MIÐVIKUDAGUR 22. MAÍ 2013
15
Flugslysið í Akrafjalli
Þristurinn sem fórst í Akrafjalli
Magnús Þór Hafsteinsson hefur rannsakað sögu flugslyssins sem varð í Akrafjalli 21. nóvember 1955 og birtir hér upplýsingar sem hvergi hafa komið fram opinberlega fyrr.
Miðvikudaginn 23. nóvember 1955 gat að líta dapurlega frétt í dagblöðum á Íslandi. Mörg um var brugðið, ekki síst íbúum Akranesbæjar og fólki í sveitun um umhverfis Akrafjall. Tveim ur dögum fyrr hafði bandarísk herflugvél frá Keflavíkurflug velli rekist á klettabeltin í norð urhlíðum fjallsins, tæst í sund ur og fjórir menn f arist. Enginn virtist hafa orðið var við slys ið. Flakið fannst ekki fyrr en rúmum sólarhring eftir að vél in flaug á fjallið. Þá hafði þeg ar verið lýst eftir vélinni og um fangsmikil leit hafin bæði á sjó og úr lofti. Á þessu ári eru 58 ár liðin síðan þetta slys varð. Enn má finna tætlur af b raki úr vél inni í hlíðum Akrafjall rétt vest ur af svokölluðum Pyttum b eint ofan við bæinn Ós. Nokkrir heimamenn á Akranesi hafa unnið að því að setja upp minnisvarða um þetta slys við ræt ur fjallsins neðan við þann stað þar sem flugvélin fórst. Hér ætla ég að greina frá þessu slysi og aðdraganda þess samkvæmt því sem fram kem ur í skýrslu bandaríska flughersins um þennan atburð og ég hef undir höndum. Aðrar heimildir eru helst ar dagblöð frá þessum tíma (sjá nánar í heimildaskrá).
Upphaf nýrrar viku Það var ósköp venjulegur mánu dagsmorgunn á Keflavíkurflugvelli. Menn gengu til starfa sinna. Dag urinn var 21. nóvember 1955. Mörg verkefni biðu úrlausnar í vinnuvik unni sem nú var framundan. Loft flutningadeild Bandaríkjahers hafði staðið fyrir reksti flugbækistöðvar innar á vellinum í fjögur ár. Meðal verkefna hennar var að sinna flutn ingum til og frá Íslandi en einnig út á land. Þar voru helstir flutning ar til ratsjárstöðvanna á Langanesi og Stokksnesi við Hornafjörð. Auk þessa sinntu menn öðrum tilfallandi verkefnum. Til þessara verka hafði deildin eina stóra fjögurra hreyfla Douglas C-54 Skymaster-flugvél auk fjögurra til fimm tveggja hreyfla Douglas C-47 Skytrain-véla. Þær síðarnefndu voru iðulega kallað ar Dakota eða DC-3. Íslendingar kölluðu þær oftast „Þrista.“ Vél ar af þessari gerð voru notaðar af Flugfélagi Íslands í vöruflutning um og farþegaflugi víða um land og vel þekktar. Þær þóttu afar ör uggar og traustar. Bandaríkjamenn notuðu hins vegar skammstöfun ina C-47 og Skytrain heitið á sín um herflutningavélum af þessari gerð. Þessi herútgáfa var einfaldari að gerð en farþegavélarnar, skrokk urinn var eitt stór rými til flutninga og stórar dyr fyrir varning. Skytra in-vélarnar sinntu einnig öðru hlutverki á Keflavíkurflugvelli. Þær
voru notaðar til þjálfunarflugs fyr ir menn í stjórnunarstöðum varn arliðsins sem flestir voru með flug réttindi þó þeir sinntu ekki dagleg um störfum flugmanna. Með því að gefa þeim kost á slíku flugi gátu þeir viðhaldið flugréttindum sín um. Jafnframt gátu þeir bætt við þekkingu sína með því að taka þátt í námskeiðum og annarri þjálfun. Ein af þessum vélum flutninga deildarinnar í Keflavík stóð nú á vellinum nýkomin úr viðgerð. Þetta var vel notaður vinnuþjarkur með rétt tæpa tíu þúsund flugtíma að baki frá því vélin hafði komið úr Douglas-verksmiðjunum friðar sumarið 1945 fyrir rétt rúmum tíu árum. Hún var ein af fyrstu flutn ingavélum varnarliðsins og hafði á undanförnum árum verið flogið víða um landið og til Grænlands. Í mars 1953 hafði henni hlekkst lítil lega á í flugtaki við Blönduós þeg ar vélin var notuð til að kanna flug velli nyrðra með það í huga að koma upp varaflugvöllum fyrir varnar liðið á Norðurlandi. Að öðru leyti
