (ικανότητα να απορροφούν τη θερμότητα). Μερικές από τις βασικές στρατηγικές για τη χρήση των αστικών χώρων πρασίνου για τη μείωση της θερμικής νησίδας αποτελούν οι πράσινες στέγες, τα δέντρα που δημιουργούν σκιά καθώς και τα αστικά δάση και πάρκα που συμβάλουν στη μείωση της θερμοκρασίας του γενικού περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, οι πράσινες στέγες μπορεί να μειώσουν σημαντικά τόσο τις ταχύτητες όσο και το συνολικό όγκο απορροής των ομβρίων υδάτων μέσω της αποθήκευσής του στα φυτά και το υπόστρωμα[41] και την απελευθέρωση τους πίσω στην ατμόσφαιρα μέσω της εξατμισοδιαπνοής, βελτιώνοντας με αυτόν τον τρόπο το μικροκλίμα και απορροφώντας όγκο νερού που θα φόρτωνε το δίκτυο ομβρίων, μειώνοντας την πιθανότητα πλυμμήρας. Οι πράσινες στέγες μπορούν επίσης να μονώσουν τα κτίρια, μειώνοντας έτσι την ανάγκη για ενεργοβόρα θέρμανση 41. οι πράσινες στέγες μπορούν να συγρατήσουν το 70-80% των βροχοπτώσεων το καλοκαίρι και 10-35% τοις εκατό το χειμώνα, ανάλογα με την κατασκευή τους και την ικανότητα συγκράτησης (CBO, 2012)

Εικόνα 45: Οι πράσινες στέγες φιλτράρουν τους ρύπους και βοηθάνε στην απορρροή των ομβρίων. (Πηγή: Philadelphia Water Department)

37

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

και ψύξη, συνεπώς μειώνοντας την κατανάλωση ενέργειας και τις εκπομές αερίων που τη συνοδεύουν. Επιπλέον δημιουργώντας ένα μωσαϊκό των αστικών μικροενδιαιτημάτων που συμβάλλει στην άμβλυνση της απώλειας ενδιαιτημάτων και την κατάτμηση, οι πράσινες στέγες παρέχουν πολλά άμεσα οφέλη που βελτιώνουν την τοπική βιοποικιλότητα. Το παράδειγμα αυτό δείχνει μια πολύ βασική πτυχή της πράσινης υποδομής που είναι η πολυλειτουργικότητά του, δηλαδή η δυνατότητα να προσφέρει ταυτόχρονα ένα σύνολο οικοσυστημικών υπηρεσιών.

Εικόνα 46: Πράσινη στέγη σε αστικό περιβάλλον (Πηγή: http://goodegreennyc.com/)

Επίσης πολύ σημαντικός είναι και ο ρόλος των υδάτινων συστημάτων μέσα στην πόλη τόσο για το μετριασμό της κλιματικής αλλαγής (καθώς και αυτά έχουν την ικανότητα να δεσμεύουν τον άνθρακα), όσο και στη θωράκιση της πόλης απέναντι στα πλημμυρικά φαινόμενα και τις ξηρασίες που αποτελούν εκδηλώσεις της κλιματικής αλλαγής[42].

42. η κλιματική αλλαγή διαταράσσει τους κύκλους βροχοπτώσεων, καθώς και τη ροή των ποταμών και των υπογείων υδάτων

38

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

2.4 Διαχείριση της βιοποικιλότητας στην κλίμακα της πόλης Για να μπορέσει να διαχειριστεί κανείς κάτι, θα πρέπει αυτό να μπορεί να μετρηθεί. Στην περίπτωση της διαχείρισης της βιοποικιλότητας υπάρχουν δύο εργαλεία, ο δείκτης αστικής βιοποικιλότητας και η χρηματική αποτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Ο δείκτης αστικής βιοποικιλότητας (City Biodiversity IndexCBI) αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο αυτο-αξιολόγησης που ενθαρρύνει τις πόλεις[43] να παρακολουθούν και να αξιολογούν την πρόοδό τους στη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας. Αποτελείται από 23 δείκτες που αφορούν 3 συνιστώσες: • την ιθαγενή βιοποικιλότητα, • τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που παρέχει η βιοποικιλότητα, και • τις πολιτικές και τη διαχείριση της βιοποικιλότητας 2009).

(CBI,

Στη διαδικασία συλλογής δεδομένων για την αστική βιοποικιλότητα, θα μπορούσαν να συμβάλουν διάφορα ενδιαφερόμενα μέρη όπως πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα αλλά και πολίτες.

Oι πληροφορίες που προσφέρει αυτός ο δείκτης μπορούν να χρησιμοποιηθούν στη διαδικασία λήψεων των αποφάσεων και στα στρατηγικά σχέδια των πόλεων, καθώς επίσης μπορεί να βοηθήσει στη χάραξη πολιτικής και λήψης αποφάσεων για την κατανομή των πόρων και στην ιεράρχηση προτεραιοτήτων των έργων (CBO, 2012) (για παράδειγμα έργων αποκατάστασης). Από την άλλη πλευρά η αποτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών [Εικόνα 47], μπορεί να συμβάλει στη σωστή λήψη αποφάσεων και στον αστικό σχεδιασμό, για παράδειγμα στην ανάπτυξη της υποδομής. Η σωστή αποτίμηση οδηγεί συνήθως στην οικονομικά αποδοτικότερη αλλά και πιο φιλική προς το περιβάλλον λύση.

"Ότι μπορεί να μετρηθεί, μπορεί και να διαχειριστεί."

Peter Drucker

Η πόλη του Cape Town, Νότια Αφρική, υπολόγισε πρόσφατα ότι για κάθε νομισματική μονάδα (ZAR) που ο δήμος δαπανά για το περιβάλλον, τουλάχιστον 8.30 ZAR οικοσυστημικών αγαθών και των υπηρεσιών παράγονται.

Cities and Biodiversity Outlook, 2012

Εικόνα 47: Αποτίμηση οικοσυστημικών υπηρεσιών και φυσικού κεφαλαίου. (Πηγή: Malik et al, 2014)

43. Ήδη πάνω από 50 πόλεις του κόσμου είναι στο στάδιο ελέγχου του δείκτη αυτού και συλλογής δεδομένων.

39

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

Ένα παράδειγμα που δείχνει πως λεπτομερείς πληροφορίες και εκτιμήσεις για το κόστος των οικοσυστημικών υπηρεσιών μπορεί να συμβάλει στις καλύτερες αποφάσεις αστικού σχεδιασμού, αποτελεί η περίπτωση των βάλτων Nakivubo, που βρίσκοντα κοντά στην Campala, πρωτεύουσα της Uganda [Εικόνα 48]. Στην περίπτωση αυτή οι τοπικές αρχές είχαν προτείνει την αποστράγγιση των βάλτων για να ανοίξει ο δρόμος για τη γεωργία. Ωστόσο, όταν μια μελέτη αποκάλυψε ότι αυτό το οικοσύστημα προσέφερε μια πολύτιμη υπηρεσία, φιλτράροντας τα οργανικά απόβλητα και άλλα λύματα που προέρχονται από την Καμπάλα, η πρόταση ακυρώθηκε. Η μελέτη έδειξε ότι η εγκατάσταση καθαρισμού του νερού ικανή να εκτελεί την ίδια υπηρεσία θα κόστιζε αρκετά εκατομμύρια δολάρια US $ για την κατασκευή και 2 εκατομμύρια US $ το χρόνο για να διατηρηθεί. Στην περίπτωση αυτή, η τιμή μετατροπής γης για τη γεωργία θα ξεπερνούσε το κόστος της ικανότητας επεξεργασίας λυμάτων, που προσφέρονταν φυσικά από το οικοσύστημα. Η άμεση επενδύση για τη διατήρηση του υγροβιότοπου αποτέλεσε ένα αποδοτικό μέτρο για να διατηρηθεί υπηρεσία καθαρισμού του νερού, συμβάλοντας παράλληλα στην διατήρηση της βιοποικιλότητας (IUCN Case Studies in Wetland Valuation #7, 2003).

Βέβαια, δεν είναι πάντα εύκολο να αποδωθεί χρηματική αξία σε ένα ολόκληρο οικοσύστημα, λόγω του ότι προσφέρει πολλές υπηρεσίες ταυτόχρονα και δεν μπορούν όλες οι υπηρεσίες να μεταφραστούν σε αριθμούς. Ωστόσο η αποτυχία να ενσωματωθούν τόσο οι χρηματικές όσο και οι μη-χρηματικές αξίες στον αστικό σχεδιασμό, θα έχει ως συνέπεια η συμβατική αγορά και μόνο να υπαγορεύει το τρόπο με τον οποίον κατανέμονται οι πόροι, με κόστος το οποίο μπορεί να μετατοπίζεται σε άλλα μέρη ή στις επόμενες γενεές, υποσκάπτωντας τη βιωσιμότητα των πόλεων και των οικοσυστημάτων. Εικόνα 48: Nakivubo Uganda (Πηγή: IUCN)

40

Swamps,

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

2.5 Βιώσιμος αστικός σχεδιασμός Ο όρος βιωσιμότητα (sustainability) εισάγεται για πρώτη φορά στο προσκήνιο από την Παγκόσμια Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη το 1987 στην αναφορά "Το παγκόσμιο Μέλλον μας", στην οποία η βιώσιμη ανάπτυξη ορίζεται ως: "η ανάπτυξη στην οποία οι ανάγκες του παρόντος και τοπικού πληθυσμού μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς να υποθηκεύεται η ικανότητα να καλύψουν τις ανάγκες τους οι μελλοντικές γενεές" ( Brundtland Report, 1987).

Η βιώσιμη ανάπτυξη λοιπόν θα πρέπει να βασίζεται στη χρήση πόρων που μπορούν να αντικατασταθούν ή να ανανεωθούν, έτσι ώστε να μην εξαντλούνται και να είναι διαθέσιμοι προς χρήση και για τις μελλοντικές γενεές. Συνεπώς και η οικονομική ανάπτυξη είναι βιώσιμη μόνο όταν λαμβάνει υπόψη της τους περιορισμένους πόρους της βιοσφαίρας, που αποτελεί το φυσικό κεφάλαιο.

(Πηγή: Νatural Capital. And Why it Matters, 2014)

Όλες οι κοινωνικό-οικονομικές δομές, όπου λαμβάνει μέρος η οικονομική ανάπτυξη, θεμελιώνονται πάνω στο φυσικό κεφάλαιο [Εικόνα 49]. Όπως αναφέραμε και προηγουμένως το φυσικό κεφάλαιο αποτελείται από τα οικοσυστήματα, από τα οποία οι άνθρωποι αντλούν πόρους και οικοσυστημικές υπηρεσίες απαραίτητες για τη λειτουργία των δομών τους και ταυτόχρονα ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΑ

Κοινωνικο-οικονομικά συστήματα Πόροι & οικοσυστημικές υπηρεσίες

Πολιτική

Συστήμα Ενέργειας

Συστήμα Τροφίμων

Συστήμα Μεταφορών

Αξίες

Τεχνολογία

Επιστήμη

Βιομηχανία

Αγορά Απόβλητα & εκπομπές

Εικόνα 49: Τα οικοσυστήματα αποτελούν το θεμέλιο για τα κοινωνικο-οικονομικά συστήματα παραγωγής και κατανάλωσης.

Πηγή: European Environment Agency

41

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

απορροφούν τις εκπομπές και τα απόβλητα. Ένα υγιές άτομο που περπατά στην εργασία, τρώει στο σπίτι και εξοικονομεί χρήματα δεν συμβάλει στην οικονομία όσο ένα άτομο που καπνίζει, οδηγεί αυτοκίνητο για να εργαστεί και δανείζεται για να καταναλώσει, αυξάνοντας το προσωπικό του χρέος. Αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν "ανάπτυξη" δεν είναι πάντα αυτό που οι άνθρωποι θεωρούν ως "καλό".

(Natural Capital and Why It Matters, 2014)

Ωστόσο η οικονομική ανάπτυξη λειτουργεί σε πολλές περιτώσεις εις βάρος του φυσικού κεφαλαίου, ξεπερνώντας τα όρια της βιοχωρητικότητας της γης (βλ. κεφ 1.3). Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Millenium Ecosystem Assessment, το 60% των οικοσυστημικών υπηρεσιών που αξιολογήθηκαν, έχουν υποβαθμιστεί ή χρησιμοποιούνται με μη-βιώσιμο τρόπο (ΜΑ, 2005). Από την άλλη πευρά το εργαλείο που χρησιμοποιείται συνήθως για να μετρήσει την οικονομκή ανάπτυξη και τη πρόοδο μιας χώρας εκφράζεται κυρίως με το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ), που ορίζεται ως η νομισματική/χρηματική αξία όλων των αγαθών και υπηρεσιών που αγοράζονται και πωλούνται στην επίσημη οικονομία (Malik et al., 2014). Δηλαδή κάτι έχει αξία μόνο όταν αγοράζεται ή πουλιέται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι μη ποσοστικοποιήσιμες υπηρεσίες που προσφέρει το φυσικό κεφάλαιο να μην συνυπολογίζονται και να υποβαθμίζεται η ικανότητά του να συνεχίζει να προσφέρει αυτές τις υπηρεσίες. Το Millenium Ecosystem Assessment μελετώντας μια σειρά από χώρες το 2001 που φαινομενικά είχαν θετικό ρυθμό ανάπτυξης στον "καθαρό" πλούτο (net savings/wealth), όταν συνυπολόγισε την υποβάθμιση των φυσικών πόρων διαπίστωσε ότι στην πραγματικότητα υπήρχε απώλεια πλούτου (UN-Habitat, 2009).

Η κατάσταση και οι προοπτικές του φυσικού κεφαλαίου είναι όμως στην ουσία αυτές που παρέχουν την ένδειξη της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας μιας οικονομίας και κοινωνίας (ΕΕΑ-SOER,2015). Αποτελεί λοιπόν μια πραγματική πρόκληση να συνεκτιμηθεί η αξία του φυσικού κεφαλαίου και όλων των οικοσυστημικών υπηρεσιών που προσφέρει και παράλληλα αποτελεί τη μόνη λύση για να μπορέσει να υπάρξει βιώσιμη ανάπτυξη. Εικόνα 50: Προκλήσεις και ευκαιρίες που προσφέρουν οι πόλεις. (Πηγή: Cities and Biodiversity Outlook, Action and Policy, 2013)

42

Οι πόλεις είναι κοινωνικο-οικονομικές δομές με την πιο έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα και αποτελούν τον κύριο μηχανισμό που υποκινούν την ανάπτυξη, η οποία έχει παγκόσμιο αντίκτυπο και επομένως παίζουν σημαντικό ρόλο στη διασφάλιση

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

της βιωσιμότητας. Όπως αναφέρθηκε, οι πόλεις ήδη αποτελούν το χώρο διαβίωσης για πάνω από μισό πληθυσμό και ο αριθμός αυτός προβλέπεται να αυξηθεί ακόμα περισσότερο. Υπολογίζεται ακόμα ότι το 60% της περιοχής που προβλέπεται να είναι αστική το 2030, δεν έχει χτιστεί ακόμα Εικόνα 50 (CBO, 2012). Αυτό σημαίνει ότι η αστική επέκταση θα απαιτήσει τη δημιουργία νέων υποδομών και ταυτόχρονα θα θέσει ακόμα περισσότερες πιέσεις τόσο στο τοπικό περιβάλλον όσο και στο παγκόσμιο φυσικό κεφάλαιο. Συνεπώς η πρόκληση της πόλης είναι να διαχειριστούν αποτελεσματικά δύο κύρια θέματα το φυσικό περιβάλλον και το ανθρώπινο περιβάλλον, όπου η ανάπτυξη του ανθρώπινου περιβάλλοντος που είναι και ο κύριος ρόλος της πόλης, θα πρέπει να διασφαλίσει την ποιότητα του φυσικού περιβάλλοντος που του προσφέρει τα απαραίτητα αγαθά και υπηρεσίες για να είναι δυνατή αυτή η ανάπτυξη. Δηλαδή ο αστικός σχεδιασμός θα πρέπει να ενσωματώσει στην ατζέντα του, δυο επιμέρους ατζέντες: την "πράσινη ατζέντα" και την "καφέ ατζέντα" [Πίνακας 2].

Εικόνα 51: "Παγκόσμια Έκθεση Ανθρώπινων Οικισμών 2009. Σχεδιάζοντας Βιώσιμες Πόλεις", UN-Habitat

Πίνακας 2: Χαρακτηριστικά της πράσινης και της καφέ ατζέντας στο αστικό περιβάλλον. (Πηγή: "Παγκόσμια Έκθεση Ανθρώπινων Οικισμών 2009. Σχεδιάζοντας Βιώσιμες Πόλεις", UN-Habitat)

Σύμφωνα με την "Παγκόσμια Έκθεση Ανθρώπινων Οικισμών 2009. Σχεδιάζοντας Βιώσιμες Πόλεις" η πράσινη αζέντα αφορά τα φυσικά συστήματα των τοπικών και παγκόσμιων οικοσυστήματων, τα οποία χρησιμοποιούνται από τις πόλεις και άλλους οικισμούς ως οικοσυστημικές υπηρεσίες, όπως η παροχή νερού, η διασπορά των αποβλήτων, ο καθαρός αέρας, η ρύθμιση 43

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

κλίματος, τα τρόφιμα και οι φυτικές ίνες. Οι υπηρεσίες αυτές στις περισσότερες περιοχές της γης σύμφωνα με έρευνες δείχνουν να είναι ήδη σε ύφεση (ΜΑ, 2005). Από την άλλη πλευρά η καφέ ατζέντα βασίζεται στη διαχείριση του μεταβολισμού της πόλης. Όλες οι πόλεις για να λειτουργήσουν καταναλώνουν γη και πόρους, όπως ενέργεια, νερό και πρώτες ύλες, που χρησιμοποιούν για τα κτίρια και τις μεταφορές. Ο μεταβολισμός λοιπόν αποτελεί τη διαδικασία που καθιστά τη πόλη σε λειτουργία, όπου οι πόροι μετατρέπονται σε απόβλητα. Η διαδικασία αυτή πάντα συνοδευόταν από αυξημένο οικολογικό αποτύπωμα στις πόλεις. Με άλλα λόγια, η καφέ ατζέντα πάντα είχε την τάση να καταναλώνει και να κυριαχεί την πράσινη ατζέντα. Καθώς αυτό δεν είναι πλέον εφικτό (ή τουλάχιστον όχι για πολύ ακόμα), οι πόλεις θα πρέπει να μειώσουν την επίδρασή τους στο φυσικό περιβάλλον σε τοπικό αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, εξασφαλίζοντας ότι τα τοπικά οικοσυστήματα δεν υποβαθμίζονται και ότι το παγκόσμιο οικοσύστημα δεν θα υποστεί ανεπανόρθωτη βλάβη από την κλιματική αλλαγή. Αναγνωρίζοντας λοιπόν τα όρια των οικοσυστημάτων και τη φέρουσα ικανότητα της φύσης, η πόλη θα πρέπει να βελτιστοποιήσει το μεταβολιμό της και να στραφεί από το γραμμικό μεταβολισμό [Εικόνα 52] στον κυκλικό.

Εικόνα 52: Το μοντέλο του γραμμικού μεταβολισμού της πόλης. (Η πόλη καταναλώνει και μολύνει σε υψηλά ποσοστά) (Πηγή: Rogers R., 1997, Cities for a small planet)

(Πηγή: http://www.exelisvis.com/)

44

Το μοντέλο του κυκλικού μεταβολισμού [Εικόνα 53] διασφαλίζει την ελαχιστοποίηση των εισροών των μη ανανεώσιμων

Α στική Βιοποικιλότητα + Σημασία και Οφελη της για την Πόλη

πόρων, τη στροφή προς ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, τη βελτιστοποίηση των μεταφορών, την ελαχιστοποίηση της κατανάλωσης ενέργειας και των εκπομπών, και την μεγιστοποίηση της ανακύκλωσης. Ένα άλλον σημαντικό ζήτημα που θα πρέπει να ενωματωθεί στον αστικό σχεδιασμό είναι η αποτελεσματική διαχείριση γης (περιορισμός αστικής εξάπλωσης, ενσωμάτωση πράσινης υποδομής).

