Υπόγειες ιχνηλασίες_Hypogean traces

Υπόγ ε ι ε ςΙ χ ν ηλ ασί ε ς

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Υπόγειες Ιχνηλασίες Φοιτήτρια: Μαργαρίτα Λεριού Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Αλεξάνδρα Αλεξοπούλου

Ερευνητική Διπλωματική Εργασία Θερινό Εξάμηνο | 2017 Θεσσαλονίκη

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα καθηγήτριά μου κα Αλεξάνδρα Αλεξοπούλου για την καθοδήγηση, τις πολύτιμες συμβουλές και τη στήριξη στην προσπάθεια αυτή που καταθέτω.

Περιεχόμενα: Πρόλογος ……………………………………………………………………………………..………11-15 Εισαγωγή …………………………………………………………………………………………..…17-19

Ένας υπαρξιακά βιωμένος τόπος I. II. III. IV.

20-53

Η αρχή ………………………………………………………………………………..……..23-25 Η μνήμη του τόπου………………………………………………………………..…..27-33 Το σώμα ………………………………………………………………………………..…..35-39 Το κατοικείν του τόπου …………………………………………..……………..….41-53

Η κατάβαση V. VI. VII.

54-79

Η μητέρα φύση …………………………………………………………………..……..57-61 Η φυσική σπηλιά ………………………………………………………………….……63-69 Η προσπέλαση ……………………………………..…………..………………..……..71-79

Το υπόγειο VIII. IX. X. XI.

80-115

Η βύθιση …………………………………..…………………………………………..…..83-87 Το ανοίκειο κενό …………………………………………………..……………..…….89-99 Η εσωτερική περιπλάνηση ………………………………………………..…..101-111 Η απτική αντίληψη ……………………………………..……………….…………113-115

Η έξοδος XII. XIII.

116-129

Η εμπειρία ……………………………………………………………………….…….119-123 Το πατρικό σπίτι …………………………………………………………………….125-131

Επίλογος …………………………………………………………………………………………..133-135 Παράρτημα I: Μούτταλος …………………………………………………………….…..136-139 Παράρτημα II: Water Temple …………………………………………………………..140-143 Παράρτημα III: Jewish Museum Berlin ……………………………………………..144-147 Παράρτημα IV: Vals Thermal Baths ………………………………………….……….148-151 Βιβλιογραφία …………………………………………………………………………….……..152-156

|7 |

|8 |

ὑπόγειος < ὑπό + γαῖα που βρίσκεται ή γίνεται κάτω από τη Γη.

ἰχνηλασία < ἴχνος + ἐλαύνω προσπάθεια εντοπισμού μέσω της επισήμανσης και παρακολούθησης ιχνών, σημαδιών (συνήθως στο έδαφος).

|9 |

|10|

Πρόλογος «Χάθηκε το κτίριο ως ένας μικρότερος τόπος με νόημα όπου ο άνθρωπος μπορεί να νιώσει ότι είναι ξεχωριστό άτομο αλλά ταυτόχρονα και ότι «ανήκει» κάπου. Χάθηκε επίσης και η σχέση με τη γη και τον ουρανό. Τα περισσότερα σύγχρονα κτίρια μοιάζουν να υπάρχουν μέσα στο «πουθενά». Δεν σχετίζονται με το τοπίο, ούτε με ένα συνεκτικό αστικό σύνολο, αλλά ζουν την αφηρημένη ζωή τους σε ένα είδος μαθηματικού τεχνολογικού χώρου, όπου η διάκριση μεταξύ πάνω και κάτω είναι σχεδόν ανύπαρκτη.»

[Christian Norberg-Schulz, 2009 : 205]

|11|

`

Εικ. 1

|12|

«Χάθηκε το κτίριο…». Μια σκέψη πάνω στην οποία ξετυλίγεται ένα κουβάρι προβληματισμών. Το χαμένο κτίριο γίνεται το σύμβολο ενός χαμένου νοήματος. Είναι το νόημα και ο σκοπός της αρχιτεκτονικής του χθες, του σήμερα και του αύριο. Είναι το ίδιο η μικρογραφία ενός τόπου όπου κατοικεί ο άνθρωπος. Είναι στο κτίριο-τόπο όπου θα έπρεπε να ανήκει. Μα «χάθηκε επίσης και η σχέση με τη γη και τον ουρανό». Πόσο ξένα τα σύγχρονα κτίρια ορθώνονται μπρος μιας ακατοίκητης αστικότητας. Πόσο γυμνά «ντύνουν» ένα επιπόλαιο εσωτερικό. Τόσο αφηρημένα «μοιάζουν να υπάρχουν μέσα στο πουθενά» δίχως να πονούν το χώμα που τα γέννησε. «Κάθε φορά που ο αφηγητής βρίσκεται μπροστά σε μιαν εντύπωση που τον ταλανίζει, αυτό γίνεται είτε επειδή η εντύπωση κάτι του θυμίζει, είτε επειδή τον οδηγεί να φαντάζεται κάτι άλλο» (Σταυρίδης, 2006)1. Οδηγούμαι σε μια αθώα εσωτερική αναζήτηση, γιατί η εντύπωση πως έχουμε χάσει τον ονειροπόλο μέσα μας με ταλανίζει. Εντυπωσιαστήκαμε από τις εντυπωσιακά αλλόκοτες παραμέτρους των προγραμμάτων και του υπολογιστή και ξεχάσαμε να κατοικούμε ποιητικά; Να κλείνουμε τα μάτια και να ονειρευόμαστε μέσα στην προστατευμένη μας φωλιά που χαϊδεύει το έδαφος ενώ ξεθάβει από κάπου και τον ουρανό; Βλέπω τον εαυτό μου λοιπόν να φαντάζεται αυτό το άλλο… Το υπόγειο! Το υπόγειο με γοητεύει και με ελκύει να το εξερευνήσω. Μπαίνω η ίδια στο σώμα ενός τρίτου και βαδίζω, παρατηρώ, προβληματίζομαι. Όλα ξεκίνησαν από τη στιγμή που επέλεξα την υπόσκαφη αρχιτεκτονική και τόλμησα να κατεβώ τη σκάλα που οδηγεί σε αυτήν. Ανοίγω την πόρτα του εδάφους και αρχινώ... Το εγχείρημα αυτό δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια «ρομαντική αφήγηση που θέτει σε ισχύ μια διαδρομή, την οποία ο ήρωας θα πραγματοποιήσει για να ξεφύγει από τη θέση του και να επιτύχει την επιθυμία του για μεγαλείο» (Pellegrino, 2006)2.

1

Βλ. Σταυρίδης, Σ., (2006). Μνήμη και εμπειρία του Χώρου. Πρώτη Έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. σελ.46 2 Βλ. Pellegrino, P., (2006). Το Νόημα του Χώρου, Η Εποχή και ο Τόπος. Μτφρ. Τσουκαλά Κ., Αθήνα: Γιώργος Δαρδάνος, Βιβλίο 1. σελ.68

|13|

|14|

Ποιος είναι ο ήρωας της ιστορίας; Ποια είναι η διαδρομή; Ποιο το μεγαλείο; Εγώ, εσύ, ένας τρίτος σε μια υπόγεια αναζήτηση ενός ανώτερου εαυτού. Προς το μεγαλείο του ποιητικού κατοικείν… Η πραγματοποίηση της νοηματικής αυτής διαδρομής αποτελεί και τον σκοπό της προσπάθειας που καταθέτω. Πάντα μια ιστορία έχει μια αρχή και ένα τέλος. Το σημείο μηδέν εδώ αναφέρεται σε έναν χαρακωμένο τόπο που το μόνο που του έχει απομείνει είναι οι καλά φυλαγμένες μνήμες που ξυπνούν τα «φαντάσματα» του παρελθόντος. Ο ήρωας της ιστορίας, ο «τρίτος», βρίσκεται σε έναν συνεχή διάλογο με τον εσωτερικό του κόσμο, τις μνήμες, τη φαντασία, τις ανάγκες, τους φόβους, τις ανησυχίες και τις επιλογές του. Ο ίδιος γίνεται το στόμα της αφήγησης, τα μάτια των εικόνων, το σώμα ολόκληρο που κινείται στο χώρο. Βυθισμένο μεταφορικά στη δικιά του ονειροπόληση και κυριολεκτικά στα έγκατα της γης παραδίδεται στον δημιουργό και τον ακολουθεί. Στην περίπτωση αυτή δημιουργός γίνομαι η ίδια, όπως και εγώ με τη σειρά μου βρίσκομαι θεατής στο έργο κάποιου άλλου. Ή μάλλον στα έργα κάποιων άλλων. Για αυτό πρόκειται για ένα καλά στημένο σκηνικό, για μια σύνθεση πραγματικών χώρων, που βέβαια δεν υφίστανται δίχως την παρουσία του «άλλου». Πολλές φορές προτρέχουμε να καταλήξουμε σε ένα συμπέρασμα ή καμιά φορά να προβλέψουμε το τέλος της ιστορίας. Σε αυτή την περίπτωση η διαδρομή εξελίσσεται απρόβλεπτα. Είναι το ταξίδι που πάντα προηγείται της Ιθάκης. «Κρυφά» δωμάτια επιφυλάσσουν εκπλήξεις που αναζωπυρώνουν σκοτεινούς φόβους του υποσυνείδητου και διαταράσσουν τη μέχρι στιγμής ομαλή πορεία του υποκειμένου. Θα παραμείνει όμως στα σκοτάδια; Θα βρει τελικά την έξοδο; Κι αν τα καταφέρει πως θα επιδράσει πάνω του η φορτισμένη διαδρομή; Τι θα συμβολίζει πια για τον καθ’ ένα μας το υπόγειο; Σας παρουσιάζω τις «Υπόγειες Ιχνηλασίες» στο δρόμο για ένα ποιοτικό κατοικείν…

|15|

|16|

Εισαγωγή «Η δημιουργία γενικά, με την ευρύτατη έννοια, ενέχει πάντοτε ένα προσωπικό στοιχείο, μια προσωπική εμπλοκή και προσωπικές χειρονομίες.» [Νίκος Σιδέρης, 2006 : 21]

|17|

|18|

Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται την αρχιτεκτονική που χειρίζεται το έδαφος και επανατοποθετεί τα όριά του. Διερευνώ την έννοια της υπόσκαφης αρχιτεκτονικής μέσα από μια χρονική πορεία, μια τοπολογική καταγραφή και μια προσωπική διαδικασία βιώματος. Εστιάζω στο περιεχόμενο, στο εσωτερικό μονάχα του κελύφους. Συντάσσω μια σειρά από αρχιτεκτονικούς χώρους που θέτουν βαθιά τα θεμέλιά τους στο έδαφος και συγχωνεύονται στην τοποθεσία τους σεβόμενοι τη μνήμη του τόπου όπου εγγράφονται και τους αναλύω με τεχνάσματα αρχιτεκτονικά, θέσεις επιστημονικές, θεωρίες φιλοσοφικές. Συνειδητά επιλέγω να τοποθετήσω τα ίχνη μιας τέτοιας επέμβασης σε έναν συγκεκριμένο τόπο ο οποίος επιτρέπει τη νοητική αντίληψη των στοιχείων που τον απαρτίζουν. Πρόκειται για «ένα τοπίο γεμάτο με υλοποιημένες εγγραφές της απουσίας» (Σταυρίδης, 2006)3 και δεν είναι άλλο από το σημείο εστίασης της διπλωματικής μου εργασίας. Η διπλωματική και η ερευνητική μου εργασία εξελίσσονται παράλληλα με την πρώτη να δίνει τροφή για ανάλυση και τη δεύτερη να αποτελεί το θεωρητικό υπόβαθρο της πρώτης. Κλειδί της έρευνας αποτελεί το υποκείμενο και ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του, πώς το βιώνει και πώς το ερμηνεύει. Με οδηγό τον υπαρξιακά βιωμένο χώρο, το σώμα ελίσσεται ανάμεσα σε πραγματικά δωμάτια που συντάσσουν μια αρχιτεκτονική ενότητα. Πάντα πιστό και υπό την καθοδήγηση του δημιουργού, του πρώτου τεχνίτη του αρχιτέκτονα, καλείται να ακολουθήσει μια γραμμική πορεία. Γραμμική όσο αφορά την αλληλουχία των χώρων, γιατί κάθε άλλο από γραμμικά θα βιώσει τον εσωτερικό κόσμο. Η διαδρομή αποδεικνύεται μακριά και οι εναλλαγές στη ψυχοσύνθεση του υποκειμένου πολλές. Τον ρόλο του καθοδηγητή υποδύονται τρεις σπουδαίοι αρχιτέκτονες. Ο πρώτος παραλαμβάνει το υποκείμενο κάνοντας κατευθείαν μια βουτιά στα βαθιά. Ο δεύτερος καθοδηγεί το πνεύμα και το σώμα του και ο τρίτος το αφήνει ελεύθερο να «φτάσει τον ουρανό». Σταδιακά τα κομμάτια του πάζλ συμπληρώνονται και το τοπίο ξεκαθαρίζει.

3

Βλ. Σταυρίδης, Σ., (2006). ο.π. σελ.218

|19|

Ένας υπαρξιακά βιωμένος τόπος

(Βλέπε παράρτημα I Μούτταλος, σελ. 136-139)

|20|

-Πού βρίσκεσαι; -Στο πεδίο της μνήμης μου…

-Θυμάσαι; -Στη φαντασία μου μόνο… Βλέπω τις γραμμές του τοπίου, τις φυσικές του φωλιές και προσπαθώ να φανταστώ. Προσπαθώ να κατανοήσω τα ίχνη της προηγούμενης παρουσίας πάνω σ’ αυτά τα εδάφη. Μιας παρουσίας που έχει πια χαθεί από αυτόν εδώ τον τόπο, έναν τόπο που ήτανε «δικός» τους, αλλά τον αφήσανε, ή μάλλον τους ανάγκασαν να τον αφήσουν.

-Που βρίσκεσαι; -Στο πεδίο της χρονικότητας…

-Γνωρίζεις; -Άκουσα μόνο… Άκουσα την ιστορία ενός τρίτου. πώς αλλιώς να τη βιώσω; Παρά μόνο μέσα από τις μνήμες ενός τότε παρόντος. Μόνο έτσι.

|21|

|22|

Η αρχή

I

«Ο τόπος είναι το σημείο εκκίνησης, αλλά και ο τελικός σκοπός της έρευνάς μας» [Christian Norberg-Schulz, 2009 : 21]

|23|

Εικ. 2

|24|

Αφετηρία της αφήγησης αποτελεί ένας τόπος όπου «κάτι συνέβη» και κάτι έχει να μας διηγηθεί. Είναι ο «χώρος μελέτης» του υποκειμένου, εδώ όπου ευρίσκεται κουβαλώντας ένα συγκεκριμένο παρελθόν. Ο ίδιος καλείται, να περιπλανηθεί στα τοπία της μνήμης και της φαντασίας του, να περπατήσει, να παρατηρήσει, να γνωρίσει την ιστορία του ώστε τελικά να βιώσει το χώρο. Η διαδρομή του μακριά και ο προορισμός άγνωστος. Η διαδρομή θα αποτελέσει μια πορεία στο χρόνο με οδηγό τα μνημονικά ίχνη, ξεκινώντας από το παρελθόν και καταλήγοντας στο παρόν. Οι δύο αυτές χρονικές στιγμές θα μπερδευτούν μεταξύ τους μέσα σε μια διαδικασία παρατήρησης και μνήμης. Πότε ο επισκέπτης θα βρίσκεται στο σήμερα διαβάζοντας το χθες και πότε στο χθες εξηγώντας το σήμερα. Οι αναμνήσεις του θα τον συντροφεύουν σε όλη τη διάρκεια της αναγνώρισής του, μιας αναγνώρισης προσωπικής για έναν ιστορικό τόπο. Είναι στιγμές που θα λειτουργήσει με τη φαντασία του για να μελετήσει το περιβάλλον και άλλες που θα παρατηρήσει το υπαρκτό. Στην πορεία του θα βρεθεί σε μονοπάτια γνώριμα, σε χώρους ίδιους, σε έναν τόπο άθικτο. Θα χωρίσει τον χώρο στα δυο. Το βάθος θα είναι γι’ αυτόν η μεριά του τότε. Από εκεί θα δει να ξεπροβάλλουν τα φαντάσματα του παρελθόντος, θα θυμηθεί ξεχασμένες τους συνήθειες, θα αναγνωρίσει τα ιερά τους σύμβολα, θα «ακούσει» τη ζωντάνια τους. Δίπλα του θα είναι το τώρα με τις αλλαγές του σήμερα. Σταδιακά θα ενώσει τα σημεία του περιβάλλοντος ώστε να ολοκληρώσει την εικόνα του και να ετοιμαστεί να «δρασκελίσει» το χώρο με το σώμα του. «(…) το σώμα του θα αποτελέσει το μέσο κίνησής του στο χώρο, το δέκτη ερεθισμάτων, αλλά και κάτι παραπάνω από μια παθητική παρουσία. Την έκφρασή του στον κόσμο». Το σώμα του θα δεχτεί την πληροφορία που σύλλεξε, θα γνωρίσει τον τόπο του και θα τον κατανοήσει σε μια προσπάθεια να τον κατοικήσει αληθινά. Έτσι το ταξίδι ξεκινά, με την ιστορία ενός υπαρξιακά βιωμένου τόπου για έναν άγνωστο ακόμα σκοπό, αλλά με κατεύθυνση την κατοίκηση…

|25|

|26|

Η μνήμη του τόπου

II

«Η μνήμη είναι το μέσο της παρελθούσας εμπειρίας, όπως το έδαφος είναι το μέσο όπου βρίσκονται θαμμένες οι νεκρές πόλεις.»

