Potmarge & VHL Campus - Vince Ruitenbeek

MASTERPLAN & DEELUITWERKING POTMARGE & VHL CAMPUS

VINCE RUITENBEEK JUNI 2015

1

COLOFON Naam: Tel: E-mail: Opleiding: Major: Lesjaar: Begeleiders: Datum:

Vince Ruitenbeek 0651719698 vinceruitenbeek@hotmail.com tuin- en landschapsinrichting tuinarchitectuur 4, afstudeerjaar Natascha van den Ban, Ard Middeldorp, Theo Reesink en Lilian Oosterhoudt

Opdrachtgevers:

19-06-2015

Drukker:

Van Hall Larenstein, Velp VHL campus Repro, van Hall Larenstein, Velp

2

MASTERPLAN VHL CAMPUS/ COLOFON

VOORWOORD Beste lezer, Het rapport voor u laat het masterplan van de VHL campus en omliggende terreinen zien, dat is opgesteld in het kader van het afstuderen van de major tuinarchitectuur. De focus van de afstudeeropgave ligt op duurzxaamheid. Dit masterplanrapport is de beschrijving van het ontwerptraject op masterplanniveau tot inrichtingsniveau.

Bij deze wil ik van de gelegenheid gebruik maken om VHL campus Leeuwarden en de betrokkenen bij het gebied bedanken. Verder wil ik de docenten bedanken voor de begeleiding gedurende de afstudeerfase.

Velp, 19 juni 2015 Vince Ruitenbeek

3

INHOUDSOPGAVE

4

1. INLEIDING blz.6 2. inventarisatie en analyse blz.7 2.1 ligging en omschrijving gebied 2.2 functies blz.8 2.3 route en toegankelijkheid 2.4 groenstructuur blz.10 2.5 waterstructuur 2.6 randen blz.12 2.7 waarden en kansen 2.8 aanbevelingen en ontwerpuitgangspunten blz.14 2.9 de opgave blz.15 3 visie blz.18 3.1 algemeen 3.2 stakeholders en samenwerkingsverbanden 3.3 route en toegankelijkheid 3.4 groen blz.20 4 concept blz.21 5 masterplan potmarge blz.22 6 thematische toelichting blz.24 6.1 route en toegankelijkheid 6.2 groenstructuur 6.3 waterstructuur blz.25 6.4 kavels 7 sferen blz.26 7.1 rivierpark 7.2 onderwijs 7.3 zorg 7.4 natuurlijk spelen blz.27 7.5 stadslandbouw blz.28 7.6 sportroute 8 masterplan het kloppend hart blz.30 9 inventarisatie en analyse blz.32 9.1 functies 9.2 route en toegankelijkheid

9.3 groenstructuur blz.33 9.4 bebouwing 9.5 kansen en ontwerpuitgangspunten blz.34 10 visie VHL campus blz 36 10.1 algemeen 10.2 samenhang en eenheid 10.3 groenstructuur 10.4 water 10.5 route en toegankelijkheid 10.6 hoofdplein 10.7 sortimenttuinen 11 concept blz.38 12 masterplan VHL blz.40 13 thematische toelichting blz.42 13.1 infrastructuur 13.2 groenstructuur 13.3 waterstructuur blz.43 13.4 functies 14 doorsneden blz.44 14 beplantingsvisie blz.50 15 visie en keuze harde materialen blz.58 16 verlichting blz.62 17 kosten masterplan blz.64 18 afwatering masterplan blz.65 19 grondbalans blz.66 20 deeluitwerking blz.68 21 thematische toelichting blz.72 22 beplanting blz.74 23 harde materialen blz 87 24 afwatering blz.89 25 detailering blz.90

BRONVERMELDING blz 100 BIJLAGE 1 detail aanplant boom blz.102 2 detail bovenaanzicht vlonder blz.103 3 kostenraming deeluitwerking blz.104 4 inventarisatie huidige materialen 106 5 waardering groenstructuur Potmarge 6 waardering groenstructuur VHL

SAMENVATTING Aanleiding Vanuit de omgeving zijn meerdere ontwerpopgaven gesteld.

De Gemeente Leeuwarden wil de Potmarge meer betrekken bij hun visie als culturele hoofdstad 2018. VHL, die ook in dit gebied huisvest, wil meer samenhang, eenheid en een duurzame inrichting.

De doelstelling De gemeente heeft als doel gesteld om de potmarge meer te betrekken bij de culturele hoofdstad 2018. Zij willen van de Potmarge een duurzaam voorbeeldgebied maken. Hier zal de mens en natuur in balans staan waar gewoond, gewerkt en gerecreĂŤerd kan worden. VHL campus heeft als doel gesteld om de duurzaamste hogeschool te worden in 2017. Zij willen daarom een duurzame inrichting hebben.

Probleemstelling In de Potmarge bevinden zich diverse knelpunten. Het gebied bestaat uit veel harde randen, waaronder hekwerken, bosschages en grondlichamen. Dit zorgt voor een gesloten gebied waar waardevolle kwaliteiten niet goed tot hun recht komen en het gebied daardoor niet goed gebruikt wordt.

VHL campus heeft niet het imago dat het hoort te hebben.

Verharding en parkeren heeft hier de overhand wat niet pas bij groene onderwijsinstellingen en als overgang van een rivierengebied.

Methode en aanpak Voor het ontwerpproces zijn er een aantal deelvragen opgesteld die als handvat dienden voor het ontwerpproces.

Voor het rivierengebied waren de volgende deelvragen van toepassing: Welke alternatieven zijn er voor de harde randen om toch de grensafscheiding te behouden? Hoe

kunnen stakeholders meer met elkaar samenwerken? Wat zijn de belangen van de stakeholders? Zijn er in de belangen overeenkomsten?