Εικόνα 53: Το μοντέλο του κυκλικού μεταβολισμού της πόλης. (Η πόλη ελαχιστοποιεί τις εισροές και μεγιστοποιεί την ανακύκλωση) (Πηγή: Rogers R., 1997, Cities for a small planet)

Συνεπώς, για να διασφαλιστεί η βιώσιμη αστική ανάπτυξη θα πρέπει να ενσωματωθούν στον αστικό σχεδιασμό η πράσινη και η καφέ ατζέντα, δημιουργώντας θετικές συνέργειες, έτσι ώστε παράλληλα με τη βελτίωση του ανθρώπινου περιβάλλοντος να μειωθεί το οικολογικό αποτύπωμα και να ενισχυθεί το φυσικό περιβάλλον της πόλης. Προς αυτή την κατεύθυνση στρέφεται μια σημαντική στρατηγική της πράσινης ατζέντας που είναι η πράσινη υποδομή, η οποία ταυτόχρονα αποτελεί μέρος της λύσης για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και υγιών οικοσυστημάτων.

(Πηγή: http://www.debatingeurope.eu/)

45

3.

Θεωρητικο Π λαισιο + Εργαλεια Δ ιατηρησησ και Ενισχυσησ Βιοποικιλοτητασ / Προοπτικεσ προσ ενα Βιωσιμο Μ ελλον

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

3.1 Οικολογία Τοπίου. Το αστικό τοπίο ως υποδομή για τη βιολογική διατήρηση & προστασία Η επιστήμη αρχίζει να αναγωρίζει τις αστικές περιοχές ως πολύπλοκα οικοσυστήματα (Grimm et al. 2000; Cadenasso et al. 2008), τα οποία είναι δυναμικά, καθώς εξελίσσονται στο χώρο και στο χρόνο. Το τοπίο της πόλης είναι συνήθως αρκετά ετερογενές. Η χωρική αυτή ετερογένεια οφείλεται στη διαμόρφωση της πόλης σε διάφορες ιστορικές φάσεις, οι οποίες αφήνουν διαφόρων ειδών ίχνη-απομεινάρια στο αστικό τοπίο, σε διαφορετικά επίπεδα [Εικόνα 54]. Έτσι μπορούμε να διακρίνουμε σε μια πόλη πολλών ειδών θραύσματα (κατατμήματα), όπως αρχαιολογικά, φυσικά και απομεινάρια από τη βιομηχανική περίοδο που συνήθως δεν είναι ενεργά πλέον στις πόλεις.

Εικόνα 54: Δυναμικό αστικό σύστημα (Πηγή TRENDS in Ecology & Evolution)

Αυτό το μωσαϊκό από διαφορετικούς οικο-τόπους/ κατατμήματα μπορεί να μελετηθεί χρησιμοποιώντας την Οικολογία Τοπίου ως θεωρητικό πλαίσιο. Η Οικολογία Τοπίου εστιάζει στις σχέσεις μεταξύ των διεργασιών του αστικού τοπίου και των οικολογικών / κοινωνικοοικονομικών διεργασιών σε διαφορετικές χωρικές αλλά και χρονικές κλίμακες [Εικόνα 55] και μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορούν να διαμορφωθούν εργαλεία επανασχεδιασμού του αστικού τοπίου, ώστε να προστατευτεί και να ενισχυθεί η βιοποικιλότητα και κατά συνέπεια η βιωσιμότητα των πόλεων.

Εικόνα 55: Οικολογία Τοπίου Οικολογικός ιστός τοπίου σε διαφορετικές κλίμακες (χωρικές & χρονικές) (Πηγή: Ingegnoli, 2011)

47

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

3.2 Η πόλη από οικολογική άποψη Από οικολογική άποψη, η πόλη είναι ένα μωσαϊκό τοπίων. Το μωσαϊκό τοπίων, σύμφωνα με τους Forman και Godron συνίσταται από το τοπιακό υπόβαθρο (matrix), τα κατατμήματα (patches) και τους διαδρόμους-συνδέσεις (corridors) ( Forman and Godron 1984, Turner et al 1987). Η διάταξη των στοιχείων αυτών επηρεάζει άμεσα τη χωρική διαμόρφωση και τις ροές[44] μέσα σε ένα τοπίο. Εικόνα 56: Μωσαϊκό τοπίων, που συνίσταται από το τοπιακό υπόβαθρο (matrix), τα κατατμήματα (patches) και τους διαδρόμους-συνδέσεις (corridors).

Μέσα σε ένα αστικό τοπίο το τοπιακό υπόβαθρο[45] αντιπροσωπεύει γενικά την ανάπτυξη. Είναι η υποδομή που κατασκευάζεται για να εξυπηρετήσει τις κοινωνικο-οικονομικές δομές. Το τοπιακό υπόβαθρο περιλαμβάνει διαφορετικούς τύπυς κάλυψης γης, το εύρος των οποίων κυμαίνεται από τελείως χτισμένο περιβάλλον μέχρι ημι-φυσικά τοπία. Μέσα σε αυτό το τοπιακό υπόβαθρο είναι ενσωματωμένα τα διάφορα κατατμήματα φυσικών στοιχείων, που αποτελούν οικότοπους για αστική βιοποικιλότητα (βλ. κεφ 2.2). Σε αυτά τα κατατμήματα συγκαταλέγονται οι διάφοροι χώροι πρασίνου μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας. Σημαντικές φυσικές συνδέσεις-διαδρόμους μέσα σε μια πόλη αποτελούν τα ποτάμια και τα ρέματα. Επίσης, οι πόλεις εντάσσονται σε ένα ευρύτερο τοπίο, το περιβάλλον πλαίσιο τοπίου (landscape context), με το οποίο αλληλεπιδρούν[46]. Το περιβάλλον πλαίσιο τοπίου αποτελείται κι αυτό από μωσαϊκά τοπίων. Συνεπώς διέπεται από τις ίδιες αρχές, αλλά σε διαφορετική κλίμακα. Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο η κύρια στρατηγική 44. ροές υλικών, ζώων, ενέργειας και νερού 45. Μέσα στη βιβλιογραφία της οικολογίας τοπίου, το τοπιακό υπόβαθρο (matrix) ορίζεται ως μη-οικότοπος και/ή ως μέρος τοπίου μέσα στο οποίο τα κατατμήματα ενδιαιτημάτων (habitat patches) και οι διάδρομοι (corridors) είναι ενσωματωμένα (Meiklejohn et al). Ωστόσο το τοπιακό υπόβαθρο μπορεί και συνήθως είναι ένα αρκετά ετερογενές τοπίο, που περιλαμβάνει πολλούς διαφορετικούς τύπους κάλυψης γς. Έτσι για να είμαστε πιο ακριβείς, μπορούμε να ορίσουμε το τοπιακό υπόβαθρο της πόλης ως τη συνιστώσα του τοπίου, της οποίας η αρχική κατάσταση έχει τροποποιηθεί από την ανθρώπινη χρήση γης, και περιλαμβάνει φάσμα από τοπία όπου κυριαρχεί το ανθρώπινο στοιχείο και ημι-φυσικά τοπία, μέσα στο οποίο τα κατατμήματα και οι διάδρομοι είναι ενσωματωμένοι.

46. Οι πόλεις είναι όπως και τα οικοσυστήματα, ανοιχτά συστήματα

48

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

για τη διατήρηση και ενίσχυση της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών στο αστικό πεδίο, αλλά και στο ευρύτερο τοπίο, είναι η πράσινη υποδομή. Για να υλοποιηθεί αυτή θα πρέπει μέσα στο αστικό τοπίο, αλλά και στο περιβάλλον πλαίσιο τοπίου να ενισχυθεί η συνδεσιμότητα μεταξύ των κατατμημάτων φυσικών στοιχείων, έτσι ώστε να αποτελέσουν ένα οικολογικό δίκτυο.

3.3 Συνδεσιμότητα Τοπίου Όπως έχει αναφερθεί μια μεγάλη απειλή για τη βιοποικιλότητα και μια από τις κύριες αιτίες για την απώλειά της αποτελεί η κατάτμηση των ενδιαιτημάτων και των φυσικών συστημάτων. Συνεπώς μια σημαντική στρατηγική για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας αποτελεί η σύνδεση των φυσικών οικοτόπων (προστατευόμενων ή μη). Αυτή την προοπτική έρχεται να υποστηρίξει θεωρητικά μια από τις από τις βασικές αρχές της Οικολογίας Τοπίου, που είναι η έννοια της συνδεσιμότητας του τοπίου (landscape connectivity). Το βασικό εργαλείο για να επιτευχθεί η συνδεσιμότητα στα διασπασμένα τοπία είναι ο οικο-διάδρομος

Εικόνα 57: Κατάτμηση τοπίου (Πηγή: S. W. Powles, 2012 Living Landscape: Connectivity)

(habitat corridor).

Συνδεσιμότητα τοπίου Η συνδεσιμότητα τοπίου μπορεί να διασπαστεί σε δύο έννοιες: τη δομική συνδεσιμότητα (structural connectivity) και τη λειτουργική συνδεσιμότητα (functional connectivity). Δομική συνδεσιμότητα → αναφέρεται στη φυσική σχέση μεταξύ των στοιχείων του τοπίου. Λειτουργική συνδεσιμότητα → περιγράφει το βαθμό στον οποίο το τοπίο στην πραγματικότητα διευκολύνει ή εμποδίζει την κίνηση των οργανισμών και την ανάπτυξη των οικολογικών διαδικασιών.[47]

“Η Συνδεσιμότητα τοπίου είναι τόσο ποικίλη όσο και οι οργανισμοί που ζούν μεσα σε αυτό.”

D. Rudnick (Rudnick et al., 2012)

47. Meiklejohn, K., Ament, R., & Tabor, G. Habitat Corridors & Landscape Connectivity: Clarifying the Terminology. Center for Large Landscape Coservation (www.climateconservation.org).

49

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

“Η συνδεσιμότητα δεν είναι πάντα μια ευθεία πράσινη γραμμή που μπορείς να αναγνωρίσεις από το αεροπλάνο. Συνδέσεις μπορεί να είναι υπόγειες διαβάσεις ή πιο πολύπλοκες προεκτάσεις ενδιαιτημάτων, που μοιάζουν πεερισσότερο με δίκτυο παρά με πράσινη ζώνη."

S. Ryan (οικολόγος του State University of New York στη Syracuse)

Εικόνα 58: Συνδεσιμότητα που επιτυχάνεται με γραμμικό οικοδιάδρομο και με διάδρομο σε μορφή ενδιάμεσων κατατμημάτων (stepping stones). (Πηγή: http://content.yardmap.org/)

50

Δηλαδή, η λειτουργική συνδεσιμότητα είναι προιόν τόσο της δομής του τοπίου όσο και της ανταπόκρισης των οργανισμών και των διαδικασιών στη δομή αυτή. Έτσι, η λειτουργική δομή εστιάζει και στα είδη και στη δομή. Είναι σημαντικό να γίνει αυτή η διαφοροποίηση διότι η δομική συνδεσιμότητα δεν συνεπάγεται απαραίτητα και τη λειτουργική συνδεσιμότητα. Παίζει λοιπόν σημαντικό ρόλο η ποιότητα της δομής του συνδετικού στοιχείου του τοπίου. Οικο-διάδρομος Οι πρώτοι ορισμοί του οικο-διάδρομου προσέγγιζαν την έννοια με την κυριολεκτική της σημασία, περιγράφοντάς τους ως γραμμικές, στενές λωρίδες γης. Ωστόσο η κύρια ιδιότητα του οικο-διαδρόμου είναι να διευκολύνει την κίνηση, η οποία μπορεί να συμβεί σε διαφορετικά χωρικά πρότυπα και διαδικασίες, καθώς και σε διαφορετικές κλίμακες, ανάλογα με τα είδη ή τις οικολογικές διαδικασίες που εστιάζει κανείς. Συνεπώς μπορεί να εκφραστεί χωρικά τόσο με γραμμικό συνεχές στοιχείο, όσο και με τη μορφή μικρότερων κατατμημάτων από ενδιαιτήματα, τα οποία λειτουργούν ως ενδιάμεσοι σταθμοί (stepping stones) ανάμεσα σε μεγαλύτερα κατατμήματα/ οικοτόπους [Εικόνα 58]. Τα φυσικά στοιχεία, όπως τα ποτάμια και τα ρέματα αποτελούν ιδιαίτερα σημαντικούς οικο-διαδρόμους.

3.4 Οικολογικό Δίκτυο - Στρατηγική διατήρησης βιοποικιλότητας σε διαφορετικές χωρικές κλίμακες Το πλαίσιο που ενσωματώνει μέσα του τις βασικές αρχές της Οικολογίας Τοπίου είναι το Οικολογικό Δίκτυο. Με βάση την επιστήμη της Διατήρησης το οικολογικό δίκτυο, αναγνωρίζει τις συνδέσεις μεταξύ των φυσικών περιοχών και το περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται. Δηλαδή αναγνωρίζει τη φύση ως σύστημα. Αποτελεί έτσι την κύρια στρατηγική για την προστασία της βιοποικιλότητας και των οικολογικών λειτουργιών, τη διατήρηση βιώσιμων οικοσυστημάτων και την υποστήριξη της προσαρμογής των ειδών στην κλιματική αλλαγή.

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

Τι είναι όμως ένα οικολογικό δίκτυο; Σύμφωνα με τον Bennett (2004), το οικολογικό δίκτυο ορίζεται ώς "ένα συνεκτικό σύστημα από φυσικά ή ημι-φυσικά στοιχεία του τοπίου που συνθέτονται και διαχειρίζονται με στόχο τη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικολογικών λειτουργιών σαν μέσο της διατήρησης της βιοποικιλότητας και ταυτόχρονα προσφέροντας τις κατάλληλες ευκαιρίες για βιώσιμη χρήση των φυσικών πόρων"[48]. Η έννοια του οικολογικού δικτύου, λοιπόν, ενσωματώνει μέσα του τα παρακάτω στοιχεία - κλειδιά: • Τη συνδεσιμότητα τοπίου, που επιτυγχάνεται τόσο με τις περιοχές διατήρησης, όσο και με άλλους τύπους φυσικών κατατμημάτων και με τους οικο-διαδρόμους.

• Τη διαπερατότητα σε κλίμακα τοπίου, που επιτυγχάνεται τόσο μεσα από τη δημιουργία μεταβατικών ζωνών (buffer zones) γύρω από τις προστατευόμενες περιοχές όσο και με τη βιώσιμη χρήση του τοπιακού υποβάθρου.

• Την αρμονική σύζευξη των ανθρώπινων πολιτιστικών και/ή κοινωνικοοικονομικών παραγόντων με τις ανάγκες της άγριας ζωής.

Εικόνα 59: Οικολογικό Δίκτυο (Πηγή: : Ecological Society of America)

To οικολογικό δίκτυο, όπως είδαμε αποτελεί κύριο χαρακτηριστικό της πράσινης υποδομής, και μπορεί να υλοποιηθεί τόσο στην κλίμακα της πόλης [Εικόνα 60], όσο και σε άλλες χωρικές κλίμακες, μικρότερες ή και μεγαλύτερες. Mπορεί να ξεκινήσει από το επίπεδο της γειτονιάς και να φτάσει σε επίπεδο μιας ολόκληρης ηπείρου [Εικόνα 62, επόμενη σελίδα]. Εικόνα 61: Οικολογικό δίκτυο σε επίπεδο γειτονιάς, όπου οι αυλές των κατοικιών αποτελούν ενδιάμεσους σταθμούς ενδιατήματα, μεταξύ μεγαλύτερων χώρων πρασίνου (πάρκο ή άλλη φυσική περιοχή). (Πηγή: content.yardmap. org/learn/habitatconnectivity-2/)

48. Meiklejohn et al., www.climateconservation.org

Εικόνα 60: Grünes Netz plan (Σχέδιο Πράσινου Δικτύου)— Πόλη του Graz, Αυστρία. (Πηγή: Cities Alive, 2014)

51

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

52

ΘεωρητικοΠ λαισιο+ΕργαλειαΔ ιατηρησησκαιΕνισχυσησΒιοποικιλοτητασ/ΠροοπτικεσπροσεναΒιωσιμοΜ ελλον

3.5 Οικολογία Τοπίου και Αστικός Σχεδιασμός Καθώς μέσα στην πόλη συνήθως η ανθρώπινη υποδομή απομονώνει τα διάφορα κατατμήματα φυσικών στοιχείων, για να επιτευχθεί η συνδεσιμότητα μεταξύ αυτών θα πρέπει να ενεργοποιηθούν νέοι τόποι και να δημιουργηθούν νέα λειτουργικά οικοσυστήματα[49]. Μέσα στο αστικό πεδίο υπάρχουν πολλά εν-δυνάμει τοπία που προσφέρονται για να ενισχυθεί η πράσινη υποδομή. Αυτά είναι:

Εικόνα 62: Το οικολογικό δίκτυο μπορεί να εφαρμοστεί σε οποιοδήποτε κλίμακα (από κλίμακα ολόκληρης ηπείρου μέχρι την κλιμακα της γειτονιάς) (Πηγή: Pearsell, 2009)

• οι υπολειμματικοί τόποι, στους οποίους όπως αναφέρθηκε συγκαταλέγονται εγκαταλελειμμένοι βιομηχανικοί τόποι, παρατημένοι κήποι, χέρσες εκτάσεις και απομεινάρια από λιγότερο τροποποιημένους ενδογενείς τύπους βλάστησης.

• η χτισμένη υποδομή μπορεί να αποτελέσει το υπόβαθρο για να δημιουργηθούν νέα ενδιαιτήματα (π.χ. πράσινες οροφές και τοίχοι) • η χτισμένη υποδομή μπορεί ακόμα και να αφαιρεθεί για να αποκαλυφθεί και να αποκατασταθεί ένα φυσικό οικοσύστημα (π.χ. ρέμα) ή για να γίνει πιο διαπερατό ένα τοπίο και να ενισχυθεί με βλάστηση (π.χ. παρόδια φύτευση). Ο αστικός σχεδιασμός θα πρέπει να ενσωματώσει τα τοπία αυτά σε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο σε πολλαπλές κλίμακες, εξισορροπώντας τις ανθρώπινες ανάγκες και την υγεία των οικοσυστημάτων, έτσι ώστε να διασφαλιστεί ένα βιώσιμο μέλλον, τόσο για τις πόλεις όσο και για τα ευρύτερα οικοσυστηματα.

49. οι οποίοι ταυτόχρονα θα παράγουν οικοσυστημικές υπηρεσίες και θα ενισχύσουν την ανθρώπινη ευημερία

Εικόνα 63: (απένατι σελίδα) La Rambla, Βαρκελώνη Ο πεζόδρομος είναι φυτεμένος με δέντρα που έχουν πυκνή κόμη και δημιουργός ένας πράσινο οικοδιάδρομο μέσα στο κέντρο της πόλης.

53

4.

Π αραδειγματα Α στικησ Ενεργοποιησησ Φυσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

4.1 Οικο-διάδρομοι: χωρική έκφραση και υλοποίησή τους μέσα στον αστικό χώρο Όπως είδαμε ο οικο-διάδρομος αποτελεί το κύριο εργαλείο για να επιτευχθεί η συνδεσιμότητα στα ετερογενή διασπασμένα τοπία όπως είναι οι πόλεις, και για να δημιουργηθεί ένα οικολογικό δίκτυο από τα φυσικά κατατμήματα που βρίσκονται πάνω σε αυτό το ετερογενές τοπιακό υπόβαθρο. Συνεπώς ο οικο-διάδρομος αποτελεί τη βασική συνιστώσα διαμόρφωσης της πράσινης υποδομής μέσα το αστικό τοπιακό υπόβαθρο. Παρακάτω θα δούμε τρία παραδείγματα υλοποίησης του οικο-διαδρόμου μέσα στον αστικό χώρο, που διαφέρουν στη χωρική τους έκφραση, την κλίμακα αλλά και στον τρόπο υλοποίησής με διαφορετικό συνδυασμό ενδιαφερόμενων μερών.

Homegrown National Park - Toronto Το "Homegrown National Park"[50] είναι ένα πιλοτικό πρόγραμμα που ξεκίνησε με πρωτοβουλία ενός μη κερδοσκοπικού ιδρύματος (David Suzuki Foundation), με σκοπό να κινητοποιήσει την κοινότητα να δημιουργήσει έναν πράσινο οικο-διάδρομο στην καρδιά της μητρόπολης του Τορόντο. Ο οικο-διάδρομος αυτός είναι ένα δυναμικό στοιχείο μέσα στην πόλη του Τορόντο, που αναπτύσσεται χωροχρονικά πάνω στο ίχνος ενός απο τους πιο ιστορικούς χαμένους ποταμούς της πόλης το "Garrison Creek", συνδέοντας τα υφιστάμενα πάρκα [Εικόνα 64]. Κατασκευαστές του αποτελούν οι ίδιοι οι κάτοικοι της πόλης.