[Walter Benjamin, χ.χ]

|27|

Εικ. 3

|28|

Τη διαδρομή του ξεκινά μ’ ένα παιχνίδι μνήμης, ένα παιχνίδι εικονικού και πραγματικού, αναζητώντας το παρελθόν που τον έφερε ως εδώ, σ’ αυτήν εδώ τη «μούττη»4 του γκρεμού που στέκεται και νοσταλγεί. Τα χρόνια πέρασαν, οι στιγμές έσβησαν, οι άνθρωποι χάθηκαν. Νοσταλγεί… Συνειδητά ανακαλεί το παρελθόν που ζωντανεύει στον ίδιο χώρο. Από τα αρχεία του εγκεφάλου διαρρέουν σκέψεις, εικόνες, μυρωδιές, βιώματα των κάποιων κατοίκων για κάποιους σημερινούς νεκρούς χώρους. Και όταν λέω νεκρούς δεν αναφέρομαι σε χώρους-τόπους κενούς από ιστορία ή πολιτισμό, αλλά σε χώρους-τόπους παρατημένους στο σήμερα, χωρίς τη ζωντάνια της ανθρώπινης παρουσίας, χωρίς τις οικείες μυρωδιές της . Αυτός τους θυμάται παρόλα αυτά, τους διατηρεί στο νου του ζωντανούς και ανεξίτηλους. Ο τόπος εδώ παρουσιάζεται ως ένα θραυσματικό περιβάλλον αποδομημένων και σκόρπιων αισθήσεων. Μπορεί φαινομενικά ο χρόνος να τον βρίσκει άφθαρτο, όμως τα φαντάσματα του παρελθόντος καραδοκούν. Τον θυμάται θυμάται τούτα εδώ τα εδάφη με όλα όσα έζησε στα, χαμένα πλέον δωμάτιά του. Όπως την παλιά σοφίτα που κρυβόταν ή το υπόγειο που έπαιζε ανέμελα. Ακόμα και αν αυτοί οι χώροι έχουν παραμορφωθεί από τις σφαίρες του παρελθόντος, αυτός τους φέρνει στη μνήμη του άθικτους και τους τοποθετεί πάλι εκεί όπου τους έζησε και τους αγάπησε. Έτσι τους έχει συνηθίσει, έτσι τους θυμάται και έτσι τους βλέπει στο σήμερα. Γιατί στη μνήμη του οι εικόνες από τα γνώριμα αυτά μονοπάτια, τους οικείους χώρους, διατηρούνται τόσο καθαρές και ζωντανές, ακόμη και υπερβολικές. Είναι η ιδιαιτερότητα αυτή της φαντασίας, που μας κάνει να μονοπωλούμε έντονες στιγμές του παρελθόντος, που ίσως καμιά φορά λόγω του νεαρού της ηλικίας να τις ζήσαμε υπερβολικά πολύ και τελικά όχι και τόσο αληθινά.

4

Μούττη στην κυπριακή διάλεκτο ή αλλιώς μύτη: λέξη από την οποία πήρε το όνομά της η περιοχή «Μούτταλος», που βρίσκεται στο δυτικό τμήμα της Κύπρου, στην επαρχία Πάφου. Ο Μούτταλος βρίσκεται στη μούττη, δηλαδή στην άκρη του βράχου που χωρίζει την Πάνω από την Κάτω Πάφο.

|29|

Είναι που τότε, σαν παιδιά και μείς, τις θεωρούσαμε τόσο πλούσιες και σημαντικές, ο γκρεμός φάνταζε τόσο απότομος και ψηλός, που ακόμα και τώρα έτσι τον θυμόμαστε.

Εικ. 4

|30|

Σ’ αυτές εδώ τις ζωντανές της πράξεις είναι που η φαντασία ταυτόχρονα μας αποσπά και από το παρελθόν και από την πραγματικότητα, για να ανοιχτεί προς το μέλλον. Γιατί «πώς να προβλέψουμε χωρίς να φανταστούμε;» (Bachelard, 1982)5. Έτσι στέκεται και ο ήρωας της ιστορίας απέναντι στα αφηγηματικά του ίχνη. Στα εδάφη αυτά όπου έπαιξε, γέλασε, κρύφτηκε, έπεσε, χτύπησε. Επιστρέφει εδώ και ονειροπολεί. Απορροφημένος στις βαθιές του σκέψεις γίνεται πάλι παιδί και ονειροπολεί. Το τοπίο όλο και ξεκαθαρίζει στο μυαλό του. Σιγά σιγά ανακαλεί στη μνήμη του τη χαρακωμένη ιστορία του τόπου αυτού που υποδέχτηκε δράσεις και κοινωνικές συμπεριφορές, που τόσο φυσικά έχουν αποτυπωθεί μέσα του. Πόσο πραγματικά είναι όλα αυτά που βλέπει και παρατηρεί; Είναι στ’ αλήθεια ο ίδιος τόπος που θυμότανε ή ένα πλαστό ίχνος του παρελθόντος που μονάχα σαν ανάμνηση συνεχίζει να υπάρχει; Παντού σκέψεις, εικόνες, βιώματα. Ένα σμίλευμα στοιχείων περνά από το μυαλό τη στιγμή που το βλέμμα του «ξεθάβει» από το βάθος το μιναρέ. Βρίσκεται στη μεριά εκείνη που κάποτε μια ολόκληρη κοινωνική ομάδα υπήρξε ενεργή, η άλλη κοινότητα, «η άλλη πλευρά, η πλευρά του νησιού, που ήταν βυθισμένη στην πιο μαύρη σκιά» (Bachelard, 1985)6. Μα ναι, τους θυμάται, το σημείο γνώριμο, μα ήσυχο πια, αλλά είναι εκεί, παραμένει ως ανάμνηση. Γιατί η ανάμνηση δεν κάνει τίποτα άλλο από το να δείχνει ότι το σημείο συγκροτείται πάντα σε σχέση με κάτι που υπήρξε7. «Το μόνο κάθετο στοιχείο είναι η λεπτή βελόνα του Μιναρέ, που υπενθυμίζει στον άνθρωπο ότι δεν ζει μόνο πάνω στη γη αλλά και κάτω από τον ουρανό.»

[Christian Norberg-Schulz, 2009 : 130]

5

Βλ. Bachelard, G. (1982), Η ποιητική του χώρου. (Μτφρ. Βέλτσου Ε., Χατζηνικολή Δ.Ι.) Τρίτη Έκδοση, Αθήνα, Εκδόσεις Χατζηνικολή. σελ.24 6 Βλ. Bachelard, G. (1985), Το νερό και τα όνειρα. (Μτφρ. Τσούτη Ε.), Εκδόσεις Χατζηνικολή. σελ.60 7 Βλ. Σταυρίδης, Σ., (2006). ο.π. σελ.51

|31|

Εικ. 5

|32|

Και ξάφνου, από την ίδια μεριά «βλέπει» και τον φίλο του χωριού να πλησιάζει χαρούμενος και να φιλεύει τους συγχωριανούς με ανατολίτικο χαλβά και ζεστό σαλέπι. Ψάχνει να βρει και τα γραφεία της Διοίκησης. Ήταν στη θέση που τώρα στέκει το Ε’ Δημοτικό Σχολείο και αναρωτιέται αν οι σημερινοί οικοδεσπότες το γνωρίζουν. Αναρωτιέται αν αυτοί που κατοικούν τον τόπο ξέρουν την ιστορία του. Την ιστορία των δικών τους εδαφών, γιατί δικά τους έγιναν, εδώ γεννήθηκαν, αυτά ξέρουν. Μα τη σκέψη του διακόπτει ο ήχος της καμπάνας, που χτυπά αυτήν την ώρα λίγο παραδίπλα. Γυρνά το κεφάλι να την κοιτάξει. Πήγε ήδη 4:30 μ.μ. Σε λίγο θα χαρεί και το ηλιοβασίλεμα, που τόσο ωραία χρωματίζει τα νερά της Μεσογείου. Τώρα μπορεί να συλλάβει τη γέννηση του μύθου. Μα πώς δεν το είχε σκεφτεί μέχρι τώρα ότι μόνο σ’ έναν τόπο μαγικό θα γεννιόταν η ομορφότερη θεά8; Συνεχίζει να παρατηρεί την αντιφατική αυτή εικόνα που ξεδιπλώνεται μπροστά του. Το άναρχο περιβάλλον με τους ανακατεμένους ήχους, οσμές και αποχρώσεις. Τις δύο αυτές «μεριές που συνυπάρχουν χωρίς να μπορούν να επικοινωνήσουν» (Σταυρίδης, 2006)9. Δυνητικά το παρελθόν φαίνεται να συνυπάρχει με το παρόν σε μια ταυτοχρονία στιγμών. Τη στιγμή αυτή που κοιτάζοντας το μιναρέ του παρελθόντος χτυπά η καμπάνα του σήμερα. Και αναρωτιέται. Πόσο βίαια εγκατασταθήκαμε εμείς εδώ; Ποια τελικά είναι η ταυτότητα αυτού του τόπου και από ποιους ορίζεται; Είναι οι «μακρόχρονες παραμονές» που τη δημιουργούν ή οι πρώτοι που κατοικούν; -Είναι ένας τόπος «που δεν ανήκει σε κανέναν».

«Μόνο μέσα από το χώρο και μέσα στο χώρο μπορούμε να βρούμε τα ωραία απολιθώματα της διάρκειας που έχουν στερεοποιηθεί από μακρόχρονες παραμονές» [Gaston Bachelard, 1982 : 36]

8

Ο μύθος θέλει την ομορφότερη θεά όλων, την Αφροδίτη, να γεννιέται στην Πάφο της Κύπρου.

9 Βλ. Σταυρίδης, Σ., (2006). ο.π. σελ.57

|33|

|34|

Το σώμα

III

«Το σώμα μου θυμάται ποιος είμαι και που τοποθετούμαι στον κόσμο. Το σώμα μου είναι πραγματικά ο ομφαλός του κόσμου μου, όχι με την έννοια του σημείου θέασης μιας κεντρικής προοπτικής, αλλά ως τον ίδιο τον τόπο αναφοράς, μνήμης, φαντασίας και ολοκλήρωσης.»10 [Juhani Pallasmaa, 2005 : 11]

10

“My body remembers who I am and where I am located in the world. My body is truly the navel of my world, not in the sense of the viewing point of the central perspective, but as the very locus of reference, memory, imagination and integration.” Βλ. Pallasmaa, J., (2005). The eyes of the skin: Architecture and the senses.

Chichester: John Wiley & Sons Ltd. σελ.1

|35|

Εικ. 6

|36|

Σταδιακά τα σημεία του περιβάλλοντος φαίνεται να ενώνονται. Ήδη έχει καταλάβει πόσο ξεχωριστός τόπος είναι, ή μάλλον έχει θυμηθεί την αξία και το νόημα του. Είναι ένας τόπος με το δικό του πνεύμα. Ένα ατμοσφαιρικό σύνολο στοιχείων με σχήμα, υφή και χρώμα, που θυμίζουν σ’ αυτόν και σε άλλους παλιούς γεγονότα που διαδραματίστηκαν, στιγμές που έζησαν, συνήθειες που «έπιασαν τόπο». Έτσι ετοιμάζεται για το επόμενο βήμα. Έτοιμος να βιώσει ολοκληρωτικά αυτόν εδώ τον τόπο μέσα από τις ιστορίες που εξιστορούν οι πέτρες, η γη και ο ουρανός και μέσα από τις εικόνες που άλλοτε θυμάται και άλλοτε φαντάζεται. Στέκεται μπρος μιας απέραντης θέας που μέχρι στιγμής διάβαζε μέσα από τα φίλτρα της οπτικής του αντίληψης11. Μέσα από το φίλτρο της γνώσης και της πίστης. Γιατί έτσι αντιλαμβανόμαστε τον περιβάλλοντα κόσμο, με αυτά που βλέπουμε, γνωρίζουμε και πιστεύουμε. Έτσι όπως εμείς ξέρουμε να υπάρχουμε μέσα στα πράγματα και να βρίσκουμε τον εαυτό μας σε αυτά. Είναι όμως αρκετό αυτό; Φτάνουν μόνο τα μάτια για να βιώσει στ’ αλήθεια το χώρο γύρω του; Ή μήπως χρειάζεται το σώμα ολόκληρο να τον συντροφέψει; Στη συνέχεια της διαδρομής λοιπόν θα υμνήσει την μερλωποντιανή φαινομενολογία της αντίληψης και τους βασικούς της άξονες. το υποκείμενο, το σώμα και τον κόσμο. Έτσι το ίδιο του το σώμα θα αποτελέσει το μέσο κίνησής του στο χώρο, το δέκτη ερεθισμάτων, αλλά και κάτι παραπάνω από μια παθητική παρουσία. Την έκφρασή του στον κόσμο. Μέσω της κατάστασης και της θέσης του συλλαμβάνει τον εξωτερικό χώρο προσφέροντας άμεση πρόσβαση σ’ αυτόν όπου κατοικεί και μετακινείται12. Γιατί το σώμα μας είμαστε εμείς και εμείς είμαστε αυτό. Θα το ονομάσει το δοχείο που φέρει το αληθινά δικό του πνεύμα, είναι αυτό που βλέπει, ακούει, μυρίζει, αγγίζει, αυτό που δηλαδή αισθάνεται και κινείται στο χώρο και στο ορατό.

11

Βλ. Pellegrino, P., (2006). ο.π. σελ.148 Βλ. Merleau-Ponty, Μ., (1991), Η αμφιβολία του Σεζάν, Το μάτι και το πνεύμα. Μτφρ. Μουρίκη Α., Αθήνα, Εκδόσεις Νεφέλη. σελ.10 12

|37|

Εικ. 7

|38|

Έτσι γεννά τις εικόνες του παρελθόντος, με αυτό θα συνεχίσει να παρίσταται στο χώρο που βιώνει στο σήμερα, στο εδώ και στο τώρα. Εάν δεν υπήρχε αυτό τότε δεν θα υπήρχε ούτε και η δυνατότητα να υπάρξει χώρος για τον άνθρωπο. Το σώμα εμπεριέχει το χώρο, υπάρχει εκεί, έτσι όπως ο χώρος υπάρχει μέσα από το ενεργό ανθρώπινο σώμα13. Το σώμα του δεν τον αγνοεί, δε θα μπορούσε άλλωστε όσο το σώμα του είναι αυτός ο ίδιος, το «εσωτερικό βλέμμα», το «τρίτο μάτι», αλλά κυρίως το «τρίτο αυτί» (Merleau-Ponty, 1991)14 που είναι ο ήρωας της αφήγησης. Γιατί αυτήν την πληροφορία έχει ανάγκη, να ψάξει εσωτερικά και με τα μάτια της φαντασίας του και να δει τον τόπο του, από ποιους προήλθε και από ποιους πλάστηκε, έτσι ώστε να τον κατανοήσει και να ταυτιστεί. Με τα δύο πόδια να αγγίζουν το έδαφος, έφτασε η χρονική στιγμή που το σώμα είναι παρόν και ικανό να δρασκελίσει το χώρο15. «(…) δρασκέλισα σ’ ένα δευτερόλεπτο αιώνες πολιτισμού… τα πάντα γυρνούσαν γύρω μου μες στο σκοτάδι: τα πράγματα, οι τόποι, τα χρόνια. Οι συγκεχυμένες και στροβιλιστές αυτές ονειροπολήσεις σε βαστούσαν ποτέ πάνω από λίγα δευτερόλεπτα. Είχα όμως ξαναδεί πότε το’ να και πότε τ’ άλλο απ’ τα δωμάτια που είχα κατοικήσει στη ζωή μου και τελικά τα ξαναθυμόμουν όλα στα ονειροπολήματα που ακολουθούσαν το ξύπνημά μου.»

[Maurice Proust, 2009 : 20]

13

Βλ. Κουτσανδρέα, Κ., (2012), M. Merleau-Ponty, Σώμα και χωρικότητα. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Επιβλέπων: Ράπτη Γιούλη, Τατλά Ελένη. σελ.14 14 «εσωτερικό βλέμμα», «τρίτο μάτι», «τρίτο αυτί»: όροι που χρησιμοποιεί ο Maurice Merleau-Ponty στο «Η αμφιβολία του Σεζάν, Το μάτι και το πνεύμα», μιλώντας για τους πίνακες και τις διανοητικές εικόνες. Βλ. Merleau-Ponty, Μ., (1991). ο.π. σελ.71 15 Βλ. Merleau-Ponty, Μ., (1991). ο.π. σελ.106

|39|

|40|

Το κατοικείν του τόπου

IV

«Ο δεσμός του ανθρώπου με τόπους και μέσω τόπων με χώρους στηρίζεται στο κατοικείν του. Η σχέση ανθρώπου και χώρου δεν είναι τίποτε άλλο από το ουσιωδώς εννοούμενο κατοικείν.»

[Martin Heidegger, 2008 : 63]

|41|

Εικ. 8

|42|

Τι νοήματα έχει ξεθάψει πια ο περιπατητής; Τι συμβολίζει τώρα ο τόπος; Από σταθερό έδαφος θα μετατραπεί στο βασικό θεμέλιο της ανθρώπινης ζωής, αλλά και της αρχιτεκτονικής. Η αρχιτεκτονική γίνεται η χειρονομία που φωτίζει τις ρίζες, το περίγραμμα και το αμετάβλητό16 της σκηνής αυτής που όλα διαδραματίζονται. Οι μορφές έχουν αποκτήσει το νόημα τους μέσα από τα βιώματα και τις καταστάσεις της ζωής που συμβολίζουν. Είναι αυτές που για τον Schulz θα προσφέρουν τη δυνατότητα να υπάρξει στο περιβάλλον αυτό, άρα και να το κατοικήσει17. Γιατί αυτό προϋποθέτει η κατοίκηση, όπως την κατανοεί ο Schulz . Να ταυτιστούμε με το συγκεκριμένο περιβάλλον, να προσανατολιστούμε, να γίνουμε φίλοι του, να βρούμε την ανθρώπινή μας ταυτότητα μέσα από τη δικιά του, ώστε να νιώσουμε ότι ανήκουμε εδώ, να νιώσουμε σαν στο σπίτι μας18. Στον τόπο που μας έθρεψε και με τη σειρά μας τον πληγώσαμε. Ο οικείος πλέον τόπος γίνεται το καταφύγιό, η καλύβα και το σπίτι του. Είναι αυτός ο δεσμός με τους αληθινά σημαντικούς τόπους που πάει ένα βήμα παραπέρα τη ζωή και η καλύβα από το απλό καταφύγιο γίνεται σπίτι και αυτό με τη σειρά του κατοικία. Άλλωστε ό,τι στεγάζει τις εμπειρίες και τις αναμνήσεις του ανθρώπου γίνεται σύμβολο που στηρίζει το κατοικείν. Θυμάται τότε που σαν παιδί και αυτός, η δασκάλα του ζήτησε να ζωγραφίσει για πρώτη φορά το σπίτι του. Μια αυθόρμητη ζωγραφιά με τόσα ενδόμυχα μυστικά. Αποτυπώνει λοιπόν στο λευκό χαρτί το σπίτι του, φτιαγμένο με κλειστές, ευθείες γραμμές να ορίζουν τη γεωμετρία ενός γνώριμου κουτιού με μυτερή οροφή. Εξωτερικά τα τέσσερα παράθυρα και η ξύλινη πόρτα με το πόμολο.