Voor VHL waren de vragen meer gericht op hoe de VHL campus zich meer kan uiten als een groene onderwijsinstelling en hoe het meer samenhang kon krijgen met zijn omgeving en festiviteit, ontmoeting en uitwisseling meer te stimuleren.

Ook is er een lagenbenadering toegepast wat inzicht gaf op de huidige situatie. Zo zijn groen, water, functies, belangen en waarden benaderd.

Bevindingen en conclusies De aanpak heeft diverse resultaten opgeleverd wat meer inzicht heeft gegeven in het gebied.

De Potmarge is door natuurontwikkeling en achterstallig onderhoud zeer gesloten geworden die nu beeldbepalend zijn en een versnipperd beeld geven. Ook harde randen als hekwerken en grondlichamen zorgen ervoor dat het gebied niet optimaal gebruikt kan worden. Daarnaast is er geen samenhang of verbinding met de stakeholders.

VHL mist verbinding met zijn omgeving en komt niet goed tot zijn recht als groene onderwijsinstelling. Verharding is hier beeldbepalend en heeft voor een groot deel van het terrein een functionele inrichting.

Aanbevelingen Als oplossing voor het rivierengebied kan het meer gezien worden als een duurzaam rivierpark. Een rivierpark heeft een open uitstraling met een hoge recreatiewaarde. Dit komt doordat er meer beheer wordt toegepast, waardoor het gebruiksoppervlak vergroot wordt. Een duurzaam rivierpark is ook gemeenschappelijker. Door die harde erfgrenzen te ontnemen en er meer een gemeenschappelijke ruimte

van te maken ontstaan er ook meer mogelijkheden in het verwezenlijken van elkaars belangen.

Door de VHL campus een groen imago te geven zal het meer aansluiting vinden met zijn omgeving. Ook is het groen een duurzaam middel dat op vele manieren ingezet kan worden.

5

1. INLEIDING 1.1 AANLEIDING Hogeschool VHL heeft zich als doel gesteld om in 2017 de meest duurzame hogeschool van Nederland te worden. Vanuit de vestiging Leeuwarden is gevraagd om een programma van eisen (PvE) op te stellen. Het traject bestaat uit drie stappen.

De eerste stap is de PvE die de opdrachtgevers Hylke Pander en Rik Schrijver hebben opgesteld. De tweede stap is een strategisch advies aan het College van Bestuur die gemaakt is door studenten vanuit de minor ‘Gebiedsgericht werken’. Het advies is vervolgens goedgekeurd, waardoor er gestart kan worden met de derde stap: de specifieke ontwerpopdracht.

Deze stap wordt uitgevoerd door de studenten van de major tuinarchitectuur.

6

1.2 DOELSTELLING Het rapport geeft inzicht op het masterplan en de inrichting hiervan. In het rapport wordt er in de analyse ingegaan op de problematiek en vraagstelling vanuit de VHL campus en omliggende terreinen. In de visie wordt er een beeld geschetst over de ontwikkeling van de VHL campus en de omliggende terreinen. Het masterplan geeft antwoord op de problematiek en vraagstelling en laat de maakbaarheid en de ontwikkeling van dit terrein zien.

2 INVENTARISATIE & ANALYSE 2.1 ANALYSE EN INVENTARISATIE In deze paragraaf worden de belangrijkste onderdelen uit de inventarisatie en analyse getoond. Hier zullen de ligging, identiteit en de problematiek behandeld worden. Dit zal worden afgesloten met conclusies waarin de opgave voor de Potmarge omschreven zal worden.

-

-

2.1.1 LIGGING EN OMSCHRIJVING PLANGEBIED De rivier ligt aan de oost-zuid kant van het stadscentrum.

VHL campus ligt ten oosten van de Oostergoweg wat een belangrijke ontsluitingsweg is.

Ten zuiden van de VHL campus ligt de Aldlansdyk wat een belangrijke ontsluitingsweg is van de stad en het buitengebied.

Station ligt aan de noord- west kant van het gebied, wat 10 min lopen is (ook bereikbaar met lijnbussen).

-

Op het terrein van de VHL campus zijn de Doperkerk (Friese milieufederatie en overige bedrijvigheid), een accountantskantoor en Nordwin (vmbo tot mbo) gehuisvest.

Op de volgende pagina wordt verder ingegaan op het gebied van de Potmarge. Hier zal een korte omschrijving worden gegeven met daarop aansluitend de conclusies en aanbevelingen. De pagina’s moeten van links naar rechts gelezen worden.

Afb.1: Leeuwarden

Hogeschool VHL Leeuwarden is gevestigd langs de rivier ‘De Potmarge’.

De rivier wordt gezien als de groen-blauwe ader van Leeuwarden (door zijn natuurlijke uitstraling).

Rijke cultuurhistorie met als status Rijksmonument en de tuinderijen die vroeger langs de rivier waren gevestigd.

Drie verschillende stakeholders komen voor in het gebied waaronder zorg, onderwijs en bedrijvigheid.

Ondwerwijs: Comenius, Van Hall Larenstein, Wetsus en Nordwin (gericht op duurzaamheid).

Zorginstellingen: Zien, Jeugzorg en Achter de hoven (veel ontwikkeling in nieuwbouw).

Bedrijvigheid: Leeuwarder Courant, Intratuin en Melafox.

Afb.2: Indicatieve grens van de Potmarge

7

2 INVENTARISATIE & ANALYSE -

Onderwijs: nr1. Van Hall Larenstein, nr2. Nordwin, nr3.

Wetsus, nr4. Comenius college. Zorg: nr5. Parkhoven Palet, nr6. Jeugdhulp Friesland, nr7. Zienn. Bedrijvigheid: nr8.

