r Urtarrila r Astelehena
Asteartea Asteazkena
1
6
Osteguna
2
Ostirala
3
Larunbata
4
2014 7
8
Igandea
5
Naiara
9 10 11 12
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29
Egoitz
30
I bai
31
 Hostoa: Zuhaitz hosto erorkorrekoa da, orratz formakoak. Neguan hostoak galtzen dituen konifero (pinu familiakoa) bakarra da.  Enborra: Zurtoin zuzena du eta azala marroi-gorrixka da. Loreak: Udaberriaren amaieran loreak ateratzen hasten zaizkio. Lore arrak horiak, txikiak eta ugariak dira, eta adarren behealdetik zintzilikatuta daude. Lore emeak, berriz, gorrixkak dira eta ez dira arrak bezain ugariak. Lore arren polena haizeak barreiatzen du eta intsektuek lore emeak polinizatzen dituzte. Katagorriek, okilek eta beste hegazti batzuek laguntzen diote haziak hedatzen. Berezitasunak: Edozein lur motatara egokitzen da Alertzea. Gustukoa izaten du hotza. Lehortea, berriz, erdipurdi jasaten du. Erabilera: Zur ona ematen du, iraunkorra eta zaila, kanpoaldeko eraikuntzetan aproposa izanik. Zenbait lekuetan teilatuko armazoiak egiteko erabili ohi da. Loragintzan oso zuhaitz apaingarria da. Basoaren izena: Lariztia.
Hostoa
ALERTZEA
ARANONDOA Fruitua
Izena: Aranondoa, Ciruelo. Fruituak aranak dira. Hostoa: Aranondoak hosto obalatu eta horzdunak ditu. Enborra: Enborra zuzena dauka. Berezitazunak : Antzinatik, fruta-arbola modura kultibatzen da herrialde askotan. Erabilera: Aranak fresko, lehor konfiratu edo mermeladan kontsumitzen dira. Aranondoaren haragia laxantea da( komunera joateko laguntzen du). Fruitua horia, gorria, morea edo berdea izan daiteke.
ASTIGARRA Hostoa
Hostoak: Astigarrek aurrez aurre jarritako hostoak dituzte, gehienetan gingildun eta palmatuak. Fruituak: Bueltaka erortzen dira eta haizearen eraginez haziak urrunera eramateko forma egokia dute ( helikopteroa deitzen zaie). Erabilera: Aspaldian lantzak egiteko erabiltzen zen haien egurraren gogortasunagatik. Astigarrak garrantzitsuak dira zura eta ziropa ( erresina) lortzeko eta hazitako landareak apaingarri gisa erabiltzeko. Astigarraren egurra boloak eta zurezko lurra egiteko erabiltzen da. Loreak: Astigarren loreak, neguaren azkenean edo udaberriaren hasieran irteten dira. Haien loreak txikiak eta ez nabarmenak dira, hala ere loretan dauden astigarrak ikusgarriak izan daitezke. Loreek bost sepalo, hamabi lorezil eta pistilo bi edo pistilo bat estilo birekin dituzte. Loreak irten eta aste gutxi batzuetatik sei hilabete arte zuhaitzek hazi kopuru handiak botatzen dituzte.
q Otsaila q Astelehena
3
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
8
9
2014 4
5
6
7
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
Enborra: Erdi mailako altuera du. Enborra gogorra eta azala beltza eta zartatua ditu. Ezaugarriak: Hosto iraunkorreko zuhaitza da. Besaroa zabala du. Hostoak: Bakunak, txandakatuak, obalak eta horzdunak dira hostoak. Hosto erorkorrak ditu, berde ilunak goitik eta grisak azpitik. Gehienetan lantza itxura dute. Fruituak: Artearen fruituak, ezkurrak dira eta udazkenean sortzen dira. Erabilera: Egurra eta ikatza egiteko erabiltzen zen artea Euskal Herrian. Lurra sortzeko eta babesteko ere balio du. Babeslekua eta janaria ematen die hainbat animaliri. Zuhaitz sakratutzat hartzen da artea euskal mitologian. Sendotasunaren eta bizitza luzearen sinbola da: 1.000 urte baino gehiago bizi daiteke.