16

Χατζησάββα, Δ., (2009), Η έννοια του τόπου στις αρχιτεκτονικές θεωρίες και πρακτικές: σχέσεις φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα. Διατριβή, Θεσσαλονίκη ΑΠΘ. σελ.95 17 Βλ. Norberg-Schulz, C. (2009), Genius Loci, Το πνεύμα του Τόπου, Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. Μτφρ. Φραγκόπουλος Μ., Αθήνα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π. σελ.5 18 Βλ. Norberg-Schulz, C. (2009). ο.π. σελ.23-27

|43|

|44|

Πώς θα μπορούσε κανείς να μπει στο εσωτερικό χωρίς το πόμολο, σκέφτηκε. Πώς αλλιώς θα το κατοικούσε; Σε μια τόση δα λεπτομέρεια βρίσκεται το κλειδί της εσωτερικής του ανάγκης για ένα κατοικείν. Είναι το κλειδί αυτό που δεν κλειδώνει αλλά ανοίγει την πόρτα επιτρέποντας στο πνεύμα του να εισχωρήσει στο «σπίτι-κατοικία»19. Έτσι σαν ευτυχισμένο παιδί αποκαλύπτει ήδη από την τρυφερή αυτή ηλικία το πιο βαθύ του όνειρο που κρατά γερά φυλαγμένο στο σπιτικό του, εκεί απ’ όπου αντλεί τη δύναμή του και ασφαλής ονειροπολεί. Έτσι συστηνόμαστε με την πρώτη του φωλιά με τα βαθιά χαραγμένα νοήματα να ακολουθούν ψυχή και σώμα. Μα αναρωτιέμαι από πού να προκύπτει η ανάγκη αυτή του ανθρώπου για κατοίκηση. Είναι η ανάγκη του ανθρώπινου είδους να νιώσει ότι ανήκει κάπου; Η μήπως είναι η ανάγκη του για ολοκλήρωση; Η προσωπική του μάχη προς μια αναζήτηση της ουσίας; Ο αγώνας και η διαδικασία εύρεσης της ταυτότητας που έχασε μέσα από επιφανειακές επιλογές, μέσα στα «άδεια» γεμάτα σπίτια του με τα περιττά στολίδια; Ίσως να είναι τελικά η αδήριτη ανάγκη του ονειροπόλου για ένα πραγματικό ρίζωμα σε έναν τόπο με νόημα και ποιότητα. Άλλωστε αυτό δεν είναι και το βασικό μέλημα για τον καθ’ ένα; Το ποιοτικό κατοικείν; Έτσι το κατοικείν συμβαίνει εκεί όπου πραγματικά ο χώρος παύει να είναι απλός και γεωμετρικός, αλλά μετατρέπεται στον υπαρξιακά βιωμένο χώρο, σε αυτόν που την ουσία του αντλεί από τον τόπο που βρίσκεται. Εδώ που οι παιδικές αναμνήσεις ζωντάνεψαν, οι άνθρωποι έζησαν στις κάμαρές τους, εδώ που ο ήρωας θυμήθηκε τις γωνιές που κούρνιαζε, τότε που κατοικούσε με ένταση, γιατί «το κουρνιάζω ανήκει στη φαινομενολογία του ρήματος κατοικώ και κατοικεί με ένταση αυτός που ξέρει να κουρνιάζει» (Bachelard, 1982)20. Αυτός είναι άλλωστε και ο ορισμός του τόπου, τα ίχνη του παρελθόντος, οι συνήθειες που παραμένουν ριζωμένες στο σήμερα. Είναι ο περίπατος στα δρομάκια του, τα παιχνίδια στα τοπία του, στο πάρκο και τη γειτονιά, είναι όλα τα πράγματα που τον συνθέτουν, ο ουρανός, το έδαφος, το φυσικό τοπίο. Όλα τα πράγματα με λίγα λόγια στα οποία ο άνθρωπος 19

Όρος που χρησιμοποιεί η ψυχολόγος Francoise Minkawska στο έργο του G. Bachelard. Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.100 20 Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.28

|45|

Εικ. 9

|46|

βρίσκει τον εαυτό του. Αυτό σημαίνει κατοικώ. Σημαίνει υπάρχω σ’ αυτόν τον κόσμο, ή καλύτερα είμαι ενταγμένος εδώ που ανήκω και ζω μέσα από τα πράγματα και τα συστατικά που δημιούργησαν τον τόπο μου. Έτσι και το σπίτι που κατοικούμε είναι η γωνιά μας μέσα στον κόσμο, είναι ο ίδιος ο κόσμος21. Και έτσι το βλέπει λοιπόν, σαν ολόκληρο τον κόσμο του. Όσο ταπεινό ή πλούσιο το σπίτι δεν παύει να είναι ο χώρος της ψυχής του. Είναι η έμφυτη ανάγκη του ανήκω κάπου όπως ο θνητός του Heidegger που είναι πάντοτε καθοδόν προς το Είναι του, προς αναζήτηση της ουσίας του και κατά προέκταση της πατρίδας του. Μόνο όταν αφιερώνει χρόνο να στοχαστεί τι σημαίνει κατοικείν, είναι σε θέση να επιστρέψει στον εαυτό του και να βρει εκεί την πατρίδα του. Έτσι, θα ξεκινήσει μια προσωπική αναζήτηση της ουσίας του, μια διαδικασία εύρεσης του εαυτού του και της στέγης που τον προστάτευσε τις δύσκολες νύχτες του χειμώνα, το κατάλυμα που έκλεισε στο εσωτερικό του το ασυνείδητο, τις μνήμες και τις λησμονιές22. Θα αναζητήσει την κατοικία της ψυχής του, τους συμβολισμούς του πατρικού του σπιτιού, τη θαλπωρή και την οικειότητα αυτού. Τα δωμάτια όπου κλείδωσε τα όνειρά του και ολοκλήρωσε τις σκέψεις του. Συνειδητά, λοιπόν, θα επιλέξει να κατοικήσει. «Τόπος είναι εκεί που λαμβάνει χώρα η κατοίκηση.» [Παύλος Λέφας, 2008 : 169]

Αυτή η ανάγκη θα γίνει η αφορμή για να ξεκινήσει μια διαλογική συζήτηση ανάμεσα στη φύση και την αρχιτεκτονική, να γεννηθεί το έργο που θα στέκει μέσα στη φύση για να της κρατάει συντροφιά23. Θα κατασκευαστεί ο χώρος με χαρακτήρα και ατμόσφαιρα που παύει να είναι αφηρημένος, αλλά απευθύνεται συγκεκριμένα στον άνθρωπο και εγγράφεται τόσο γεωμετρικά όσο και ποιητικά στα όρια και στο έδαφος του τόπου.

21

Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.31 Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.27 23 Βλ. Κωνσταντινίδης, Α., (1992). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα. Αριθμός Έκδοσης 225, Αθήνα: Άγρα. σελ.45 22

|47|

|48|

Αναζητά την αρχιτεκτονική που θα μεσολαβήσει ανάμεσα στον ανθρώπινο νου και τη φύση24. Την ισχυρή αυτή τέχνη που θα πλάσει μια οικία για αυτόν μεταφράζοντας τις σκέψεις και τις ανάγκες του κάνοντάς τες χώρο υπαρκτό και βιωμένο. Γιατί αυτή είναι η αρχιτεκτονική όπως την ορίζει ο Heidegger, είναι η τέχνη που μπορεί να διδάξει το τι σημαίνει διαμένω στον τόπο μου, σε αυτή τη γη και κάτω από τον ουρανό, το κατοικείν συνιστά γι’ αυτόν καθήκον. Η αρχιτεκτονική θα γίνει ο νέος του βράχος, το στήριγμά του, η άλλη στέγαση των νοημάτων του τόπου που θα κατοικήσει. Όπως θα έλεγε και ο Le Corbusier ο σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να μας συγκινεί. Η αρχιτεκτονική συγκίνηση υπάρχει όταν το έργο ηχεί μέσα μας εναρμονισμένο με το σύμπαν, τους νόμους του οποίου υπάρχουμε, αποδεχόμαστε και σεβόμαστε.

24

Βλ. Τσουκαλά, Κ., Τερζόγλου, Ν.Ι., Παντελίδου, Χ. (2012). Τομές ήθους και χώρου. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

|49|

Εικ. 10

|50|

Ποίημα του George Trakl ΕΝΑ ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟ ΒΡΑΔΥ Όταν στο παράθυρο πέφτει το χιόνι Αργά η καμπάνα του εσπερινού χτυπά, Για πολλούς το τραπέζι στρωμένο Κι είναι το σπίτι γεμάτο αγαθά. Κάποιοι στην περιπλάνησή τους Φτάνουν στην πόρτα από δρόμους σκοτεινούς. Χρυσό ανθίζει το Δέντρο της Χάρης Από της γης τους δροσερούς χυμούς. Διαβάτης απαλά μπαίνει στο σπίτι Στο κατώφλι θλίψη πετρώνει το σκαλί Εκεί, λάμποντας σε φέγγος καθάριο, Στο τραπέζι επάνω, ψωμί και κρασί. [Μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος από «Genius Loci, Το πνεύμα του Τόπου, Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής», 2009 : 10]

|51|

Η κατοίκηση για τον Heidegger Ακολουθεί ανάλυση του ποιήματος του Trakl από τον Γερμανό φιλόσοφο Martin Heidegger (Η ανάλυση παρατίθεται στην αγγλική γλώσσα στο βιβλίο του Christian Norberg – Schulz “ The Phenomenon of the Place, from Architectural Association”,1976 και μεταφρασμένη στα ελληνικά από τον Μίλτο Φραγκόπουλο στο «Genius Loci, Το πνεύμα του Τόπου, Για μια Φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής»,2009). Ο ποιητής μέσα από το χειμωνιάτικο βράδυ κάνει μια νύξη στην κατοίκηση ενός τόπου μέσα από ζωντανές εικόνες που τοποθετεί σε ένα μουντό κατά βάση σκηνικό. Το παράθυρο, το χιόνι, το τραπέζι, το σπίτι, η πόρτα, το κατώφλι, το ψωμί και το κρασί, το φώς και το σκοτάδι. Εικόνες απλές και καθημερινές, γνώριμες στον άνθρωπο, που ωστόσο κρύβουν πλούσιους σε νοήματα συμβολισμούς. Παρατηρούμε το ποίημα να διακρίνεται ανάμεσα στο εξωτερικό και το εσωτερικό, όπου το εξωτερικό περιβάλλον ήδη από τους δύο πρώτους στίχους της πρώτης στροφής περιγράφεται μέσω φυσικών, αλλά και ανθρωπογενών στοιχείων. Από την αρχή ο δημιουργός προσανατολίζει τον αναγνώστη του καθορίζοντας ήδη από τον τίτλο το φυσικό πλαίσιο όπου όλα θα λάβουν χώρα οι σκηνές. Το χειμωνιάτικο βράδυ παύει να είναι απλά μια σημείωση στο ημερολόγιο και γίνεται μια περιγραφική παρουσία με ιδιαίτερες ποιότητες. Έτσι ορίζει τον φυσικό τόπο μέσα από το χιόνι που πέφτει, το οποίο υποδηλώνει το χειμώνα, και το χρόνο, μέσα από τη χρονική στιγμή βράδυ. Ο Heidegger θα ερμηνεύσει την αρχική εικόνα όπου το χιόνι θα πέσει έξω από το παράθυρο ως μια αίσθηση ενός χώρου όπου ισχύουν οι νόμοι της βαρύτητας, οπότε και μπορούμε να μιλάμε για την παρουσία της Γης και του ουρανού. Την ήρεμη αυτή εικόνα του απαλού και σιωπηλού χιονιού θα συνοδεύσει ο ήχος της καμπάνας του εσπερινού, χαρακτηριστικό των ανθρωπογενών στοιχείων που εμφανίζονται στο εξωτερικό περιβάλλον. Ένας ήχος που ακούγεται παντού, φτάνοντας μέχρι και το εσωτερικό του σπιτιού, μετατρέποντάς το σε «μέρος ενός περιεκτικού δημοσίου συνόλου».

|52|

Περνώντας στο εσωτερικό, ο ποιητής θα ανοίξει την πόρτα προς ένα οικείο περιβάλλον, έναν κλειστό χώρο προστασίας και ασφάλειας. Το σπίτι με το στρωμένο τραπέζι και τα απαραίτητα αγαθά, όπου οι εικόνες είναι κατανοητές και γνώριμες για τους πολλούς που υποδέχεται. Θα φτάσει και ο «περιπλανώμενος ταξιδιώτης» που καταφτάνει στο κατώφλι του σπιτιού από σκοτεινούς δρόμους. Το σκηνικό αντιφατικό, αφού ο ποιητής τοποθετεί τον επισκέπτη έξω από το σπίτι, που ο ίδιος έφτιαξε για τον εαυτό του, σε ένα εννοιολογικό «μονοπάτι της ζωής». Σε ένα μονοπάτι που δηλώνει την προσπάθεια του ιδίου να προσανατολιστεί μέσα στο συγκεκριμένο περιβάλλον. Η φύση όμως δεν είναι θλιβερή, αλλά δροσερή και καρποφόρα φέγγοντας και στο εσωτερικό, με το ψυχρό σκοτάδι να παραμένει έξω από το παράθυρο, που γίνεται το μέσο της προβολής του έξω στο μέσα. «Χωρίς τους «ιερούς» καρπούς του ουρανού και της γης, το εσωτερικό θα παρέμενε «αδειανό». Το σπίτι και το τραπέζι δέχονται και συλλέγουν, και φέρνουν τον κόσμο «κοντά». Το να κατοικείς σ’ ένα σπίτι σημαίνει, λοιπόν, να ενοικείς στον κόσμο»25. Έτσι η έννοια της κατοίκησης εμφανίζεται. Μια κατοίκηση που δεν είναι εύκολη, αλλά χρειάζεται μια διαδρομή και προεργασία περνώντας μέσα από σκοτεινούς δρόμους ώστε να φτάσει κανείς στο κατώφλι αυτό που θα χωρίζει το έξω με το μέσα και απαλά θα το διαβεί.

25

“Without the “sacred” fruits of sky and earth, the inside would remain “empty”.

The house and the table receive and gather, and bring the world “close”. To dwell in a house therefore means to inhabit the world. ” σελ.275

|53|

Η κατάβαση

(Βλέπε παράρτημα II Water Temple, σελ. 140-143)

|54|

-Πού πάς; -Επιστρέφω στην αρχή της δημιουργίας μου…

-Μπορείς; -Μόνο αν το θελήσω…

-Πού πάς; -Πίσω στο σπίτι μου… να κατοικήσω…

-Είσαι έτοιμος; -Είμαι έτοιμος να βυθιστώ.

|55|

|56|

Η Μητέρα Φύση

|57|

V

Ι

Εικ. 11

|58|

Δε φοβάται, είναι έτοιμος να βυθιστεί στα έγκατα της γης. Ποια είναι η δύναμη που τον κατεβάζει; Από ποια φωλιά προέρχεται και ποια θα τον αγκαλιάσει; Θα ξεκινήσει ένα ταξίδι αναζήτησης των δεσμών εκείνων που θα τον ωθήσουν στην «κατάβαση» και έπειτα θα τον κρατήσουν στο «βυθό». Θα ψάξει να βρει την αρχή του νήματος της ζωής, τη μάνα που τον γέννησε, στέγασε, προστάτευσε, αγκάλιασε. Θυμάται το καθάριο και φυσικό δέσιμό τους, τότε που εμβρυακά το κορμί του λύγιζε στα βράχια της σπηλιάς, στο σπίτι του εδάφους. Πώς να ξεχάσει την πρώτη του κατοικία; Πώς να ξεχάσει τη μάνα του; Στη μήτρα της μεγάλωσε κι αυτός, στη Μητέρα Φύση. Οι συμβολισμοί της φύσης είναι χαραγμένοι στη συνείδησή του από παιδί, τότε που ακόμη δεν την γνώριζε, αλλά θαύμαζε την ιερότητά της ως μάνα και τροφός του. Είναι ο κατεξοχήν ορισμός της ίδιας της λέξης. Η φύση που κρύβει το ρήμα γεννώ26 και έτσι «συναισθηματικά η φύση είναι μια προβολή της μάνας» (Bachelard, 1985)27, που μόνο αυτή μπορεί και γεννά τα παιδιά της… από τη φύση της.

26

Η λέξη «φύση» παράγεται από το ρήµα «φύω» το οποίο σηµαίνει, μεταξύ των άλλων, γεννώ. Τη σημασία της γέννησης έχει η λέξη φύση π.χ. στον Εµπεδοκλή αλλά και στον Αριστοτέλη. Υποδηλώνει επίσης την ουσία των όντων, δηλαδή την πραγματική σύσταση των πραγμάτων όπως π.χ. υπονοείται στη φράση «η φύση του ανθρώπου». Σηµαίνει ακόµα την πηγή της κίνησης, το έσχατο, το πρωταρχικό υλικό από το οποίο αποτελούνται τα πράγµατα, το σύνολο των πραγµάτων που υπάρχουν στον κόσµο, το σύµπαν, το σύνολο των έµβιων όντων (ζώντων ή τεθνεώτων), και βεβαίως το περιβάλλον, δηλαδή αυτό που περι-βάλλει, αυτό που αντιδιαστέλλεται προς το ανθρώπινο είτε αναφερόµαστε στον ίδιο τον άνθρωπο είτε στις κατασκευές του. Έτσι µιλάµε για τον φυσικό κόσµο. Βλ. Μοδινός, Μ., Ευθυµιόπουλος, Η., (1999). H ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ: Η φύση στην οικολογία. Χ.τ: Εκδόσεις Στοχαστής.

27 Βλ. Bachelard, G. (1985). ο.π. σελ.120

|59|

|60|

«Αυτή τη γη την ένοιωθα χαϊδευτική και συμπονετική, να ζεσταίνει το πληγωμένο της παιδί. Απ’ έξω; Και από μέσα επίσης. Γιατί με διαπερνούσε με τ’ αναζωογονητικά της πνεύματα, έμπαινε μέσα μου και ανακατευόταν με το εγώ μου, μου υπέβαλε την ψυχή της. Η ταύτιση ανάμεσά μας ήταν απόλυτη. Δεν ξεχώριζα πια τον εαυτό μου από εκείνη. Σε σημείο που το τελευταίο τέταρτο, το κομμάτι που δεν κάλυπτε, αυτό που μου έμενε ελεύθερο – το πρόσωπό – μου ήταν ανυπόφορο. Το παραχωμένο μου κορμί ήταν ευτυχισμένο, ήμουν εγώ! Ελεύθερο το κεφάλι μου παραπονιόταν. Δεν ήμουν πια εγώ. τουλάχιστον έτσι νόμιζα. Τόσο έντονη ήταν η ένωσή μας! Κάτι περισσότερο από ένωση… ανάμεσα σε μένα και στη Γη! Θα έλεγε κανείς μια ανταλλαγή της φύσης μας. ΄Ημουνα Γη και ήταν άνθρωπος. Είχε πάρει από μένα την αναπηρία μου, το αμάρτημά μου. Κι εγώ, αλλαγμένος σε Γη, είχα πάρει τη ζωή, τη ζεστασιά, τα νιάτα.»