Initial Hokatex, nr9. Intratuin, nr.10 Accountant kantoor, nr.11 Leeuwarder Courtant. Cultuurhistorische panden: nr.12 8

-

2.3 ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID Omsloten door twee drukke autowegen, genaamd de Oostergoweg en Drachtsterweg.

Ten zuiden loopt de Jansoniusstraat, wat één van de entrees is van de VHL campus en de rivier.

De hoofdentrees van de rivier zijn aan de oost- en westkant.

De sub-entrees zijn noord en zuid.

Door het gebied loopt de Potmargepaad die als fiets- en voetpad wordt gebruikt.

Het station ligt ten westen van het plangebied en is 10 minuten lopen.

Het gebied is ook bereikbaar met lijnbussen.

ORANJEWIJK & TULPENBURG

ACHTER DE HOVEN BINNENSTAD

11

14 SCHEPENBUURT

13 12

HUIZEM-WEST

7

5

10

Po t

m

1

6

2 15

ar ge

9

8 WIELENPOLE

HUIZEM-OOST

Afb.3: functiekaart

ACHTER DE HOVEN STATION

POTMARGE

10 MIN LOPEN NAAR VHL

OOSTERGOWEG

POTMARGEPAAD

JANSOINIUSSTRAAT

HUIZUMERLAAN

Afb.6: route en toegankelijkheid MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

4 3

Drachtsterweg

-

2.2 FUNCTIES De rivier (indicatieve grens) is omsloten door twee woonwijken, namelijk Achter de Hoven en HuizumOost.

Achter de Hoven spant zich in voor een groene en duurzame leefomgeving.

Huizum-Oost zet zich in voor een schone, veilige en prettige leefomgeving.

Er zijn drie hoofdcategorieën te onderscheiden waaronder onderwijs, zorg en bedrijvigheid.

Jansoniusstraat

-

station hoofdentree subentrees ontsluitingsweg voor binnen & buitengebied

DRACHTSTERWEG

onduidelijke entrees entrees VHL bushaltes ontsluitingsweg fietsroutes & wandelroutes route openbaarvervoer

CONCLUSIES - Complexe opgave door diverse belangen.

- Voor de belangen moeten er concrete beslissingen

worden genomen en een tussenweg worden gevonden.

Afb.4: hoofdplein VHL campus

Afb.5: Achter de Hoven (met duurzame ingrepen)

Afb.7: west entree Potmarge

Afb.8: Potmargepaad fiets & wandelroute

CONCLUSIES - Het gebied is goed omsloten met wegen die verbonden

zijn met het centrum en het buitengebied.

- Het gebied heeft veel entrees waarbij te zien is dat er

nadruk is gelegd op de oost- en westkant (betere uitstraling).

- Noord- en zuid-entrees zijn achterstallig onderhouden en

liggen verscholen.

- De Potmargepaad levert gevaarlijke situaties op,

doordat dit domein wordt gedeeld door fietsers en

voetgangers (snelheidsconflicten).

9

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

2 INVENTARISATIE & ANALYSE 10

-

2.4 GROENSTRUCTUUR Beplanting bestaat uit planten die goed kunnen gedijen op vochtige gronden.

Beplanting bestaat grotendeels uit elzen en wilgen, natuurlijke oevers, struweel en bosjes.

De natuur loopt breed langs de rivier voornamelijk aan de oostzijde.

Groen is te onderscheiden in semi-groen, openbaar groen en privé-groen.

Grond van de gemeente is openbaar, onderwijsinstellingen semi-openbaar en bedrijfsterreinen zijn privé.

Cultuur groen is terug te vinden in een oude fruitgaard en de kwekerij van Mariënburg (refereert naar tuinderijen van vroeger).

Op pagina 107 is de waardering te zien van het groen.

2.5 WATERSTRUCTUUR De Potmarge komt vanuit het oosten de stad binnen en staat in verbinding met de stadsgrachten en het buitengebied.

De rivier watert af richting de binnenstad en is vanaf dat punt bevaarbaar.

Het water kenmerkt zich door historische opvaarten (rakken).

De Potmarge staat in verbinding met de Wirdumervaart die verbonden is met het Harinxmakanaal.

Het water is alleen toegankelijk voor sloepen i.v.m. lage bruggen.

Wetsus is in ontwikkeling en zal een belangrijk onderdeel zijn van de rivier (universiteit watertechnologie) waterspeelplaats voor verkoeling.

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

Afb.9: groenstructuurkaart

laanbomen (platanus) bosjes houtwal natuurlijke zone cultuurlijk groen

bomenrij

openbaar groen

semi-groen

STADSGRACHTEN NIEUWE KANAAL

POTMARGE

WIRDUMERVAART

Afb.12: waterstructuurkaart

rivier

opvaarten

rakken

waterspeelplaats

water richting

privé groen

CONCLUSIES - Rijke flora en fauna langs de rivierranden.

- De oostzijde is erg gesloten wat een onveilig gevoel geeft.

- Entrees oost en zuid vallen niet op door het achterstallig onderhoud.

- Cultuurhistorisch groen wordt hoog gewaardeerd, met

name de kwekerij van MariĂŤnburg en de fruitgaard van de stadsboerderij.

Afb.10: nat elzenbroekbos

Afb.11: natuurlijke oevers

Afb.13: ontwikkeling van wetsus

Afb.14: opvaarten

CONCLUSIES - Water is beeldbepalend.

- Het is verbonden met een groot waternetwerk wat

toegankelijk is voor kleine vaartuigen.

- Faciliteiten ontbreken om het toegankelijk te maken voor

deze doelgroepen.

- Cultuurhistorische opvaarten dreigen te verdwijnen door

het achterstallig onderhoud (ook rakken komen hierdoor

niet meer tot hun recht).