ar starfaði hann á Keflavíkurflug velli. Þangað hafði hann komið fyr ir sjö mánuðum og átti því ríflega sumarlanga reynslu að baki sem flugmaður á Íslandi. Nú var komið að því að prófa þessa C-47 vél eftir viðgerðina. Í raun hafði Clark undanfarna daga gert tvær tilraunir til að reynslu fljúga vélinni eftir að viðgerð lauk en orðið frá að hverfa í bæði skipt in. Í fyrra skiptið var reynt að fljúga á föstudeginum 18. nóvem ber. Morrison majór við viðhalds deildina tjáði síðar fyrir rannsókna nefnd að Clark höfuðsmaður hefði komið til sín og beðið sig um að vera aðstoðarflugmaður vélarinnar þar sem hann ætlaði að taka hana út í reynsluflugi eftir viðgerð. Eins og svo margir aðrir yfirmenn inn an bandaríska flughersins á Kefla víkurflugvelli þá þurfti Morrison majór á fleiri flugtímum að halda til að viðhalda flugréttindum sín um. Hér var tækifæri og útlit fyrir að hann gæti bætt þremur og hálfri klukkustund við. Hann þáði því
annað virkaði nú fullkomlega. Nú var ekki annað að gera en bíða eftir betra veðri. Það var vissulega pirr andi að það tefðist svona dögum saman að flugvélin kæmist í notkun en við þessu var ekkert að gera.
Námskeið og reynsluflug Nú var runninn upp mánudagur. Þennan fyrsta morgun starfsvik unnar skyldi hefjast námskeið á vellinum í notkun loftsiglinga tækja undir stjórnun Wallace Daw son majórs. Kennslustundin hófst klukkan 08:00 á því að Dawson kynnti mönnum skipulag nám skeiðsins. Einn af þeim sem voru mættir var William H. Baldridge majór. Þessi 41 árs gamli maður var reyndur flugmaður, stríðshetja úr seinni heimsstyrjöld og hafði síð ar meðal annars starfað í Kóreu (sjá aðra grein). Dawson og Baldridge voru mjög góðir vinir. „Í raun þurfti Baldridge ekki á þessu námskeiði að halda vegna reynslu sinnar og var
Flugvél sömu gerðar og sú sem fórst í Akrafjalli síðdegis 21. nóvember 1955. Þessi vél er í sömu litum og sú sem flaug á fjallið. Rauði liturinn var öryggisatriði. Hann var notaður á herfluvélar á norðurslóðum svo flök þeirra sæust betur í snjóhvítu lands laginu ef þær færust. Í daglegu tali kölluðu Íslendingar þessar vélar „Þrista" eða Douglas Dakota. Þær voru notaðar um ára bil af Flugfélagi Íslands og síðar var ein þeirra um margra ára skeið í eigu Landgræðslu Íslands. Hún heitir Páll Sveinsson og er enn til. Bandaríkjamenn kölluðu hernaðarútgáfuna af þessum vélum C-47 eða Douglas Skytrain.
hafði rekstur vélarinnar verið far sæll hér á landi. Þetta var fallegur gripur eins og aðrir „Þristar," silf urlituð með rauðmáluðu stéli, ein kennismerkjum bandaríska flug hersins og númerinu 45879. Vélin hafði staðið til viðhalds síðan 25. október þar sem hæst bar að skipt var um hægri mótor inn. Moore liðþjálfi og yfirmaður flugvirkjanna á Keflavíkurflugvelli hafði tekið verkið út: „Ísetning nýja mótorsins var til mikillar fyrirmyndar og allur frágangur með því besta sem ég hafði séð af hálfu viðhaldsdeildar innar til þessa." Nú var aðeins þess að bíða að vélin yrði prófuð í stuttu reynsluflugi.