Εικόνα 64: Ίχνος του ποταμού Garrison Creek και τα υφιστάμενα πάρκα. (Πηγή: https://nowtoronto.com)

Μέσα από την συνεργασία με 14 κοινοτικές οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στην περιοχή, διαγωνισμούς [51] [Εικόνα 65], 50. Η ιδέα του "Homegrown National Park" προτάθηκε από τους συγγραφείς D. Tallamy και R. Louv. Προώθησαν τη συρραφή ενός ευρύ μωσαϊκού από χώρους πρασίνου (που περιλαμβάνουν τις ιδιωτικές αυλές), με σκοπό να δημιουργηθεί ένας ζωντανός διάδρομος για τις πεταλούδες, πουλιά και τις μέλισσες. Τελικά, αυτό το συνδεδεμένο μονοπάτι για τους επικονιαστές θα γινόταν ένας φυσικός χώρος που θα μπορούσε να ανταγωνιστεί τα παραδοσιακά εθνικά πάρκα.

51. καλώντας επιφανείς αρχιτέκτονες και αρχιτέκτονες τοπίου - και τα μέλη του κοινού σε ανοικτή πρόσκληση - να καταθέσουν τις ιδέες τους για χαμηλού κόστους

Εικόνα 65: Αφίσα για το διαγωνισμό πράσινων σχεδιαστικών λύσεων χαμηλού κόστους. (Πηγή: David Suzuki Foundation)

55

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

56

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

τη δημιουργία ενός δικτύου εθελοντών[52], και μέσα από δρώμενα ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των ντόπιων κατοίκων [Εικόνα 68], το εγχείρημα αυτό άρχισε να ενισχύει, να αποκαθιστά και να αυξάνει τους πράσινους χώρους κατά μήκος του διαδρόμου, συνδέοντας τα υφιστάμενα πάρκα. Χώροι όπως σχολεία, αυλές κατοικιών, οροφές, πεζοδρόμια, αλλά και μέρη στα υφιστάμενα πάρκα, διαμορφώνονται με ιθαγενή βλάστηση και γίνονται μκρο-ενδιατήματα για την ιθαγενή πανίδα[53]. Ο οικο-διάδρομος αυτός διαμορφώνεται με μικρο-επεμβάσεις στο αστικό τοπίο και εκφράζεται με τη μορφή μικρότερων ενδιαιτημάτων πάνω σε ένα γραμμικό ίχνος (stepping stones) και συνδέει τους υφιστάμενους πράσινους χώρους, ενισχύοντας τη λειτουργικότητά τους ως σύνολο και μεγιστοποιώντας τις οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρουν [Εικόνα 66]. Το ενδιαφέρον σε αυτό το εγχείρημα είναι η ενεργοποίηση ομάδων και κατοίκων για τη διεκδίκιση περισσότερων πράσινων χώρων αλλά και η δυναμικότητα που μπορούν να αποκτήσουν οι συντονισμένες συλλογικές δράσεις σε τοπικό επίπεδο [Εικόνα 67]. Η πρωτοβουλία αυτή πέρα από το ότι επανασυνδέει τους ανθρώπους με τη φύση μέσα στις αστικές διαμορφώσεις, καλλιεργεί τη νοοτροπία ότι οι ίδιοι οι κάτοικοι πρέπει να είναι δημιουργοί και προστάτες της φύσης και της βιοποικιλότητας μέσα στην πόλη.

High Line - New York Το High Line είναι ένα υπερυψωμένο πάρκο, που διαμορφώνεται από έναν πράσινο γραμμικό διάδρομο μήκους 1.6 χλμ. σε ένα άλλο επίπεδο της πόλης, αφιερωμένο στους κατοίκους αλλά και φιλικό προς την άγρια ζωή. και εύκολες στην εφαρμογή πράσινες σχεδιαστικές λύσεις για αυλές, πεζοδρόμια, εμπορικά ακίνητα και σχολικές αυλές (Home grown Design Challenge, https:// homegrown.projexity.com, accessed 21.01.2016)) 52. Το ίδρυμα David Suzuki στρατολόγησε και εκπαίδευσε 21 εθελοντές Park Rangers της γειτονιάς που ενημέρωναν για την πρωτοβουλία αυτή αλλά και είχαν τη δυνατότητα να ξεκινήσουν και δικές τους καινούργιες πρωτοβουλίες.

Εικόνα 66: Χώροι μικροεπεμβάσεων και οικοσυστημικές υπηρεσίες που προσφέρουν. (Πηγή: www.emi-sato.com/images/ works/David%20Suzuki_posterB.jpg)

Εικόνα 67: H ανταπόκριση των πολιτών στο κάλεσμα της εκστρατείας του David Suzuki Foundation να φυτεύσουν φυτά (milkweed) που προσελκύουν ένα συγκεκριμένο ιθαγενές είδος πεταλούδας (monarch butterfly), του οποίου ο πληθυσμός έχει μειωθεί. (Πηγή: https://res.cloudinary.com/ projexity)

Εικόνα 68: (απέναντι) πρόσκληση σε δρώμενο που έχει ως θέμα την ενημέρωση των κατοίκων για το ρόλο των επικονιαστών (μέλισσες, πεταλούδες, πουλιά). (Πηγή: http://artsunfold.com/projects/)

53. μέλισσες, πεταλούδες, πτηνά, καιδιάφορα αρθρόποδα

57

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

58

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

Ο οικο-διάδρομος αυτός δημιουργήθηκε πάνω στην υπερυψωμένη υποδομή παλαιού σιδηροδρόμου [Εικόνα 69], η οποία ήταν ανενεργή από το 1980. Η διαδικασία της διατήρησης αυτής της υποδομής[54] και επανάχρησης ως αστικό δημόσιο χώρο, υποκινήθηκε από το σύλλογο " Friends of the High Line", που ιδρύθηκε το 1999 από τους κατοίκους της γειτονιάς High Line[55]. Η κατασκευή συγχρηματοδοτήθηκε από τον κρατικό μηχανισμό (μεγαλύτερο μέρος) και από το σύλλογο. Ο μη-κερδοσκοπικός αυτός σύλλογος είναι υπεύθυνος και για τη διαχείριση του πάρκου αυτού, σε συνεργασία με το Τμήμα Πάρκων & Ψυχαγωγίας της Νέας Υόρκης. Εκτός από το ότι συγκεντρώνει (από ιδιωτικά κεφάλαια) το 90% του ετήσιου προϋπολογισμού λειτουργίας του πάρκου, έχει διαμορφώσει ένα δίκτυο εθελοντών που στηρίζουν τη διατήρηση του πάρκου με έναν βιώσιμο τρόπο.

Εικόνα 69: Το High Line κατά τη λειτουργία του ως σιδηρόδρομος (1934-1980). (Πηγή: http://aussienewyorker. blogspot.gr/2010/08/)

Cheonggyecheon - Seoul, South Korea Η αποκατάσταση της κοίτης του ποταμού Cheonggyecheon, που ήταν καλυμμένη από αυτοκινητόδρομο ταχείας κυκλοφορίας αποτελεί το πιο διάσημο παράδειγμα καλυμμένου χειμάρρου που "ξαναείδε το φως της ημέρας". Το έργο αυτό πραγματοποιήθηκε από τη τοπική κυβέρνηση και σηματοδοτεί μια ευρύτερη στροφή του αστικού σχεδιασμού από ένα καθαρά ποσοτικό μοντέλο που αφορά κυρίως την ανάπτυξη, σε ένα πιο ποιοτικό και πολυλειτουργικό μοντέλο που ενσωματώνει την ποιότητα ζωής και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα σε στρατηγικές για οικονομική ανάπτυξη.

Εικόνα 70: Σχεδιασμός της φύτευσης στο Ηigh Line. Γίνεται με έμφαση στο φυσικό χαρακτήρα, εμπνευσμένα από το αυτοφυή τοπίο που είχε δημιουργηθεί κατά τα 25 χρόνια που έμεινε ανενεργή η υποδομή. Πολλά από τα ιθαγενή φυτά αλλά και φυτά που προσελκύουν την άγρια ζωή ενσωματώθηκαν στο σχεδιασμό, ενισχύοντας την τοπική βιοποικιλότητα. (Πηγή: http://www.boomsbeat.com/)

Τα οφέλη που προσέφερε ο αποκατεστημένος γραμμικός πράσινος οικο-διάδρομος είναι τόσο περιβαλλοντικά, όσο και κοινωνικο-οικονομικά. Μερικά από αυτά είναι:

- προστασία από τις πλημμύρες, - αύξηση της βιοποικιλότητας κατά 639%, - μείωση του φαινομένου της αστικής θερμικής νησίδας, με θερμοκρασίες κατά μήκος του ποταμού να είναι 3.3 με 5.9° C μικρότερες από ότι οι παράλληλοι δρόμοι 4 με 7 οικοδομικά

54. η ιστορική αυτή κατασκευή ήταν υπό την απειλή της κατεδάφισης.

55. Official Website of the New York City Department of Parks & Recreation

Εικόνα 71: High Line από ψηλά. (Πηγή: http://www.boomsbeat.com/) Εικόνα 72: (απέναντι) Ηigh Line (Πηγή: http://www.boomsbeat.com/)

59

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

60

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

τετράγωνα πιο μακριά[56], - μείωση ατμοσφαιρικής ρύπανσης που οφείλεται σε μικρο-σωματίδια κατά 35% με άμεσα οφέλη στην υγεία των κατοίκων[57], - συμβολή στην αύξηση χρήσης δημόσιων μεταφορικών μέσων[58] - και προσέλκυση ενός μεγάλου αριθμού επισκεπτών[59], που συνεισφέρουν τόσο στην τοπική οικονομία της περιοχής όσο και στην ευρύτερη οικονομία της πόλης[60].

Τα τρία παραδείγματα, λοιπόν απεικονίζουν: • διαφορετικούς τρόπους χωρικής διαμόρφωσης του οικοδιαδρόμου μέσα στον αστικό χώρο (με ενδιάμεσα ενδιαιτήματα στην 1η περίπτωση, και με γραμμική έκφραση στις άλλες δύο),

• διαφορετικούς βαθμούς εμπλοκής των πολιτών στην υλοποίηση (στη 1η περίπτωση: το εγχείρημα στηρίχτηκε σε μεγάλο βαθμό στη συμμετοχή των πολιτών· στη 2η: υπήρξε συνεργασία πολιτείας και μκο στην υλοποίηση, ενώ τη λειτουργία και διαχείρισή του έχει αναλάβει στο μεγαλύτερο μέρος ο μκο, ο οποίος έχει αναπτύξει δίκτυο εθελοντών· στην 3η: το έργο υλοποιήθηκε αποκλειστικά από την πολιτεία, με πολλαπλά οφέλη ωστόσο προς την κοινωνία και την οικονομία),

• διαφορετικές κλίμακες και δυναμικότητες (στην 1η περίπτωση γίνονται επεμβάσεις μικρής κλίμακας, οι οποίες όμως συντονισμένες μπορούν να αποκτήσουν μεγάλη έκταση και δυναμικότητα στο χρόνο, ενώ οι άλλες δύο αν και εξαρχής οριοθετημένες χωρικά, αποτελούν σημαντικές χειρο-

Εικόνα 73: O ποταμός καλυμμένος με αυτοκινητόδρομο ταχείας κυκλοφορίας (πάνω) και μετά την οικολογική αποκατάσταση (κάτω). (Πηγή: http://blogs.worldbank.org)

νομίες καθώς διατρέχουν την πόλη και έχουν μεγάλη δυναμικότητα σε επίπεδο κοινωνικό.

Σε όλες τις περιπτώσεις βέβαια τα οφέλη είναι πολλαπλά τόσο για τους κατοίκους της πόλης όσο και για τη βιοποικιλότητα.

56. Αυτό οφείλεται στην αφαίρεση της τσιμεντοποιημένης οδού ταχείας κυκλοφορίας, τη μείωση των δρομολογίων των αυτοκινήτων στην περιοχή εκείνη, τη δροσιστική επιρροή του ρέματος,την αυξημένη βλάστηση, και κατά 2.2-7.8% αύξηση στις ταχύτητες του ανέμου, κατά μήκος του διαδρόμου (Cheonggyecheon Stream Restoration Project, landscapeperformance.org/, accessed 18.01.2016) 57. πρίν την αποκατάσταση, οι κάτοικοι της περιοχής ήταν 2 φορές πιθανότερο να πάσχουν από ασθένεια του αναπνευστικού συγκριτικά με άλλα μερη της πόλης 58. κατά 15% τη χρήση λεωφορείων, 3.3% του μετρό στη Σεούλ (μεταξύ 2003-8) 59. 64.000 επισκέπτες την ημέρα κατά μέσο όρο 60. καθώς το ποτάμι αποτελεί έναν διάσημο τουριστικό προορισμό πολλοί από τους επισκέπτες είναι ξένοι τουρίστες, οι οποίοι υπολογίζεται ότι συνεισφέουν μέχρι και 1.9 εκατ. $US στην οικονομία της Σεούλ.

Εικόνα 74: (απέναντι) Ποταμός Cheonggyecheon (Πηγές: http://web.mit.edu/, popoloasis.wordpress.com)

61

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

4.2 Edmonton City, Canada - Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης Βιοποικιλότητας για όλη την πόλη

Η πόλη του Edmonton αποτελεί την πρωτεύουσα της επαρχίας Alberta (ΝΔ Καναδάς) και είναι ένα μεγάλο αστικό κέντρο, με την πλειονότητα του πληθυσμού να ζεί στον αστικό πυρήνα [Εικόνα 75]. Καθώς η κατάτμηση των οικoτόπων έχει εντοπιστεί ως σημαντικός παράγοντας στην απώλεια της βιοποικιλότητας, ενώ ταυτόχρονα αναγνωρίζεται ο κρίσιμος ρόλος που παίζει η τοπική άγρια ζωή στη διατήρηση της οικολογικής ακεραιότητας της περιοχής και την παροχή οικοσυστημικών υπηρεσιών, η πόλη έχει ενσωματώσει τη βιοποικιλότητα και τον πολεοδομικό σχεδιασμό σε μια βιολογικά ευαίσθητη αστική προσέγγιση (ICLEI-Canada, 2010).

Εικόνα 75: H κοιλάδα του ποταμού Sasκatchewan και το αστικό κέτρο του Edmonton. (Πηγή: http://medias.photodeck.com/, ICLEI, 2010)

62

Το Σχέδιο Δράσης για τη Βιοποικιλότητα "Φυσικές Συνδέσεις" (2009) είναι αυτό που καθορίζει τις βασικές αρχές διατήρησης της βιοποικιλότητας για όλη την πόλη, οι οποίες διατρέχουν την οριζόντια δομή της αστικής διοίκησης, δηλαδή τομείς όπως δασική υπηρεσία, υπηρεσίες ύδρευσης,

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

σχεδιασμού μεταφορών, διαχείρισης αποβλήτων, εγκαταστάσεων αναψυχής κ.α. (trickle-down approach[61]). To στρατηγικό σχέδιο αυτό ακολουθεί την οικοσυστημική προσέγγιση του δικτύου, τόσο σε χωρικό επίπεδο, όσο και σε οργανωτικό επίπεδο [Εικόνα 108], ενσωματώνοντας τον παράγοντα της βιοποικιλότητας στον αστικό πολεοδομικό σχεδιασμό και στις πρακτικές εμπλοκής και συμμετοχής της κοινότητας.

Η θεμελιώδης φιλοσοφία του Στρατηγικού Σχεδίου "Φυσικών Συνδέσεων" είναι ότι η διατήρηση θα πρέπει να ενσωματωθεί σε όλες τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων της πόλης του Edmonton.

(Natural Connections. Βiodiversity Action Plan, 2009)

Δ ικτυο στο Χωρικό επίπεδο Σε χωρικό επίπεδο, αναπτύσσεται με τη μορφή του οικολογικού δικτύου. Το οικολογικό δίκτυο διαμορφώνεται ως ένα διασυνδεδεμένο σύστημα φυσικών και ημι-φυσικών στοιχείων του τοπίου, προστατευόμενων και μη, το οποίο διαχειρίζεται με στόχο τη διατήρηση ή την αποκατάσταση των οικολογικών λειτουργιών ως μέσο για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Η δομή του οικολογικού δικτύου αποτελείται από τρία βασικά στοιχεία τοπίου: τις περιοχέςπυρήνες[62], τις συνδέσεις (διαδρόμους και ενδιάμεσα ενδιατήματα-σταθμούς) και το τοπιακό υπόβαθρο [Εικόνα 76]. Η δομή αυτή υποστηρίζεται από μεταβατικές ζώνες, οι οποίες επιτρέπουν διαφορετικές χρήσεις γης να συνυπάρχουν, προστατεύοντας τους πυρήνες και τις συνδέσεις από τις αρνητικές επιπτώσεις του τοπιακού υποβάθρου και τις συναφείς ανθρώπινες δραστηριότητες, και ταυτόχρονα μετριάζοντας τις συγρούσεις τις άγριας ζωής και του ανθρώπου.

61. το μοντέλο αυτό διασφαλίζει ότι οι αρχές που ενσωματώνονται σε ένα ευρύτερο σχέδιο π.χ. για όλη την πόλη, θα καθοδηγούν όλα τα επιμέρους σχέδια που αφορούν διάφορους τομείς όπως το περιβάλλον, ο πολεοδομικός σχεδιασμός, οι μεταφορές, η εκπαίδευση, η χρηματοδότηση, η διατροφή (CBO, 2012).

Εικόνα 76: Δομή Οικολογικού Δικτύου (Πηγή: Croatian State Institute for National Ecological Network)

62. κατατμήματα ενδιατημάτων μεγέθους και ποιότητας κατάλληλων να προσφέρουν τις περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορούν να υποστηρίξουν τόσο ολόκληρους πληθυσμούς από ζώα και φυτά όσο και τις οικολογικές διαδικασίες.

63

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

64

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα Εικόνα 77: Τάσεις αστικής ανάπτυξης και διάχυσης. Σχήμα αριστερά: αστική επέκταση από το 1951 (κίτρινο χρώμα/ αστική έκταση 7.589ha) εώς το 2007 (πορτοκαλί χρώμα/ αστική έκταση 43.304ha). H αστική έκταση εξαπλασιάστηκε. Σχήμα δεξιά: με κόκκινο χρώμα δείχνει ότι η αστική έκταση θα τετραπλασιαστεί μέχρι το 2057 (συμφωνα με τον ιστορικό ρυθμό ανάπτυξης). Πηγή: B. Stelfox, Actual growth model, www.abll.ca)

Στην πόλη του Edmonton το τοπιακό υπόβαθρο αντιπροσωπεύεται από τις αστικές διαμορφώσεις και αγροτικές εκτάσεις. Καθώς η πόλη χωροθετείται σε οροπέδιο, δεν θέτονται φυσικά όρια στην ανάπτυξη, με αποτέλεσμα πολλές φυσικές εκτάσεις να βρίσκονται υπό συνεχή πίεση της ανάπτυξης[63]. Η επεκτατική τάση της αστικής ανάπτυξης προβλέπεται ότι θα θέσει ακόμα μεγαλύτερες περιβαλλοντικές πιέσεις στις ερχόμενες δεκαετίες [Εικόνα 77]. Ωστόσο, οι υπάρχουσες φυσικές περιοχές εντός δημοτικών ορίων του Edmonton, προστατευόμενες και ιδιόκτητες, εξακολουθούν να αποτελούν ένα λειτουργικό οικολογικό δίκτυο. Το βασικό πυρήνα βιοποικιλότητας αποτελεί η κοιλάδα του βόρειου ποταμού Saskatchewan, ο οποίος διατρέχει την πόλη του Edmonton. Έχει χαρακτηριστεί ως περιφερειακός βιολογικός διάδρομος[64] [Εικόνα 80] καθοριστικής σημασίας για τη μετακίνηση της άγριας πανίδας και για τις οικολογικές διεργασίες και αποτελεί τη ραχοκοκκαλιά του οικολογικού δικτύου. Κατά μήκος του σε έκταση 48 χλμ. έχουν δημιουργηθεί 21 μεγάλα πάρκα (City of Edmonton, 2006), ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο τη συνδεσιμότητα του τοπίου. To σύστημα αυτό που έχει ονομαστεί "Λωρίδα από Πράσινο" (Ribbon of Green) [Εικόνα 78], αποτελεί το μεγαλύτερο αστικό σύστημα πάρκων σε όλο τον 63. Το 56% των φυσικών εκτάσεων του οροπεδίου είναι απροστάτευτα και υπόκεινται σε αυξημένες πιέσεις ανάπτυξης, και ως εκ τούτου, σε υψηλό κίνδυνο απώλειας (City of Edmonton. Biodiversity Report,2008) 64. εμπίπτει τόσο εντός όσο και εκτός των δημοτικών ορίων

Εικόνα 78: Σύστημα Πάρκων στην Κοιλάδα του βόρειου Saskatchewan"Λωρίδα από Πράσινο" (Πηγή: North Saskatchewan Watershed Alliance, 2012)

Εικόνα 79: Πάρκο στην κοιλάδα του ποταμού Saskatchewan. (Πηγή: edmontonian.files.wordpress. com) Εικόνα 80: (απέναντι) Οικολογικό Δίκτυο του Edmonton (Πηγή: www.edmonton.ca/)

65

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

Καναδά (NSWA, 2012).