11

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

2 INVENTARISATIE & ANALYSE • • • •

12

2.6 RANDEN Harde randen hebben een ruimtelijk impact maar ook een negatieve invloed op de beleving.

Harde randen worden gekenmerkt door hekwerken, achterstallige bosschages en industriële randen (Intratuin).

Bij VHL, Mariënburg en de zorginstellingen loopt een hekwerk langs de erfgrens.

Aan de oostzijde van de rivier is het door boschages dichtgegroeid.

Wetsus

Kas

Parkhoven palet

VHL

Afb.15: randen

hekwerken

2.7 WAARDEN EN KANSEN De nummering is terug te vinden bij paragraaf 2.2 functies dat Zojuist is beschreven dat er een aantal problemen voorkomen in het gebied.

Echter zijn er ook bijzondere waarden en kansen in het gebied. De Potmarge wordt op diverse onderdelen hoog gewaardeerd.

• •

• • •

Zienn

Bosschages

ONDERWIJS 11

4

14

ZORG

3

Natuurlijke oevers en elzenbroekbosjes voegen een ecologische waarde toe aan de rivier Cultuurhistorie wordt hoog gewaardeerd vanuit zijn omgeving waaronder de Doperkerk, opvaarten, rakken, Mariënburg, Oude fruitgaard en Villa Vaartszicht De cultuurhistorie bepaalt de identiteit van de rivier.

Scholingsmogelijkheden van vmbo tot universitair.

Kleine vaartrecreatie en de waterspeelplaats als

afkoeling.

13 12

16

10 1

6

2 15

Afb.18: waardering en kansen

7

5

17

9

8

CONCLUSIES - De harde randen verkleinen het ruimtelijk beeld.

- De geslotenheid zorgt voor negatieve beleving.

- De harde randen verbergen de kwaliteiten

Afb.16: dichte bosschages

Afb.17: hekwerken

CONCLUSIE - Het gebied kent veel kwaliteiten waarvan vele

potenties nog niet benut zijn.

Afb.19: kas MariĂŤnburg

Afb.20: Doperkerk

13

2 INVENTARISATIE & ANALYSE 2.8 AANBEVELINGEN EN ONTWERPUITGANGSPUNTEN FUNCTIES - Achter de Hoven en Huizum kunnen een belangrijke

bijdrage leveren aan het proces.

- Bij het proces kunnen de stakeholders en

bewoners

betrokken worden om een

verantwoordelijkheidsgevoel op te bouwen.

- Groene onderwijsinstellingen kunnen de rivier

gebruiken als onderwijs (kennis en praktijkgericht).

- Zorginstellingen kunnen ruimte vrij maken voor

maatschappelijke doelstellingen (voor ontmoeting).

- Bedrijven kunnen een bijdrage leveren aan het

verbeteren van hun aanzicht.

14

WATERSTRUCTUUR - Cultuurhistorische elementen waarborgen door ze te versterken.

- Cultuurhistorische opvaarten en rakken meer

zichtbaar en beleefbaar maken.

- Vaartrecreatie meer stimuleren door dit meer te faciliteren.

- Water verduurzamen door het een ecologische,

economische en maatschappelijke functie te geven.

RANDEN - Harde randen omvormen tot zachte randen (voor het

creëren van meer ruimtelijkheid).

- Opvaarten gebruiken als grensafscheiding om

cultuurhistorie en de ruimtelijkheid te versterken.

ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID - Fietsers en voetgangers moeten elk hun eigen

domein krijgen om gevaarlijke situaties te voorkomen.

- Om de noord- en zuidzijde meer te benaderen moet

dit aantrekkelijker worden gemaakt.

- Mensen moeten het gevoel krijgen dat ze welkom

zijn en dat ze een groen gebied benaderen.

WAARDERING EN KANSEN - Kwaliteiten moeten meer tot uiting komen door dit

meer zichtbaar en beleefbaar te maken.

- Om het gebied te versterken en meer samenhang

te creëren moet er aangesloten worden op de

huidige ontwikkelingen.

- Op de volgende pagina is een lijst opgesteld met mogelijkheden.

GROENSTRUCTUUR - Het gebied vriendelijker en veiliger maken door het

meer open te maken.

- De natuur kan meer gecentreerd worden om meer

ruimte te creëren.

- Oostzijde uitdunnen en de onderlaag beheren voor

het vergroten van het gebruikersoppervlak.

- Verruiming zorgt voor meer interactie met het water

en de bijzondere kwaliteiten.

STAKEHOLDERS - Twee hoofdzones maken waaronder zorg en onderwijs.

- De zone zorg kan ruimte afstaan voor

maatschappelijke functies.

- De groene onderwijsinstellingen kunnen de

Potmarge gebruiken als educatie (in de vorm van beheer).

- De rivier meer als een gemeenschappelijke

omgeving benaderen wat ruimte biedt om elkaars

belangen te verwezenlijken.

- Mariënburg behouden wat identiteitsbepalend

is en Comenius tegemoet komen met een sportroute

en sportveldjes.

- Sporten openbaar stellen waardoor iedereen hier

baat bij heeft.

- Van Mariënburg stadslandbouw maken waar

zorgbehoevenden, studenten en omwonenden

werken aan duurzaam voedsel.

- Coöperatie De Hoftuinen heeft als ontwikkeling

eetbaar groen wat een belangrijke aansluiting kan worden.

2.9 DE OPGAVE Uit de analyse valt te concluderen dat de Potmarge veel waarden en potenties heeft die nu te weinig benut worden.

Door de vele negatieve aspecten wordt de Potmarge niet optimaal gebruikt.

meegenomen moet worden in het ontwerpproces.

De opgave is om van de Potmarge een voorbeeldgebied te maken van duurzaamheid. Hier moet de balans tussen de gebruiker (wonen, werken, educatie en recreatie) en het landschap (ecologie, watersysteem, historie) optimaal zijn.