ARTE
Fruitua
w Martxoaw Astelehena
3
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
8
9
2014 4
5
6
7
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Izena: Gaztainondoa, casta単o. Hostoa: Erorkorrak dira.Hostoen kolorea, hasieran, berdea da; udazkenean, berriz, horia izaten da. Bere hostoak lantzeolatuak dira, eta ertzean hortz zorrotzak dituzte. Enborra: Zurtoina zuzena, lodia eta laburra izaten du. Zilar kolorekoa da zurtoinaren azala. Berezitasuna: Gaztainondoa, gaztaina edo gaztaina arbola deitzen ahal da. Gaztainondoak klima epela eta hezetasun egokia behar du ondo hazi eta gaztaina-kopuru handiak lortzeko. Basoetan itzal txikia jasan dezake, baina argia du gustuko.Besaroa zabala, du. Erabilerak: Gaztainondoa aspalditik lantzen den zuhaitza da bere hazi fruitua lortzeko : gaztaina. Morkotxan bilduta egoten dira. Gordinik edo erreta jaten dira. Janarien osagarri gisa ere erabiltzen da. Sukaldaritzan baditu beste erabilera batzuk ere, hala nola irina egiteko, ogia egiteko edo zopak loditzeko. Zurari doakionez, saskigintzan oso erabilia izan da gaztainarena. Lorea: Ekainaren bukaeran edo uztailaren hasieran agertzen dira.
Fruitua
GAZTAINONDOA EZKIA Hostoa
Izena: Ezkia, tilo. Hostoak: Berde argiak dira. Azpitik iletxo xuriak dituzte. Enborra: Enborraren azala oso argia da, xuria kasik. Berezitasunak: Ezkiak 30 espezie inguru dituen Tilia generoko zuhaitzak dira. Erabilera: Ezki-lorea medikuntzarako erabiltzen da. Garrantzi handiko landareak dira erle zaintzaileentzat eztia ekoizterakoan, haiengandik sortzen den eztia oso ona delako. Loreekin ezki-ura ere lortzen ahal da. Basoa: Ezkidia.
t Apirilat Astelehena
Asteartea Asteazkena
1
7
2
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
3
4
5
6
2014 8
Enborra eta hostoak: Oso zuzena da, zur leuna du eta marroi kolorekoa, nahiz eta zurgin munduan gehiago balio dutenak gorrixka kolorekoa izan. Bere hostoak erokorrak, bakunak eta zerradunak dira. Berezitasuna: Gereziondoa Europako baso epeletako zuhaitza da. Motak: Gereziondo mota bat baino gehiago dago, batzuk fruituak ematen ez dituztenak, gereziondoa japoniarren kasuan. Erabilera: gerezi txortenek, aspirinaren antzeko eragina dute eta beraz, erreumaren eta sukarraren kontra erabiltzen dira. Fruituak: Gerezia fruitu globo-itxurakoa eta haragitsu gorria da. Loreak: Badituzte : bost sepalo, bost lore-hosto eta lorezil asko.
Lorea
9 10 11 12 13
GEREZIONDOA
Alazne
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
HAGINA
Fruitua
Berezitasunak: Bere besaroa piramide itxurakoa da. Hostoak: Hosto iraunkorrak ditu. Gainealdea kolore berde sakonekoa da eta azpialdea berriz horixka. Fruituak: Kolore gorri eta zapore goxoko fruituak ditu. Hauek udazkenean ontzen dira, sei eta zazpi urtez behin zuhaitzak fruitu asko ematen duelarik. Fruituak arriskutsuak dira. Horregatik hagina ezaguna da zuhaitz pozointsua delako. Enborra: Berez zura edo egurra oso gogorra da, egur tailaketarako egokia da eta oso estimatua da.