Εικόνα 81: Αποκατάσταση φυσικού περιβάλλοντος σε σχολική αυλή μέσω του προγράμματος Naturescapes. Τα παιδιά εμπλέκονται και συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία. (Πηγή: City of Edmonton, 2008)

Μεγάλες προστατευόμενες φυσικές περιοχές[65] που βρίσκονται μέσα στα όρια της πόλης συγκροτούν τους τοπικούς πυρήνες βιοποικιλότητας (κιτρινο χρώμα, Εικόνα 80). Οι πυρήνες αυτοί παρέχουν ενδιαίτημα για πολλά είδη άγριας ζωής και ταυτόχρονα πολλοί από αυτούς αποτελούν συνδετικά στοιχεία για μεγαλύτερης κλίμακας πυρήνες βιοποικιλότητας. Γύρω από τους πυρήνες δημιουργούνται οι μεταβατικές ζώνες. Μέσα στο αστικό περιβάλλον οι ζώνες αυτές υλοποιούνται συνήθως με χρήσεις γης που απαιτούν ελέυθερο χώρο, όπως είναι τα αστικά πάρκα και αυλές σχολείων [Εικόνα 81], με χρήσεις κατοικίας και εμπορίου να χωροθετούνται πιο μακριά. Ανάμεσα από τους πυρήνες πάνω στο τοπιακό υπόβαθρο διαμορφώνονται οι συνδέσεις (διάδρομοι και μικρότερα ενδιατήματα σταθμοί), που διασφαλίζουν τη συνδεσιμότητα του τοπίου[66]. Οι συνδέσεις αυτές μπορούν να είναι είτε φυσικά στοιχεία τοπίου (ιθαγενής βλάστηση), είτε ημι-φυσικά, όπου δεν επικρατεί η ιθαγενής βλάστηση (όπως είναι τα αστικά "περιποιημένα" πάρκα[67], αυλές σχολείων, νεκροταφεία, γήπεδα, διαμορφωμένες με φύτευση λεωφόροι, κ.α.). Μέσα στο αστικό περιβάλλον, όπου το τοπιακό υπόβαθρο είναι αρκετά πολύπλοκο και περιέχει πολλά εμπόδια (barriers) οι ημι-φυσικές συνδέσεις, βελτιώνουν την διαπερατότητα του τοπίου[68]. Για παράδειγμα, τα δέντρα των δρόμων του Εdmonton, (φτελιές-elm trees και μελιές-ash trees) προσφέρουν κάλυψη, τροφή ακόμα και ενδιαίτημα αναπαραγωγής για τα πουλιά μέσα στο αστικό τοπιακό υπόβαθρο του Edmonton (City of Edmonton, 2007).

Στο Edmonton, όπως μπορεί να παρατηρηθεί στην Εικόνα έχει δημιουργηθεί ένα εκτεταμένο σύστημα ημιφυσικών συνδέσεων (ανοιχτό πράσινο χρώμα), το οποίο κυκλώνει το αστικό κεντρο (κλίμακα πόλης), αλλά δημιουργεί κι ένα πλέγμα από 80

Εικόνα 82: Διαμόρφωση οικολογικού δικτύου σε επιπεδο γειονιάς (Πηγή: Pearsell G., 2009)

65. περιοχές όπου υπερέχει η ιθαγενής βλάστηση (City of Edmonton, 2007) 66. αναγκαία για τις ροές οικολογικών διεργασιών και τις καθημερινές

μετακινήσεις, εποχιακές μεταναστεύσεις και διασπορά των ειδών

67. όπου φύτευση σχηματοποιείται για να ικανοποιηθούν τα αισθητικά κριτήρια.

68. δυνατότητα των ειδών να κινούνται μέσα στο τοπιακό υπόβαθρο.

66

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

μικρότερα δίκτυα (σε επίπεδο γειτονιάς) [Εικόνα 82] μέσα σε αυτό, αυξάνοντας τη διαπερατότητα του τοπιακού υποβάθρου. Επιπλέον, ειδικά για τα εμπόδια που θέτουν οι υποδομές των μεταφορών, άλλο ένα στοιχείο σύνδεσης που έχει διαμορφωθεί σε στρατηγικά σημεία στο Edmonton είναι τα περάσματα άγριας ζωής (wildlife passages) [Εικόνα 83]. Στα πλαίσια του Στρατηγικού Περιβαλλοντικού Σχεδίου, μέχρι το 2014 έχουν δημιουργηθεί ήδη 22 τέτοια περάσματα[69] [Εικόνα 84] (ICLEI, 2015), αποδεικνύοντας έμπρακτα ότι ο στόχος της διαμόρφωσης του οικολογικού δικτύου έχει ενσωματωθεί στον πολεοδομικό σχεδιασμό.

Εικόνα 83: Πέρασμα άγριας ζωής και ανθρώπων στο Εdmonton.

To πέρασμα αυτό περνάει κάτω από την οδική υποδομή και φροντίζει ακόμα και για τον φυσικό φωτισμό του. (Πηγή: Kurt Bauschardt, Flickr)

Βέβαια όπως έχει ήδη αναφερθεί η πόλη και το οικολογικό της δίκτυο δεν λειτουργούν ανεξάρτητα από το περιβάλλον τοπίο. Ακριβώς όπως και οι μεμονωμένες φυσικές περιοχές μέσα σε ένα δίκτυο επηρεάζουν και επηρεάζονται από τις γύρω περιοχές, έτσι και τα οικολογικά δίκτυα επηρεάζουν και επηρεάζονται από ευρύτερες κλίμακες. Το τοπικό οικολογικό δίκτυο του Edmonton συνδέεται με μεγαλύτερα περιφερειακά και ηπειρωτικά συστήματα.

Για παράδειγμα, η κοιλάδα του βόρειου τμήματος του ποταμού Saskatchewan αποτελεί σημαντικό τοπικό πυρήνα της βιοποικιλότητας και οικο-διάδρομο για την άγρια πανίδα του Edmonton, και παράλληλα σε μεγαλύτερη κλίμακα (περιφερειακό επίπεδο) αντιπροσωπεύει έναν βιολογικό διαδρόμο που ξεκινάει από τα Βραχώδη Όρη (Rockies Mountains) και οδηγείται μέσα από τα λιβάδια (prairies) [Εικόνα 85]. Η Μεγάλη Λίμνη[70] (Big Lake) (Εικόνα 80], από την άλλη πλευρά αποτελεί, όχι μόνο ένα κρίσιμο περιφερειακό πυρήνα βιοποικιλότητας για Edmonton[71], αλλά παρέχει επίσης σημαντικό βιότοπο για όλα τα πουλιά της Βόρειας Αμερικής[72] (City of Edmonton, 2007).

Εικόνα 84: Θέσεις άγριας ζωής (Πηγή: ΙCLEI, 2015)

περασμάτων

69. Περάσματα διαμορφώνονται και πάνω στον ποταμό, καθώς για κάποια είδη αυτός αποτελεί ένα φυσικό εμπόδιο.

70. βρίσκεται ακριβώς έξω από τα όρια της πόλης και αποτελεί έναν πυρήνα βιοποικιλότητας σε περιφερειακό επίπεδο.

71. που αποτελεί πηγή πολλών πληθυσμών για το οικολογικό δίκτυο του Edmonton.

Εικόνα 85: Βιολογικός διάδρομος του βόρειου Saskatchewan. (Πηγή: επεξεργασία πάνω σε χάρτη που βρέθηκε στο www. saskriversturgeon.ca)

72. καθώς η τοποθεσία του Edmonton βρίσκεται εντός τριών μεταναστευτικών

67

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

Αποτυχία της διατήρησης, λοιπόν, των μοναδικών αυτών χαρακτηριστικών τοπίων θα μπορούσε να μετατρέψει το Edmonton σε εμπόδιο στις ροές της άγριας ζωής στο κέντρο της επαρχίας Alberta και να διαταραχτούν κρίσιμες φυσικές διεργασίες, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε ευρύτερη χωρική κλίμακα, επηρεάζοντας την ικανότητα να προσφέρονται πολύτιμες οικοσυστημικές υπηρεσίες, που εξασφαλίζουν την ευημερία των κατοίκων της πόλης. Και για να διασφαλιστεί η προστασία του δικτύου (τοπικού και ευρύτερου), θα πρέπει εκτός από τον αστικό σχεδιασμό, να διασφαλιστεί η πρακτική υλοποίηση προστασίας και ενίσχυσης, στην οποία είναι απαραίτητη η εμπλοκή και η συμμετοχή του ανθρώπινου δυναμικού της πόλης. Δ ικτυο σε Οργανωτικο επίπεδο Σε οργανωτικό επίπεδο, λοιπόν, η πόλη του Edmonton έχει αναπτύξει ένα κοινοτικό δίκτυο διατήρησης [Εικόνα 86], δηλαδή σχέσεις συνεργασίας και συμμετοχής διαφόρων ενδιαφερόμενων μερών, που περιλαμβάνουν μη-κερδοσκοπικές ομάδες διατήρησης, διάφορες κοινοτικές ομάδες, ιδιοκτήτες γης, επιχειρήσεις, την ακαδημαϊκή κοινότητα, γειτονικούς δήμους, και άλλα όργανα της κυβέρνησης, αλλά και διεθνείς οργανώσεις για την προστασία βιοποικιλότητας[73] [Εικόνα 86] με στόχο την προώθηση της ανταλλαγής πληροφοριών και την επέκταση της οργανωτικής ικανότητας σε διάφορα επίπεδα (από το τοπικό σε περιφερειακό, εθνικό και παγκόσμιο). Εικόνα 86: Κοινοτικό δίκτυο διατήρησης της βιοποικιλότητας (community conservation network) (Πηγή: προσαρμοσμένο από το στρατηγικό σχέδιο Natural Connections, 2007)

Για παράδειγμα, ο μη κερδοσκοπικός οργανισμός "Edmonton and Area Land Trust", αποτελεί μια συνεργασία που αποτελείται από πολλά μέρη: την Πόλη, κυβερνήσεις και άλλες μη περασμάτων, που σημαίνει ότι πολλά πουλιά ταξιδεύουν μέσα από την πόλη κατά τη διάρκεια της μετανάστευσής τους την άνοιξη και το φθινόπωρο (City of Edmonton. Biodiversity Report,2008)

73. όπως το LAB (Local Action for Biodiversity - Tοπική Δράση για τη Βιοποικιλότητα) που είναι μια κοινή πρωτοβουλία που υποστηρίζεται από το ICLEI (International Council for Local Environmental Initiatives - Διεθνές Συμβούλιο για Τοπικές Περιβαλλοντικές Πρωτοβουλίες) σε συνεργασία με το ΙUCN (International Union for Conservation of Nature - Διεθνής Ένωση για τη Διατήρηση της Φύσης).

68

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

κερδοσκοπικές οργανώσεις[74], την ακαδημαϊκή κοινότητα, το ινστιτούτο αστικής ανάπτυξης[75], αλλά και ιδιοκτήτες γης, επιχειρηματίες, φιλανθρώπους, κοινότητες και σχολεία [Εικόνα 87]. Στόχος του είναι να δημιουργήσει συνεργασίες και να ενημερώσει τους ιδιοκτήτες γης για καλύτερες πρακτικές διαχείρισης που προστατεύουν και ενισχύουν τις οικοσυστημικές λειτουργίες, να ενσωματώσει τους πολίτες στη διαχείριση της βιοποικιλότητας[76] και να διαθέτει κεφάλαιο για την απόκτηση οικολογικά πολύτιμων περιοχών, συμβάλοντας με αυτόν τον τρόπο στη διεύρυνση του οικολογικού δικτύου.

Εικόνα 87: Ο οργανισμός "Edmonton and Area Land Trust" και τα εμπλεκόμενα μέρη.

Η περιβαλλοντική εκπαίδευση αποτελεί σημαντικό εργαλείο για τη διαμόρφωση και την επέκταση του κοινοτικού δικτύου διατήρησης της βιοποικιλότητας. Η πόλη του Edmonton υποστηρίζει και διοργανώνει πολλές πρωτοβουλίες και προγράμματα Επικοινωνίας, Εκπαίδευσης και Ευαισθητοποίησης του Κοινού[77]. Οι πρωτοβουλίες αυτές έχουν διάφορους βαθμούς εμπλοκής και περιλαμβάνουν δραστηριότητες εκπαίδευσης και απόκτησης γνώσης (χτίζουν την αναγνώριση της αξίας των φυσικών οικοσυστημάτων), πρακτικές δραστηριότητες (εφαρμογή της γνώσης στο φυσικό πεδίο, με δράσεις όπως οικολογική αποκατάσταση, παρακολούθηση και καταγραφή, έρευνα, κ.α.) καθώς και δραστηριότητες

που σχετίζονται με ηγεσία (δηλαδή τη διαμόρφωση νέων πρωτοβουλιών από ενεργά μέλη της κοινότητας διατήρησης που εκπαιδεύουν και ενσωματώνουν νέα μέλη στο υπάρχον δίκτυο) (City of Edmonton, CEPA 2010).

Τα προγράμματα και οι πρωτοβουλίες αναφέρονται σε όλο το εύρος των πολιτών και περιλαμβάνουν: 74. Edmonton Nature Club (μη κερδοσκοπική οργάνωση προστασίας φύσης), Land Stewardship Centre of Canada (μη κερδοσκοπική οργάνωση που στηρίζει τις βιώσιμες πρακτικές διαχείρισης) 75. Urban Development Institute –Greater Edmonton Chapter 76. μέσα από από χρηματοδοτήσεις ερευνών που αποσκοπούν στην προστασία της βιοποικιλότητας σε τοπικό επίπεδο (ΙCLEI, 2013) 77. CEPA (Communication, Education, and Public Awareness)

Εικόνα 88: Διάφοροι βαθμοί εμπλοκής (εκπαίδευση, συμμετοχή σε οικολογική αποκατάσταση, παρακολούθηση & έρευνα) (Πηγή: City of Edmonton, CEPA 2010)

69

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

• τα παιδιά, όπως το πρόγραμμα "Play Rangers"[78] ("Παιχνίδι Δασοφύλακα") [Εικόνα 89], που έχει ως στόχο να κάνει τα παιδιά αλλά και τους γονείς να ενθουσιαστούν με την τοπική φύση της γειτονιάς τους και να την εκτιμήσουν. Το πρόγραμμα επίσης απευθύνει τις ανησυχίες σχετικά με έρευνες που ήδη έχουν γίνει για την αποσύνδεση μεταξύ των παιδιών και τη φύση (City of Edmonton, CEPA 2010) και συμβάλει στην επανασύνδεση αυτή[79]. Εικόνα 89: Πρόγραμμα "Play Rangers" To πρόγραμμα αυτό προσφέρει στα παιδιά αλλά και τους γονείς εκπαιδευτικές δραστηριότητες όπως χτίσιμο καταφύγιου, αναγνώριση εντόμων και φυτών, εκμάθηση προσανατολισμού και φωτογραφία. (Πηγή: City of Edmonton, CEPA, 2010)

• τους ενήλικες, όπως το πρόγραμμα "Master Naturalist". Το πρόγραμμα αυτό παρέχει στην κοινότητα[80] την ευκαιρία να παρακολουθήσει 35 ώρες εκπαίδευσης και εκδρομές στο φυσικό πεδίο σε αντάλλαγμα 35 ωρών εθελοντικής υπηρεσίας σε τομείς όπως: παρακολούθηση μιας φυσικής περιοχής, καταγραφή, φυτεύσεις, αποκατάσταση και οικολογική εκπαίδευση (ICLEI, 2013). Το πρόγραμμα δίνει στους συμμετέχοντες τη δυνατότητα να επισκεφούν ποικιλία χώρων και να δούν από πρώτο χέρι τη σημασία της ύπαρξης διαφορετικών, αλλά συμπληρωματικών και διασυνδεδεμένων χώρων πρασίνου. Και οι συμμετέχοντες με τη σειρά τους γίνονται εκπρόσωποι για την πόλη και για τη διαχείριση της βιοποικιλότητας, καθώς εργάζονται μαζί με το προσωπικό της πόλης για να επεκτείνουν τις δυνατότητες εκμάθησης της κοινότητας και προστασίας της βιοποικιλότητας.

• ακόμα και τους νεοεισερχόμενους πολίτες, όπως το πρόγραμμα "Learning the Language, Learning the Land" ("Μαθαίνοντας τη γλώσσα, Μαθαίνοντας τη Γη"). Το πρόγραμμα αυτό προσφέρει την ευκαιρία στους μετανάστες να μάθουν τη γλώσσα στο φυσικό περιβάλλον των πάρκων της επαρχίας της Alberta. Στόχος του προγράμματος αυτού είναι να βοηθήσει τους νέους πολίτες να ξεπεράσουν τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν σε μια νέα χώρα[81], 78. το πρόγραμμα αυτό ξεκίνησε από προσωπικό του δήμου σε ανταπόκριση στην επιθυμία των κατοίκων να γίνει καλύτερη χρήση των φυσικών χώρων που υπήρχαν στις γειτονιές τους από τα παιδιά αλλά και την προστασία τους (CEPA, 2010)

Εικόνα 90: Πρόγραμμα "Master Naturalist" Εκδρομές εκμάθησης στο πεδίο και εθελοντική υπηρεσία. (Πηγές: CEPA, 2010/ G. Pearsell, 2013)

70

79. Εκτός από τις γειτονιές, το πρόγραμμα αυτό βοήθησε στην επανασύνδεση των τοπικών σχολείων με τη φύση..

80. αλλά και στο προσωπικό του δήμου 81. τα εμπόδια αυτά μεταξύ άλλων προκλήσεων μπορεί να σχετίζονται με την έλλειψη μεταφορικού μέσου, εξοπλισμού, οικονομικής δυνατότητας ή πληροφοριών σχετικά με τις επιλογές που έχουν για να περάσουν το χρόνο τους σε

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

με την εξοικείωση με τη γλώσσα και τη φύση και τη μύηση στις δυνατότητες που τους παρέχει το φυσικό περιβάλλον της πόλης και της ευρύτερης περιοχής [Εικόνα 91]. Mε την εξοικείωση αυτή οι νέοι πολίτες αποκτάνε εκτίμηση προς το φυσικό περιβάλλον και είναι πιο εύκολο να εμπλακούν στις προσπάθειες προστασίας και ενίσχυσής του. Το πρόγραμμα γίνεται σε συνεργασία της πολιτείας (των υπηρεσιών της Yποδοχής Mεταναστών της πόλης του Edmonton[82] και του Τουρισμού, Πάρκων και Αναψυχής της Alberta) με μη κερδοσκοπικό οργανισμό προστασίας της φύσης του Edmonton (Εdmonton Nature Club). Το Edmonton σήμερα, όπως αναφέρθηκε διαθέτει σε χωρικό επίπεδο όλα τα στοιχεία ενός λειτουργικού οικολογικού δικτύου. Ωστόσο κάποια από τα στοιχεία αυτά είναι αρκετά υποβαθμισμένα (City of Edmonton, 2007), που σημαίνει ότι θα πρέπει να ενταχθεί στο σχεδιασμό πέρα από τη διατήρηση και ενίσχυση, και η αποκατάσταση πυρήνων βιοποικιλότητας και συνδέσεων, ειδικά μέσα στο πιο ανεπτυγμένο τμήμα της πόλης, για να μεγιστοποιηθεί η συνεισφορά τους στο οικολογικό δίκτυο. Συνεπώς, με στρατηγικό σχεδιασμό που ενθαρρύνει μέσω της κοινωνικής και πολιτιστικής εμπλοκής και θετικών συνεργειών σε τοπικό επίπεδο αλλά και το ευρύτερο: • την προστασία των βασικών στοιχείων του δικτύου, • τη δημιουργία νέων οικολογικών πυρήνων και συνδέσεων, • και την αποκατάσταση υποβαθμισμένων φυσικών περιοχών και συνδέσεων, το οικολογικό αυτό δίκτυο μπορεί να αποτελέσει μέσο αρμονικής σύζευξης των ανθρώπινων παραγόντων με τις ανάγκες της άγριας ζωής, να είναι βιώσιμο μακροπρόθεσμα[83] και να συμβάλει στη διατήρηση του ευρύτερου φυσικού δικτύου, αλλά και του κοινωνικού και πολιτιστικού συστήματος.