In het gebied huisvesten meerdere stakeholders die ieder zijn eigen belangen hebben. Hier moet een tussenweg voor gezocht worden waar concrete beslissingen gemaakt kunnen worden. Als stakeholders zijn er drie categorieĂŤn te onderscheiden, namelijk bedrijven, zorg- en onderwijsinstellingen. Het is van belang om het terrein in te richten naar de behoefte van deze groepen. Zo hebben de onderwijsinstellingen behoefte aan een duurzame inrichting, meer samenhang en eenheid. De zorginstellingen willen graag een plek waar zorgbehoevenden, omwonenden en studenten elkaar kunnen ontmoeten. Bedrijven willen daarnaast een representatieve uitstraling en een goede toegankelijkheid.

Voor het opstellen van het plan zijn er enkele documenten geraadpleegd. Voor het plangebied is een programma van eisen opgesteld die deel uit maakt van de zogeheten drietrapsrakket. De eerste trap was het opstellen van PvE te noemen: Rapport Programma van Eisen VHL Leeuwarden door Hylke Pander en Rik Schrijver. De tweede trap was het opstellen van een strategische advies te noemen: rapport duurzame gebiedsontwikkeling Potmargezone door studenten van de minor gebiedsgericht werken. Hier zijn door de stakeholders enkele ontwerpuitgangspunten vermeld die

15

MASTERPLAN DUURZAAM RIVIERPARK

3 VISIE 3.1 ALGEMEEN De Potmarge is een groen-blauwe ader van Leeuwarden en ligt ten zuiden van het stadscentrum. Momenteel wordt er weinig gebruik gemaakt van dit gebied en dreigt het zijn karakter te verliezen. In het gebeid zijn al een aantal ontwikkelingen bezig die het gebied al een stuk aantrekkelijker maken. Zo zorgt de opkomst van de watercampus met zijn natuurlijke uitstraling, voor een goede aansluiting op het karakter van de rivier. Daarnaast staat de nieuwbouw van Achter de Hoven palet wat meer ruimte af voor de rivier.

Echter zijn er vele potenties nog niet benut.

18

De Potmarge komt nu niet goed tot zijn recht. Het heeft gesloten ruimtes wat een onveilig en onprettig gevoel geeft.

Veel harde randen belemmeren het zicht op karakteristieke elementen. En er zijn ook onduidelijke en onvriendelijke entrees. Om meer mensen te bereiken is de Potmarge toe aan verandering. Een duurzaam rivierpark biedt hier de ideale oplossing voor. Een duurzaam rivierpark is ook stadgerelateerd en heeft ook net als hier te maken met stakeholders. Alleen de rivierpark is meer open en heeft een hogere recreatiewaarde ten opzichte van de Potmarge. Ook wordt het meer gezien als een gemeenschappelijke ruimte die voor meer eenheid en samenhang zorgt. Ook sluit het goed aan op de visie van Leeuwarden. Voor 2018 willen ze de titel culturele hoofdstad 2018. Dit bestaat uit vier thema’s, te noemen stad en land, natuur en cultuur, gemeenschap en diversiteit. Het duurzame rivierpark zal een juiste balans moeten hebben tussen de gebruiker (wonen, werken, educatie en recreatie) en het landschap (ecologie, watersysteem, historie). Zo zal het een voorbeeldgebied kunnen worden waar natuur en cultuur samensmelt, een verantwoorde manier van wonen en werken in het landschap met als perspectief gericht op de toekomst.

3.2 STAKEHOLDERS & SAMENWERKINGSVERBANDEN Alle stakeholders hebben elk hun eigen belangen binnen het gebied. Echter zijn niet alle belangen te realiseren binnen hun eigen kavel. Om dit alsnog te bereiken zal er een soort ruilverkaveling plaats moeten vinden, oftewel de rivier zal meer als een gemeenschappelijke ruimte benaderd moeten worden. Hierdoor zal het meer ruimte verlenen om elkaars belangen te verwezenlijken. Ook zal er dan meer interactie ontstaan onderling, wat ontmoeting, samenwerkingsverbanden en een actievere omgeving stimuleert.

De kwekerij Mariënburg zal over enkele jaren met pensioen gaan en zal haar pachtovereenkomst niet verlengen. De kavel is eigendom van Comenius en heeft als plan om hier sportvelden te realiseren. Echter gaat dit ten kosten van de cultuurhistorie. Als strategie zou de zone zorg Comenius tegemoet kunnen komen. Zorg heeft baat bij stadslandbouw waar studenten, omwonenden en zorgbehoevenden kunnen werken aan duurzaam voedsel. Hier verleent Mariënburg zich uitstekend voor. Comenius zou dan deel van hun kavel af kunnen staan voor een sportroute of enkele sportveldjes. Door dit ook openbaar te stellen heeft niet alleen Comenius hier baat bij, maar de hele omgeving. Wie wil nou niet in de frisse buitenlucht sporten? Door deze ruimtes flexibel te houden zou het ook nog een extra waarde kunnen krijgen voor de zone zorg. Naast het sporten zou het ook een sociale plek kunnen worden waar zorgbehoevenden, omwonenden en studenten elkaar treffen en ontmoeten. Denk bijv. aan een lokale markt (stadslandbouw), een kleinschalige kermis of een buurt barbecue.

Het onderwijs is ook een zeer belangrijke zone binnen dit gebied. De onderwijsinstellingen die hier huisvesten willen een duurzame inrichting, meer samenhang, eenheid,

festiviteitmogelijkheden en samenwerkingsverbanden kunnen opbouwen. Hier zal het kloppend hart van de Potmarge komen, die natuur en cultuur samensmelt en de bovenstaande punten mogelijk maakt. Het groen en water zal hier het imago worden met een educatieve, innovatieve en aangename uitstraling.