Reyndur reynsluflugstjóri Frank L. Clark höfuðsmaður var reynsluflugstjóri viðhaldsdeild arinnar. Hann sá um að prófa og reynslufljúga öllum vélum eftir að þær voru komnar úr viðgerð. Regl urnar kváðu á um að fyndist ekkert athugavert í slíku reynsluflugi yrðu vélarnar afhentar frá viðhaldsdeild inni til fullra afnota í starfsemi varn arliðsins. Clark var mjög reyndur flugmaður með 2.866 tíma að baki. Hann hafði byrjað feril seinn sem flugmaður tvítugur að aldri sumar ið 1943 þegar seinni heimsstyrjöld in stóð sem hæst. Nú tólf árum síð
boðið. Síðdegis þennan dag reyndu þeir að koma vélinni á loft. Það kom hins vegar í ljós þegar henni var ekið út á brautina að bremsur á hjólum hennar virkuðu ekki sem skyldi. Þeir reyndu í nokkurn tíma að finna út hvað gæti verið að en ekkert gekk. Það var hætt við flug tak og vélinni lagt aftur í stæði. Cl ark sagði Morrison að hann ætlaði að reyna nýtt reynsluflug morgun inn eftir þegar búið væri að líta á og lagfæra bremsubúnaðinn. Morri son tjáði honum að hann gæti ekki komið með í þá för þar sem hann væri búinn að lofa sér annað. Clark höfuðsmaður stóð við fyr irheit sitt um að reyna aftur um há degisbil daginn eftir, á laugardeg inum. Hann fann annan aðstoðar flugmann í stað Morrisons. Á með an Clark og áhöfn hans fóru yfir all an búnað og athugðu hvort allt virt ist í lagi versnaði hins vegar skyggni yfir flugvellinum. Skýrt var kveðið á um það í reglum að reynsluflug væri einungis leyfilegt ef það væru sjónflugsskilyrði. Skyggni var hins vegar ekki nógu gott til þess þeg ar menn höfðu lokið við að fara yfir gátlistana og ætluðu að hefja sig til flugs. Flugvélinni var því lagt aftur í stæði án þess að kæmi til flugtaks. Það var þó bót í málið að ekkert virtist nú ama að neinum vélbúnaði og tækjum tengdum honum. Mót orar, flapsar, bremsur, mælar og allt
upphaflega ekki á lista yfir þá sem voru skráðir. Hann óskaði hins vegar eftir því að fá að taka þátt og fékk pláss þar sem eitt sæti var laust,“ útskýrði Dawson majór síðar. Wallace Dawson greindi nem endum sínum frá því að von ir stæðu til að hægt yrði að fara í tvö flug tengd námskeiðinu þennan dag. Óvíst væri þó enn hvort vélar væru á lausu. Þó yrði alla vega far ið í annað flugið ef ein vél fengist. William Clark höfuðsmaður sem fyrr var greint frá og sá um reynslu flug véla hjá viðhaldsdeild vallarins var viðstaddur og tók nú til máls. Hann sagði að tvær Skytrain-vél ar væru til ráðstöfunar í flughæfu ástandi á vellinum en önnur hefði verið fermd og færi í flutningaverk efni. Flugvélin 45879 væri á lausu en þyrfti fyrst að fara í stutt reynslu flug sem hann myndi sjá um. Daw son aflýsti þá öðru fluginu en sagði við Clark að hann skyldi þá fara í reynsluflugið á 45879. Síðan gæti hann farið í flug vegna tækjanám skeiðsins strax þar á eftir þar sem Baldridge majór og Lisenby lautin ant færu með honum. Dawson hafði til þessa ákveð ið hvaða flugmenn færu sem að stoðarflugmenn með Clark í slík ar ferðir en nú var sem stundum fyrr enginn flugmaður á vakt sem reynsluflugmaður. Clark fór fram á að annað hvort Baldridge majór