[Gaston Bachelard, 1985 : 117]

|61|

|62|

Η φυσική σπηλιά

VI

«Τα σπήλαια, έχοντας υπάρξει μεταξύ των πρώτων καταφυγίων του ανθρώπου, μπορεί να αποδειχθούν ότι θα είναι και τα τελευταία του». 28 [Bernard Rudofsky, 1964 : 5]

28

“Caves, having been among man’s earliest shelters, may turn out to be his last ones”. Βλ. Rudofsky, B., (1964). ο.π. σελ.5

|63|

Εικ. 12

|64|

Έτσι στην προσωποποιημένη φύση με τα πολλά ονόματα, Μεγάλη Μητέρα, Μητέρα Θεά ή Μητέρα Γη, αναγνωρίζει τα έντονα συναισθήματα, αυτά της οικειότητας, της ασφάλειας, της θαλπωρής, έτσι όπως, σαν έμβρυο, αισθανόταν στη μήτρα, στη Γη που ονόμαζε σπίτι του. Συνειρμικά η σκέψη του πηγαίνει χιλιάδες χρόνια πριν, όταν ενστικτωδώς σαν παλαιολιθικός άνθρωπος, γνωστός με τον χαρακτηρισμό του ανθρώπου των σπηλαίων, λάξευε τη Γη και το βράχο σε μια διαδικασία εύρεσης καταφυγίου. Τότε ήταν που γεννήθηκε και η πρώτη ερμηνεία του όρου εστία, μέσα στα σπήλαια με το φυσικό κάλλος και τη ζεστασιά. Έτσι πλάστηκε αυτό το πρώτο δείγμα αρχιτεκτονικής και κατοικίας με δημιουργό τον άνθρωπο και έδαφος την ίδια τη Γη. Σ’ αυτήν μόνο μπορούσε να εμπιστευτεί τις ανάγκες του, σ’ αυτήν μόνο μπορούσε να πει τους φόβους του, γιατί αυτή στεκόταν σαν μάνα και προστάτιδά του. «Πριν καν ο άνθρωπος ή τα θηρία περπατήσουν στη γη, υπήρχε ήδη ένα είδος αρχιτεκτονικής, αδρά πλασμένης από τις πρωταρχικές δυνάμεις της δημιουργίας και ενίοτε εξευγενισμένης από τον άνεμο και το νερό σε καλαίσθητες κατασκευές», θα αποκαλύψει ο Bernard Rudofsky (1964)29. Έτσι και τώρα έχει την ίδια πίστη σ’ αυτήν. Με τις ίδιες ανάγκες για κατοίκηση και προστασία ετοιμάζει την κατάβασή του. Η φύση που τώρα τον περιβάλλει αν και σημερινή δεν παύει να προβάλλει τα ίδια μηνύματα με αυτά του τότε. Ριζωμένη στο ασυνείδητο30 η αρχετυπική31 μορφή της Μητέρας Γης ταξιδεύει μέσα από τους μύθους για να ξαναγίνει το 29

“Yet even before men and beasts walked the earth, there existed some kind of architecture, coarsely modeled by the primeval forces of creation and occasionally polished by wind and water into elegant structures”. Βλ. Rudofsky, B., (1964). Architecture without Architects. New York: Doubleday & Company. σελ.5 30 ἀσυνείδητος < α- στερητ. + συνειδητός = το τμήμα του ψυχισμού του ανθρώπου που δεν γίνεται αντιληπτό σε συνειδητό επίπεδο.

31 ἀρχέτυπος < ἄρχω + τύπος = ο όρος αρχέτυπο σημαίνει ο αρχικός τύπος, που χρησιμεύει ως υπόδειγμα, πρότυπο, μοντέλο.

|65|

|66|

κρησφύγετό του. Με την ίδια ένταση θα σκάψει και πάλι βαθιά το έδαφος ώσπου να βρει τα θεμέλια που στηρίζουν και βλασταίνουν τη ζωή32. Τολμά λοιπόν και «προχωρεί από την καθημερινή επιφανειακή εμπειρία στο επίπεδο μηδέν» (Arnheim, 2003)33 με προορισμό, αυτή τη φορά, την τεχνητή σπηλιά.

32

Βλ. Arnheim, R., (2003). Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής. (Μτφρ. Ποταμιάνος, Ι.), Θεσσαλονίκη: University Studio Press. σελ.57 33 Βλ. Arnheim, R., (2003). ο.π. σελ.57

|67|

Ο Jung για το ασυνείδητο και το αρχέτυπο Οι όροι ασυνείδητο και αρχέτυπο υπάγονται στο πεδίο της αναλυτικής ψυχολογίας, όπου δημιουργός υπήρξε ο Ελβετός ψυχίατρος Carl Gustav Jung στις αρχές του 20ου αιώνα. Ξεκινώντας με το ασυνείδητο ο ίδιος εννοεί την περιοχή του αγνώστου στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Είναι οτιδήποτε δεν σημειώνεται στο συνειδητό νου, πληροφορίες, καταστάσεις, πράγματα που συνειδητοποιούμε και το έχουμε ξεχάσει. Ακόμα, είναι οτιδήποτε αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, αυτά που νιώθουμε, σκεπτόμαστε και επιθυμούμε, όλες αυτές οι ιδιότητες που βιώνονται από τον άνθρωπο. Αυτά είναι τα στοιχεία που δομούν το ατομικό - προσωπικό ασυνείδητο που αφορά μονάχα το κάθε άτομο ξεχωριστά. Ο ίδιος θα διαχωρίσει το συλλογικό ασυνείδητο, το οποίο είναι κοινό για όλους και στο οποίο κατατάσσονται τα ένστικτα και τα αρχέτυπα. Η ψυχική αυτή περιοχή της ασυνείδητης πλευράς μας είναι αυτή που διατηρεί τις μνήμες και τις εμπειρίες του ανθρώπινου είδους οι οποίες μετρούν από αρχαιοτάτων χρόνων και φαίνεται να φανερώνονται στο σήμερα μέσω συμβόλων ή μύθων. Ο Jung ξεκινά τη θεωρία του με την ύπαρξη των «αντικειμενικών υπερβατικών μορφών», οι οποίες αποτελούν την ανθρώπινη ψυχή. Τις μορφές αυτές θα έρθει στη συνέχεια να ονομάσει «Αρχέτυπα» και θα υποστηρίξει πως αυτά εκφράζονται στον ανθρώπινο ψυχισμό παίρνοντας τη μορφή των συμπλεγμάτων. Τα ίδια τα αρχέτυπα εμφανίζονται ως δευτερογενείς υπάρξεις, αφού διαδέχονται τις ανθρώπινες σκέψεις, που γεννιούνται πρώτες. Έτσι, η στιγμή εκείνη που θα δημιουργήσει τα αρχέτυπα θα χαρακτηριστεί η στιγμή που το ατομικό ασυνείδητο θα αλληλεπιδράσει με το συλλογικό. Όταν δηλαδή η ανθρώπινη ψυχή, αυτή που χαρακτηρίζει το ξεχωριστό για κάθε άτομο ασυνείδητο, αλληλεπιδρά με την παγκόσμια ψυχή. Τότε λοιπόν τα αρχέτυπα αποκτούν σχήμα και συγκεκριμένη σημασία.

|68|

Η ίδια τη ρίζα της λέξης (ο αρχικός τύπος) κατατάσσει τον όρο στις θεμελιώδεις μορφές, αυτές που λειτουργούν ως πρότυπα και βλέπουμε να προσωποποιούνται με αποτέλεσμα συχνά να δομούν και την ανθρώπινη ψυχή. Ο ίδιος ο Jung θα κατατάξει τα αρχέτυπα ως υπερατομικές προδιαθέσεις στο συλλογικό ασυνείδητο. «Μπορούμε να φανταστούμε ότι κάθε φορά που σκεφτόμαστε ερχόμαστε σε επαφή με το συλλογικό ασυνείδητο, το χώρο όπου κατοικούν όλες οι δυνατές μορφές».

*Πηγές: https://el.wikipedia.org/wiki/Αναλυτική_ψυχολογία https://sciencearchives.wordpress.com http://christselentis.blogspot.gr/2008/06/blog-post_4158.html

|69|

|70|

Η προσπέλαση

VII

«Η υπόγεια λίμνη, η πλασμένη από τον ενορατικό ποιητή θα δίνει έτσι έναν υπόγειο ουρανό…»

[Gaston Bachelard, 1985 : 155]

|71|

Εικ. 13

|72|

Και το σημείο της μετάβασης έχει φτάσει… Εδώ βρίσκει τη θαλπωρή που τόσο έψαχνε, στην κατάβαση που γίνεται η ανύψωση του ίδιου του εαυτού, ενός ανώτερου εαυτού που ψάχνει τη λύτρωση. Η σκάλα λειτουργεί ως το αρχιτεκτονικό σύμβολο της βύθισης στο χαμένο του ονειρισμό. Είναι η επιλογή προς το ποιοτικό κατοικείν που συναισθηματικά τον προστατεύει. Είναι αυτή που ξυπνά τις μνήμες από την πρώτη κατοικία στη φυσική σπηλιά μέχρι το πατρικό σπίτι. Η σκάλα θα τον φέρει κοντά στη γη, βυθίζοντάς τον όλο και περισσότερο ώσπου να νιώσει δυνατή την αίσθηση ότι ανήκει εδώ. Γίνεται το μέσο του, η πόρτα του εδάφους που τον καλεί να την διαβεί με μόνη κατεύθυνση την εξερεύνηση των ριζών του, που βρίσκονται φυλαγμένες στα πιο κρυφά δωμάτια της γης. Η σκάλα στέκει και τον περιμένει. Περιμένει έτοιμη την επόμενή του κίνηση, τη δικιά του απόφαση. Αυτός επιλέγει αν θα τη διαβεί.

-Τι κάνεις; Στέκεται στα πρώτα σκαλοπάτια σίγουρος. Έτοιμος να χαθεί στα βουνά, στη θάλασσα και στις καλλιέργειες ρυζιού. Σαστίζει… Συγκεντρώνεται στην αρχή της πορείας του και στο ανηφορικό μονοπάτι που διέσχισε. Σταδιακά αναγνωρίζει τα γεωμετρικά όρια που τον οδήγησαν εδώ και αποκωδικοποιεί τα αρχιτεκτονικά τους σύμβολα . Η οπτική του περιορισμένη και ο ίδιος κρυμμένος κάτω από τα ψηλά υλικά να ακολουθεί φυσικά μια μακριά, ανηφορική, ελικοειδή πορεία. Οι λείοι μπετονένιοι τοίχοι να χορεύουν στον ρυθμό της πορείας του, αφήνοντας στο έδαφος το ίχνος πότε από το απλό, καμπύλο σχήμα του ενός και πότε από το γραμμικό καθαρό όριο του άλλου. Το ύψος τους σταθερό και πάντα κατακόρυφο, αφήνει το χρόνο να κυλά αργά, γοητεύοντας τον περιπατητή που αναμένει όλο και περισσότερο πια να τερματίσει. Σκόπιμα τα όρια στενά στρέφονται προς το εσωτερικό μη αφήνοντας το σώμα αυτό να παραστρατήσει. Έτσι με σταθερό βηματισμό συγκεντρώνεται στη διαδρομή έχοντας τα κουδουνίσματα, από την επαφή των παπουτσιών του με τα άσπρα χαλίκια του εδάφους, να του δίνουν ρυθμό.

|73|

Εικ. 14

|74|

Μόνο κάπου, κάπου η διαδρομή καδράροντας κάθε φορά μια διαφορετική στιγμή του φυσικού περιβάλλοντος αφήνει το βλέμμα να ταξιδέψει και λίγο παραπέρα. Ώσπου ξάφνου τα όρια σπάνε, τα εμπόδια χάνονται, το άσπρο χρώμα διαλύεται και η φύση ξεπροβάλλει χρωματιστή και πλούσια. Βυθισμένος στους στοχασμούς και την αγωνία του άφησε το δημιουργό να τον οδηγήσει μέχρι εδώ, μπροστά στις επιλογές του. Αντικρίζει τα βουνά στο βάθος και τις καλλιέργειες ρυζιού, ενώ μπροστά του εστιάζει στις πράσινες αποχρώσεις μια όασης χωρίς τελειωμό. Ο απαλός ήχος από την πτώση του φύλλου τον επαναφέρει στο τώρα.

-Μα το φύλλο κινείται, τα βουνά λικνίζονται. Τώρα το καταλαβαίνει πως «πατάει» στο νερό. Πόσο καθάριο το περιβάλλον αντικατοπτρίζεται στο νερό, σκέφτεται. Η ατέλειωτη όαση λοιπόν σταματά, μα αυτό που συνεχίζει είναι το καθρέφτισμα των δέντρων και των θάμνων της σε μια μεγάλη, οβάλ, υδάτινη οροφή. Στο στάσιμο νερό της, η εικόνα του ουρανού ακινητοποιείται και η λίμνη δημιουργεί έναν ουρανό μέσα στον κόρφο της34. Το νερό γίνεται το μέσο της φύσης που επιτρέπει τον ρεμβασμό του τοπίου, που κοιτώντας το, το υποκείμενο πέφτει σε βαθύ στοχασμό. Μα μια σχισμή το κόβει τόσο γραμμικά στη μέση. Η σκάλα... η επιλογή του.

-Τι κάνεις; -Κατεβαίνω!

34

Βλ. Bachelard, G. (1985). ο.π. σελ.54

|75|

Εικ. 15

|76|

«Φαίνεται ότι η φύση που ατενίζουμε βοηθάει στον στοχασμό, ότι περιέχει τα μέσα του ρεμβασμού. Ο ποιητής μας ζητάει να συνεταιριστούμε όσο στενότερα μπορούμε μ’ αυτά τα νερά που ορίσαμε για τη θέαση του υπαρκτού. Είναι όμως η λίμνη το μάτι που θωρεί καλύτερα; Η λίμνη, το έλος, το στάσιμο νερό μας σταματάνε στις όχθες τους. Λένε στη θέληση: δε θα προχωρήσεις παρά πέρα υποχρεώνεσαι να κοιτάζεις τα μακρινά πράγματα, τα αλαργινά. Ενόσω έτρεχες, κάτι τι εδώ κάτω κοίταζε ήδη. Η λίμνη είναι ένα μεγάλο, ήσυχο μάτι. Η λίμνη παίρνει όλο το φώς και το κάνει κόσμο. Ήδη μέσα απ’ αυτήν, ο κόσμος είναι θεωρημένος, έχει απεικονιστεί. Και η λίμνη μπορεί να πει: ο κόσμος είναι η απεικόνισή μου.»

[Gaston Bachelard, 1985 : 34]

|77|

|78|

Η σκάλα Αναλύοντας το συντακτικό γλωσσάρι της αρχιτεκτονικής μεταφράζω τη σκάλα ως την κατακόρυφη κατεύθυνση που κυριαρχεί των υπολοίπων. Η ίδια αποτελεί σύμβολο της αφετηρίας μιας αρχιτεκτονικής ξενάγησης όπου η συνέχεια είναι άγνωστη. Όταν η σκάλα αυτή οδηγεί σε δρόμους κρυφούς και σκοτεινούς χωμένους βαθιά μέσα στη Γη, σε τρομάζει, όμως δεν παύει να σε καθησυχάζει η δικιά σου επιλογή για το αν θα την κατέβεις. Γιατί η αρχιτεκτονική σου δίνει πάντα την επιλογή, δε σε πιέζει, δε θέλει να σε τρομάξει και να σε εγκλωβίσει σε μονοπάτια δύσβατα. Γι’ αυτό και η σκάλα μαζί με την είσοδο σου δείχνει και την έξοδο. Ξέρεις πως η οποιαδήποτε απόφαση σου θα βρει το δρόμο της επιστροφής.

Εικ. 16

|79|

Το υπόγειο

(Βλέπε παραρτήματα III Jewish Museum Berlin, σελ. 144-147 IV Vals Thermal Baths, σελ. 148-151)

|80|

-Τι βλέπεις; -Σκιές…

-Τι ακούς; -Τη βουή μιας απέραντης σιωπής…

-Πώς νιώθεις; -Ανοίκεια…

|81|

|82|

Η βύθιση

VIII

«Τη σκάλα που πάει στο υπόγειο πάντα την κατεβαίνουμε. Είναι αυτό το κατέβασμα που χαρακτηρίζει τον ονειρισμό της.»

[Gaston Bachelard, 1982 : 53]

|83|

Εικ. 17

|84|

Την πορεία του συνεχίζει σταδιακά, με ένα βήμα τη φορά να κατεβαίνει τα σκαλοπάτια που θα τον οδηγήσουν στο υπόγειο. Το σώμα του είναι ακόμα φωτισμένο από τις κλεφτές αχτίδες που ρίχνει ο ήλιος στη σκάλα, μα μπροστά του αντικρίζει μια νέα είσοδο που θα τον κατευθύνει σε μια θολή για την ώρα διαδρομή. Η ατελείωτη σκάλα συνεχίζει να τον κατεβάζει όλο και πιο βαθιά. Το έδαφος που πατάει όλο και χαμηλώνει αφήνοντας πίσω όλα όσα βίωσε στην εξωτερική του περιπλάνηση. Έτσι βαδίζει προς μια προφυλαγμένη διαδρομή, προς την εσωστρέφεια, όπου ένα πέπλο σκιάς θα καλύψει το χώρο. Η σιγουριά με την οποία ξεκίνησε την εσωτερική αυτή περιπλάνηση αρχίζει να κλονίζεται. Πιο αργά και αμφίβολα αυτή τη φορά κοιτάει γύρω του. Σε συνεργασία όλες του οι αισθήσεις εντείνουν τη λειτουργία τους σε μια προσπάθεια να αναπληρώσουν τα σημεία της όρασης που έπνιξε το αχνό σκοτάδι. Δεξιά και αριστερά τυφλά όρια αναδύονται όλο και πιο έντονα με κάθε του βήμα προς τα κάτω. Κοιτάει ψηλά και προσπαθεί να καταλάβει το χώρο, να βρει την ισορροπία μεταξύ του έξω και του μέσα. Μα οι τοίχοι όλο και ανεβαίνουν, το ύψος τους αβίαστο απελευθερώνεται και ο ίδιος να παραμένει μικρός35 και στριμωγμένος στα 2,6 μέτρα πλάτους μιας απύθμενης διαδρομής. Πού βρίσκεται; Πόσο βαθιά έχει φτάσει; Η κλίμακα του χώρου τον ξενίζει. Το βλέμμα του εξακολουθεί να παρατηρεί τις κατακόρυφες, μουντές επιφάνειες που μοιάζουν να ασφυκτιούν εκεί πάνω, ανήμπορες να δεχτούν τις ισχυρές πιέσεις των μεγάλων υπό κλίση δοκαριών που τρέχουν κατά μήκος. Η φαινομενική σύγκλιση των δυο πλευρικών ορίων ενισχύει το αίσθημα του εγκλεισμού ξυπνώντας, για 35

Με το χαρακτηρισμό μικρός θίγω το ζήτημα της ανθρώπινης κλίμακας μέσα στον γεωμετρικό χώρο. Όταν το ύψος ενός εσωτερικού χώρου είναι κατά πολύ μεγαλύτερο από το πλάτος του τότε προκύπτει ένας δυσανάλογος χώρος μέσα στον οποίο το υποκείμενο αισθάνεται άβολα. Έτσι η κλίμακα του υποκειμένου φαίνεται μικρή σε σχέση με το περιβάλλον της.

|85|

Εικ. 18

|86|

πρώτη φορά, ανοίκεια συναισθήματα στον ίδιο τα οποία τον προετοιμάζουν για τη μετέπειτα πορεία του. Έτσι φτάνει στο κατώτερο επίπεδο του κτιρίου. Μπροστά του διαγράφονται οι τρεις άξονες του δημιουργού36 που «λένε» την ίδια ιστορία, αλλά ο κάθε ένας με διαφορετική ένταση. Ο ίδιος θα επιλέξει έναν δεύτερο υπόγειο διάδρομο όπου το τέλος του σφραγίζεται με μια μαύρη, βαριά πόρτα. Γεμάτος περιέργεια και φαντασία ακολουθεί τον κεκλιμένο διάδρομο. Οι πλευρικοί τοίχοι έντονα επικλινείς δίνουν την εντύπωση ενός ασταθούς, εσωτερικού περάσματος και ο ίδιος ανήσυχος να περπατά. Πλησιάζει…

36

Ως δημιουργό αποκαλώ τον πολωνοεβραϊκής καταγωγής αρχιτέκτονα Daniel Libeskind.

|87|

|88|

Το ανοίκειο κενό

IX

«Να καταλήξεις να πλάσεις το κενό, είναι αναμφίβολα το προαπαιτούμενο κάθε αυθεντικής δημιουργικής πράξης. Αν δεν πλάσεις το κενό, δε θα φτάσεις ποτέ στη μοναδικότητα.»