3,3 ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID Een duurzaam rivierpark is een veilig en aangename omgeving. De Potmargepaad is nu zeer onveilig waar een hoop irritaties oplopen tussen de voetganger en fietser. Dit hoort niet in de rivierpark thuis. Om dit te verhelpen zullen de fietser en voetganger elk hun eigen domein krijgen. Hierdoor kunnen ze ongestoord gebruik maken van het gebied. Om wandelen meer te stimuleren zullen er meer wandelroutes komen. Hier kunnen ze kiezen uit kleine tot grote blokjes, wat het voor stakeholders, maar ook voor recreanten aangenaam maakt.

Ook entrees moeten representatiever. Nu loopt het een hoop mensen mis wat erg jammer is. Om mensen vanaf de noorden zuidkant meer te bereiken moet dit meer opvallen, meer opengesteld worden en het gevoel geven dat je een groen gebied in gaat.

Afb.20: kas van MariĂŤnburg

Afb.21: buitensporten

Afb.22: gescheiden fiets en voetpad

Afb.23: sportroute

Afb.24: lokale markt

Afb.25: duidelijke entrees

19

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

3.4 GROEN Natuur en cultuur gaan uitstekend samen. Om dit te bereiken moeten er geleidelijke overgangen komen die met elkaar samensmelten. Door de natuur te centreren zal het als drager vormen. Aan de randen zal het cultuurlijke zijn wat plaats maakt voor maatschappelijke functies.

Op sommige plaatsen zal de natuur het gebied in trekken om het meer zichtbaar en beleefbaar te maken. Zo verleent de waterspeelplaats zich hier uitstekend voor. Door dit te combineren zal er natuurlijk spelen ontstaan. Dit brengt de natuur dichter bij het kind.

Rennend, springend en balancerend beleven kinderen de natuur.

Geef ze de mogelijkheid zich te verstoppen of prikkel de zintuigen door ze verschillende structuren te laten voelen. Een goede speelplek daagt kinderen uit al spelend te bewegen, te leren en fysieke, sociale en mentale vaardigheden te ontwikkelen.

20

Om een rivierpark te realiseren is er een parkachtige setting nodig.

Een park kenmerkt zich door een ruimtelijk beeld met solitaire en groepen bomen. De onderlaag is goed toegankelijk wat ruimte maakt voor maatschappelijke functies. Denk bijvoorbeeld aan picknicken, ligweides, ruimte voor balspellen, barbecue enzovoort.

Afb.26: natuurlijke wateropvang

Afb.27: open en parkachtige uitstraling

Afb.28: stadslandbouw

Afb.29: waterspeelplaats combineren met natuurlijk spelen

Studenten moeten er ook meer op uit en niet blijven hangen bij hun sortimenttuinen. De rivier heeft een hoge biodiversiteit wat zich uitstekend verleent voor educatie. Zo zouden studenten meer kunnen doen aan het beheer, waardoor de kwaliteit gehandhaafd wordt en achterstallig onderhoud voorkomen wordt. Ook zal de activiteit van studenten niet alleen zichtbaar zijn bij de VHL campus maar in de hele rivier.

Voedsel is een belangrijk onderdeel van duurzaamheid. MariĂŤnburg verleent zich hier uitstekend voor. Hier kunnen studenten, omwonenden en zorgbehoevenden werken aan een duurzaam gebied. Ook zou de oogst verkocht kunnen worden op een lokale markt, waardoor het ook nog een economische functie heeft.

4 VISIE 4.1 DUURZAAM RIVIERPARK Het concept is opgebouwd uit een aantal onderdelen die als uitgangspunten dienen voor het masterplan en de verdere uitwerking.

De Potmarge wordt een bijzonder rivierpark waar twee belangrijke zones in op te merken zijn, namelijk het onderwijs en de zorg.

Onderwijs zal een educatieve en innovatieve uitstraling krijgen waar groen en water het imago zal zijn. De zone zorg zal een plek worden waar zorgbehoevenden, studenten en omwonenden elkaar ontmoeten.

• • • • •

Gemeenschappelijke ruimtes maken wat ruimte maakt voor het verwezenlijken van elkaars belangen (sluit aan op de visie van Leeuwarden Culturele hoofdstad 2018).

Mogelijkheden voor ontmoeting, uitwisseling en samenwerkingsverbanden opbouwen.

Harde grensafscheidingen omvormen tot

cultuurhistorische opvaarten (rakken weer beleefbaar maken).

Door harde randen te verwijderen ontstaat er meer samenhang, eenheid en oogt het meer als gemeenschappelijk gebied.

Door een parkachtige setting ontstaat er meer

gebruiksoppervlak wat gebruikt kan worden voor het vervullen van elkaars belangen.

ONDERWIJS

ZORG

HET HART

21 SOCIALE PLEK

Het duurzame rivierpark komt tot leven. Al het leven heeft een hart, dus ook de rivier. De zone onderwijs zal het kloppend hart worden waar veel functies samen zullen komen (zie deeluitwerking).

Afb.30: concept duurzaam rivierpark

onderwijs

zorg

bedrijvigheid

opvaarten

MASTERPLAN

22

LEGENDA

bebouwing context

bebouwing onderwijs

wegen

sportroute

laanbomen

houtwal

cultuurhistorische panden

bebouwing zorg

fiets en voetpaden

bruggetjes

bosje

boomgroepen

5 MASTERPLAN: DUURZAAM RIVIERPARK

bomenrij

nieuwe bomen

water

bestaande bomen

zonering zones

gras

natuurlijke oevers

Naam: Vince Ruitenbeek Schaal: 1:2000 Formaat: A2 Datum: 19-6-2015

5 THEMATISCHE TOELICHTING 5.1 ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID

5.2 GROENSTRUCTUUR

Afb.29: route en toegankelijkheid

Afb.30: groen structuur

• •

-

24

• • •

fietspad voetpad sportroute flexibele ruimtes bruggen aanlegstijgers Voetganger en fietser elk hun eigen domein geven om gevaarlijke situaties te voorkomen.