Εικόνα 91: Πρόγραμμα "Learning the Language, Learning the Land".

To πρόγραμμα έχει 3 στάδια: την προετοιμασία σε αίθουσες διδασκαλίας, μια ημερίσια επίσκεψη σε αστικό πάρκο, όπου εξοικειώνονται οι μετανάστες με την τοπική χλωρίδα και πανίδα και τέλος μια κατασκηνωτική εκδρομή σε πάρκο της επαρχίας της Alberta. (Πηγές: CEPA, 2010/ Lange et al., 2011)

"Άνθρωποι που δουλεύουν μαζί σε έναν τόπο γίνονται μια κοινότητα, και η κοινότητα, στο χρόνο, διαμορφώνει έναν πολιτισμό. Το να εργάζεται λοιπόν κανείς για το όφελος της φύσης, αποτελεί ένα μέσο για την αποκατάσταση του πολιτισμού".

Gary Snyder,

φυσικό περιβάλλον.(Lange et al., 2011)

poet of Deep Ecolog y

82. Edmonton Mennonite Centre for Newcomers 83. μακροπρόθεσμη ακεραιότητα του συνόλου των αλληλεπιδράσεων που διαμορφώνουν τη λειτουργικότητα και την ανθεκτικότητά του οικοσυστήματος.

71

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

4.3 Μexico City - Πρόγραμμα Δράσης για την κλιματική αλλαγή με βασική συνιστώσα τη βιοποικιλότητα

Εικόνα 92: Πρόγραμμα Δράσης για την Κλιματική Αλλαγή, 2008-2012 για την πόλη του Μεξικού. (Πηγή: Mexico City Climate Action Program, 2008)

Η πόλη του Μεξικού έχει από τα υψηλότερα επίπεδα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στον κόσμο και ήταν η πρώτη πόλη της Λατινικής Αμερικής που εφαρμόσε Πρόγραμμα Δράσης για το Κλίμα. Το πρόγραμμα δημιουργήθηκε το 2008 στα πλαίσια του "Πράσινου Σχεδίου" (Green Plan) (ELLA Learning Alliance , 2013) και έχει ως στόχο τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, και την ευπάθεια στις επιπτώσεις της αλλαγής του κλίματος, ενισχύοντας παράλληλα την ικανότητα προσαρμογής (Mexico City Climate Action Program, 2008). Τρεις συνιστώσες του συνολικού προγράμματος τοποθετούν τη βιοποικιλότητα στον πυρήνα του: 1. Πρόγραμμα Πράσινης Στέγης

Εικόνα 93: Πράσινη στέγη 265 τ.μ. που έχει εγκατασταθεί στο παιδικό Μουσείο του Papalote, που αποτελείται από 1.593 γλάστρες με ποικιλία φυτικών ειδών. Η εγκατάσταση έγινε από την ομάδα Efecto Verde. (Πηγή: FAO, 2014)

Το πρόγραμμα στοχεύει στη δημιουργία 30.000 τ.μ. νέων εκτάσεων από πράσινες στέγες σε ετήσια βάση (UN-Habitat, 2011), για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα, ρύθμιση της υγρασίας, μείωση θερμοκρασιών και την παροχή νέων πόρων βιοποικιλότητας σε όλη την πόλη. Το πρόγραμμα μέχρι στιγμής έχει εγκαταστήσει περισσότερα από 12.300 τ.μ. σε στέγες πάνω από σχολεία, νοσοκομεία, το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, και άλλα δημόσια κτίρια [Εικόνα 93]. Μια ομάδα πολεοδόμων, η Efecto Verde, έχει προτείνει την κάλυψη με βλάστηση χαμηλής συντήρησης (παχύφυτα) 40 % των αστικών επιφανειών της πόλης μέχρι το 2030.

2. Αποκατάσταση των ποταμών Magdalene[84] και Eslava Εστιάζει στους κινδύνους της μόλυνσης και στόχος είναι η βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών στους δυο αυτούς σημαντικούς παραποτάμους, αλλά και στις γύρω γειτονιές τους. Πρόσθετη χρηματοδότηση 2011-2 βοήθησε στο να διασφα-

Εικόνα 94: Ποταμός Magdalene (Πηγή: Green Plan, Mexico City)

72

84. θεωρείται ως το τελευταίο "ζωντανό ποτάμι στην πόλη του Μεξικό" ( Delgado, 2009)

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

λιστεί η παροχή νερού για την πόλη και να μειωθεί η ενέργεια και το οικονομικό κόστος που συνδέεται με τις παραδοσιακό τρόπο επεξεργασίας νερού. Το πρόγραμμα συνδέεται άμεσα με το πρόγραμμα Πληρωμής για Υδρολογικές Οικοσυστημικές Υπηρεσίες [Εικόνα 96], που περιγράφεται παρακάτω.

3. Πρόγραμμα Αποκατάστασης των Οικοσυστημάτων και Αποζημίωσης για τη Διατήρηση Περιβαλλοντικών Υπηρεσιών[85] Σχεδόν το 60% της Πόλης του Μεξικού αποτελείται από αγροτική και δασική γη η οποία έχει χαρακτηριστεί από το 1992 ως "Γη προς Διατήρηση" (Land for Conservation) (Delgado, 2009) [Εικόνα 95], το οποίο παρέχει οικοσυστημικά αγαθά και υπηρεσίες που είναι απαραίτητες για όλη την πόλη. Το πρόγραμμα έχει διττή σημασία. Ανταμείβει τους γαιοκτήμονες στην περιοχή της διατήρησης, από τη μία πλευρά για την προστασία των φυσικών πόρων και των οικοσυστημικών υπηρεσιών που προσφέρεουν και από την άλλη πλευρά για την αποκατάσταση των υποβαθμισμένων οικοτόπων. Δηλαδή ενθαρρύνει τις κοινότητες μέσω του συστήματος ανταμοιβής (PES - Payment for Ecosystem Services), για την ενεργή συμμετοχή τους στην προστασία και αποκατάσταση των φυσικών οικοσυστήματων (CBO, 2012). Το πρόγραμμα λοιπόν για την κλιματική αλλαγή συμπεριλαμβάνει την ενίσχυση της πράσινης υποδομής με τη δημιουργία νέων στοιχείων (πράσινες στέγες), αλλά και την αποκατάσταση και διατήρηση των υπάρχοντων οικοσυστημάτων, με όφελος τόσο για τους ανθρώπους όσο και για τη βιοποικιλότητα.

Εικόνα 95: Έκταση που έχει χαρακτηριστεί "Γη προς Διατήρηση". (Πηγή: Perevochtchikova,Vázquez, 2012)

Εικόνα 96: Εκτάσεις της περιοχής Διατήρησης που εντάχθηκαν στο πρόγραμμα Πληρωμής για Υδρολογικές Οικοσυστημικές Υπηρεσίες. (Πηγή: Perevochtchikova,Vázquez, 2012)

85. Program of Restoration of Ecosystems and Compensation for Maintaining Environmental Services

73

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

4.4 Curitiba, Brazil -Πορεία προς μια βιώσιμη πόλη

Εικόνα 97: Γεωγραφική θέση της Curitiba (Πηγή: Encyclopedia of Earth, 2008.

Curitiba, Brazil (www.eoearth.org/ article/Curitiba, Brazil).

"Αν θέλετε να κάνετε τη ζωή καλύτερη για τους ανθρώπους, κάντε τις πόλεις καλύτερες για τους ανθρώπους."

Jaime Lerner (αρχιτεκτονας/πολεοδόμος και πρώην δήμαρχος της Curitiba)

Η Curitiba είναι μια πόλη της Βραζιλίας, η οποία βρίσκεται σε παγκοσμίως αναγνωρισμένο hotspot βιοποικιλότητας. Ο πληθυσμός της μεταξύ 1942 και 2012, εκτινάχτηκε από 120.000 κατοίκους σε περισσότερο από 1.7 εκατ., ασκώντας πιέσεις προς το περιβάλλον και αποτελώντας μια πρόκληση για την πόλη στο να παρέχει τροφή, νερό και υπηρεσίες υγιεινής στους κατοίκους της. Γύρω στο 1970, στις παραγκουπόλεις της (slums) η φτώχεια, τα απόβλητα και οι ασθένειες, αποτελούσαν μείζονα προβλήματα. Σήμερα με 46 προστατευόμενες περιοχές μέσα στην πόλη, η Curitiba είναι γνωσή ως η "πράσινη πρωτεύουσα της Βραζιλίας" (CBO, 2012) και θεωρείται ως χαρακτηριστικό παράδειγμα πράσινης οικονομίας σε αναπτυσσόμενη χώρα. Η έμφαση που έχουν δωθεί στον αστικό σχεδιασμό από το αρχικό στάδιο ανάπτυξης της πόλης στους τομείς των δημόσιων μεταφορών, της διαχείρισης των αποβλήτων και στην διαμόρφωση της πράσινης υποδομής, καθώς και η καινοτόμος προσέγγιση στα βασικά αυτά αστικά προβλήματα, ανέδειξαν την Curitiba ως βιώσιμη πόλη[86]. Τα στοιχεία που συνέβαλαν στην επιτυχία αυτή είναι: - η στρατηγική που εστιάζει στη βελτίωση της ζωής των κατοίκων και στον ολοκληρωμένο σχεδιασμό και - η ισχυρή ηγεσία[87] και η πολιτική συνέχεια[88] που εξασφάλισαν τη μακροπρόθεσμη υλοποίηση του σχεδίου της πόλης.

86. Το 2010 το "Παγκόσμιο Βραβείο Βιώσιμης Πόλης" δόθηκε στην Curitiba 87. Ο Jaime Lerner , ήταν ό ανθρωπος που οδήγησε τον μετασχηματισμό της πόλης. Το 1965 ως αρχιτέκτονας/πολεοδόμος είχε εμπλακεί στη δημιουργία του σχεδίου πόλης (Plano Diretor), το οποίο τέλος της δεκαετίας του 60 ως δήμαρχος θα αρχίσει να υλοποιεί. Αποτέλεσε επίσης ιδρυτικό μέλος του IPPUC (Urban Planning Institute of Curitiba) 88. Ο Lerner υπηρέτησε ως δήμαρχος της πόλης 3 φορές (12 χρόνια). Ένα άλλο βασικό στοιχείο που εξασφάλισε τη συνέχεια ήταν η ίδρυση το 1966 του οργανισμού πολεοδομίας IPPUC (ICLEI, 2002), που θα συντονίζει όλα τα έργα αστικής ανάπτυξης, διασφαλίζοντας την ανάπτυξη της πόλης ως ένα ολοκληρωμένο σύστημα.

74

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

• Μεταφορές Η Curitiba έχει αναπτύξει μια υψηλή ποιότητα ζωής για τους κατοίκους της δίνοντας προτεραιότητα στους ανθρώπους αντί για τα αυτοκίνητα. Από το 1968 που υιοθετήθηκε το νέο σχέδιο πόλης, στη δημιουργία του οποίου συνέβαλε δραστικά ο J. Lerner, αρχιτέκτονας και πρώην δήμαρχος της Curitiba, δόθηκε μεγάλη βαρύτητα στον ολοκληρωμένο σχεδιασμό των μεταφορών και των χρήσεων γης. Λόγω έλλειψης κεφαλαίου, το σύστημα λεωφορείων επιλέχθηκε έναντι των μέσων σταθερής τροχιάς[89], το οποίο εξελίχθηκε σε 1ο σύστημα ταχείας διαμετακόμισης με λεωφορεία [Εικόνα 98] (BRT-Βus Rapid Transit) (Lindau et al., 2010). Σε αυτό διαμορφώθηκαν 5 κύριοι διάδρομοι κυκλοφορίας[90], που κατευθύνονται ακτινωτά, συνδέουν το κέντρο με τα προάστια και εκτρέπουν την κίνηση από το κέντρο[91]. Οι οδικές αρτηρίες αυτές διαθέτουν ξεχωριστή γραμμή ταχείας κυκλοφορίας για τα λεωφορεία και παράλληλα αποτελούν τον σκελετό του οδικού συστήματος αλλά και της αστικής ανάπτυξης [Εικόνα 99].

89. όπως αναφέρει ο Lerner , το επίγειο σιδηροδρομικό σύστημα, θα απαιτούσε 20 φορές μεγαλύτερη οικονομική επένδυση, ενώ το υπόγειο μετρό 100 φορές μεγαλύτερη (Lubow, 2007) 90. λειτουργούν σαν επίγειο μετρό καθώς τα λεωφορεία σε αυτές τις γραμμές είναι μεγάλης χωρητικότητας, είναι γρήγορα και έχουν μεγάλη συχνότητα διέλευσης. Σε ώρες αιχμής τα λεωφορεία έρχονται κάθε 60 δευτερόλεπτα.

91. Ταυτόχρονα, για να αποφευχθεί η συμφόρηση στο κέντρο, έγιναν πεζοδρομήσεις σε συγκεκριμένες οδούς (Suzuki et al., 2010).

Εικόνα 98: Εξέλιξη συστήματος μεταφορών της Curitiba Σε λιγότερο από 20 χρόνια το οδικό σύστημα επεκτάθηκε καλύπτοντας όλη την πόλη. Οι 5 ακτινωτές αρτηρίες ταχείας μεταφοράς συνδέονται με ομόκεντρους κύκλους και άλλες προεκτάσεις των τοπικών γραμμών λεωφορείων, διαμορφώνοντας έτσι ένα δίκτυο σαν ιστό αράχνης, που δημιουργεί προσβασιμότητα στα περισσότερα μέρη της Curitiba. (Πηγή: Jonas Rabinovotz and Josef Leitmann, 1993)

Εικόνα 99: "Τριμερές Οδικό Σύστημα" (Trinary Road System) Η κεντρική λεωφόρος είναι αφιερωμένη στη διέλευση λεωφορείων (2 γραμμές στη μέση) και στην τοπική κυκλοφορία (2 εξωτερικές γραμμές) για τη πρόσβαση στα κτίρια και χώρους στάθμευσης. Οι παράλληλοι δρόμοι είναι αφιερωμένοι στην κυκλοφορία με υψηλότερες ταχύτητες, όπου ο κάθε δρόμος παρέχει κίνηση προς μία κατεύθυνση (προς το κέντρο της πόλης ή προς τα προάστια). Τα οικοδομικά τετράγωνα κοντά στο τριμερές σύστημα αποτελούν ζώνες μικτών χρήσεων με μεγαλύτερη πυκνότητα αστικής ανάπτυξης (Lindau et al., 2010), ενώ τα πιο απομακρυμένα τετράγωνα προορίζονται για χαμηλότερη πυκνότητα ανάπτυξης. Συνεπώς, η αστική ανάπτυξη είναι γραμμική και διοχετεύεται κατά μήκος των διαρθρωτικών αξόνων. (Πηγή: IPPUC βρέθηκε στο Suzuki et al., 2010)

75

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

Ταυτόχρονα, το σύστημα μεταφορών γίνεται πιο αποδοτικό και προσιτό, με τη διαμόρφωση σταθμών που διευκολύνουν τη γρήγορη επιβίβαση στα λεωφορεία και με το οικονονομικό ναύλο εισητηρίου, που ισχύει για όλες τις διαδρομές[92]. Η αποδοτικότητα του συστήματος αυτού ενθαρρύνει τους μετακινούμενους ανθρώπους να αφήσουν το αυτοκίνητο στο σπίτι[93], με αποτέλεσμα η Curitiba να καταγράφει τα χαμηλότερα ποσοστά της χώρας για τη ρύπανση του περιβάλλοντος και την κατανάλωση καυσίμων ανά κάτοικο (ΙCLEI, 2002).

• Διαχείριση αποβλήτων - Ανακύκλωση Με το πρόγραμμα "σκουπίδια που δεν είναι σκουπίδια"

Εικόνα 100: Σταθμός επιβίβασηςαποβίβασης επιβατών, με διαμορφωμένο σύστημα πληρωμης πρν την επιβίβαση για τη βελτιστοποίηση του χρόνου επιβίβασης και διαφορετική έξοδο για αυτούς που αποβιβάζονται. (Πηγή: static-secure.guim.co.uk/ sys-images/Guardian/Pix (πάνω), citiesaregoodforyou.files.wordpress. com (κάτω εικόνα)

(“garbage that’s not garbage”) οι κάτοικοι ενθαρρύνονται να διαχωρίζουν

τα απορρίματα σε ανακυκλώσιμα και μη ανακυκλώσιμα. Για την ευαισθητοποίηση του προγράμματος αυτού, τα παιδιά είναι αυτά που εκπαιδεύονται για να κατανοήσουν τη σημασία του διαχωρισμού των απορριμμάτων και την προστασία του περιβάλλοντος (Suzuki et al., 2010), και αυτά με τη σειρά τους εκπαιδεύουν τους γονείς (Lerner, 2007). Σχεδόν το 70% των κατοίκων της Curitiba συμμετέχουν στο πρόγραμμα ανακύκλωσης με πολλαπλά οφέλη περιβαλλοντικά και κοινωνικά[94]. Μια καινοτόμο προσέγγιση αποτελεί και το "Πράσινο Πρόγραμμα Ανταλλαγής" (Green Exchange Programme). Στα πλαίσια του προγράμματος αυτού έχουν δημιουργηθεί 96 σταθμοί ανταλλαγής στα κέντρα παραγκουπόλεων[95] (slums),

92. με αλλαγή των λεωφορείων. Προωθείται με αυτόν τον τρόπο η κοινωνική ισότητα, προς όφελος των φτωχότερων κατοίκων που εγκαταθίστανται στην περιφέρεια της πόλης.

93. μεταφέρει 2,3 εκατομμύρια επιβάτες την ημέρα, σε μια πόλη με πληθυσμό 1.750.000 (Gunderson, 2014) Εικόνα 101: Σταθμοί ανταλλαγής (πράσινες κουκκίδες) σε σχέση με τις υφιστάμενες παραγκουπόλεις (πορτοκαλί χρώμα), που βρίσκονται στα περίχωρα της πόλης. (Πηγή: UNEP/GRID-Arenda, 2006)

76

94. Αυτή η ανακύκλωση σώζει 1.200 δέντρα την ημέρα. Ενώ τα χρήματα που συγκεντρώνονται από την πώληση των ανακυκλώσιμων υλικών στηρίζουν κοινωνικά προγράμματα, και η πόλη χρησιμοποιεί τους άστεγους και αυτούς που είναι σε προγράμματα απεξάρτησης από το αλκοόλ στο διαχωρισμό των απορριμμάτων στα εργοστάσια ανακύκλωσης (Suzuki et al., 2010).

95. καθώς οι δρόμοι τους δεν είναι προσβάσιμοι από τα φορτηγά (ICLEI, 2002)

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

όπου τα απορρίματα ανταλλάσσονται με φρούτα και λαχανικά[96] ή εισητήρια, ενθαρρύνοντας τους ίδιους τους κατοίκους να κρατάνε καθαρές τις γειτονιές τους. Με αυτήν την "εξίσωση της συν-υπευθυνότητας", όπως την αποκαλεί ο Lerner (Lerner, 2007), επωφελούνται τόσο οι ίδιοι οι κάτοικοι (βελτίωση διατροφής και δημόσιας υγείας) αλλά και η πόλη (μείωση κόστους συλλογής αποβλήτων από δυσπρόσιτες περιοχές , αξιοποίηση πλεονάσματος αγροτικών προιόντων και μειωμένη μόλυνση περιβάλλοντος).