[Jean Baudrillard, 2005 : 146]

|89|

Εικ. 19-20

|90|

«Η λαβή της πόρτας είναι η χειραψία του κτιρίου. Η απτική αίσθηση μας συνδέει με το χρόνο και την παράδοση μέσα από τις εντυπώσεις της αφής που δίνουμε τα χέρια αμέτρητων γενεών.»37 Με αυτές του τις σκέψεις λοιπόν απλώνει το χέρι και τραβά με δύναμη τη βαριά επιφάνεια προς το μέρος του. Αιφνιδιάζεται… εισέρχεται μοιραία σ’ ένα άδειο και απροσδιόριστο αρχικά δωμάτιο και έκπληκτος νιώθει σαν να πέφτει στο κενό38. Πίσω του η βαριά, μεταλλική πόρτα κλείνει απότομα. Ο χώρος άψυχος, κρύος, η γεωμετρία του αλλιώτικη μα καθαρή, όμως η αναλογία του δυσνόητη και πάλι. Οι τοίχοι τυφλοί υψώνονται αγριεμένοι δεκάδες μέτρα από το πάτωμα ντυμένοι πάντα στα μαύρα. ένα όχι και τόσο τυχαίο χρώμα, αφού αυτό μαρτυρά τη σκοτεινή ιστορία που κρύβει το δωμάτιο. Σαστισμένος στέκεται στο κέντρο της πενταγωνικής κάτοψης, κλεισμένος μέσα σε ένα μονότονο, βαθύ σκοτάδι. Η αιχμηρότητα της όρασής του εξασθενισμένη πια βαθαίνει όλο και πιο πολύ τον περίκλειστο χώρο. Στο μυαλό του φέρνει τις σκέψεις του Arnheim, ο οποίος μεταφράζει το σκάψιμο ως την είσοδο που οδηγεί στο βασίλειο του σκότους, εκεί όπου το φώς λάμπει στο σκοτάδι. Σαν από τον πάτο ενός πηγαδιού ακούει ένα βουητό να σπάει την τρομακτική σιωπή. Με το βλέμμα του σκαρφαλώνει στους τοίχους ώσπου συναντά μια σχισμή στην οροφή. Μια τριγωνική απόληξη με στενές πλευρές που αφήνουν το φυσικό φως να περάσει δειλά, του δίνουν μια ανάσα. Φτάνει στο σημείο να αντλεί ευχαρίστηση στη θέα των αβέβαιων αυτών ακτινών που πέφτουν στο σύθαμπο της επιφάνειας των τοίχων39.

37

“The door handle is the handshake of the building. The tactile sense connects us with time and tradition through impressions of touch we shake the hands of countless generations.” Βλ. Pallasmaa, J., (2005). ο.π. σελ.11 38 Κενό ή στην αγγλική γλώσσα void, αποτελεί αρχιτεκτονικό μέλος της σύνθεσης του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου από τον Daniel Libeskind και φέρει συμβολικά νοήματα.

39 Βλ. Tanizaki, J., (1995). Το εγκώμιο της σκιάς. (Μτφρ. Ευαγγελίδης, Π.), Αθήνα: Άγρα. σελ.69

|91|

Εικ. 21-23

|92|

Η σκιά φωτίζεται… Συγκεντρώνεται στους αλλόκοτους ήχους που κουδουνίζουν στα αυτιά του εδώ και λίγη ώρα και ξεχωρίζει μέσα στο βουητό του ανέμου, που ταχέα περνά στο εσωτερικό, το θόρυβο των αυτοκινήτων και τις ομιλίες των πεζών. Τώρα συνειδητοποιεί το βαθμό της βύθισής του. Εκεί ψηλά βρίσκεται η πόλη και αυτός μέσα βαθιά να νιώθει τον παλμό της. Το κενό δωμάτιο γίνεται ολόκληρο ένας καθρέφτης σκέψεων και συναισθημάτων. Ένας προβολέας του μέλλοντος που ρίχνει από ψηλά φώς στο μέλλον του ανθρώπου. Μια σκιά του αιώνιου φόβου… του ευνουχισμού της ανθρώπινης ζωής. «Ένας ανοίκειος προάγγελος θανάτου» (Freud,2009)40 λοιπόν. «Στο υπόγειο τα σκοτάδια παραμένουν μέρα και νύχτα» (Bachelard,1982)41. Είναι ο μυστηριώδης χώρος που φυλάει παιδικούς φόβους και συντηρεί πλαστές εικόνες της φαντασίας. Συνειρμικά οδηγείται στα χρόνια εκείνα, τότε που εγκλωβισμένος και ο ίδιος πάλευε με το τρομακτικό σκοτάδι. Επιστρέφει όμως στο τώρα, στο απομονωμένο αυτό «κλουβί» που σκιαγραφεί τους οικείους πλέον φόβους του παρελθόντος και ζωντανεύει εικόνες εγκλεισμού. Η σιωπηλή μοναξιά που αισθάνεται «συνδέεται με ένα άσβεστο παιδικό άγχος» (Freud,2009)42. Τι είναι αυτό που τον τρομάζει; Το σκοτεινό και θαμμένο στη γη δωμάτιο; Ή μήπως η αναζωπύρωση απωθημένων παιδικών συμπλεγμάτων43; Δύσκολα πια μπορεί να προσανατολιστεί και έτσι παραμένει χαμένος στο αποκομμένο αυτό σημείο της διαμελισμένης κάτοψης44 του υπόγειου 40

Βλ. Freud, S. (2009). Το ανοίκειο. (Μτφρ. Βαϊκούση Έ., Επίμετρο: Δοξιάδης Κ.), Αθήνα: Πλέθρον. σελ.39 41 Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.46 42 Βλ. Freud, S. (2009). ο.π. σελ.66 43 Απωθημένα παιδικά συμπλέγματα: όρος που χρησιμοποιεί ο Freud στη μελέτη του για «Το ανοίκειο». Βλ. Freud, S. (2009). ο.π. σελ.60 44 Διαμελισμένη κάτοψη αποτελεί η κάτοψη του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου που γεωμετρικά προκύπτει από το διαμελισμό του εβραϊκού αστεριού του Δαυίδ.

|93|

Εικ. 24

|94|

κόσμου. Γιατί οι συνθήκες μέσα στις οποίες βιώνει το χώρο γύρω του θολώνουν. Η έλλειψη ανοιγμάτων τον πνίγει και η μοναδική χαραμάδα που ρίχνει το ελάχιστο αυτό φως στο δωμάτιο συνοδευμένο με αλλοιωμένους ήχους δεν καταφέρνει να διασαφηνίσει την ακριβή του τοποθεσία. Η συνεχιζόμενη βουή μιας μεγαλούπολης45 θα μπορούσε να βρίσκεται οπουδήποτε, μα αυτός βρίσκεται κάπου «θαμμένος» κατά δεκάδες μέτρα μέσα στο χώμα. Όπως θα έλεγε και ο Bachelard, ξέρουμε πως οι τοίχοι ενός υπογείου είναι θαμμένοι, είναι τοίχοι που έχουν όλη τη γη πίσω τους «και το δράμα γίνεται μεγαλύτερο και ο φόβος γίνεται υπερβολικός» (Bachelard,1982)46. Η έλλειψη θέρμανσης του προκαλεί ρίγος. Αισθήματα τρόμου, φρίκης και πανικού ξυπνάνε, όταν πλέον φτάνει σε παράλογα επίπεδα με το μυαλό του και ξαφνικά στο χώρο όπου βρίσκεται παύει να βλέπει ένα κενό δωμάτιο αλλά βιώνει ένα ταφικό μνημείο. Ο χώρος σιωπηλά αφηγείται την αιματοβαμμένη ιστορία ενός ολόκληρου λαού. Συμβολικά παραπέμπει σε ένα ταφικό μνημείο και φέρνει στο φως «κάτι παλαιόθεν οικείο στην ψυχική ζωή που η απώθηση αποξένωσε από αυτήν (Freud,2009)12 .το ολοκαύτωμα. Το «παλαιόθεν οικείο» γεγονός που συλλογικά οι άνθρωποι επέλεξαν να σβήσουν από την μνήμη τους και να κρατήσουν στο σκοτάδι τώρα προβάλλει και πάλι στο φως και επαναλαμβάνεται ως ένα ανοίκειο πια αίσθημα. Ένας κατεξοχήν ανοίκειος τόπος λοιπόν θεωρείται το κενό δωμάτιο ή αλλιώς πύργος του ολοκαυτώματος αφού συνδέεται με έννοιες σκοτεινές, όπως αυτή του θανάτου ζωντανεύοντας στις μνήμες των ανθρώπων φρικαλέες σκηνές που έπρεπε να παραμείνουν κρυφές. Συμβολικά τα πνεύματα των θανόντων τριγυρίζουν στο εσωτερικό του μνήματος αυτού και το υποκείμενο ταυτίζεται με την ιδέα του ζωντανού-θαμμένου. Βρίσκεται έτσι σε μια άβολη και αμήχανη κατάσταση όπου συνολικά ο εσωτερικός χώρος επιδρά έντονα στη συναισθηματική του κατάσταση βιώνοντας την αίσθηση του ανοίκειου.

45

46

Αναφέρομαι στη μεγαλούπολη του Βερολίνου. Βλ. Bachelard, G. (1982). ο.π. σελ.47

|95|

|96|

-Κι αν η βαριά, μεταλλική πόρτα δεν ανοίξει; Κι αν θαφτώ ζωντανός;

«Μέσα στη σκαμμένη γη τα όνειρα δεν έχουνε πια κανένα όριο» [Gaston Bachelard, 1982 : 46]

|97|

Ο Freud για το ανοίκειο Το ανοίκειο, όπως αποδίδεται στην ελληνική γλώσσα, πρόκειται για το γερμανικό unheimlich. Με ρίζα την λέξη «heim», που στα ελληνικά μεταφράζεται ως «οίκος», προκύπτει το επίθετο un-heimlich, που ουσιαστικά σημαίνει την έλλειψη οικειότητας. Σύμφωνα με την μεταφράστρια της μελέτης του Freud «Das Unheimliche» λοιπόν, η καταλληλότερη απόδοση στον όρο αυτό είναι το ανοίκειο. Ένα επίθετο με μια δόση υπερβολής, που δεν βρίσκει εύκολα και εύστοχα την αντίστοιχη ένταση που φέρει ως όρος σε άλλες γλώσσες. Η ίδια η ρίζα της λέξης σχετίζεται με την οικία, το σπίτι, την εστία και έτσι ο όρος έρχεται αντιθετικά να επικρατήσει ως κάτι το ανάρμοστο, το μη οικείο και σωστό σύμφωνα «με τα κανονιστικά πρότυπα, με τις αρχές του οίκου, της οικογενειακής εστίας.» (Βαϊκούση,2009)47. Συνέχεια των πιο πάνω, έρχεται να εξηγήσει μέσα από την μελέτη του ο Freud, ότι ακριβώς επειδή η έννοια αυτή περιγράφει μια κατάσταση άγνωστη συνδέεται με κάτι το τρομακτικό, το αλλόκοτο, το ξένο. Συμπληρωματικά θα μπορούσε να προσθέσει κανείς και την έννοια της φρίκης, της ανησυχίας και του φόβου. Μια παράλογη κατάσταση λοιπόν περιγράφει η αίσθηση του ανοίκειου, αφού ξεφεύγει από το πλαίσιο της λογικής και οδηγεί σε σκοτεινά και χαμένα μονοπάτια ενισχύοντας το άγχος που βιώνει κανείς όντας αποπροσανατολισμένος. Ο Freud θέλοντας να αναλύσει τη βιωματική αίσθηση του ανοίκειου, αναφέρεται μεταξύ άλλων στα απωθημένα παιδικά συμπλέγματα. Με αφορμή ένα ερέθισμα, το οποίο στην προκειμένη περίπτωση αποτελεί το εσωτερικό ενός κενού πύργου, βγαίνουν στην επιφάνεια παιδικοί φόβοι και φαντάσματα. Ο μεγαλύτερος τρόμος των παιδιών, το σκοτάδι, γίνεται προάγγελος του θανάτου προκαλώντας το αίσθημα της αμηχανίας. Όταν κανείς βρίσκεται ζωντανός μέσα σε χώρους όπου τα αρχιτεκτονικά τους χαρακτηριστικά συνθέτουν το εσωτερικού ενός τάφου, τότε επικρατεί ανασφάλεια, τρόμος, ρίγος. Επιπλέον, όταν ο χώρος αυτός αναφέρεται σε σκοτεινά σημεία της ιστορίας και στο χαμό πολυάριθμων ανθρώπων, 47

Βλ. Freud, S. (2009). ο.π. σελ.10

|98|

μοιάζει να μετατρέπεται σε ένα υπόγειο κελί που φωτίζει ξαφνικά εικόνες που παρέμεναν κρυφές και μυστικές. Γιατί «οι άνθρωποι θεωρούν κατεξοχήν ανοίκειο ότι σχετίζεται με το θάνατο, με πτώματα και με την επάνοδο των θανόντων υπό μορφή πνευμάτων και φαντασμάτων» (Freud,2009)48.

48

Βλ. Freud, S. (2009). ο.π. σελ.48

|99|

|100|

Η εσωτερική περιπλάνηση

X

«Και είναι ένα είδος ταξιδιού εξερεύνησης.»49 [Peter Zumthor, 2006 : 43]

49

“And it’s a kind of voyage of discovery.” Βλ. Zumthor, P., (2006). Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects. Basel: Birkhauser. σελ.43

|101|

Εικ. 25

|102|

«Αλλά το όν που θέλει την υπόγεια κατοικία ξέρει να ελέγχει τους κοινούς τρόμους.»

[Gaston Bachelard, 1982 : 157]

Η διαδρομή συνεχίζει να ξεδιπλώνει τους υπόγειους χώρους της, να αφαιρεί τη μάζα, να λαξεύει όλο και πιο βαθιά τη γη, ξεπερνώντας αυτή τη φορά τα εμπόδια της σκιάς και τα αρχιτεκτονικά τεχνάσματα του τρόμου. Ήρθε η ώρα να αλλάξει παραστάσεις, να προχωρήσει ελεύθερα και να ανακαλύψει νέες πόρτες που θα ξεκλειδώσουν και τις υπόλοιπες του αισθήσεις. Θα ανακαλύψει νέα αρχιτεκτονικά σύμβολα και χειρισμούς που φέρουν τα δικά τους νοήματα. Από τον ανοίκειο πύργο ήρθε η ώρα να βρεθεί σε μονοπάτια οικεία, σε δωμάτια των μέτρων του. σε έναν γαλήνιο εσωτερικό κόσμο. Οι κατακόρυφοι τοίχοι της απομόνωσης «διαλύονται», τα σκληρά όρια μαλακώνουν και το βαθύ σκοτάδι υποχωρεί στο διάβα του. Πλέον ο βασικός άξονας της κίνησής του γίνεται ο οριζόντιος. Ο δημιουργός χαράσσει «τη γήινη γραμμή της ανθρώπινης ζωής, τη γραμμή της ηρεμίας», όπως χαρακτήρισε ο Frank Lloyd Wright το οριζόντιο στυλ ζωής50, για να ενθαρρύνει τον περιπατητή και να τον εισάγει ομαλά στα επόμενα τμήματα της εξερεύνησής του. Με διαφορετική διάθεση πια ο δημιουργός δεν επιθυμεί να κατευθύνει τον επισκέπτη και να τον «εγκλωβίσει» σε δύσβατα μονοπάτια, αλλά επιχειρεί να τον σαγηνεύσει οδηγώντας τον σταδιακά μέσα σε ένα ιδιαίτερο τεχνητό σπήλαιο. Με εργαλείο το ίδιο του το σώμα, ο περιπατητής θα εισχωρήσει σ’ ένα μαγευτικό εσωτερικό όπου η κάθε γωνία του επιφυλάσσει και ευχάριστες εκπλήξεις. Νέες προσωπικές αναζητήσεις ξεκινούν λοιπόν σε ένα πρωτόγνωρο παιχνίδι αισθήσεων όπου πρωταγωνιστής δεν θα είναι άλλος από τον ίδιο. «Παρατηρούμε, αγγίζουμε, αφουγκραζόμαστε και μετράμε τον κόσμο με ολόκληρη τη σωματική μας ύπαρξη και ο βιωμένος κόσμος οργανώνεται και 50

Βλ. Arnheim, R., (2003). ο.π. σελ.64

|103|

Εικ. 26

|104|

αρθρώνεται γύρω από το κέντρο του σώματος.»51 [Juhani Pallasmaa, 2005 : 64] Το βάρος του σώματός του συναντά αυτό της πόρτας και με τα πόδια του να μετρούν τα σκαλοπάτια κατά την ανάβασή του, ανοίγει την παλάμη για να ακουμπήσει την πλαϊνή χειρολαβή52. Ολόκληρη η σωματική του ύπαρξη κινείται στο ρυθμό του «καινούργιου» κτιρίου έτοιμη να ανακαλύψει αυτό που κρύβεται κάτω από το φυτεμένο δώμα. Παρόλη την ορθογώνια μορφή, την κανονιστική γεωμετρία και τη βαριά κατασκευή του, το κτίριο μοιάζει απόλυτα εναρμονισμένο με το περιβάλλον και δίνει την αίσθηση πως αποτελεί τη φυσική προέκταση της πλαγιάς. Το δώμα ως το εξωτερικό στοιχείο της σύνθεσης ακολουθεί τις γραμμές του τοπίου και στεγάζει τα δωμάτια του εσωτερικού με την μια τους όψη θαμμένη στην πλαγιά του λόφου και την άλλη να αντικρίζει την καταπράσινη όαση. Βρίσκεται ήδη στο εσωτερικό. Ο επιμήκης διάδρομος τον οδηγεί κατευθείαν στον κεντρικό πυρήνα του κτιρίου. Αρχίζει να παρατηρεί το χώρο γύρω του. Η γεωμετρία έχει επιστρέψει στα ορθοκανονικά της σχήματα και τα ορθολογικά όρια, που το ανθρώπινο μάτι κατανοεί. Ο χώρος χτισμένος με βάση τις μετρήσεις του σώματος καταφέρνει να τον αγκαλιάσει τόσο φυσικά. Στο εσωτερικό οι τοίχοι διατηρούν την εξωτερική γεωμετρία δημιουργώντας μια σύγχρονη μορφολογικά σπηλιά, μέσα στην οποία οι χώροι διαδέχονται ο ένας τον άλλο δημιουργώντας ένα ενιαίο σύστημα κάτοψης. Ψάχνει τους νέους άξονες και τις κατευθυντήριες γραμμές όταν ανακουφισμένος πια αντιλαμβάνεται πως στέκεται μπροστά σε ένα ανοιχτό σύστημα επιλογών. Τα ποικίλων διαστάσεων πέτρινα δωμάτια αγκαλιάζουν την κεντρική πισίνα και αρθρώνονται με τρόπο που διασφαλίζει στο 51