Wandelen meer stimuleren door het toevoegen van meerdere wandelroutes (keuze uit kleine tot grote blokjes om).

Wandelroutes begeleiden naar bijzondere plekken om het gebied optimaal te beleven.

Sportroute waar Comenius en de omgeving gebruik van kunnen maken (niks is gezonder dan sporten in de buitenlucht).

Flexibele ruimtes creëren die ruimte maken voor maatschappelijke functies (zie blz.28 sferen).

-

cultuurhistorische panden bomen bestaand bomen nieuw zichtlijnen natuurzone flexibile ruimtes

Een rivierpark met een open uitstraling.

Openheid zorgt voor meer interactie met het water, een veiliger gevoel en het vergroot de zichtbarheid van cultuurhistorische elementen.

Parkachtige setting maakt meer oppervlak beschikbaar.

Ruimte creëren door de natuur meer te centreren langs de oevers.

Natuur zichtbaar maken door op sommige plekken het gebied in te laten trekken (zie de sferen natuurlijk spelen en elzenbroekbosje blz.27).

Het park zorgt voor een subtiele overgang vanaf de rivier naar de stadsranden.

Een parkachtige setting door solitaire bomen en boomgroepen met een beheerde onderlaag.

Parkachtige setting maakt meer bruikbaar oppervlak beschikbaar (voor maatschappelijke functies als balspellen, ligweides, markt).

Ruimtes beschikbaar stellen voor sportactiviteiten waar Comenius en de omgeving gebruik van kunnen maken.

Ruimtes beschikbaar stellen voor activiteiten waar zorgbehoevenden, studenten en omwonenden elkaar ontmoeten.

Geen privé-, semi-openbaar groen meer, maar meer als een gemeenschappelijk rivierpark.

5.3 WATERSTRUCTUUR

5.4 KAVELS

25 Afb.31: waterstructuur -

opvaarten

rakken

helofyten en veerkrachtig watersysteem

Water als imago van de Potmarge.

Om het een duurzaam rivierpark te maken moet het water een ecologische, economische en maatschappelijke bijdrage leveren.

Meer natuurontwikkeling om de flora en fauna te vergroten.

De natuur als helofytenfilter voor het verbeteren van de waterkwaliteit.

Cultuurhistorische opvaarten gebruiken als erfafscheiding (weg met die hekwerken en boschages).

Opvaarten meer zichtbaar en beleefbaar maken om de rakken weer nieuw leven in te blazen.

Water als een veerkrachtig watersysteem dat zich kan aanpassen op klimaatsveranderingen.

Water lokaal opvangen om belasting op riolering en waterzuivering te voorkomen.

Het vergroten van het wateroppervlak betekent meer recreatiemogelijkheden (poolstokken, zwemmen, vissen).

Afb.32: kavels • • • • • •

gemeenschappelijke zones

het kloppend hart

Twee hoofdzones die ingericht zijn op de behoefte van de stakeholders.

Zones met elkaar combineren om ontmoeting, uitwisseling en samenwerking te stimuleren.

Meer samenhang en eenheid.

Niet meer beperken tot je eigen kavel maar de rivier als kavel gebruiken.

Kavels meer openbaar stellen om elkaars belangen te kunnen verwezenlijken.

Uitwisseling tussen zorg en onderwijs waar zorgbehoevenden, studenten en bewoners elkaar ontmoeten en samenwerken aan een duurzaam rivierpark.

Op de volgende pagina zijn de sferen te zien van het gebied. De rakken maken deze sferen mogelijk wat voor een wisselend en attractief beeld zorgt.

6 SFEREN 6.1 RIVIERPARK

6.2 ONDERWIJS

LOCATIE

LOCATIE

Een park heeft een open uitstraling met een groot gebruikersoppervlak. De open uitstraling zorgt voor meer interactie met zijn omgeving. Hierdoor komt de cultuurhistorie meer tot zijn recht, er is meer zichtbaarheid van het water enhet zal in zijn totaal meer beleefbaar worden. Door de parkachtige setting zal er meer ruimte zijn voor recreatie wat de rivier meer laat leven. De natuur loopt langs de rivier waar het geleidelijk overloopt naar de cultuurlijke uitstraling van het rivierpark tot aan de stadsranden.

Deze zone zal het kloppend hard worden van de rivier. Hier zal een gemeenschappelijke ruimte komen die verbondenheid schept met de diverse stakeholders. Ook voor subtiele overgangen tussen beide kanten waar natuur en cultuur zullen samensmelten en het een samenhangend geheel zal worden. Deze gemeenschappelijke ruimte zal studenten van verschillende onderwijsinstellingen ook samenbrengen wat ontmoeting en uitwisseling van kennis stimuleert.

26

6.3 ZORG

6.4 NATUURLIJK SPELEN

LOCATIE

LOCATIE

27

De zone zorg kenmerkt zich door de flexibele ruimtes die plaats maken voor maatschappelijke functies. Deze ruimtes verlenen zich uitstekend voor sportactiviteiten of de jaarlijkse markt, paaseieren zoeken of zelfs een kermis. Door de flexibiliteit van deze ruimtes kan het afgestemd worden op de behoefte van zijn omgeving. De lokale markt kan daarnaast een belangrijke drager worden wat verbonden kan worden met de stadslandbouw. Hierdoor heeft het een maatschappelijke en economische bijdrage.