Fruitua
Hostoa
h Maiatzah Astelehena
5
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
3
4
8
9 10 11
2014 6
7
12 13 14 15 16 17 18 Oihan
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Hostoak: Erorkorrak dira. Hiruki forma dute. Ertz horzduna dute. Enborra: Enbor fina du. Azala gris argia du zabala du, argia eta borobildua. Berezitasunak: Hazkuntza oso azkarrekoa da. Zuhaitz hosto-erorkor hau Europa eta Asiako eskualde hotz eta epeletan hazten da. Euskal Herrian nahiko zuhaitz ohikoa da. Erabilera: Lorategietan landatzen dira apaingarri moduan. Egurra kajak eta papera egiteko erabiltzen da, kalitate txarra duelako. Basoaren izena: Makaldia. Lorea: Lore eme eta arrek ale desberdinetan daude banaturik. Airean bidezko polinizaziorako moldaturik daudenak. Fruitua: Fruituak itxura obalatukoak dira eta multzoetan elkartzen dira adarretatik zintzilik egituratan.
Lorea
MAGNOLIOA
MAKALA
Berezitasunak: Parke eta lorategietan hedatuta dago. Hosto iraunkorreko zuhaitza bikaina da. Bizia luzea du. Berezitasunak: Klima epela beharb du. Enborra: Zurtoina motza da. Azala grisa da, eta plaka txikitan zartuta. Hostoak: Hostoak bakunak, alternatuak, obalatuak eta handiak dira; berde ilun disdiratsuak gainaldetik, eta argiagoak azpi aldetik. Loreak: Loreak zuriak, oso handiak eta usaintsuak dira, eta bi lau egun bakarrik irauten dute. Fruituak: Gorrixkak dira fruituak. Erabilera: Apaingarri gisa erabiltzen da parke eta lorategietan.
Berezitasuna: Sagarrak ematen dituen fruitu-arbola da. Erabileraren arabera, lau sagarrondo mota bereizten dira: jateko ematen dituztenak, sagardotarakoak, basatiak eta apaingarriak. Izen asko eta oso desberdinak hartu izan ditu euskaraz: madari-sagarra, Santio sagarra, San Juan sagarra, Golde sagarra, besteak beste. Lehen ezagutzen ziren zenbait mota ez dira inon aurkitzen eta beste batzuk, berriz, desagertzeko arriskuan daude. Hosto erorkorreko zuhaitz txikia da. Besaroa zabala du sagarrondoak eta adar asko ditu. Enborra: enbor zuzena, leuna eta grisa du sagarrondoak. Hostoak: sagarrondoaren hostoak obalatuak dira eta horzdunak. Txortena luzea dute. Loreak: Loratzea apirilean edo maiatzean da. Loreak zuriak edo arrosak dira eta hostoak baino lehen sortzen dira. Fruituak: Sagarrondoaren fruitua sagarra da. Munduan gehien kultibatzen den fruitua da sagarra. Gaitzak: Sagarrondoetan, askotan, mihurak sortzen dira. Erabilera: Sagarrondoaren zura gogorra eta erresistentea da, eta, hori dela eta, zurgintzan estimatuta izaten da. Oso preziatua da tailatzeko. Sutarako ere egur ona du sagarrondoak. Sagarrek garrantzi handia dute giza elikaduran eta gordinik, konpotan, zukuan edo sagardo moduan kontsumitu daitezke.
SAGARRONDOA
Fruitua
x Ekaina x Astelehena
2
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
2014 3
4
5
6
7
Igandea
1 8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 MUXIKONDOA
Hosto iraunkorreko eta besaro zabaleko fruta–arbola da muxikondoa. Enborra: Enborra txikia, zimurra eta gorrixka izaten du. Hostoak: Hostoak leunak, lantza–forma eta zerradunak dira. Loreak: Udaberrian loratzen da muxikondoa. Hostoak baino lehen ateratzen dira loreak eta zuriak edo arrosak dira. Muxikoa fruitua da; horia edo morea, eta kolore bereko mamia du. Hazia hezur gogor batez inguratu dago. Berezitasunak: Muxikondoa jatorriz Txinakoa da eta badira 3.000 urte landatzen dutela. Erabilera: Muxikoak mermeladak, tartak eta zumoak egiteko erabiltzen dira baina gordinik oso goxoak dira.