“We behold, touch, listen and measure the world with our entire bodily existence and the experiential world becomes organized and articulated around the centre of the body”. Βλ. Pallasmaa, J., (2005). ο.π. σελ.64 52

Βλ. Pallasmaa, J., (2005). ο.π. σελ.63

|105|

|106|

ενδιάμεσό τους μια ελευθερία στην κίνηση του περιπατητή και την επιλογή να χαράξει ο ίδιος την προσωπική του πορεία. Βλέπει τη δυναμική του χώρου να αλλάζει και τον εαυτό του να παίρνει ξανά τα ινία. Έτσι, πιο σίγουρος και ελεύθερος ανυπομονεί να συνεχίσει την περιπλάνησή του και να εξερευνήσει τα μυστικά δωμάτια με όλες του τις αισθήσεις.

|107|

Εικ. 27

|108|

«Ως αρχιτέκτονας πρέπει να βεβαιωθώ ότι δεν είναι σαν να βρίσκεσαι σε λαβύρινθο, μολοταύτα, αν δεν είναι αυτό που επιθυμώ.»53 [Peter Zumthor, 2006 : 43] Ο ήχος του τρεχούμενου νερού τον καθησυχάζει και τον προσανατολίζει ενισχύοντας και πάλι το αίσθημα της οικειότητας. «Άκου! Οι εσωτερικοί χώροι μοιάζουν με μεγάλα, μουσικά όργανα που συλλέγουν τον ήχο, τον ενισχύουν, και τον μεταδίδουν παντού» (Zumthor, 2006)54. Είναι η ιδιότητα αυτή του ήχου που κάθε φορά πλημυρίζει το χώρο με διαφορετική ένταση και ποιότητα, ανάλογα με τα εμπόδια που θα σταθούν στο πέρασμά του, το σχήμα που θα συναντήσει, τις επιφάνειες που θα χαϊδέψει. Ακολουθεί τη γάργαρη μελωδία και συνεχίζει να βαδίζει… Τα υλικά εναλλάσσονται σταδιακά και λειαίνουν, επιτρέποντας μια ατελείωτη αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Πότε η φυσική πέτρα, που διατηρεί ζωντανό το «πνεύμα του τόπου» και πότε η τεχνητή προστατεύουν το ανθρώπινό του σώμα από το εξωτερικό. Βυθίζεται σταδιακά… Το νερό αγκαλιάζει το γυμνό του κορμί, πότε κρύο και πότε ζεστό για να το γιατρέψει μέσα σε μια διαδικασία τόσο σωματικής όσο και πνευματικής κάθαρσης. Στρέφει το κεφάλι του ψηλά. Παρατηρεί τις φωτεινές ηλιακές αχτίνες να βρίσκουν σημειακά πέρασμα μέσα από τις διακριτικές σχισμές της οροφής. Πρόκειται για μια φωτεινή οφθαλμαπάτη αφού στο εσωτερικό η φαινομενικά ενιαία πλάκα δεν είναι άλλη από ένα σύνολο διακοπτόμενων επιφανειών οπλισμένου σκυροδέματος που η μεταξύ τους απόσταση φτάνει τα 8 εκατοστά. Έτσι ο φυσικός φωτισμός βρίσκει τη χαραμάδα του για να περάσει και να λούσει τη συμπαγή μάζα σκιάς του εσωτερικού. Σαν να σκάβει και ο ήλιος το σκοτάδι των λαξευμένων τμημάτων της σύνθεσης. Φαίνεται τώρα πως μελετάει τα υλικά και τις ιδιότητες των πότε ρευστών και πότε στέρεων επιφανειών τους. Ακολουθεί την πορεία των φωτεινών γραμμών. Οι ίδιες προσπίπτουν στην απαλή υδάτινη επιφάνεια των δεξαμενών, αντανακλώνται και 53

“As an architect I have to make sure it isn’t like being in a labyrinth, however, if that’s not what I want.”

54 “Listen! Interiors are like large instruments, collecting sound, amplifying it, transmitting it elsewhere”. Βλ. Zumthor, P., (2006). ο.π. σελ.29

|109|

Εικ. 28

|110|

δημιουργούν μια μαγευτική ατμόσφαιρα. Το στάσιμο νερό με τη σειρά του συναντά τη στυφνή πέτρα και έτσι αγκαλιασμένα τα δύο υλικά προκαλούν την απόλυτη οπτική διέγερση. Το φώς ποτίζει και πάλι το εσωτερικό και χρωματίζει τους χώρους ανάλογα με τη θερμοκρασία τους, τη μια φορά με το ψυχρό μπλε και την άλλη με το θερμό κόκκινο. Πρόκειται για ένα τεχνητό παιχνίδισμα φωτός που μαλακώνει το γεωμετρικό χώρο διατηρώντας μια ευχάριστη και πολύχρωμη ηρεμία. Πότε οι σημειακές πηγές φωτισμού θαμπώνουν τα νερά, όντας τοποθετημένες στον πάτο της πισίνας και πότε αυτές της οροφής ντύνουν τα πλευρικά όρια με το μεταξένιο τους πέπλο. Η όραση βρίσκεται στη μέγιστη διέγερσή της και το εσωτερικό μετατρέπεται σε έναν υπαρξιακά βιωμένο χώρο. Η ποιότητα του αέρα μεταβάλλεται από χώρο σε χώρο και η θερμοκρασία εναλλάσσεται απ’ το κρύο στο ζεστό και ξανά απ’ την αρχή, συνοδεύοντας στο κάθε δωμάτιο ξεχωριστά τα χρώματα που το ζωγραφίζουν. Το θερμό του σώμα αγκαλιάζει τώρα το ζεστό νερό που κατευθείαν από την ιαματική πηγή φτάνει στη δεξαμενή. Ο φυσικός λίθος αποθηκεύει τη θερμότητα για να την διοχετεύσει και αυτός μετέπειτα σε ολόκληρο το δωμάτιο. Η μυρωδιά των αιθέριων ελαίων μαλακώνει τον αέρα δημιουργώντας μια χαλαρωτική ατμόσφαιρα στο εσωτερικό που έρχεται σε απόλυτη αντίθεση με το εξωτερικό και την αυστηρή γεωμετρία του περιβλήματος. Όλες οι αισθήσεις είναι ενεργές. Το υποκείμενο βιώνει την απόλυτη αισθησιακή εμπειρία…

|111|

|112|

Η απτική αντίληψη

XI

«Όλες οι αισθήσεις, συμπεριλαμβανομένης της όρασης, είναι προεκτάσεις της απτικής αίσθησης. οι αισθήσεις είναι εξειδικεύσεις του δερματικού ιστού και όλες οι αισθητικές εμπειρίες είναι τρόποι της αφής και έτσι συνδέονται με την απτικότητα»55.

[Juhani Pallasmaa, 2005 : 10]

55

“All the senses, including vision, are extensions of the tactile sense; the senses are specializations of skin tissue, and all sensory experiences are modes of touching and thus related to tactility.”

|113|

Εικ. 29

|114|

Το απόλυτο αισθησιακό ταξίδι συνεχίζεται. Επιθυμεί να βιώσει ολοκληρωτικά το χωρικό πεδίο και να διερευνήσει με κάθε μέσο τις συνθετικές αρχές. Πλησιάζει όλο και πιο πολύ στα αρχιτεκτονικά στοιχεία. Η αφή του «αισθάνεται το βάρος, την αντοχή και το τρισδιάστατο σχήμα των υλικών σωμάτων» (Pallasmaa, 2005)56. Αυτή γίνεται πια η οπτική του… Εκεί που το μάτι διατηρεί αποστάσεις και ξεχωρίζει τα αντικείμενα, το χέρι τα φέρνει κοντά, τα αγγίζει και τα οικειοποιείται. Η τελική στιβάδα, το δέρμα. η μεμβράνη που καλύπτει ολόκληρο το σώμα γίνεται ο δέκτης των εξωτερικών ερεθισμάτων. Αναγνωρίζει την τραχιά ή λεία επιφάνεια, αισθάνεται την κρύα ή ζεστή ύλη, τον πόνο ή το απαλό άγγιγμα. Διαγράφει τη γεωμετρική μορφή των αντικειμένων, την οξύτητα και την ελαστικότητα των υλικών. Έτσι λοιπόν βιώνει πραγματικά το περιβάλλον του. Ο Pallasmaa θα αναφερθεί στις υπόλοιπες αισθήσεις ως τις προεκτάσεις της αφής τη στιγμή που κάποιοι θα την ονομάσουν τη «μητέρα των αισθήσεων»57. Με την αφή το υποκείμενο φτάνει σε μια βαθιά ανάλυση των περιβαλλόντων στοιχείων. Με το που γίνει η πρόσληψη του ερεθίσματος ξεκινάει μια διαδικασία μετάφρασης, επιλογής και οργάνωσης της συγκεκριμένης απτικής, αισθητηριακής πληροφορίας58. Τα εγκεφαλικά του νεύρα θα το κατατάξουν είτε στις επικίνδυνες ομάδες των καυτών και αιχμηρών επιφανειών, είτε στα απαλά και ευχάριστα αγγίγματα. Όταν το κρύο νερό πέφτει πάνω του όλα τα σωματικά του κύτταρα ξυπνούν, ενώ όταν το ζεστό νερό σκεπάζει το κορμί του τότε οι μύες χαλαρώνουν, το πνεύμα γαληνεύει. Τόσο άμεσα και αποτελεσματικά, με ένα απλό άγγιγμα. Με τα άκρα του σώματος, ακόμα και τον ίδιο τον κορμό καταφέρνει τόσο άμεσα να σκιαγραφήσει το χώρο που ζει, να τον αναλύσει διεξοδικά, να τον αντιληφθεί απτικά, να τον οικειοποιηθεί ολοκληρωτικά! «Η όρασης του μυαλού αρχίζει να γίνεται οξεία, όταν η όρασης των ματιών χάνει τη δύναμή της.» [Σωκράτης, χ.χ] 56

“…senses the weight, resistance and three-dimensional shape of material bodies…”. Βλ. Pallasmaa, J., (2005). ο.π. σελ.42 57 “The mother of the senses”. Βλ. Pallasmaa, J., (2005). ο.π. σελ.11 58 https://ahci.wikispaces.com/Haptic

|115|

Η Έξοδος

|116|

-Τι ψάχνεις; -Το δρόμο της επιστροφής…

-Που θα σε οδηγήσει; -Στην έξοδο…

-Τι σε περιμένει εκεί; -Η χαμένη οικειότητα…

-Είσαι έτοιμος; -Ανεβαίνω…

|117|

|118|

Η εμπειρία

XII

«Από ποιο ξέχειλο διακλαδωμένο εσωτερικό κυλά η ουσία του είναι; Το εξωτερικό καλεί; Το εξωτερικό δεν είναι μια παλιά εσωτερικότητα χαμένη στη σκιά της μνήμης; Οι σκάλες, σε ποια ησυχία αντηχούν;» Bataille George, 2010 : 254]

|119|

Εικ. 30

|120|

Και κάπως έτσι βαδίζει προς την έξοδο. Ψάχνει να βρει τη νέα σκάλα που θα τον ανυψώσει. Είναι έτοιμος να εγκαταλείψει το υπόγειο του βίου του να εμφανιστεί και πάλι στον κόσμο του φωτός. Πόσο τον επηρέασε η διαδρομή του και πώς θα τον βρει η έξοδος; Είναι η δύναμη της συνήθειας που τον βύθισε στη γη; Μήπως η ανάγκη να βρει τη χαμένη οικειότητα και τη θαλπωρή του πραγματικού κατοικείν τον ώθησαν στο εσωτερικό; Ή απλά η βαθιά του επιθυμία να ξαναβρεί τις χαμένες αξίες της ζωής ξεκλείδωσε τα δωμάτια αυτής της διαδρομής; Ήταν οι δικές του επιλογές που τον έφεραν μέχρι εδώ. στο τέλος της πορείας του, ή μήπως στην αρχή της ζωής; Όλα ξεκίνησαν σε μια προσπάθεια να βρει τις ρίζες του και να γνωρίσει τον τόπο που τον στέγασε. Ενστικτωδώς επέστρεψε στο πρώτο του καταφύγιο και συνέχισε να λαξεύει όλο και πιο βαθιά το βράχο. Ο ίδιος σταδιακά φαίνεται να μεταπήδησε από τον μαθηματικό, γεωμετρικό χώρο στον υπαρξιακά βιωμένο και από εκεί κατέληξε να αναζητά την «ποιητική του χώρου»59. Με το τελευταίο «δωμάτιο», όπου λίγο πριν κατέληξε ο περιπατητής φαίνεται να έχει φτάσει στην απόλυτη σωματική και πνευματική ολοκλήρωση. Για να το πετύχει αυτό έψαξε βαθιά μέσα του, πάλεψε με τον «ανώτερό του εαυτό» μα άκουσε τελικά τη δική του λογική. Μπροστά στις προκλήσεις των δημιουργών πήρε τις δικές του αποφάσεις. Ένα προς ένα άνοιξε τα υπόγεια δωμάτια της ψυχής του και ξέθαψε το υποσυνείδητο και τις πραγματικές του ανάγκες. Γιατί γι’ αυτό πρόκειται. Για έναν ατελείωτο παραλληλισμό του Είναι με τα σύμβολα της υπόγειας σπηλιάς. Με τη μνήμη του ανακάλεσε σκόρπιες εικόνες των παιδικών του χρόνων, αμετακίνητα βιώματα, συνήθειες ριζωμένες μέσα του. Με την ίδια κίνηση έσπρωξε την πόρτα που τρίζει, χωρίς φως έφτασε ως το πιο μακρινό δωμάτιο60. Όπως τότε, σαν παιδί, που ζούσε στον οικείο του χώρο, στο πατρικό του σπίτι. Τα μάτια της φαντασίας του μετέτρεψαν τα δωμάτια της υπόγειας διαδρομής σε χώρους άυλους. Μπορεί φυσικά να βρισκόταν μέσα σε ένα τεχνητό σπήλαιο μα βιωματικά είχε ήδη μεταφερθεί σε μια παράλληλη κατάσταση.

59

Στο έργο του Gaston Bachelard με τον ομώνυμο τίτλο στηρίχτηκε η συνέχεια της έρευνας.

60 Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.42

|121|

|122|

Σε μια κατάσταση συλλογισμού του νου για το ποιος αληθινά είναι ο σκοπός του και ποιος τελικά ο προορισμός του πάνω στο έδαφος, σε τούτον τον τόπο και μέσα σ’ αυτή τη Γη.

|123|

|124|

Το πατρικό σπίτι

XIII

«Το σπίτι έχει γίνει ένα πλάσμα της φύσης. Το μεγάλο πέτρινο φυτό που είναι το σπίτι δε θ’ αναπτυσσόταν σωστά χωρίς τα νερά του υπόγεια στη βάση του.»

[Gaston Bachelard, 1982 : 51]

|125|

Εικ. 31

|126|

Πλέον η εικόνα ολοκληρώθηκε και έδωσε φως στο βαθύ σκοτάδι. «Από τη σπηλιά τη λαξεμένη στο βράχο, μέσα στον υπόγειο χώρο (…)»(Bachelard, 1982)61 πέρασε από τον κόσμο που κατασκεύασαν γι’ αυτόν, στον κόσμο που βίωσε με τη φαντασία, τη μνήμη και το σώμα του. Στον κόσμο που ενδόμυχα ονειρεύτηκε. Ο χώρος πήρε άλλες διαστάσεις, πλέον φέρει άλλους συμβολισμούς. Η αρχιτεκτονική άγγιξε τη ψυχή του. Έγινε κάτι βαθύτερο από ένα λιτό κατάλυμα, κάτι πιο ουσιαστικό από μια στεγνή διαμονή. έγινε γι’ αυτόν κατοικία! Ότι σημαίνει για τον ίδιο να ζει ποιητικά, είναι για τον δημιουργό το να κατοικεί αρχιτεκτονικά. «Αρχιτεκτονικά και ποιητικά είναι έννοιες που τρέχουν στην ίδια γραμμή και είναι σχεδόν συνώνυμες» (Conenna, 2015)62. Το κατοικείν λαμβάνει χώρα εκεί που ο άνθρωπος φτάνει την απόλυτη οικειοποίηση του εσωτερικού. Εκεί που το σώμα συμφιλιώνεται με το πνεύμα. Εκεί που η αρχιτεκτονική μετατρέπεται σε ποίηση. Εκεί που ο δημιουργός επιτυγχάνει την εναρμόνιση του κτισμένου με το έδαφος. Εκεί η κατοίκηση βρίσκεται στο φυσικό της περιβάλλον. Έτσι «το σπίτι, το κατώγι, η βαθιά γη, βρίσκουν μια ολότητα μέσω του βάθους» (Bachelard, 1982)63. Η πορεία του αποτέλεσε για τον ίδιο ένα διάγραμμα λειτουργιών του κατοικείν και η αρχιτεκτονική δεν ήταν τίποτε άλλο από το μέσο εισόδου σε αυτό. Στην ανώνυμη σκάλα που κατέβηκε βρήκε τα αντανακλαστικά της πρώτης σκάλας, της ίδιας σκάλας που για χρόνια ανεβοκατέβαινε με την ίδιο ρυθμό και προσοχή64. Το κενό δωμάτιο γέμισε ξαφνικά με όλες τις αναμνήσεις από το παιδικό του δωμάτιο. Ακόμη κι αν αυτό έχει πια χαθεί, δεν παύει να το κουβαλά μέσα του. Μια ανοίκεια οικειότητα… Έτσι θα χαρακτήριζε το πρώτο σκίρτημα που ένιωσε ανοίγοντας τη βαριά μεταλλική πόρτα. Πίσω από αυτήν, το φαινομενικά γυμνό δωμάτιο ξεχείλισε από προσωπικές εμπειρίες και σκοτεινά συναισθήματα φόβου. Σκοτεινά, αλλά την ίδια στιγμή οικεία.