• Πράσινη υποδομή Ο σχεδιασμός των πάρκων[97] έγινε παράλληλα με την αστική ανάπτυξη και διαμορφώθηκε στοχευμένα έτσι ώστε να υπάρχει διασύνδεση μεταξύ αυτών και να αποτελέσουν ένα δίκτυο. Ο κύριος σκοπός τους ήταν ο έλεγχος των πλημμυρών. Η Curitiba περιτριγυρίζεται από ποταμούς όπως ο Iguaçu, και οι πλημμύρες αποτελούσαν μεγάλο πρόβλημα. Αντί για τον έλεγχο ροής του νερού με τον εγκιβωτισμό του ποταμού σε κατασκευή από σκυρόδεμα[98], δημιούργηθηκαν συστήματα φυσικής αποστράγγισης. Όχθες μετατράπηκαν σε πάρκα, όπου υπερχείλιση του νερού μπορεί να απορροφηθεί φυσικά στο χώμα, και λίμνες κατασκευάστηκαν για να παραλαμβάνουν τα πλημμυρικά νερά. Ο λόγος που προτιμήθηκε αυτή η λύση ήταν οικονομικός. Υπολογίστηκε ότι το κόστος κατασκευής πάρκων και μετεγκατάστασης των κατοίκων των παραγκουπόλεων[99] ήταν πέντε φορές πιο οικονομικό από την κατασκευή μεγάλου καναλιού από σκυροδέμα[100] (Suzuki et al., 2010). Στην περίπτωση αυτή η διατήρηση του φυσικού οικοσύστηματος, αποτέλεσε 96. από το περίσσευμα των αγροτών, που αγοράζεται από την πόλη σε μειωμένες τιμές 97. έγινε από τον πολεοδόμο Hitoshi Nakamura 98. που ήταν αρχικά και το σχέδιο 99. που εγκαθίστανται δίπλα στους ποταμούς, για πρόσβαση σε νερό 100. επιπλέον η περιοχή του πάρκου απελευθερώνει σταδιακά το νερό από τις πλημμύρες που έχει απορροφηθεί από το έδαφος, αντιθέτως με την ταχεία αποστράγγιση του νερού μέσω μπετονένιων καναλιών. Έτσι πλημμύρες στην κατάντη μπορούν να αποφευχθούν, προστατεύοντας περισσότερους ανθρώπους από περιβαλλοντικούς κινδύνους και ασθένειες που συνδέονται με πλημμύρες.

Εικόνα 102: Πράσινο Πρόγραμμα Ανταλλαγής (Πηγή: https://wearethecityheroes 2013.wordpress.com)

Εικόνα 103: Ποταμος Ιguacu Στα πλαίσια του Προγράμματος Υγιεινής που χρηματοδοτήθηκε από την Παγκόσμια Τράπεζα, για τη διαχείριση πλημμυρών δημιουργήθηκε ένα πάρκο πλάτους από 300μ. -1χλμ., με όρια τον ποταμό από τη μια πλευρά και από την άλλη ένα κανάλι. Αυτό κατασκευάστηκε για να θέσει ένα όριο για τις πιέσεις αστικής ανάπτυξης και για να βελτιώσει τη ροή του ποταμο (Τucci, 2004). (Πηγή: Ιnstitute for International Urban Development, i2ud.org)

77

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

την πιο οικονομικά αποδοτική λύση και επιπλέον προσέφερε κι άλλες υπηρεσίες, όπως χώρους αναψυχής για τους κατοίκους της πόλης (από το 1970 ο χώρος πρασίνου ανά κάτοικο από 1τ.μ. μετατράπηκε σε 52τ.μ.), ενδιατήματα για την άγρια ζωή [Εικόνα 104], δέσμευση του άνθρακα. Εικόνα 104: Capybara, είδος άγριου ζώου που σύνανταται στο Bariqui Park. (Πηγή: Valmir Singh, Flickr)

Καθώς όμως η πόλη δέχεται συνεχώς νέες εισροές σε ανθρώπινο δυναμικό (Lubow, 2007), το περιβάλλον συνεχίζει να δέχεται νέες πιέσεις και η πόλη να αναδιαμορφώνεται. Tο 2007, το πρόγραμμα Βiocity, έδωσε νέα έμφαση στη βιοποικιλότητα, με δράσεις που στοχεύουν στην: - φύτευση ιθαγενών φυτών, χαρακτηρισμό προστατευόμενων περιοχών, - διατήρηση υδάτινων πόρων μέσω αναζωογόνησης του ποταμού Βarigui,

Εικόνα 105: Bariqui Park Αυτή η περιοχή ήταν κάποτε επιρρεπής στις πλημμύρες και είχε καταληφθεί από τους κατοίκους των παραγκουπόλεων. Σήμερα έχει αποκατασταθεί μια έκταση 140 εκτάριων πάρκο με λίμνη 40ha. (Πηγή: IPPUC)

Εικόνα 106: Green Line project. Ο νέος πράσινος διάδρομος κυκλοφορίας, έχει ως στόχο να συνδέσειπεριοχές της πόλης που σήμερα χωρίζονται από αυτοκινητόδρομο ταχείας κυκλοφορίας. Ακολουθείται η ίδια λογική με τους 5 ακτινωτούς διαδρόμους κυκλοφορίας, ως προς την ανάπτυξη της αστικής υποδομής, με καινούργια έμφαση στη δημιουργία ειδικών λωρίδων κυκλοφορίας ποδηλάτων και πεζών και στα στοιχεία πράσινης υποδομής. Παρατηρούμε στο διάγραμμα αυτό τις μεγαλύτερες αστικές πυκνότητες στους υφιτάμενους κυρους άξονες και την καινούργια αστική ανάπτυξη που διοχετεύεται στον καινούργιο άξονα. (Πηγή: IPPUC)

78

- βελτίωση της ποιότητας του αέρα, με τη δημιουργία νέου διαδρόμου κυκλοφορίας (Green Line Project) που συνδυάζεται με ειδικές λωρίδες για λεωφορεία, ποδήλατα, πεζούς και γραμμικό πάρκο (ICLEI-UNEP, 2008).

Από την εκκίνηση του προγράμματος, οι δράσεις αυτές συνέβαλαν στη βελτίωση της πράσινης υποδομής, της κινητικότητας και συνεπώς στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής των ανθρώπων μέσα την πόλη της Curitiba (CBO, 2012), πράγμα που

Π αραδειγματα Α στικησ Ε νεργοποιησησ Φ υσικων στοιχειων/ Σ χεδια Δ ρασησ & Βιωσιμοτητα

εκτιμάται από τους κατοίκους. Σε πρόσφατη έρευνα το 99% των κατοίκων της Curitiba είπαν ότι ήταν ευχαριστημένοι με την πόλη τους [101]. Συνεπώς, στη βιώσιμη ανάπτυξη της Curitiba έπαιξαν σημαντικό ρόλο ο στρατηγικός σχεδιασμός, με την ισόρροπη ανάπτυξη τόσο της καφέ ατζέντας, που σχετίζεται με την βελτιστοποίηση της λειτουργίας/μεταβολισμού της πόλης (μεταφορές, ανακύκλωση), όσο και της πράσινης ατζέντας, με τη δημιουργία πράσινης υποδομής, η οποία προσφέρει πολλαπλές οικοσυστημικές υπηρεσίες. Με βασική αρχή, λοιπόν, την ποιότητα ζωής του ανθρώπου, το περιβάλλον από το το οποίο εξαρτάται η ποιότητα αυτή, χρησιμοποιείται με βιώσιμο τρόπο και προστατεύεται.

101. (Case study: managing rapid urban growth in a sustainable way in Curitiba, Brazil ,www.coolgeography.co.uk/accessed 28.01.2016)

79

Συμπεράσματα

Συμπεράσματα H έννοια της βιοποικιλότητας ενσωματώνει όλη τη ζωή που υπάρχει πάνω στη Γη και μαζί με το αβιοτικό περιβάλλον, αποτελούν τα οικοσυστήματα τα οποία είναι δυναμικά και εξελίσσονται μέσα στο χρόνο. Η βιοποικιλότητα είναι αυτή που καθορίζει την ανθεκτικότητα και την υγεία των οικοσυστημάτων και την ικανότητά τους να παρέχουν τις υπηρεσίες τους Από τις διάφορες προσεγγίσεις της έρευνας αυτής προκύπτει, ότι η βιοποικιλότητα και οι οικοσυστημικές υπηρεσίες αποτελούν κρίσιμο φυσικό κεφάλαιο, πάνω στο οποίο στηρίζεται η ανθρώπινη ευημερία. Από την άλλη πλευρά η συνεχώς αυξανόμενη ζήτηση για πόρους σε συνδυασμό με την αυξανόμενη πληθυσμιακή τάση, έχει δημιουργήσει ένα μεγάλο οικολογικό αποτύπωμα, το οποίο έχει ξεπεράσει τη φέρουσα ικανότητα της Γης ήδη κατά 50%, με τις πόλεις να κυριαρχούν σε αυτές τις τάσεις. Ωστόσο η φύση έχει τα δικά της ορια. Η απώλεια της βιοποικιλότητας και η συνεχής υποβάθμιση των οικοσυστημάτων, μπορεί να αποβεί πολύ δαπανηρή για τους ανθρώπους, καθώς οι επιπτώσεις τους επιταχύνονται και γίνονται μεγαλύτερες με την πάροδο του χρόνου και εντείνονται από την κλιματική αλλαγή. Η πολυπλοκότητα και η μη αναστρεψιμότητα κάποιων περιβαλλοντικών αλλαγών σημαίνει ότι η αντικατάσταση του φυσικού κεφαλαίου με άλλα είδη κεφαλαίου είναι συχνά αδύνατη ή εμπεριέχει μεγάλο κόστος ή ρίσκο. Μακροπρόθεσμα η διατήρηση υγιών, λειτουργικών και ανθεκτικών οικοσυστημάτων αποτελεί την πιο οικονομικά αποδοτική λύση. Για να διασφαλιστεί λοιπόν η μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα, είναι αναγκαία η σωστή αποτίμηση του φυσικού κεφαλαίου και η ενσωμάτωσή του στις οικονομικές επιλογές και τις λήψεις αποφάσεων σε όλους τους τομείς, τόσο στο τοπικό επίπεδο όσο και στο παγκόσμιο. Ο ρόλος της πόλης αποκτά ολοένα και μεγαλύτερη βαρύτητα, καθώς οι πληθυσμοί μεταμορφώνονται σε κυρίως αστικούς.

80

Συμπεράσματα

Οι πόλεις λοιπόν εκτός από κέντρα ζήτησης, είναι και κέντρα ανθρώπινου δυναμικού που οδηγούν τις παγκόσμιες αλλαγές. Αποτελούν λοιπόν τα μέρη όπου συγκεντρώνεται η γνώση, η καινοτομία, οι οικονομικοί και οι ανθρώπινοι πόροι και συνεπώς είναι τα μέρη από όπου μπορούν να προέλθουν λύσεις στα παγκόσμια περιβαλλοντικά προβλήματα. Η βιωσιμότητα των οικοσυστημάτων εξαρτάται άμεσα από το πως διαχειρίζεται το φυσικό κεφάλαιο μέσα στις πόλεις και από τις πιέσεις που ασκούν οι πόλεις στο ευρύτερο περιβάλλον. Και αντίστοιχα η βιωσιμότητα των πόλεων εξαρτάται από τη καλή λειτουργία των οικοσυστημάτων. Η ισχυρή σχέση αλληλοεξάρτησης δημιουργεί ένα πολύπλοκο πλέγμα σχέσεων οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης της πόλης με το φυσικό κεφάλαιο. Καθώς όμως οι κοινωνικοοικονομικες δομές τείνουν να κυριαρχούν και να διαβρώνουν τις φυσικές δομές, οι πόλεις θα πρέπει να ενσωματώσουν στον αστικό σχεδιασμό στρατηγικές διαχείρισης και προστασίας της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών. Κύριο εργαλείο αποτελεί η ενίσχυση της πράσινης υποδομής. Για να υλοποιηθεί θα πρέπει: • πρώτον, να ενεργοποιηθούν νέοι τόποι, που θα παράγουν πολλαπλές οικοσυστημικές υπηρεσίες και θα συνδέονται με τους υφιστάμενους φυσικούς τόπους αποτελώντας ένα δίκτυο, και • δεύτερον, να ενεργοποηθεί το δίκτυο του ανθρώπινου δυναμικού και να διαμορφωθούν συνεργατικά πλαίσια σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο, προς όφελος τόσο των ανθρώπων όσο και της βιοποικιλότητας. Η ενεργοποίηση του οικολογικού δικτύου σε συνδυασμό με το ανθρώπινο δίκτυο, στο επίπεδο της πόλης και του περιβάλλοντος τοπίου της, αποτελεί μια ποιοτική στροφή προς τη διατήρηση και την ενίσχυση τόσο της βιοποικιλότητας, όσο και της ανθρώπινης ευημερίας, που μπορεί να έχει παγόσμιο αντίκτυπο. Οι πόλεις, λοιπόν μπορούν και θα πρέπει να είναι μέρος της λύσης για την μελλοντική βιωσιμότητα του πλανήτη και των ανθρώπων.

Τι χρήση έχει ένα σπίτι εάν δεν έχουμε ένα ανεκτό/βιώσιμο πλανήτη ?

Henry David Thoreau (1817-1862) 81

Π αραρτημα

Π αραρτημα Οικολογία Τοπίου - Ιστορικά στοιχεία Ο όρος οικολογία τοπίου -Landschaftsökologie- εισήχθε από τον Γερμανό γεωγράφο Carl Troll το 1939. Αναδύθηκε από τις ευρωπαϊκές παραδόσεις της τοπικής γεωγραφίας (regional geography) και της επιστήμης της βλάστησης και νέα ώθηση δόθηκε ιδιαίτερα από την καινούργια προοπτική που προσέφερε η εναέρια φωτογραφία (Turner & Gardner, 2001). Η Οικολογία Τοπίου στην ουσία συνδύασε τη χωρική προσέγγιση της γεωγραφίας με τη λειτουργική προσέγγιση της οικολογίας (Forman & Godron, 1986). Το αντικείμενο της μελέτης της οικολογίας τοπίου είναι οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ των χωρικών προτύπων και των οικολογικών διαδικασιών, δηλαδή οι αιτίες και τα επακόλουθα της χωρικής ετερογένειας σε διάφορες (χωρικές και χρονικές) κλίμακες (Turner & Gardner, 2001). Μια κεντρική θεωρία της οικολογίας τοπίου που προέρχεται από τους MacArthur & Wilson, είναι η θεωρία της Βιογεωγραφίας του Νησιού (Island Biogeography). Το έργο αυτό θεωρεί τη βιοποικιλότητα των νησιών, ως αποτέλεσμα των ανταγωνιστικών δυνάμεων του αποικισμού από ηπειρωτικό απόθεμα και στοχαστική (τυχαία καθορισμένη) εξαφάνιση. Οι έννοιες της βιογεωγραφίας του νησιού έχουν γενικευθεί από φυσικά νησιά στην αφηρημένη έννοια των κατατμημάτων (patches) του οικοτόπου με το μοντέλο μεταπληθυσμού (metapopulation) του Levin (η οποία μπορεί να εφαρμοστεί π.χ. στις "νησίδες" των δασών στις αγροτικές περιοχές). Αυτή η γενίκευση ώθησε την ανάπτυξη της οικολογίας τοπίου, παρέχοντας στους βιολόγους διατήρησης ένα νέο εργαλείο για την αξιολόγηση του πως ο κατακερματισμός των οικοτόπων επηρεάζει τη βιωσιμότητα του πληθυσμού. Η πρόσφατη ανάπτυξη της οικολογίας τοπίου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη των συστημάτων γεωγραφικών πληροφοριών (GIS) και τη διαθεσιμότητα των δεδομένων για ενδιαιτήματα μεγάλης έκτασης (π.χ. τηλεπισκοπικά σύνολα δεδομένων). Μέχρι το 1980, η οικολογία τοπίου είχε διαμορφωθεί σε ένα διακρικτό και εδραιωμένο επισημονικό πεδίο. Ορόσημο αποτελεί η οργάνωση της Διεθνούς Ένωσης για Οικολογίας Τοπίου ( International Association for Landscape Ecology - IALE) το 1982. Σημαντικοί συγγραφείς που συνέβαλαν στην διαμόρφωση της θεωρίας και του πεδίου εφαρμογής είναι μεταξύ άλλων, οι Naveh, Lieberman, Forman και Godron. Σήμερα, η θεωρία και η εφαρμογή της οικολογίας τοπίου συνεχίζει να αναπτύσσεται μέσα από την ανάγκη για καινοτόμες εφαρμογές σε ένα μεταβαλλόμενο τοπίο και το περιβάλλον. Η Οικολογία Τοπίου βασίζεται σε προηγμένες τεχνολογίες, όπως η τηλεπισκόπηση (remote sensing), ΓΣΠ (GIS) και μοντέλα. Επίσης υπάρχει σχετικη ανάπυξη ισχυρών ποσοτικών μεθόδων για την εξέταση των αλληλεπιδράσεων των προτύπων και των διαδικασιών. Ένα τέτοιο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ο καθορισμός του ποσού του άνθρακα στο έδαφος με βάση τη μορφή ενός τοπίου, που αναλύεται από τους χάρτες GIS, τους τύπους βλάστησης, και τα δεδομένα βροχόπτωσης για την περιοχή.

Millennium Ecosystem Assessment Report (MA) αποτελεί μείζονα διεθνή συνεργατική προσπάθεια για να χαρτογραφήσει την υγεία του πλανήτη μας. Συντάχθηκε για να εκτιμήσει τις συνέπειες της αλλαγής του οικοσυστήματος για την ευημερία του ανθρώπου και να καθορίσει την επιστημονική βάση για τις δράσεις που απαιτούνται για την ενίσχυση της διατήρησης και της αειφόρου χρήσης των οικοσυστημάτων. Η βιολογική ποικιλότητα διαδραματίζει έναν κρίσιμο ρόλο στην υποστήριξη των υπηρεσιών οικοσυστήματος. Οι κυβερνήσεις υποστήριξαν τη δημιουργία του ΜΑ μέσω αποφάσεων που λαμβάνονται από τη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (Convention on Biological Diversity) και άλλων διεθνών συμβάσεων.

82

Π αραρτημα

Η ΜΑ ξεκίνησε το 2001 υπό την αιγίδα των Ηνωμένων Εθνών και διοικείται από ένα πολυμερές διοικητικό συμβούλιο που περιελάμβανει εκπροσώπους διεθνών οργανισμών, κυβερνήσεων, αυτόχθονων πληθυσμών, ΜΚΟ και επιχειρήσεων. Η γραμματεία συντονίστηκε από το Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για το Περιβάλλον (United Nations Environment Programme). Περισσότεροι από 1.360 επιστήμονες από 95 χώρες συνέβαλαν στην αξιολόγηση.

TEEB - The Economics of Ecosystems and Biodiversity αποτλεί μια σημαντική διεθνή πρωτοβουλία για την ενσωμάτωση της αποτίμησης των υπηρεσιών οικοσυστήματος και της βιοποικιλότητας (δηλαδή το «φυσικό κεφάλαιο») στη διακυβέρνηση και τη διαχείριση σε όλα τα επίπεδα, συμπεριλαμβανομένου και του επιπέδου πόλης. Το TEEB υπογραμμίζει τα παγκόσμια οικονομικά οφέλη της βιοποικιλότητας, τονίζει το αυξανόμενο κόστος της απώλειας και της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων και συγκεντρώνει την εμπειρία από την επιστήμη, την οικονομία και την πολιτική για τη διαμόφωση πρακτικών και δράσεων.

IPCC-Intergovernmental Panel on Climate Change Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Αλλαγή του Κλίματος είναι το ηγετικό όργανο των αξιολογήσεων της παγκόσμιας κλιματικής αλλαγής. Περιλαμβάνει εκατοντάδες επιφανείς επιστήμονες σε όλο τον κόσμο και σε τακτά χρονικά διαστήματα δημοσιεύει εκθέσεις αξιολόγησης που παρέχουν μια συνολική επισκόπηση των πλέον πρόσφατων επιστημονικών, τεχνικών, και κοινωνικοοικονομικών πληροφοριών σχετικά με την αλλαγή του κλίματος και τις επιπτώσεών της. Η 4η Έκθεση Αξιολόγησης (Fourth Assessment Report - AR4) δημοσιεύθηκε το 2007. Η 5η Έκθεση Αξιολόγησης (Fifth Assessment Report - AR5) δημοσιεύθηκε το 2013/2014.

RCP: Representative Concentration Pathways (Αντιπροσωπευτικά Σενάρια) είναι βασισμένα σε προσεκτικά επιλεγμένα σενάρια για την χρήση σε ολοκληρωμένα μοντέλα αξιολόγησης, τη διαμόρφωση κλιματικών μοντέλων και την ανάλυση των επιπτώσεων. Στο έργο αυτό αποτυπώνονται σχεδόν μια δεκαετία νέων οικονομικών δεδομένων, πληροφοριών σχετικά με τις αναδυόμενες τεχνολογίες και παρατηρήσεων περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως η χρήση γης και η αλλαγή κάλυψης γης. Αντίθετα με τα σενάρια εκπομπών που δημιουργούνται με λεπτομερείς κοινωνικοοικονομικές ιστορίες, τα RCPs είναι συνεπή σύνολα από προβλέψεις μόνο για τα συστατικά της πίεσης ακτινοβολίας | radiative forcing[102] που προορίζονται να χρησιμεύσουν ως συντελεστές για τη διαμόρφωση των μοντέλων του κλίματος. Αυτές οι εκδοχές των πιέσεων ακτινοβολίας δεν συνδέονται με ένα μοναδικό κοινωνικοοικονομικό σενάριο ή σενάρια εκπομπών. Αντ 'αυτού, τα RCPs μπορούν να διαμορφωθούν από διάφορους συνδυασμούς των οικονομικών, τεχνολογικών, δημογραφικών, πολιτικών και θεσμικών μελλοντικών σεναρίων. RCP2.6, RCP4.5, RCP6 και RCP8.5 αναφέρονται, αντίστοιχα, σε πιέσεις ακτινοβολίας των 2.6 W / m², 4.5 W / m², 6 W / m² και 8.5 W / m² κατά το έτος 2100 σε σχέση με τα προβιομηχανικές συνθήκες[103].