eða Lisenby lautinant yrðu aðstoð arflugmenn hans í reynslufluginu. Síðan yrði farið beint í siglinga tækjaflugið sem væri hluti af nám skeiðinu. „Þegar fundinum lauk leit ég svo á að flugvél 45897 væri enn í höndum viðhaldsdeildar og að hún hefði ekki verið látin þaðan af hendi til þjálfunarstarfa. Það yrði ekki gert fyrr en að loknu reynsluflugi sem hefði skil að viðunandi niðurstöðum. Ég taldi að fyrsta flug vélarinnar yrði reynsluflug þar sem Clark höfuðsmaður myndi sjálfur framkvæma reynsluflug ið. Hann var yfirflugmaður reynslu flugs hjá viðhaldsdeildinni, þekkti vel reglugerðakröfurnar og hafði lýst því yfir að hann myndi sjálfur fljúga vél inni í reynslufluginu,“ sagði Daw son síðar í vitnisburði sínum fyr ir rannsóknanefnd. Eftir að menn höfðu sammælst um þetta var þess um fyrsta tíma námskeiðsins lok ið. Allir viðstaddir gengu til ann arra verka. William Clark höfuðs maður hóf fyrir sitt leyti undirbún ing flugsins.
Sex áttu að fara Í raun varð nú afráðið að þrír yf irmenn flughersins á Keflavíkur flugvelli færu með Clark í þetta reynsluflug og síðan tækjaþjálfurn arflugið strax á eftir ef allt reynd ist í lagi. Reynsluboltinn Baldridge majór var einn þeirra. Hann skyldi jafnframt vera aðstoðarflugmað ur með Clark flugstjóra. Hinir yf irmennirnir voru Paul G. Rice höf uðsmaður og James F. Lisenby laut inant. Auk þeirra yrðu tveir flug virkjar með í för, þeir Herbert M. Belcher 26 ára, og James M. Stopp 21 árs. Um klukkan 09:00 komu Cl ark höfuðsmaður og Baldridge að afgreiðslu stjórnstöðvar að gerða í Keflavíkurstöðinni. Kenn eth Rundle höfuðsmaður var á vakt og lýsti því sem gerðist. Clark höfuðsmaður tók eyðublað núm er 175 úr kassa á borðinu og hóf að fylla út í reiti þess. Þetta eyðu blað geymdi helstu upplýsingar um flugið framundan og hverjir yrðu um borð í vélinni. „Ég þekkti Clark höfuðsmann ágæt lega þannig að við vorum málkunnug ir. Ég átti þó engar samræður við hann þar sem ég hóf spjall við Baldridge majór sem ég þekkti mjög vel. Við höfðum ferðast saman frá McGuire [herflugvellinum í New York] í sömu flugvél til skyldustarfa í Keflavík og deilt hótelherbergi í New York helgina áður en við fórum þaðan. Við spjöll uðum saman á meðan Clark fyllti út eyðublaðið. Ég man ekki allt sem við ræddum en meginefni samtalsins eftir að við höfðum boðið hvor öðrum góð an dag var um atriði tengd fluginu sem þeir ætluðu í. Ég spurði Baldridge majór af hverju þeir væru að fylla út þetta eyðublað fyrir flugleyfi á þess um tíma morguns þar sem ég vissi að majórinn hefði nýlega flogið nokkrar ferðir með birgðir til Hafnar í Horna firði nýlega. Mér datt í hug að þetta væri slík ferð sem mér hefði ekki verið sagt frá að stæði til. Hann svaraði að tilgangur flugsins væri tækjaþjálfun og að hann væri á námskeiði í notkun siglingatækja. Baldridge majór sagði að tækjaskírteinið hans rynni út í jan úar og að þetta flug væri hluti af því að endurnýja það. Ég svaraði að það væri gott að vera minntur á þetta. Mitt skírteini myndi renna út í febrúar. Baldridge majór svaraði að ég myndi þá líklega verða í næsta hópi sem færi í þetta námskeið. Á meðan við spjölluð um saman þá stóð Clark höfuðsmað