61

Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.51 “Architecturally and poetically are concepts that run in the same line and are almost synonyms.” Βλ. Conenna, C., (2015). ο.π. σελ.57 63 Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.51 64 Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.42 62

|127|

Εικ. 32

|128|

Χωρίς να το καταλάβει σιγά σιγά στη μνήμη του επανέφερε τις ιδιαίτερες ποιότητες μιας κατοικίας. Όσο προχωρούσε η επιθυμία του να φτάσει στον τελικό προορισμό μεγάλωνε όλο και περισσότερο την ανάγκη να ξαναθυμηθεί όλες τις στιγμές που πέρασε στο πατρικό του σπίτι. Γιατί αυτές οι στιγμές έχουν νόημα. Σε χώρους σαν και αυτούς νιώθει πραγματικά ο εαυτός του. Αυτό δεν είναι και το νόημα της κατοίκησης; Η άνεση, η ζεστασιά, η προστασία, η οικειότητα; Το είναι του γαλήνεψε, όταν πια ξέφυγε από τα ασφυκτικά, θολά όρια και βρέθηκε σε χώρους τον μέτρων του. Όταν η εικόνα γύρισε στην απλή και φυσική της μορφή, όταν ένιωσε το αγνό δέσιμο του εσωτερικού με τη γη, όταν ο χώρος ανοίχτηκε διάπλατα και άφησε το σώμα του να τον οικειοποιηθεί με όλες του τις αισθήσεις, τότε το κατάλαβε… Η αρχιτεκτονική δε χρειάζεται να προσπαθεί για το σπουδαίο και το φανταχτερό. Φτάνει μόνο να κτίζει το απλό, να γίνεται φωλιά και να κατοικείται αληθινά. «Το σπίτι-φωλιά δεν είναι ποτέ καινούργιο» (Bachelard, 1982), αλλά ο φυσικός τόπος για την κατοίκηση που το υποκείμενο ονειρεύεται να γυρίσει και πάλι σ’ αυτόν, σαν πουλί που γυρνάει και πάλι στη φωλιά του65. Είναι στη φωλιά αυτή που οι ανάγκες και οι μνήμες του βρίσκουν στέγη και έδαφος για να ριζώσουν. Τα μέρη όπου έζησαν οι αναμνήσεις δεν ξεχνιούνται «γι’ αυτό τα σπίτια του παρελθόντος παραμένουν άφθαρτα μέσα μας» (Bachelard, 1982)66. Είναι αυτή η απίστευτη δύναμη της συνήθειας που εμπεριέχουν που τα επαναφέρει τόσο ισχυρά στη ζωή που επιθυμούμε να χτίσουμε. Το πατρικό σπίτι εμπεριέχει όλα αυτά που έψαχνε απ’ την αρχή. Το καταφύγιο της ονειροπόλησης, την προστασία του ίδιου του ονειροπόλου. Οι συμβολισμοί που φέρει ως η πρώτη ανθρώπινη φωλιά γίνονται ο τελικός προορισμός του υποκειμένου. Από μια οικία ξεκίνησε και σε μια άλλη καταλήγει. Πάντα, η δύναμη αυτή που έχει η αστείρευτη νοσταλγία του για μια προστατευμένη ονειροπόληση τον γυρνάει πάλι πίσω στις αξίες που έθεσε η αρχιτεκτονική ως η τέχνη της κατοίκησης.

65 66

Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.126 Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.33

|129|

|130|

Ήδη αισθάνεται απελευθερωμένος από τους προβληματισμούς και τα ερωτήματα που τον ταλάνιζαν. Όντας έτοιμος να απαλλαγεί από το ίδιο το βάρος του σώματός του, αναζητά την ανύψωση. Με άλλα λόγια, την εξύψωση του εαυτού του. Γιατί έτσι νιώθει ολοκληρωμένος από την εμπειρία της προσωπικής του αναζήτησης και έτοιμος να αντιμετωπίσει και πάλι τον έξω κόσμο και τις ανάγκες που αυτός γεννά.

|131|

|132|

Επίλογος «Ποτέ δεν είμαστε αληθινοί ιστορικοί, είμαστε πάντα και λίγο ποιητές και η συγκίνηση μας ίσως να μην εκφράζει άλλο από μία ποίηση που έχει χαθεί.»

[Gaston Bachelard, 1982 : 33]

|133|

Εικ. 33

|134|

Το βράδυ βλέπουμε όνειρα άλλα από αυτά τις μέρας. Τη μέρα ονειροπολούμε με τα μάτια ανοιχτά και το σώμα ελεύθερο. Το κάθε βήμα γίνεται για μας περασμένη ανάμνηση, ο κάθε διασκελισμός εμπειρία. Είναι η εμπειρία μέσα στο χρόνο που μας έφερε εδώ, και πάλι μπροστά στο κατώφλι του σπιτιού μας. Δεν ξεχάσαμε τη Γη που μας γέννησε, τη φύση που μας έπλασε, τον τόπο που μας στέγασε, τη λαξευμένη σπηλιά που μας προφύλαξε. Τη σκάλα που μας άνοιξε το δρόμο, τα δωμάτια που μας γαλούχησαν, το σπίτι που μας στάθηκε. Το σπίτι που ζήσαμε ήταν πάντα παρόν, σε όλη την πορεία μας μέχρι εδώ. Εκεί γερό να κρατά, να αντέχει το βαρύ χειμώνα, να βαστάει. Για μας βάστηξε. Στάθηκε προστάτης και φρουρός, «στάθηκε πραγματικά μάνα μου» (Bachelard, 1982)67. Και εμείς κλειστήκαμε στην αγκαλιά του. Ξενυχτήσαμε κάτω από το κρεβάτι περιμένοντας τα φαντάσματα της νύχτας να φύγουν, κρυφτήκαμε στις γωνιές, παίξαμε στη σοφίτα, οδηγηθήκαμε στο υπόγειο… Η κάθε μας κίνηση κρύβει όλα όσα ζήσαμε στο πατρικό μας σπίτι. «Πως τα εφήμερα κρησφύγετα και τα συμπτωματικά καταφύγια αποκτούνε καμιά φορά, από τις ενδόμυχες ονειροπολήσεις μας, αξίες που δεν έχουν καμιά αντικειμενική βάση;» (Bachelard, 1982)68. Είναι γιατί το πατρικό σπίτι στέγασε όλες μας τις εμπειρίες, οικεία χαράκωσε τη μνήμη μας και έτσι συνεχίζει να ζει μέσα μας και πάντα το κουβαλούμε. Σαν άνθρωποι που είμαστε και αρχιτέκτονες που θα θέλαμε να γίνουμε. Το υπόγειο έγινε το σύμβολο και η τοπογραφία του εαυτού μας. Μας θύμισε από πού ήρθαμε, που πάμε και εκεί που θα θέλαμε να φτάσουμε. Μας έδωσε την επιλογή, φανέρωσε τις ενδόμυχες ανησυχίες για τον καθένα μας, αλλά μας δίδαξε και πως τις ξεπερνάμε. Αντιμετωπίσαμε το σκοτάδι του και οικειοποιηθήκαμε το εσωτερικό του. Βρήκαμε τον τελικό μας προορισμό; Φτάσαμε στην έξοδο; Την απάντηση θα βρει ο καθένας από μας μέσα του…

67 68

Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.73 Βλ. Bachelard, G., (1982). ο.π. σελ.26

|135|

Εικ. 34

|136|

Παράρτημα

Ι

«Μούτταλος»

«Όσοι είναι από’ δω λαχταρούν να πάνε στην άλλη πλευρά, κι αυτοί που είναι από κει θέλουν να’ ρθούν εδώ. Αυτό δημιουργεί ένα πάθος στην πόλη.» [Νίκη Μαραγκού, 2012]

|137|

«Η μαγεία αρχίζει μόλις πατήσεις στα ιερά χώματα» (Μιχαηλίδη, 1989)69 του Μουττάλου. Μιας τουρκοκυπριακής συνοικίας της Πάφου της Κύπρου, που θα ανοίξει τις σελίδες της πολυτάραχης ζωής της για να αρχινήσει αυτή η έρευνα και να διηγηθεί την ιστορία αυτού του τόπου. Πρόκειται για μια γραφική περιοχή που δεσπόζει στη δυτική πλευρά της πόλης και αποτελεί το όριο που την χωρίζει στα δύο, στην Πάνω και στην Κάτω Πάφο. Η ιδιαίτερη ονομασία της προέρχεται από τη λέξη «Μούττη», που στην κυπριακή διάλεκτο μεταφράζεται η «μύτη» επεξηγώντας ακριβώς το κύριο χαρακτηριστικό της που δεν είναι άλλο από την ίδια την τοποθεσία της. Στη «μούττη» λοιπόν, δηλαδή στην άκρη του λόφου, βρίσκεται ο Μούτταλος με στολίδι του τον ιδιαίτερο βράχο που σηματοδοτεί τα κάτω όρια της συνοικίας την ώρα που προσφέρει μια πανοραμική θέα προς τη θάλασσα και χαρίζει μια μοναδική εμπειρία σε κάθε δύση του ηλίου. Ο βράχος γίνεται το υπόβαθρο της έρευνας και ο χώρος μελέτης του υποκειμένου στον οποίο στέκεται και αποκωδικοποιεί τις «σκηνές» που παρατηρεί. Πρόκειται για ένα πραγματικό τοπίο της γενέθλιας πόλης μου, το οποίο ξεκινώ να γνωρίζω μέσα από τις ιστορίες κοντινών μου προσώπων, αλλά και τις ίδιες τις εικόνες που εξετάζω κατά τη μελέτη της περιοχής στα πλαίσια της διπλωματικής μου εργασίας. Η σημερινή της όψη μοιάζει παγωμένη στο χρόνο και η σύγχρονη ιστορία της γίνεται ορατή μέσα από τα απομεινάρια του παρελθόντος. Ενός παρελθόντος που στιγμάτισαν οι Τουρκοκύπριοι, κύριοι κάτοικοι της συνοικίας, μέχρι το 1974, όταν με την Τουρκική εισβολή οι ίδιοι διώχθηκαν από την πόλη για να μεταφερθούν στο βόρειο τμήμα του νησιού και τη θέση τους να πάρουν οι Ελληνοκύπριοι πρόσφυγες. Το τοπίο παραμένει αναλλοίωτο. Τα σπίτια των πρώτων διατηρούν την αρχιτεκτονική τους και οι νέοι οικοδεσπότες φαίνεται να κατοικούν προσωρινά σ’ αυτά χωρίς να μπορούν να προβούν σε οποιαδήποτε ενέργεια οικειοποίησης του χώρου, αφού την όποια επέμβαση στην κληρονομιά 69

Μιχαηλίδη, Α.Μ., (1989). Πάφος, το παλιό Κτήμα. Λευκωσία: Τυπογραφεία Ζαβάλλη λτδ. σελ.10

|138|

αυτή απαγορεύει το κράτος. Η κεντρική πλατεία με το τζαμί αφημένη στη μοίρα της και μαγαζιά και ταβέρνες παραμένουν σιωπηλά. Έτσι η περιοχή λειτουργεί ως ένα ανοικτό μουσείο και διατηρεί τη μυστηριακή ταυτότητα του ‘64, όταν πρωτάρχισαν οι φασαρίες μεταξύ των δύο κοινοτήτων που μέχρι εκείνη τη χρονική στιγμή ζούσαν αρμονικά. Ήταν η στιγμή που οι δικοινοτικές συγκρούσεις ξεπέρασαν κάθε προηγούμενη αντιπαράθεσή τους και αποτέλεσαν την αφορμή για τη δημιουργία θυλάκων στην πόλη της Πάφου με αποτέλεσμα η περιοχή του Μουττάλου να «σφραγίσει» τα σύνορά της αφήνοντας μέσα αποκλειστικά τους Τουρκοκύπριους κατοίκους και έξω τους Ελληνοκύπριους. Κάπου εδώ λοιπόν χάνουμε και τα ίχνη των «εγκλωβισμένων» Τουρκοκυπρίων και έτσι τα στοιχεία για τη ζωή και την καθημερινότητά τους σταματούν εκεί μέχρι να μας βρουν οι εξελίξεις του ΄74, όταν οι ίδιοι παραδόθηκαν και εγκατέλειψαν οριστικά την πόλη και μαζί μ’ αυτήν τα σπίτια και τη μέχρι τότε ζωή τους. Οι μάρτυρες της μνήμης φεύγουν και πλέον η βιωμένη συλλογική μνήμη αποτελεί παρελθόν70.

70

Σταυρίδης, Σ., (2006). ο.π. σελ.148

|139|

Εικ. 35

|140|

Παράρτημα

ΙI

«Water Temple»

«Κατεβαίνουμε τη σκάλα σαν να καταβυθιζόμασταν και εξαφανιζόμασταν στον πυθμένα της λίμνης και συναντάμε μια απόκοσμη αίθουσα λαμπρού ερυθρού χρώματος.»71 [Masao Furuyama, 2016 : 47]

71

“We descend the stairway as if we were sinking and disappearing into the bottom of the pond and come upon a vermilion colored, otherworldly hall.”

|141|

Στην κατάβαση χρησιμοποιώ το έργο του «ανθρώπου που με τσιμέντο γράφει ποιήματα (…) ο βίαιος, ο καθαρός, ο δυνατός, ο βασιλιάς της θεϊκής ηρεμίας των κτιρίων» (Λάλας, 1996)72, Tadao Ando. Το Ιερό του Νερού, «Water Temple», του Ιάπωνα αρχιτέκτονα αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για να ξεκινήσει η υπόγεια διαδρομή του υποκειμένου, προς μια εσωτερική αναζήτηση τόσο του εαυτού του όσο και της αρχιτεκτονικής που τον φιλοξενεί. Εστιάζω στην προσπέλαση και την είσοδο του ναού με αποκορύφωμα τη σκάλα που θα λειτουργήσει ως το μέσο προς την υπόγεια κατοίκηση. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Οσάκα της Ιαπωνίας, όπου τόσο τα θρησκευτικά πιστεύω της κοινωνίας, όσο και ο τρόπος ζωής των κατοίκων, ενσωματώθηκαν στην ιδιοσυγκρασία του ιδίου, γεγονός που συνέβαλε σημαντικά στην έκφραση του ως αρχιτέκτονα-δημιουργού. Τα παραδείγματα των έργων του πολλά, πάντα με κοινό χαρακτηριστικό τις ιδιαίτερες ποιότητες φωτός, την ευαισθησία του προς τη φύση, το γεωμετρικό παιχνίδι μεταξύ του έξω και του μέσα και τα αγαπημένα του υλικά που δεν είναι άλλα από το τσιμέντο, το γυαλί και το νερό. Στο Water Temple, θα φανερώσει, ή και κάποιες στιγμές θα κρύψει, δυνατούς συμβολισμούς που ανήκουν στο δόγμα του Βουδισμού, αλλά και στην αρχαία Ιαπωνική παράδοση73. Ο λόγος για έναν βουδιστικό ναό με πρωτοποριακό σχεδιασμό που αγγίζει ευαίσθητες έννοιες. Ο Ando ξεκινά το σχεδιασμό του με το ανηφορικό μονοπάτι που εισάγει τον περιπατητή στο περιβάλλον του ναού. Σταδιακά θα εμφανίσει το πρώτο του «σκληρό όριο» με τον ευθύ τοίχο των τριών μέτρων, όπου θα το απαλύνει με έναν δεύτερο τοίχο καμπύλης μορφής. Η διαδρομή που ακολουθεί ήδη εμφανίζει συμβολισμούς που προετοιμάζουν τον επισκέπτη για την έκπληξη που θα ακολουθήσει, την ιδιαίτερη είσοδο του ιερού. Με φυσικά και ήπια υλικά λοιπόν (άμμο και χαλίκι) στρώνει το έδαφος, ενώ διακριτικά αφήνει 72

Βλ. Λάλας, Θ., (1996). Συναντά τον Ταντάο Άντο…, Το Βήμα, διαθέσιμο από: <http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=81420> [πρόσβαση 03/03/2017] 73 Βλ. Wikiarquitectura, (2017). Water Temple, διαθέσιμο από: <https://en.wikiarquitectura.com/building/Water-Temple/> [πρόσβαση 03/03/2017]

|142|

να ξεπροβάλει η φύση μέσω ορισμένων κάδρων που καταφέρνουν να ξεφύγουν από τα δύο παράλληλα εμπόδια. Με τον καμπύλο τοίχο να τον οδηγεί όλο και βαθύτερα στην είσοδο του ιερού έρχεται και το τέλος της αρχικής του πορείας. Εδώ με έκπληξη θα αντικρύσει μια μεγάλη, οβάλ, οροφή καλυμμένη με νερό, όπου μέσα της επιπλέουν οι λωτοί, σύμβολο της επίτευξης της διαφώτισης από το Βούδα74. Η υδάτινη οροφή, ήρεμη και γαλήνια χρωματίζεται με τις έντονες αποχρώσεις του περιβάλλοντος, αφού λειτουργεί ως κάτοπτρο που αιχμαλωτίζει τις ποιότητες της φύσης. Μέσω ενός ξεκάθαρου διαλόγου με τη φύση, ο περιπατητής εναρμονίζεται πλήρως με το περιβάλλον του και ετοιμάζεται ψυχολογικά να περάσει στην πνευματική κάθαρση που θα συμβολίσει η κατάβασή του προς το ιερό, μέσω του νερού που φαίνεται να τον καταπίνει. Μια κατάβαση που θα επιτευχθεί μέσω της γραμμικής σκάλας, η οποία τέμνει την οροφή με τα στενά της όρια και βυθίζει τον επισκέπτη απότομα στο εσωτερικό για να καταλήξει στον βασικό πυρήνα του έργου, την αίθουσα προσευχής.