102. η μεταβολή στην ισορροπία μεταξύ των εισερχόμενης και εξερχόμενης ακτινοβολίας στην ατμόσφαιρα που προκαλείται κυρίως από τις αλλαγές στη σύνθεση της ατμόσφαιρας· αίτια της πίεσης της ακτινοβολίας περιλαμβάνουν αλλαγές στην ηλιακή ακτινοβολία και τις συγκεντρώσεις των αερίων του θερμοκηπίου και αερολυμάτων.

103. αναφέρεται στις συνθήκες του πλανήτη πριν από / κατά την έναρξη της εκβιομηχάνισης. Σύμφωνα με γραμμική μοντέλο θερμοκρασίας, κατά την περίοδο 1901-2010 έχουμε μια αύξηση της θερμοκρασίας κατά 0,8 ° C από την "πρώιμη εκβιομηχάνιση".

83

Π αραρτημα

RCP2.6 Σενάριο που είναι αντιπροσωπευτικό της βιβλιογραφίας σχετικά με τα σενάρια μετριασμού που στοχεύουν στον περιορισμό της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη στους 2°C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Είναι το σενάριο των χαμηλών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.

RCP8.5 Σενάριο που βασίζεταισε πολιτική µη-λήψη µέτρων για το κλίμα με συγκριτικά υψηλές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, το οποίο χρησιμοποιείται από πολλές μελέτες που έχουν αξιολογηθεί για την FifthAssessment έκθεση της IPCC (AR5). Στο σενάριο αυτό η αύξηση της θερμοκρασίας είναι κόσμου 4°C πάνω από την προβιομηχανική περίοδο.

UNFCCC - United Nations Framework Convention on Climate Change Η Σύμβαση-Πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή (UNFCCC) είναι η πρώτη διεθνής συνθήκη για το κλίμα. Τέθηκε σε ισχύ το 1994 και έκτοτε έχει επικυρωθεί από 189 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών. Πιο πρόσφατα, μια σειρά από κράτη έχουν εγκρίνει μια προσθήκη στη Συνθήκη: το πρωτόκολλο του Κιότο, το οποίο έχει πιο ισχυρά (και νομικά δεσμευτικά) μέτρα.

84

Γλωσσάρι

Γλωσσάρι Ανθεκτικότητα - Προσαρμοστηκότητα | Resilience ► Η ικανότητα των κοινωνικών, οικονομικών και περιβαλλοντικών συστημάτων να αντιμετωπίζουν ένα επικίνδυνο συμβάν ή τάση ή διαταραχή, ανταποκρίνοντας ή αναδιοργανώντας με τέτοιο τρόπο ώστε να διατηρούν τη βασική τους λειτουργία, ταυτότητα και δομή, και παράλληλα διατηρώντας την ικανότητα για προσαρμογή, εκμάθηση και μετασχηματισμό (MΑ, 2005). Απώλεια της Βιοποικιλότητας | Biodiversity Loss ► Η μακροχρόνια ή η μόνιμη ποιοτική ή ποσοτική μείωση στα συστατικά της βιοποικιλότητας και της δυνατότητάς τους να παρέχουν αγαθά και υπηρεσίες, που πρέπει να μετρηθεί σε παγκόσμιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. (CBD, 2005) Αστική Διάχυση| Urban Sprawl ► Η συνεχής μετάθεση των ορίων της πόλης / η συνεχής ενσωμάτωση νέων τμημάτων στην περιφέρεια της πόλης Βιολογικοί πόροι| Biological resources ► περιλαμβάνουν γενετικούς πόρους, οργανισμούς ή μέρη τους, πληθυσμούς ή οποιοδήποτε άλλο βιοτικό συστατικό ενός οικοσυστήματος, με άμεση ή δυνητική χρήση ή αξία για την ανθρωπότητα.(CBD,1992). Βιοποικιλότητα ή Βιολογική ποικιλότητα | Biodiversity or Biological Diversity ► H ποικιλοµορφία των ζώντων οργανισµών από όλες τις πηγές στις οποίες συµπεριλαµβάνονται, µεταξύ άλλων, τα επίγεια, τα θαλάσσια και άλλα υδατικά οικοσυστήµατα και τα οικολογικά συµπλέγµατα των οποίων αποτελούν μέρος· περιλαµβάνει την ποικιλότητα εντός ενός είδους, µεταξύ ειδών καθώς και τη ποικιλότητα των οικοσυστηµάτων (United Nations of Conference on Environment and Development, Rio de Janeiro, 1992) Βιωσιμότητα | Sustainability ► Η έννοια της βιωσιμότητας εισάγεται, για πρώτη φορά, στο Bruntland Report το 1987. Ο όρος βιωσιμότητα ορίζεται ώς "η βιώσιμη ανάπτυξη έιναι ή ανάπτυξη στην οποία οι ανάγκες του παρόντος και τοπικού πληθυσμού μπορούν να ικανοποιηθούν χωρίς να υποθηκεύεται η ικανότητα να καλύψουν τις ανάγκες τους οι μελλοντικές γενεές" (United Nations General Assembly, 1987) ή οι πληθυσμοί σε άλλες τοποθεσίες (MΑ, 2005). Βιώσιμη χρήση | Sustainable use ► Η χρήση των συνιστωσών της βιολογικής ποικιλότητας με τέτοιο τρόπο και ρυθμό ώστε να μην οδηγηθούμε σε μακροχρόνια μείωση της βιοποικιλότητας και κατ'αυτόν τον τρόπο να διατηρηθεί η δυνατότητα να ικανοποιηθούν οι ανάγκες και οι προσδοκίες των παρόντων και μελλοντικών γενεών. (CBD,1992). Δείκτης Ζωής του Πλανήτη | Living Planet Index ► αντανακλά τις αλλαγές στην κατάσταση της βιοποικιλότητας του πλανήτη, χρησιμοποιώντας τις τάσεις στο μέγεθος του πληθυσμού για τα σπονδυλωτά είδη από διαφορετικούς οικοτόπους και περιοχές για να υπολογίσει τη μέση μεταβολή στην αφθονία με την πάροδο του χρόνου (WWF, 2012). Ευημερία | Well-being ► Το γενικό πλαίσιο που συγκροτεί το βασικό υλικό για μια καλή ζωή, ελευθερία και επιλογή, υγεία, καλές κοινωνικές σχέσεις, και ασφάλεια. Οι συνιστώσες της ευημερίας, όπως τη βιώνουν και αντιλαμβάνονται οι άνθρωποι, είναι εξαρτώμενες από την κατάσταση που αντανακλάται από την τοπική γεωγραφία, τον πολιτισμό και τις οικολογικές συνθήκες (MA, 2005). Ευπάθεια | Vulnerability ► Η ροπή ή η προδιάθεση να επηρεάζεται κάτι δυσμενώς. Η ευπάθεια περιλαμβάνει μια ποικιλία εννοιών και στοιχείων, όπως ευαισθησία ή τρωτότητα σε επιβλαβείς παράγοντες & έλλειψη ικανότητας να αντεπεξέλθει και να προσαρμοστεί. Κλιματική Αλλαγή | Climate Change ► "Η αλλαγή του κλίματος που αποδίδεται άμεσα ή έμμεσα στην ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία μεταβάλλει τη σύνθεση της ατμόσφαιρας του πλανήτη και η οποία προστίθεται στις

85

Γλωσσάρι

φυσικές κλιματικές διακυμάνσεις που παρατηρήθηκαν κατά συγκρίσιμες χρονικές περιόδους" (UNFCCC, Article 1) Τοπίο | Landscape ► Από οικολογικής άποψης το τοπίο είναι μια χωρικά ετερογενής περιοχή (ένα μωσαϊκό) που χαρακτηρίζεται από ποικίλα αλληλεπιδρώντα κατατμήματα (patches) ή οικοσυστήματα και ποικίλουν από σχετικά φυσικά χερσαία και υδάτινα συστήματα (όπως δάση, λειβάδια, λίμνες) μέχρι περιβάλλοντα κυριαρχούμενα από ανθρώπους, όπως αγροτικά και αστικά περιβάλλοντα (Turner 2001, Forman 1995). Η έννοια του τοπίου διαφέρει από την παραδοσιακή έννοια του οικοσυστήματος στο ότι εστιάζει σε ομάδες από οικοσυστήματα και τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ τους, δηλαδή στη χωρική ετρογένεια και τις επιπτώσεις της πάνω στις οικολογικές διαδικασίες. Όλα τα τοπία έχουν δομή καθορισμένη από τον χρήστη (user defined structure) που επηρεάζει τη λειτουργία του τοπίου. Συνεπώς, η έννοια του τοπίου ορίζεται από την αλληλεπίδραση ανάμεσα στη δομή (χωρικό πρότυπο) και τη λειτουργία (διαδικασία), καθώς και από την αλλαγή τους μέσα στο χρόνο. Δομή τοπίου | Landscape structure ► Το χωρικό πρότυπο (spatial pattern) ή οι χωρικές σχέσεις μεταξύ των στοιχείων του τοπίου. Αποτελείται από δύο συνιστώσες: τη σύσταση (composition) και τη διάρθρωση (configuration). Σύσταση | composition → Ο αριθμός των διαφορετικών στοιχείων του τοπίου (π.χ. διαφορετικοί τύποι κατατμημάτων ή ενδιαιτημάτων). Είναι μη-χωρική συνιστώσα και πτυχές της αποτελούν η ποσότητα των δασών ή των υγροτόπων, το μηκος των ορίων (edges) του δάσους, ή η πυκνότητα των δρόμων. Διάρθρωση | configuration → Η χωρική διάταξη / κατανομή των στοιχείων του τοπίου. Είναι χωρική συνιστώσα και πτυχές της αποτελούν για παράδειγμα η αντιπαράθεση των στοιχείων του τοπίου ή η μέτρηση της καθ'εαυτού κατάτμησης των ενδιαιτημάτων (habitat fragmentation). Η δομή και το χωρικό πρότυπο εμπεριέχουν την έννοια της χωρικής ετερογένειας (spatial heterogeneity), δηλαδή της άνισης κατανομής των στοιχείων μέσα στο τοπίο (Forman 1995). Κατανοώντας τη δομή του τοπίου, αναγνωρίζεται η διασυνδεσιμότητα (connectivity) και η κατάτμηση (fragmentation) του τοπίου. Κλίμακα τοπίου| Landscape scale ► Η χωρική ή χρονική διάσταση ενός αντικειμένου ή διαδικασίας, που χαρακτρίζεται τόσο από την ανάλυση (grain) όσο και από την έκταση (extent) (Forman 1995). Δεδομένου ότι τα είδη, τα χωρικά πρότυπα και οι διαδικασίες ποικίλλουν ευρέως σε αποστάσεις και τα χρονοδιαγράμματα στα οποία λειτουργούν, προσδιορίζοντας την κατάλληλη κλίμακα (ή κλίμακες) του εστιακού (focal) είδος, προτύπου ή διαδικασίας είναι κρίσιμο για την επιτυχή σχεδιασμό προγραμμάτων διαχείρισης των τοπίων και διασυνδεσιμότητάς τους (Meiklejohn et al.). Κατάτμηση τοπίου| Landscape fragmentation ► Η διάσπαση ενός ενδιαιτήματος, οικοσυστήματος ή ενός τύπου χρήσης γης σε μικρότερα κομμάτια (Forman, 1995). Η κατάτμηση προκαλεί μετασχηματισμό του τοπίου και είναι μια σημαντική διαδικασία σε τοπία καθώς συμβαίνουν τα φαινόμενα ανάπτυξης. Ένα σημαντικό επακόλουθο της επανειλλημένης, τυχαίας ή μη "εκκαθάρισης" ή διάσπασης τοπίου (είτε λόγω φυσικών διαταραχών είτε λόγω της ανθρώπινης δραστηριότητας) είναι ότι η συνεχόμενη κάλυψη του τοπίου μπορεί να σπάσει σε απομονωμένα κατατμήματα (patches). Όταν η εκκαθάριση/διάσπαση αυτή υπερβεί ένα όριο, το τοπίο από συνδεδεμένο (connected) μετατρέπεται σε αποσυνδεδεμένο (disconnected). Στοιχεία τοπίου | Landscape elements ► Είναι τα κατατμήματα (patches), οι διάδρομοι (corridors) και το τοπιακό υπόβαθρο (matrix) και επηρεάζουν άμεσα τα χωρικά πρότυπα και τις ροές/ διαδικασίες μέσα σε ένα τοπίο.

86

Γλωσσάρι

Μωσαϊκό τοπίου | Landscape mosaics ► Περιγράφεται από τα στοιχεία του τοπίου που είναι τα καταμήματα, οι διάδρομοι και το περιβάλλον τοπιακό υπόβαθρο (Forman & Godron 1984, Turner et al.

1987). Κατάτμημα| Patch ► Είναι μια περιοχή που διαφέρει από το περιβάλλον του στη φύση του ή στην εμφάνισή του (Forman, 1995). Τα κατατμήματα είναι περιοχές που περιβάλλονται από το τοπιακό υπόβαθρο και μπορεί να συνδέονται με διαδρόμους. Περιβάλλον πλαίσιο τοπίου| Landscape context ► Η δομή του τοπίου της περιοχής που περιβάλλει τη συγκεκριμένη επικράτεια. Στην οικολογία τοπίου το περιβάλλον πλαίσιο αποτελεί μια σημαντική συνιστώσα καθώς η περιοχή μελέτης θεωρείται ως ένα ανοιχτό σύστημα το οποίο αλληλεπιδρά με το γύρω περιβάλλον του. Αυτή είναι και η κύρια διαφορά ανάμεσα στη μελέτη σε επίπεδο οικολογίας και ση μελέτη σε επίπεδο τοπίου, δηλαδή ότι η δεύτερη λαμβάνει υπόψη το περιβάλλον πλαίσιο του τοπίιου. Οικολογικό Δ ίκτυο| Ecological Network ► Διαπερατότητα τοπίου| Landscape permeability► Η δυνατότητα των ειδών να κινούνται μέσα στο τοπιακό υπόβαθρο. Περιοχή-Πυρήνας| Core area ► κατατμήματα ενδιατημάτων μεγέθους και ποιότητας κατάλληλων να προσφέρουν τις περιβαλλοντικές συνθήκες που μπορούν να υποστηρίξουν τόσο ολόκληρους πληθυσμούς από ζώα και φυτά όσο και τις οικολογικές διαδικασίες (City of Edmonton, 2007). Οικο-διάδρομος| Habitat corridor► Στοιχείο τοπίου που διευκολύνει την κίνηση/ροή των οργανισμών, των γονιδίων και των οικολογικών διαδικασιών μεταξύ των οικοτόπων/ενδιαιτημάτων (Chietkiwicz et al.

2006). Συνδεσιμότητα τοπίου| Landscape connectivity ► ο βαθμός στον οποίο το τοπίο διευκολύνει ή εμποδίζει την κίνηση των οργανισμών και την ανάπτυξη των οικολογικών διαδικασιών Meiklejohn et al.) Τοπιακό υπόβαθρο| Matrix ► ορίζεται ως μη-οικότοπος και/ή ως μέρος τοπίου μέσα στο οποίο τα κατατμήματα ενδιαιτημάτων (habitat patches) και οι διάδρομοι (corridors) είναι ενσωματωμένα (Meiklejohn et al). Tο τοπιακό υπόβαθρο, μπορεί και συνήθως είναι ένα αρκετά ετερογενές τοπίο, που περιλαμβάνει πολλούς διαφορετικούς τύπους κάλυψης γς. Οικολογικό αποτύπωμα | Ecological Footprint ► Το οικολογικό αποτύπωμα αποτελεί το μέτρο της ζήτησης της ανθρώπινης δραστηριότητας που δέχεται η βιόσφαιρα. Πιο συγκεκριμένα, μετρά τη ποσότητα βιολογικής παραγωγικής γης και την έκταση νερού που απαιτείται για να παραχθούν όλα τα μέσα που καταναλώνει ένα άτομο, πληθυσμός, ή δραστηριότητα, και να απορροφηθούν τα απόβλητα που παράγονται, σύμφωνα με την τεχνολογία και τις πρακτικές διαχείρισης των πόρων που επικρατούν. Η περιοχή αυτή μπορεί, στη συνέχεια, να συγκριθεί με βιολογική ή φέρουσα ικανότητα (βιοχωρητικότητα),δηλαδή την ποσότητα της παραγωγικής περιοχής που είναι διαθέσιμη για να παράγει αυτούς τους πόρους και να απορροφήσει τα απόβλητα (Global Footprint Network, 2010). Οικότοπος / Βιότοπος / Ενδιαίτημα| Habitat ► Ο τόπος ή τύπος της περιοχής όπου ένας οργανισμός ή ένας πληθυσμός απαντάται εκ φύσεως (CBD,1992). Οικοσύστημα | Ecosystem ► Ένα δυναμικό σύμπλεγμα κοινοτήτων φυτών, ζώων και μικροοργανισμών, καθώς και του αβιοτικού περιβάλλοντός τους που αλληλοεπηρεάζονται ως μία λειτουργική μονάδα (CBD, 1992). Οι άνθρωποι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος των οικοσυστημάτων. Τα οικοσυστήματα διαφέρουν κατά

87

Γλωσσάρι

πολύ σε μέγεθος· μια προσωρινή λίμνη σε μια κοιλότητα ενός δέντρου και μια λεκάνη ωκεανού μπορεί να είναι και τα δύο οικοσυστήματα (MA, 2005). Αλληλεπιδράσεις του οικοσυστήματος | Ecosystem interactions ► Ανταλλαγές ή ροές ύλης και ενέργειας ανάμεσα στα οικοσυστήματα. Λειτουργία Οικοσυστήματος | Ecosystem function ► Οι οικολογικές διαδικασίες που ελέγχουν τις ροές της ενέργειας, των θρεπτικών συστατικών και της οργανικής ύλης μέσα από το περιβάλλον (Cardinale et al., 2012). Αυτές περιλαμβάνουν διεργασίες όπως αποσύνθεση, παραγωγή, ανακύκλωση θρεπτικών στοιχείων, και ροές θρεπτικών ουσιών και ενέργειας. Σταθερότητα Οικοσυστήματος | Ecosystem stability ► Η περιγραφή των δυναμικών χαρακτηριτικών ενός οικοσυστήμτος. Ένα οικοσύστημα θεωρείται σταθερό όταν επανέρχεται στην αρχική του κατάσταση λιγο μετά την διαταραχή (ανθεκτικότητα | resilience), παρουσιάζει χαμηλή χρονική μεταβλητότητα (σταθερότητα | constancy) ή δεν αλλάζει δραματικά ενόψει μιας διαταραχής (αντοχή | resistance) (MΑ, 2005). Υγεία οικοσυστήματος | Ecosystem health ► Ο βαθμός σταθερότητας | stability και βιωσιμότητας | sustainability της λειτουργίας ενός οικοσυστήματος ή των οικοσυστημικών υπηρεσιών που εξαρτώνται από το αν ένα οικοσύστημα διατηρεί την οργάνωση, αυτονομιά και την ανθεκότητά του μέσα στην πάροδο του χρόνου. Η υγεία του οικοσυστήματος συωεισφέρει στην ανθρώπινη ευημερία μέσω των βιώσιμων οικοσυστημικών υπηρεσιών και βιώσιμων συνθηκών για την υγεία του ανθρώπου (MΑ, 2005). Υποβάθμιση των οικοσυστήματων | Degradation of ecosystems ► Η συνεχής μείωση της ικανότητας να παρέχονται οι οικοσυστημικές υπηρεσίες. Οικοσυστημικές Υπηρεσίες | Ecosystem Services ► Τα οφέλη που λαμβάνουν οι άνθρωποι από τα οικοσυσήματα. Αυτά περιλαμβάνουν υπηρεσίες παροχής (provisioning services), όπως τροφοδοσία και υδροδότηση· ρυθμιστικές υπηρεσίες (regulating services), όπως έλεγχος πλημμύρων και νοσημάτων· πολιτιστικές υπηρεσίες (cultural services), όπως οφέλη πνευματικά, πολιτιστικά και αναψυχής· υπηρεσίες υποστήριξης (supporting services), όπως ο κύκλος των θρεπτικών ουσιών που διατηρεί και ρυθμίζει τις συνθήκες ζωής πάνω στη Γη. (MΑ, 2005). Υπηρεσίες παροχής

Ρυθμιστικές υπηρεσίες

Πολιτιστικές υπηρεσίες

Yπηρεσίες υποστήριξης

Παροχή αγαθών που προέρχονται από τα οικοσυστήματα· έχουν άμεσο όφελος προς τους ανθρώπους και συχνά καθαρή οικονομική αξία.