Fruitua
j Uztaila j Astelehena
7
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
3
4
5
6
1
2
8
9 10 11 12 13
2014
14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27
Fruitu-arbola espezie bat da, madari edo udareak ematen dituena. Itxura: Hosto erorkorreko zuhaitza da. Besaroa obala da; adazkak gorrixtak, ilegabeak eta disdiratsuak dira. Enborra: Zurtoina zuzena da, eta azala grisa eta zartatua. Hostoak: Udareondoaren hostoak obalatuak, zerradunak eta berde ilun disdiratsuak dira. Loreak: Udaberrian loratzen da udareondoa; hostoak baino lehen sortzen dira loreak. Loreak zuriak eta arrosak dira. Fruituak: Udareondoaren fruituak, udareak edo madariak dira. Bizitokia: Udareondoa planeta osoan kultibatzen da baina klima epeletan. Erabilera: Udareondoaren zura muebleak egiteko erabiltzen da. Udareak garrantzitsuak dira giza elikaduran, eta gordinik, konpotan edo zuku eginda jaten dira.
Fruitua
UDAREONDOA
28 29 30 31
PAGOA
Fruitua
Pagoak hosto erorkorrak ditu. Hostoak: Hosto osoak edo horzdunak dituzte. Loreak: Lore txikiak dituzte. Udaberrian ateratzen dira hosto berriak agertu eta berehala eta haizearen bidez polinizatzen dira. Fruituak: Pagatxak, binaka sortutako urra txikiak dira. Pagatxak jangarriak dira baina tamaino kopuru handikoak eta saminak dira. Enborra: Gris argia da. Zuhaitza gaztea denean lisoa da eta zahartzen denean korapilatzen da. Erabilera: Sua egiteko oso ona da eta muebleak egiteko ere. Berezitasunak: Besaro zabaleko arbola da. Lorategietan gehien landatzen den pagoa, pago arrunta da. Basoa: Pagadia.
PIKONDOA
MEN BRILLOA
HARITZ A
Fruitua
Hostoa
Fruitua Xuhaixka bat da. Hosto txandakatuak ditu. Bere fruitua menbriloa da. Loreek petalo zuriak edo arroxak dituzte. Menbriloak azala hori urre kolorekoa du eta oso ondo usaintzen du. Mermeladak edo menbriloaren gozoa egiteko erabiltzen da.
Berezitasuna: Zuhaixka hosto erorkorra da. Hostoak esku zabal forma du eta udare formakoa du fruitua. Fruitua pikua da. Enborra: Zuhaixka edo zuhaitz txikia da, oso adarkatua. Enbor bihurria gehienetan. Besaro zabala du. Azal leuna eta gris kolorekoa. Hostoak: Hosto erorkorrak, handiak. Txorten luzeak ditu eta esku-zabal forma du. Ukimera nahiko latza. Fruituak: Polinizazioa intsektuen bidez gertatzen da. Pikuak uda bukaeran heltzen dira eta berdekerak, horiak, marroi–gorrixkak edo moreakizan daitezke. Erabilera: fruitu hori jaten da eta mermelada egiteko ere erabiltzen da.
d Abuztua d Astelehena
4
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
3
8
9 10
2014 5
6
7
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Bi espezie ezagutzen ditugu: euskal haritza (hosto gingilduna) eta haritz amerikarra (hosto zabala eta puntaduna). Hosto iraukorra du eta udazkenean gorritu egiten da. Erabilera: Haritzak sarritan altzariak eta lur zolak egiteko erabiltzen den zur gogorra dute, baita ardo kupelak eta tapoiak egiteko ere. Gaitzak: Kakalardo zur zulotzaileak, eta kanpotik, ikusi ezin den zuhaitz zaharren sustrai usteltzea dira gaitz nagusiak haritzarentzat. Berezitasuna: Haritza sendotasun eta iraunkortasunaren ikurra da. Fruitua: Haritzen fruituak ezkurrak deitzen dira.
URKIA
d I raila d Astelehena
1 8
Asteartea Asteazkena
2
3
Osteguna
Endika
4
Ostirala
Larunbata
Igandea
5
6
7
2014
ZUMARRA
9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21 Hostoa
22 23 24 25 26 27 28 29 30
SAHATSA Izena: urkia, abedul. Hostoa: Haien hosto bakunak horzdunak dira. Enborra: Urkien azala sua pizteko erabiltzen da. Azala ,dauzkan olioei esker, oso ondo erreko da, heze badago ere. Urkien zura danborrak egiteko ere erabiltzen da. Erabilera: Gehienetan tamaina txiki edo ertaineko zuhaitzak dira , gehien bat iparraldeko klima epelekoak. Urkiak gauza askotarako erabili ahal dira. Haien izerdi ,azal, zur, adaxka eta zainak elikagai , eraikuntzarako gai, sendabide‌ dira. Berezitasuna: Betula du izen botanikoa. Euskal Herrian eragin handia izan du toponimian eta urkiekin zerikusia duten izen eta abizen ugari daude (Urki) Basoaren Izena: Urkidia.