74

Furuyama, M., (2016). Tadao Ando, The Geometry of Human Space. Slovakia: Taschen. σελ.47

|143|

Εικ. 36

|144|

Παράρτημα

ΙII

«Jewish Museum Berlin» «Οι ζωές μας είναι πολύπλοκες. τα συναισθήματά μας είναι πολύπλοκα. οι πνευματικές μας επιθυμίες είναι πολύπλοκες. Πιστεύω ότι η αρχιτεκτονική... πρέπει να αντικατοπτρίζει αυτή την πολυπλοκότητα σε κάθε χώρο που έχουμε, σε κάθε οικειότητα που επεξεργαζόμαστε.»75 [Daniel Libeskind, χ.χ]

75

“Our lives are complex; our emotions are complex; our intellectual desires are complex. I believe that architecture… needs to mirror that complexity in every single space that we have, in every intimacy that we possess.”

|145|

Η αφήγηση συνεχίζει περνώντας ομαλά από την βυθιζόμενη σκάλα του Ando στην υπόσκαφη διαδρομή εισόδου του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου. Ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό έργο από τον πολωνοεβραϊκής καταγωγής Daniel Libeskind ανοίγει τις πόρτες του για να ξεκινήσει η υπόγεια εσωτερική περιπλάνηση του περιπατητή. Τα πρώτα σκιρτήματα, η πρώτη επαφή με την υπόγεια αρχιτεκτονική και το αίσθημα του ανοίκειου αποτελούν ζητήματα που εξετάζονται μέσα από ένα «αιχμηρό»76 έργο που μιλά για απουσία, εξαφάνιση, θάνατο. Μια αρχιτεκτονική που προβάλλει την αιματοβαμμένη ιστορία των Εβραίων στο Βερολίνο και τη διηγείται με τρόπο έντονα συγκινησιακό. Το υποκείμενο εισέρχεται στο χώρο του μουσείου μέσω μιας γραμμικής σκάλας η οποία θα τον οδηγήσει στο κατώτερο σημείο του κτιρίου. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, ο ίδιος ο αρχιτέκτονας προετοιμάζει τον επισκέπτη ψυχολογικά προκαλώντας από την αρχή αρνητικά συναισθήματα. Η ιδιαίτερη μορφή και γεωμετρία του έργου διαγράφονται και εσωτερικά αφού ο επισκέπτης παρά το λιγοστό φως μπορεί να διακρίνει την έντονη κατακορυφότητα ενός δυσανάλογου χώρου όπου το ύψος των πλευρικών τοίχων ξεπερνά κατά δεκάδες μέτρα το πλάτος του. Το μαύρο χρώμα στους επικλινείς τοίχους, η απουσία ανοιγμάτων και το εμφανές σκυρόδεμα προσδίδουν σκόπιμα μια δραματική χροιά στο δημιούργημα. Η αλλόκοτη κατασκευή, με τα υπό κλίση δοκάρια που διαπερνούν το κτίριο φαινομενικά με έναν τυχαίο ρυθμό μοιάζουν να πιέζουν τα πλευρικά τους όρια σε σημείο που να ενισχύουν την αίσθηση της αστάθειας και της ασφυξίας. Μετά το τέλος της σκάλας ο επισκέπτης φτάνει πια στο υπόγειο. Εκεί έρχεται αντιμέτωπος με την κεντρική ιδέα του σχεδιασμού και τους τρείς άξονες πάνω στους οποίους κινείται. Με τον πρώτο να αποτελεί συμβολισμό για τη συνέχεια της ιστορίας του Βερολίνου, γνωστός με την ονομασία «Σκάλα της συνέχειας», τον δεύτερο να οδηγεί στον «Κήπο της εξορίας και μετανάστευσης» και τέλος τον τρίτο να καταλήγει στο «Κενό του ολοκαυτώματος», δημιουργείται μια διασταύρωση αποπροσανατολισμού. Στο σημείο αυτό ακριβώς στέκεται το υποκείμενο όταν τελικά επιλέγει να 76

Μορφολογικά το κτίριο μοιάζει αιχμηρό αφού η κάτοψή του παραπέμπει στο σχήμα του κεραυνού διατηρώντας και στο εσωτερικό του κοφτερές, οξείες γωνίες.

|146|

ακολουθήσει τον τρίτο δρόμο όπου μέσω ενός δεύτερου υπόγειου διαδρόμου θα φτάσει μπροστά στη μυστηριώδη πόρτα. Σκόπιμα εστιάζω αποκλειστικά στην γεμάτη με έντονα συναισθήματα διαδρομή που αφετηρία έχει την είσοδο στο μουσείο και τερματισμό το «Κενό του ολοκαυτώματος» κορυφώνοντας έτσι το εύρος των αρνητικών συναισθημάτων που για πρώτη φορά κλονίζουν το αίσθημα οικειότητας του περιπατητή. Το κενό δωμάτιο ή αλλιώς πύργος περιγράφεται ως ένας ψυχρός, απομονωμένος χώρος, θαμμένος μέσα στη γη που παραπέμπει στο εσωτερικό ενός ταφικού μνημείου. Ανοίκεια συναισθήματα πλημμυρίζουν τον επισκέπτη ο οποίος αποπροσανατολισμένος εντελώς πια αισθάνεται να ασφυκτιεί μέσα σε έναν χώρο που σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα σηματοδοτεί το τέλος των πολυάριθμων Εβραίων που χάθηκαν για πάντα στο Ολοκαύτωμα77. Έτσι λοιπόν ο πύργος αποτελεί την πρώτη στάση αυτή της βιωματικής πορείας και την αρχή μιας ιδιαίτερης εσωτερικής αναζήτησης.

77

Βλ. Ηλιάκης Μ., (χ.χ), Μεταξύ των γραμμών - το Εβραϊκό Μουσείο στο Βερολίνο, διαθέσιμο από: <http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/iliakisevraiko-mouseio-stoverolino.pdf> [πρόσβαση 29/04/2017]

|147|

Εικ. 37

|148|

Παράρτημα

ΙV

«Vals Thermal Baths»

«Για μένα είναι ένα είδος ανατομίας για το οποίο μιλάμε. (...). Είναι σαν τα σώματά μας με την ανατομία τους και τα πράγματα που δεν μπορούμε να δούμε και το δέρμα που μας καλύπτει - αυτό σημαίνει για μένα η αρχιτεκτονική και έτσι προσπαθώ να τη σκεφτώ. (...). Ένα σώμα που μπορεί να με αγγίξει.»78 [Peter Zumthor, 2006 : 23]

78

“To me it’s a kind of anatomy we are talking about. (…). It’s like our own bodies with their anatomy and things we can’t see and skin covering us – that’s what architecture means to me and that’s how I try to think about it. (…). A body that can touch me.”

|149|

Τον Daniel Libeskind και το κενο του ολοκαυτώματος θα διαδεχθεί ο Peter Zumthor με τα ιαματικά λουτρά. Το υποκείμενο αφήνει πίσω του τη σκοτεινή διαδρομή με τα καλά θαμμένα μυστικά της φρίκης για να συναντήσει την απόλυτη αισθησιακή ηδονή. Πρόκειται για τα Vals Thermal Baths, ένα από τα διασημότερα έργα του πρεσβευτή της βιωματικής αρχιτεκτονικής σύλληψης, τον ακόλουθο των αισθήσεων. του Ελβετού αρχιτέκτονα Peter Zumthor. Ο περιπατητής βρίσκεται στην υπόγεια στάθμη του κτιρίου, που με έντεχνο τρόπο ο αρχιτέκτονας φροντίζει να το ενσωματώσει στην πλαγιά ενός βράχου δίνοντας την εντύπωση πως κανείς εισέρχεται στο εσωτερικό ενός λαξευμένου σπηλαίου. Μέσω ενός επιμήκους διαδρόμου, περνάει από τους βοηθητικούς χώρους και τα αποδυτήρια των λουτρών για να φτάσει τελικά στον πυρήνα της σύνθεσης. Το σώμα του απαλλαγμένο από τα περιττά ρούχα βρίσκεται αντιμέτωπο με ένα «γυμνό» σύστημα διάσπαρτων, περίκλειστων χώρων. Με ένα εσωτερικό περιβάλλον απαλλαγμένο και το ίδιο από στολίδια και αντικείμενα. Η κάτοψη του κτιρίου αρθρώνεται γύρω από μια κεντρική πισίνα την οποία περιβάλλουν οι μοναχικές πέτρινες μονάδες. Είναι τα δωμάτια λειτουργίας των λουτρών. Ο δημιουργός κάνει ότι είναι δυνατόν για να δημιουργήσει μια χαλαρωτική ατμόσφαιρα, τόσο για το ανθρώπινο σώμα όσο και για το ίδιο το πνεύμα. Εστιάζει στην ελεύθερη περιπλάνηση του επισκέπτη θέλοντας να σαγηνεύσει τον ίδιο με κάθε τρόπο. Σαν να βρίσκεται σε ένα παιχνίδι κρυμμένου θησαυρού, ο ίδιος κατά βούληση αφήνεται και παρασύρεται στο απόλυτο αισθητηριακό ταξίδι. Χαράσσοντας αυτόνομα την πορεία του περνάει από το ένα δωμάτιο στο άλλο. Από το τούρκικο χαμάμ στο «δωμάτιο της φωτιάς» και το «ψυχρό δωμάτιο». Από την «πέτρινη μελωδία» στο μπάνιο με τα πέταλα και έπειτα στους χώρους ξεκούρασης και στα δωμάτια μασάζ. Το κάθε ένα αποτελεί και μια αξέχαστη βιωματική εμπειρία για τον ίδιο. Πότε με τα μάτια χορταίνει την πλούσια σε χρωματισμούς και ποιότητες εικόνα που ανοίγεται μπροστά του. Πότε με τα χέρια εξερευνά τις κατακόρυφες και οριζόντιες επιφάνειες. Πότε με τα αυτιά βρίσκει τον προσανατολισμό του και πότε με

|150|

τη μύτη «γεύεται» τις υπέροχες μυρωδιές των ελαίων. Με όλες του τις αισθήσεις ενεργοποιεί το σώμα και το μυαλό του.

|151|

Ελληνική βιβλιογραφία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Arnheim, R., (2003). Η δυναμική της αρχιτεκτονικής μορφής. (Μτφρ. Ποταμιάνος, Ι.), Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Bachelard, G. (1982). Η ποιητική του χώρου. (Μτφρ. Βέλτσου Ε., Χατζηνικολή Δ.Ι.), Τρίτη Έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Χατζηνικολή.

Bachelard, G. (1985). Το νερό και τα όνειρα. (Μτφρ. Τσούτη Ε.), Εκδόσεις Χατζηνικολή.

Bataille, G., (2010). Η εσωτερική εμπειρία. (Μτφρ. Βέλτσου Ε., Χατζηνικολή Ι.), Αθήνα: Ινδικτός.

Baudrillard, J. και Nouvel, J., (2005). Τα μοναδικά αντικείμενα, αρχιτεκτονική και φιλοσοφία. Μτφρ. Ηλιάδης, Ν., Αθήνα: Εκδόσεις Futura.

Heidegger, M., (2008). ΚΤΙΖΕΙΝ, ΚΑΤΟΙΚΕΙΝ, ΣΚΕΠΤΕΣΘΑΙ. Μτφρ. Ξηροπαϊδης, Γ., Αθήνα: Πλέθρον. Κουτσανδρέα, Κ., (2012). M. Merleau-Ponty, Σώμα και χωρικότητα. Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Επιβλέπων: Ράπτη, Γ., Τατλά Ε. Κωνσταντινίδης, Α., (1992). Η Αρχιτεκτονική της Αρχιτεκτονικής, ημερολογιακά σημειώματα. Αριθμός Έκδοσης: 225, Αθήνα: Άγρα. Μιχαηλίδη, Α.Μ., (1989). Πάφος, το παλιό Κτήμα. Λευκωσία: Τυπογραφεία Ζαβάλλη λτδ.

Merleau-Ponty, Μ., (1991). Η αμφιβολία του Σεζάν, Το μάτι και το πνεύμα. Μτφρ. Μουρίκη Α., Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη.

Norberg-Schulz, C., (2009). Genius Loci, Το πνεύμα του Τόπου, Για μια φαινομενολογία της Αρχιτεκτονικής. Μτφρ. Φραγκόπουλος Μ., Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Ε.Μ.Π.

Pellegrino, P., (2006). Το Νόημα του Χώρου, Η Εποχή και ο Τόπος. Μτφρ. Τσουκαλά Κ., Αθήνα: Γιώργος Δαρδάνος, Βιβλίο 1. Σιδέρης Ν., (2006). Αρχιτεκτονική και Ψυχανάλυση: Φαντασίωση και Κατασκευή. Αθήνα: Εκδόσεις Futura. Σταυρίδης, Σ., (2006). Μνήμη και εμπειρία του Χώρου. Πρώτη Έκδοση, Αθήνα: Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Tanizaki, J., (1995). Το εγκώμιο της σκιάς. (Μτφρ. Ευαγγελίδης, Π.), Αθήνα: Άγρα. Τσουκαλά, Κ., Τερζόγλου, Ν.Ι. και Παντελίδου, Χ., (2012). Τομές ήθους και χώρου. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

|152|

17. Freud, S., (2009). Το ανοίκειο. (Μτφρ. Βαϊκούση Έ., Επίμετρο: Δοξιάδης Κ.), Αθήνα: Πλέθρον.

18. Χατζησάββα, Δ., (2009). Η έννοια του τόπου στις αρχιτεκτονικές θεωρίες και πρακτικές: σχέσεις φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα. Διατριβή, Θεσσαλονίκη ΑΠΘ.

Ξενόγλωσση βιβλιογραφία: 1. Conenna, C., (2015). Stone Cores. Thermal Baths / Vals – Graubünden, Peter Zumthor. Mexico: Architecthum Plus SC. 2. Furuyama, M., (2016). Tadao Ando, The Geometry of Human Space.

Slovakia: Taschen.

3. Heidegger, M., (1971). Poetry, Language, Thought. Μτφρ. Hofstadter, Α., New York: Harper & Row. 4. Pallasmaa, J., (2005). The eyes of the skin: Architecture and the senses.

Chichester: John Wiley & Sons Ltd. 5. Rudofsky, B., (1964). Architecture without Architects. New York: Doubleday & Company.

6. Zumthor, P., (2006). Atmospheres: Architectural Environments, Surrounding Objects. Basel: Birkhauser.

Διαδικτυακές πηγές: 1. Αμπάβη, Α., (2009). Η όραση και ο τρόπος που «βλέπουμε» τον κόσμο, Art.mag, διαθέσιμο από: <http://www.artmag.gr/articles/artthinking/item/773-vision-the-way-we-are-seeing-the-world> [πρόσβαση 03/12/15] 2. AZ Quotes, (χ.χ). Daniel Libeskind Quotes, διαθέσιμο από: <http://www.azquotes.com/author/24966-Daniel_Libeskind> [πρόσβαση 26/05/17] 3. Λάλας, Θ., (1996). Συναντά τον Ταντάο Άντο…, Το Βήμα, διαθέσιμο από: <http://www.tovima.gr/culture/article/?aid=81420> [πρόσβαση 03/03/2017] 4. Ηλιάκης Μ., (χ.χ), Μεταξύ των γραμμών - το Εβραϊκό Μουσείο στο Βερολίνο, διαθέσιμο από:

|153|

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

<http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/iliakisevraiko-mouseio-stoverolino.pdf> [πρόσβαση 29/04/2017] Μαραγκού, Ν., (2012).Water surfaces, Επιφάνειες νερού, Match – frame.com [Video] διαθέσιμο από: <https://www.youtube.com/watch?v=cBsKcsiaRL> [πρόσβαση 11/03/17] Μοδινός, Μ., Ευθυµιόπουλος, Η., (1999). H ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ στο Η φύση στην οικολογία, Εκδόσεις Στοχαστής, διαθέσιμο από: <http://users.uoa.gr/~vkindi/Nature.pdf> [πρόσβαση 28/02/17] Sciencearchives, (2014). Τι είναι το συλλογικό ασυνείδητο; διαθέσιμο από: <https://sciencearchives.wordpress.com/2014/09/24/τι-είναι-τοσυλλογικό-ασυνείδητο/> [πρόσβαση 01/03/17] Τσελεντής, Χ., (2008). Αρχέτυπα - Η καταγωγή των ανθρώπινων ιδεών, διαθέσιμο από: <http://christselentis.blogspot.gr/2008/06/blogpost_4158.html> [πρόσβαση 17/03/17] Wikiarquitectura, (2017). Water Temple, διαθέσιμο από: <https://en.wikiarquitectura.com/building/Water-Temple/> [πρόσβαση 03/03/2017] Wikipedia, (2017). Αναλυτική Ψυχολογία, διαθέσιμο από: <https://el.wikipedia.org/wiki/Αναλυτική_ψυχολογία> [πρόσβαση 17/03/17] Wikispaces, (2010). Haptic, διαθέσιμο από: <https://ahci.wikispaces.com/Haptic> [πρόσβαση 09/05/17]

Πηγές εικονογραφικού υλικού: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

https://gr.pinterest.com/pin/496803402616946228/ https://gr.pinterest.com/pin/537546905499515129/ http://mymodernmet.com/kasia-derwinska-night-dreams-fantasiatarot/ Κολάζ από: http://elemenop.tumblr.com/post/79862866026/celiabasto http://hauntedbystorytelling.tumblr.com/post/86585019597/elisebrow n-hipsto-toresk https://www.bloglovin.com/blogs/colossal-3878906/generativeillustrations-human-form-by-janusz-4480324383

|154|

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

http://jbe200.tumblr.com/post/16043735433/jennilee-time-spacebody-and-action-gallery http://faerypotter.tumblr.com/post/28192458463/lydianea-kelduriceland https://gr.pinterest.com/pin/524106475357314860/ http://www.brekend.nl/2013/03/11/de-minimalistische-zwart-witfotos-van-hossein-zare/ http://surrealistisch.blogspot.gr/2013_07_01_archive.html www.pinterest.com http://loff.it/vivir/arquitectura/el-templo-del-agua-92220/ https://koozarch.com/2016/06/22/achieving-the-ultimate-monolith/ http://kwc.org/photos/tadao-ando/water-temple-shingonshuhonpukuji/ http://atelier-ad.blogspot.gr/2010/02/john-pawson-sketches.html Κολάζ από: www.pinterest.com http://www.brekend.nl/2013/03/11/de-minimalistische-zwart-witfotos-van-hossein-zare/ https://s-media-cacheak0.pinimg.com/originals/6a/46/be/6a46bed4e37905eb1364e2e42da0f 40a.jpg Προσωπικό αρχείο https://gr.pinterest.com/pin/480337116483857419/ http://lovembercoffee.blogspot.gr/2016/08/2am-thoughts.html https://gr.pinterest.com/pin/306244843400691014/ https://gr.pinterest.com/pin/222787512796356022/ Κολάζ από: http://ennemidusommeil.blogspot.gr/2016/10/no-hay besos-sin-hierbabuena-resena.html https://www.artofokus.com/en/30_stefano-corso http://www.presidentsmedals.com/Entry-11800 https://s-media-cacheak0.pinimg.com/originals/00/ce/94/00ce944a3975d961a58af63049917 173.jpg http://untrustyou.tumblr.com/post/66815561501/untrustyou-toshi http://yama-bato.tumblr.com/post/63899064921/arsivist-martanavarro

|155|

31. http://thepapercity.tumblr.com/post/57806397980/drawingarchitectur e-light-and-materiality 32. https://deepsouldiver.wordpress.com/2015/10/08/holding-life/ 33. https://1x.com/photo/157683/latest:all 34. Προσωπικό αρχείο διπλωματικής εργασίας 35. https://gr.pinterest.com/pin/501025527275456769/ 36. http://intwine.tumblr.com/post/21261025355/eezee-sketch-2-ofjewish-museum-berlin 37. http://plansofarchitecture.tumblr.com/post/27278718058/peterzumthor-therme-vals-1996-vals

|156|