Το φάσμα των λειτουργιών που διενεργούνται από τα οικοσυστήματα. Παρόλο που δεν τους έχει αποδοθεί οικονομική αξία στις συμβατικές αγορές, η αξία τους είναι πολύ μεγάλη.

Δεν προσφέρουν άμεσα υλικά οφέλη, αλλά συνεισφέρουν στις ευρύτερες ανάγκες και επιθυμίες της κοινωνίας.

Δεν έχουν άμεσο όφελος προς τους ανθρώπους αλλά είναι θεμελιώδης παράγοντας για τη λειτουργία των οικοσυστημάτων και συνεπώς είναι εμμέσως υπεύθυνος για όλες τις υπόλοιπες υπηρεσίες.

Τέτοιες είναι: ξυλεία από τα δάση, φαρμακευτικά φυτά, ψάρια από ωκεανούς, ποτάμια και λίμνες, κ.α.

88

Περιλαμβάνουν τη ρύθμιση του κλίματος μέσω της αποθήκευσης του άνθρακα & έλεγχο των τοπικών βροχοπτώσεων, η απομάκρυνση των ρυπογόνων μέσω του φιλτραρίσματος του αέρα και του νερού, & προστασία από καταστροφές όπως κατολισθίσεις και παράκτιες καταιγίδες.

Αυτές περιλαμβάνουν τη πνευματική αξία συνδεδεμένη με ιδιαίτερα οικοσυστήματα και την αισθητική αξία των τοπίων που προσελκύwουν τουρίστες.

Παραδείγματα αποτελούν η παραγωγή βιομάζας, η παραγωγή του ατμοφαιρικού οξυγόνου οι βιογεωχημικοί κύκλοι, ο σχηματισμός και η συγκράτηση εδάφους, οι διαδικασίες ανάπτυξης φυτών, η παροχή και διασφάλιση του ενδιαιτήματος για την άγρια ζωή.

Γλωσσάρι

Προστατευόμενη τοποθεσία | Protected area ► Γεωγραφικά καθορισµένες εκτάσεις που είναι χαρακτηρισμένες ή υποκείμενες σε ρυθμίσεις και διαχείριση για την επίτευξη συγκεκριμένων στόχων διατήρησης.(CBD, 1992). Υπολειμματικοί - Υποβαθμισμένοι Τόποι | Brownfields ► Τόποι και υποδομή της πόλης που δεν βρίσκονται πλεον σε χρήση όπως πρώην βιομηχανικά τοπία, παλιές γραμμές τρένου, ή χέρσες εκτάσεις που έχουν καταληφθεί από ιθαγενή βλάστηση. Φυσικό κεφάλαιο | Natural Capital ► Ορίζεται ως τα παγκόσμια αποθέματα των φυσικών "περιουσιακών στοιχείων" τα οποία περιλαμβάνουν τη γεωλογία, το έδαφος, τον αέρα, το νερό και όλα τα έμβια όντα. Από αυτό το φυσικό κεφάλαιο οι άνθρωποι αντλούν ένα ευρύ φάσμα υπηρεσιών (οικοσυστημικές υπηρεσίες), το οποίο καθιστά δυνατή την ανθρώπινη ζωή. (World Forum on Natural Capital). Περιλαμβάνει: πόρους (ανανεώσιμες πηγές ενέργειας/υλικά και μη-ανανεώσιμα υλικά), φυσικούς αποδέκτες (που απορροφούν, εξουδετερώνουν ή ανακυκλώνουν τα απόβλητα και τις εκπομπές) και υπηρεσίες / διαδικασίες -όπως διαχείριση λεκάνων απορροής υδάτων ή ρύθμιση του κλίματος. Το φυσικό κεφάλαιο τροφοδοτεί τα υπόλοιπα είδη κεφαλαίου: • Ανθρώπινο κεφάλαιο αποτελείται από την υγεία, τη γνώση, τις δεξιότητες και τα κίνητρα των ανθρώπων. Όλα αυτά τα πράγματα είναι απαραίτητα για την παραγωγική εργασία.

• Κοινωνικό κεφάλαιο αφορά τα θεσμικά όργανα που βοηθούν στη διατήρηση και την ανάπτυξη του ανθρώπινου κεφαλαίου σε συνεργασία με άλλους φορείς όπως για παράδειγμα οικογένειες, κοινότητες, επιχειρήσεις, συνδικάτα, σχολεία, και εθελοντικές οργανώσεις.

• Κατασκευασμένο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα υλικά αγαθά ή πάγια περιουσιακά στοιχεία που συμβάλλουν στη διαδικασία παραγωγής· π.χ. εργαλεία, μηχανήματα και κτίρια.

• Οικονομικό κεφάλαιο διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία μας, δίνοντας τη δυνατότητα στα άλλα είδη του κεφαλαίου να αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης και ανταλλαγής. Σε αντίθεση με άλλους τύπους, το κεφάλαιο αυτό δεν έχει καμία πραγματική αξία, αλλά είναι αντιπροσωπευτική του φυσικού, του ανθρώπινου, του κοινωνικού ή του κατασκευασμέμου κεφαλαίου· π.χ. μετοχές, ομόλογα ή χαρτονομίσματα. (Malik et al., 2014) Χρήση γης | Land use ► Η αξιοποίηση μιας έκτασης γης από τον άνθρωπο για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό (όπως αρδευόμενη καλλιέργεια ή αναψυχή) (MΑ, 2005).

89

Βιβλιογραφία

Βιβλιογραφία Α ναφορές | R eports (1992). Convention on Biological Diversity (CBD). United Nations.

(1987). Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future (Brundtland Report).

UNITED NATIONS General Assembly.

(2008). The Economics of Ecosystems and Biodiversity - TEEB - Report. Wesseling, Germany: European Communities.

(2009). User's Manual for the Singapore Index on Cities’ Biodiversity. Also known as the CBI - City Biodiversity Index.

(2015). Global Risks Report, 10th Edition. Geneva: World Economic Forum.

Armour, T., Armour, S., Hargrave, J., & Revell, T. (2014). Cities Alive. Rethinking green infrastructure. Report.

London: ARUP. Bertzky B., Corrigan C., Kemsey J., Kenney S., Ravilious C., Besançon C., Burgess N. (2012). Protected Planet Report 2012: Tracking progress towards global targets for protected areas. IUCN, Gland, Switzerland and UNEP-WCMC, Cambridge, UK. CBD -Secretariat of the Convention on Biological Diversity (2010) Global Biodiversity Outlook 3.Montréal, 94 pages.

CCAC - Climate and Clean Air Coalition to Reduce Short-Lived Climate Pollutants -. United Nations Environment Programme. (2014). Time to Act: To Reduce Short-lived Climate Pollutants. (βρέθηκε στο http://www. grida.no/publications/slcp/)) ΕΕΑ-SOER. (2015). Synthesis Report. "Protecting, conserving and enhancing natural capital". (βρέθηκε στο http:// www.eea.europa.eu/soer-2015/synthesis/report/3-naturalcapital) EEA Report No 2/2011. (2010) Landscape fragmentation in Europe. Luxembourg: Publications Office of the European Union EEA Report No 5/2010 (2010). Assessing biodiversity in Europe — the 2010 report. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Union.

EU. (2011). The EU Biodiversity Strateg y to 2020. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

European Commission (2012). The Multifunctionality of Green Infrastructure. In-Depth Report. Science for Environment Policy European Commission. (2013). Building a Green Infrastructure for Europe. Luxembourg: Publications Office of the European Union.

Global Footprint Network. (2010). ECOLOGICAL FOOTPRINT ATLAS 2010. Oakland: Global Footprint Network.

IPCC, 2013: Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change [Stocker, T.F., D. Qin, G.-K. Plattner, M. Tignor, S.K. Allen, J. Boschung, A. Nauels, Y. Xia, V. Bex and P.M. Midgley (eds.)]. Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom IPCC. (2014). Climate Change 2014: Impacts, Adaptation, and Vulnerability - Summary for policymakers. Cambridge: Cambridge University Press.

90

Βιβλιογραφία

Maes, J., Teller, A., Erhard, M., Liquete, C., Braat, L., Berry, P., . . . Bidoglio, G. (2013). Mapping and Assessment of Ecosystems and their Services. An analytical framework forecosystem assessments under Action 5 of the EU Biodiversity Strateg y to 2020. -MAES - Technical Report. Luxembourg: Publications office of the European Union.

Malik, R., Behan, K., & Kalapos, G. (2014). Natural Capital and Why It Matters. Toronto: Clean Air Partnership.

Millennium Ecosystem Assessment. (2005). MA Ecosystems and Human Well-Being: Synthesis Report. Washington, DC: Island Press.

Solgaard, A., Rucevska, I., Neumann, C., Cavaliere, C., Lutz, S., Fernagut, M., et al. (2012). Vital Graphics on Payment for Ecosystem Services: Realising Nature’s Value. GRID-Arendal.

TEEB. (2010). Mainstreaming the Economics of Nature: A Synthesis of the Approach, Conclusions and Recommendations of TEEB. UNEP. (2009). Cities and Green Buildings. In the Transition to a Green Economy. A UNEP Brief. Βρέθηκε στο : http:// www.unep.org/urban_environment/PDFs/CitiesAndBuildingFactsheet_20091105.pdf.

UNEP/GRID-Arendal. (2005). Vital Climate Change Graphics. UNEP/GRID-Arendal Publications in collaboration with The Basel Convention Secretariat.

UNEP/GRID-Arendal. (2006). Vital Waste Graphics 2. UNEP/GRID-Arendal Publications.

WWF. (2012). Living Planet Report.Biodiversity, biocapacity and better choices. Gland, Switzerland.

UN-Habitat. (2009). Planning Sustainable Cities: Global Report on Human Settlements 2009. Malta: Gutenberg Press.

UN-Habitat. (2011). Cities and Climate Change. Global Report on Human Settlements 2009. London: Earthscan.

Βιβλια | Books Dansereau, P. (1975). Inscape and Landscape. The Human Perseption of Environment. New York: Columbia University Press.

Forman, R. T. (1995). Land Mosaics. New York: Cambridge University Press.

Turner, M. G., & Gardner, R. H. (2001). Landscape Ecolog y in Theory and Practice: Pattern and Process. New York: Springer-Verlag.

Επιστημονικ α Α ρθρα & Μ ελέτεσ Π εριπτώσεων | Scientific Papers & Case Studies Boitani, L., Falcucci, A., Maiorano, L. & Rondinini, C. (2007) Ecological Networks as Conceptual Frameworks or Operational Tools in Conservation. Conservation Biology, Vol. 21(6), pp. 1414-1422 Cardinale, B. J., Duffy, E., Gonzalez, A., Hooper, D. U., Perrings, C., Venail, P., et al. (2012). Biodiversity loss and its impact on humanity. Review. Nature , Vol.486, pp. 59–67.

Cheongg yecheon Stream Restoration Project . Case Study Brief. (βρέθηκε στο http://landscapeperformance.org/) City of Edmonton. (2006). Εdmonton’s Urban Parks Management Plan 2006 - 2016. (βρέθηκε στο http://www. edmonton.ca/city_government/documents/PDF/UPMP_2006-2016_Final.pdf) City of Edmonton. (2007). City of Edmonton Integrated Natural Areas Conservation Plan. Natural Connections.

91

Βιβλιογραφία

(βρέθηκε στο http://www.edmonton.ca/city_government/environmental_stewardship/strategy-biodiversityprotection.aspx) City of Edmonton. (2007). Integrating Biodiversity into Urban Planning. Edmonton’s Approach to Neighbourhood Scale Conservation Design. Presentation (βρέθηκε στο https://www.fcm.ca/Documents/presentations/2009/ webinars/Integrating_Biodiversity_into_Urban_Planning_EN.pdf) City of Edmonton. (2008).Biodiversity Report - Edmonton. Enhancing Urban Nature Through Global Network of L ocal Governments. ICLEI. L ocal Action for Biodiversity City of Edmonton. (2010) CEPA (Communication, Education, and Public Awareness) Assessment Report. Enhancing Urban Nature Through Global Network of L ocal Governments. ICLEI. L ocal Action for Biodiversity Delgado Μ., (Minister of Environment Mexico City Government). (2009). Creating and Implementing Green Plans: Mexico City Case Study. Presentation.(βρέθηκε στο http://www.slideshare.net/RRI/creating-and-implementinggreen-plans-mexico-city-case-study-presentation) ELLA Learning Alliance. (2013) Climate Resilient Cities: Mexico City and Quito Climate Change Plans. Presentation. (βρέθηκε στο http://www.slideshare.net/ELLA_Programme/quitomexico-city-16348735) FAO. (2014). GROWING GREENER CITIES IN LATIN AMERICA AND THE CARIBBEAN. Mexico City. (pp.20-29). Rome. FOOD AND AGRICULTURE ORGANIZATION OF THE UNITED NATIONS Grimm, N. B., Faeth, S. H., Golubiewski, N. E., Redman, C. L., Wu, J., Bai, X., & Briggs, J. M. (2008). Global Change and the Ecolog y of Cities. Sciense , Vol.319, pp. 756-760.

Gunderson D. (2014). The Curitiba Experiment. (βρέθηκε στο https://boiseplanning.wordpress.com/2014/04/28/ the-curitiba-experiment/) Haddad N. M. et al. (2015). Habitat fragmentation and its lasting impact on Earth’s ecosystems. APPLIED ECOLOGY. downloaded from http://advances.sciencemag.org/ on December 2, 2015 Heller, N. E., & Zavaleta, E. S. (2009). Biodiversity management in the face of climate change: A review of 22 years of recommendations. Biological Conservaion, Vol. 142, pp.14-32.

ICLEI. (2013). Cities and Biodiversity Case Study Series. Explring how Edmonton and Montreal are mainstreaming the urban biodiversity movement. ICLEI. ICLEI. (2015). Designing for Wildlife Passage in an Increasingly Fragmented World. BiodiverCITIES| ICLEI Cities Biodiversity Center ICLEI-Canada. (2002). International Case Study Series. Case Study: 77. Municipality of Curitiba, Brazil. Orienting Urban Planning to Sustainability. ICLEI. Toronto, Canada.

ICLEI-Canada (2010). Cities and Biodiversity Case Study Series. Canadian Best Practices in Local Biodiversity Management.

ICLEI—Local Governments for Sustainability, Canada Office ICLEI-UNEP. (2008). City of Curitiba, Brazil. Biocity Programme: mainstreaming biodiversity. (βρέθηκε στο http:// www.unep.org/urban_environment/PDFs/Curitiba_Final.PDF) Ingegnoli V. (2011). Non-Equilibrium Thermodynamics, Landscape Ecolog y and Vegetation Science. INTECH. Science , Technology and M edicine. DOI: 10.5772/22499 IUCN. (2003). NAKIVUBO SWAMP, UGANDA: Managing natural wetlands for their ecosystem services. Case Studies in Wetland Valuation #7

92

Βιβλιογραφία

Lange E., Vogels P., Jamal Z. (2011). Learning a Language, Learning the Land: Newcomers, Parks, and Language Learning.

Research and Evaluation Report. (βρέθηκε στο open.alberta.ca/dataset/6f072fd2-ede7-4b68-ae34-c066bdb8897e/ resource/2fdf136e-4772-4ea0-81de-ad31ded8abfa/download/2011-learning-language-learning-the-land.pdf).

Knope, M.L., Heim, N.A.,. Frishkoff, L.O, Payne, J.L. (2015) "Limited role of functional differentiation in early diversification of animals", Nature Communications 6, Article number:6455 (βρέθηκε στο [http://www.nature. com/ncomms/2015/150304/ncomms7455/full/ncomms7455.html]) Lindau L. A., Hidalgo D., Facchini D. (2010). Curitiba, the cradle of Bus Rapid Transit. Built Environment Vol. 36, Issue Number: 3, DOI: 10.2148/benv.36.3.274 Lubow A. (2007). Recycle City: The Road to Curitiba. New York Times M agazine , M ay 20, 2007.

Meiklejohn, K., Ament, R., & Tabor, G. (n.d.). Habitat Corridors & Landscape Connectivity: Clarifying the Terminolog y.

Center for L arge L andscape Coservation (www.climateconservation.org).

M exico City Climate Change Program. (2008). Secretaría del Medio Ambiente del Distrito Federal.

Miller, J. R. (2008). Conserving Biodiversity in Metropolitan Landscapes. A Matter of Scale (But Which Scale?). L andscape Journal , Vol. 27, pp. 114-126.

New Internationalist. (2016). World Development book case study: sustainable urban development in Curitiba. New Internationalist. People , ideas and action for global justice. (βρέθηκε στο http://newint.org/books/ reference/world-development/case-studies/sustainable-urban-development-curitiba/) NSWA-North Saskatchewan Watershed Alliance. (2012). Atlas of the North Saskatchewan River Watershed in Alberta. The North Saskatchewan Watershed Alliance Society. Edmonton, Alberta.

Perevochtchikova M., Vázquez Beltrán A. (2012). The Federal Program of Payment for Hydrological Environmental Services as an Alternative Instrument for Integrated Water Resources Management in Mexico City. t, pp.35-42 Rudnick D. A., Ryan S. J., Beier, P., Cushman S. A., Dieffenbach F., Epps C. W., Gerber L. R., Hartter J., Jenness J. S., Kintsch J., Merenlender A. M., Perkl R. M., Preziosi D. V., Trombulak.S. C. (2012). The role of landscape connectivity in planning and implementing conservation and restoration priorities. Issues in Ecology, Vol.16 SOER. (2015). Natural capital and ecosystem. State and outlook 2015. European Briefing. Euro.ean Environment Agency.

Suzuki H., Dastur A., Moffat S., Yabuki N., Maruyama H. (2010) Eco2 Cities: Ecological Cities as Economic Cities.

A FIELD REFERENCE GUIDE. Case 1: Curitiba, Brazil. pp. 165-177. World Bank.

The Encyclopedia of Earth. (2013). Curitiba, Brazil. (βρέθηκε στο http://www.eoearth.org/view/article/151571) Tucci, C. E.M. (2004). Integrated Flood Management – Case Study Brazil: Flood Management in Curitiba Metropolitan Area. World Meteorological Organization & Global Water Partnership’s Associated Programme on Flood Management.

Turner, M. G. (1989). LANDSCAPE ECOLOGY: The Effect of Pattern on Process. A nnual R eview of Ecology and Systematics , Vol 20, pp.171-197.

Wiens, J. A. (2009). Landscape ecolog y as a foundation for sustainable conservation. L andscape Ecology, Vol.24, pp.1053-1065.

Wu, J. J. (2008). Making the Case for Landscape Ecolog y: An Effective Approach to Urban Sustainability. L andscape

93

Βιβλιογραφία

Journal , Vol. 27, pp.41-50. Υip M., Madl P. (2000). Air Pollution in Mexico City. Project-Study paper, University of Salzburg, Austria.

Department of Biophysics and in Cooperation with the Afro-Asian Institute (Salzburg, Austria) and International Laboratory for Air Quality and Health at QUT (Australia) (βρέθηκε στο http://biophysics.sbg. ac.at/mexico/air.htm) Δ ιαδικτυακοι Τοποι - Πηγεσ IPBES - Intergovernmental Platform on Biodiversity and Ecosystem Services [www.ipbes.net/] ΤΕΕΒ - The Economics of Ecosystems and Biodiversity [www.teebweb.org/] CBD - Convention on Biological Diversity [https://www.cbd.int/] UNEP - United Nations Environment Programme [www.unep.org] GRID-Arendal [www.grida.no] IUCN - International Union for Conservation of Nature ICLEI - International Council for Local Environmental Initiatives [http://cbc.iclei.org/] The World Bank - Urban Development [www.worldbank.org/en/topic/urbandevelopment] World Economic Forum [www.weforum.org] World Forum on Natural Capital [http://naturalcapitalforum.com/] EEA - European Environment Agency [www.eea.europa.eu/]

94