Lorea
Berezitasunak: lur hezeak behar ditu hazteko. Ezagunena, Sahats negartia da. Adarrak lurrerainoko bidean izaten ditu. Hortik datorkio bere ohiko izena. Erabilera: industria farmazeutikoan du bere erabilpen ezagunetako bat. Izan ere, bere enbor azaletik, aspirina ekoizten da.
Hostoa
Hostoa: Hosto txandakatuak ditu. Hosto erorkorrak dira eta lantzak, zerratuak eta bihotz-forma dute. Berezitasunak: XIX eta XX. Mendeetan, zumar espezie eta barietate ugari landatu ziren kaleetan eta parkeetan. Zumar asko desagurtu ziren grafisi izeneko gaitzarengatik. Grafisi onddo mota bat da. Egoera honi erantzuteko, baratzezainek barietate berriak garatu dituzte, gaitzari aurre egiteko. Enborra: Enbor lodi eta zimurtua du.Basa-zuhaitza da eta zaintze handirik behar ez duena. Lehortea ondo jasaten du. Fruituak: Oso azkar egiten dira: arraultz formakoa du. Erabilpena: Lehen mahastiek eusteko erabiltzen ziren. Parke, hiribidetan etab. paratzen dira adorno bezala. Basoa: Zumardia.
INGURUKO ZUHAITZ BEREZIAK Berako Gorostioa
Berako Udareondoa
Bertizko Zedroa
Beste udareondoarekin konparatuta Berako hau handia da. Oso ongi kontserbatuta dago. Oso zuhaitza polita da eta bere adarrak lurretik hurbil daudenez ardiek hostoak jaten dizkiote. 2009an Monumentu Naturala izendatu zuten. Oso handia delako eta urte askoz biziko delako.
k Urria k
Astelehena
6 Nahiz eta gorostioa zuhaixka bat izan Berako honek zuhaitz baten neurriak ditu. Metro bateko enborra du eta besaro oso handia. Horregatik 2009an Monumento Naturala izendatu zuten.
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
3
4
5
8
9 10 11 12
2014 7
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Bertizeko zuhaitz hau ikaragarri handia da eta Bertizen landatu zuten orain dela mende bat baino gehiago (100 urte). Bere besaroa oso handia da. Ez du batere gaitzarik. 1991 Monumento Naturala izendatu zeten.
INGURUKO ZUHAITZ BEREZIAK Etxalarko Hagina
Leitzako Abetoak
Lesakako Sekuoia
53 Abeto dira Leitzako Izaeta izenako parajean daudenak.Gizakiaren laguntzarik gabe hazi dira. 41 mota desberdinetakoak dira. 1991m Monumento Naturalak izendatu ziren beraien adinarengatik (oso zaharrak dira) eta oso handiak direlako.
s Azaroa s
Astelehena
3 Hagin hau ere ikaragarri handia da. Enborra eta besaroak berdintsu neurtzen dute. Aldapa handi batean kokatuta dago horregatik ematen du zintzilik dagoela. Urtetan bizi denez ikaragarrizko neurria lortu ditu. 2009an Monumento Naturala izendatu zuten.
Asteartea Asteazkena
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
1
2
8
9
2014 4
5
6
7
10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Lesakako Domiko enbalsean dago.Nafarroako zuhaitzik handiena da. Ikaragarri handia delako eta oso zaharra delako 2009an Monumentu Naturala izendatu zuten.
z Abendua z
Astelehena
1 8
Asteartea Asteazkena
2
3
Osteguna
Ostirala
Larunbata
Igandea
4
5
6
7
2014
9 10 11 12 13 14
15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Oihan Endika
Egoitz
ITURENGO PULUNPA ESKOLA 5. KURTSOA
Lorea
Naiara Alazne
Arantza