Natuurlijke spelen wat veel waarde aan het gebied zal toevoegen. Het bestaat in allerlei vormen.

Elementen als verbeelding, competitie, behendigheid, inzicht en kans maken spelen tot een ontspannende bezigheid. Spelen draagt wezenlijk bij aan de ontwikkeling van kind tot volwassene en heeft een positief effect op de gezondheid van beide.

7 SFEREN 6.5 STADSLANDBOUW

6.6 SPORTROUTE

LOCATIE

LOCATIE

Vanuit de cultuurhistorie waren er veel tuinderijen gevestigd langs de rivier. Door dit meer te beschermen en te handhaven is stadslandbouw de ideale oplossing. De herkomst van ons voedsel, de smaak van regionale producten, gezond koken voor weinig geld en samen eten staat volop in de belangstelling. Stadslandbouw in of dicht bij de stad komt tegemoet aan de wensen van bewoners en consumenten en levert tevens een bijdrage aan leefbaarheid, gezondheid, milieu en economie in stad en regio.

Door het park zal een sportroute lopen die voorzien is van diverse attributen voor jong en oud. Ook zullen er diverse ruimtes beschikbaar zijn om allerlei sporten uit te oefenen.Niets is gezonder dan actief bewegen in de buitenlucht. En wat is er mooier als dat ook nog in je eigen leefomgeving kan? Gezond in beweging zijn, op zelf gekozen tijden, in de eigen leefomgeving en lekker in de buitenlucht.

28

29

8 MASTERPLAN: HET KLOPPEND HART Hogeschool VHL heeft zich als doel gesteld om in 2017 de meest duurzame hogeschool van Nederland te worden. Vanuit de vestiging Leeuwarden is gevraagd om een programma van eisen (PvE) op te stellen. Het traject bestaat uit drie stappen.

De eerste stap is de PvE die de opdrachtgevers Hylke Pander en Rik Schrijver hebben opgesteld. De tweede stap is een strategisch advies aan het College van Bestuur die gemaakt is door studenten vanuit de minor ‘Gebiedsgericht werken’. Het advies is vervolgens goedgekeurd, waardoor er gestart kan worden met de derde stap: de specifieke ontwerpopdracht. Dit zal in dit hoofdstuk behandeld worden. Hier zal een nadere analyse worden toegelicht waar ontwerpuitgangspunten uit voort zijn gekomen en heeft geleidt tot een masterplan van VHL campus.

30

9 INVENTARISATIE & ANALYSE 9.1 FUNCTIES

Afb.33: functies

9.2 ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID

parkeren

sortimenttuinen

fietsenstalling

openluchtplaats

dierenverblijf

• • • •

BEVINDINGEN Functies ingericht voor het onderwijs (sortimenttuinen, dierenverblijven voor experiment en verzorging.

Op het hoofdplein een openluchtplaats.

Zuidzijde heeft een functionele inrichting voor een hoge parkeercapaciteit.

Fietsenstalling gesitueerd bij de entrees.

Het hoofdplein wordt gebruikt als parkeerplaats.

• • •

CONCLUSIES Functies zijn erg gecentreerd op één plek.

Functies worden in het gebied verkeerd ingezet (parkeren op het hoofdplein).

De omvang van de parkeerplaats heeft een negatieve invloed op de zuidentrees.

•

Afb.34: route en toegankeljikheid

• • • • • • • •

parkeren ontsluitingsweg

fietsenstalling

knooppunt

entrees

BEVINDINGEN Noord-, oost-, zuid-, west-verbinding.

Voetgangers komen vanuit de wijk het gebied binnen (n,o,z,w).

Fietsers komen vanuit de omgeving het gebied in (n,o,z,w).

Automobilisten komen via de oost- en west-verbinding (parkeer mogelijkheden).

Tussen VHL en Nordwin entrees waar veel mensen langs gaan.

CONCLUSIES Het gebied is goed omsloten en toegankelijk voor alle gebruikers.

De entrees zijn onduidelijk door vernauwde ruimtes (tussen Nordwin & VHL) en weinig sturing van materiaal (hoofdplein).

De Parkeerruimte op het hoofdplein ontneemt de verblijfsklimaat en de mogelijke hiervan.

9.3 GROENSTRUCTUUR

9.4 BEBOUWING

STRIP

BIBLIOTHEEK

Afb.35: groenstructuur

laanbomen (platanus) hagen

houtwal

bomenrij

boomgroepen

• • • •

BEVINDINGEN De laan (platanen) van de Terborgseweg is verbonden met het stadscentrum en het buitengebied.

Aan de zuidkant van de parkeerplaats loopt een houtwal.

Aan de noordkant loopt de rivier met een natuurlijke uitstraling (natuurlijke oevers, wilgen en elzen).

Leertuinen aan de noordzijde.

Haag op een grondlichaam tussen het terrein van VHL en de rivier.

Grasoppervlak te vinden bij dierenverblijven en de zuidentree.

Op de openluchtplaats van het hoofdplaan staan bomenrijen (platanen).

• • •

CONCLUSIES Verkeerde verhouding tussen groen en grijze materialen (past niet bij groene onderwijs).

De sortimenttuinen worden nauwelijks gebruikt.

De haag zorgt voor een ruimtelijke obstakel tussen de rivier en het schoolterrein.

• • •

Afb.36: bebouwing

KANTINE

dichte randen

open randen (glazen gevel)

sterke interactie met buiten • • • • • • •

BEVINDINGEN Veel interactie vanuit de kantine en de bibliotheek (richting de rivier).

Drukke strip waar studenten tussen de vleugels (U vorm) kunnen kijken richting de rivier.

Zuidzijde heeft een lagere prioriteit (kantoor, laden en lossen).

De kantine heeft de mogelijkheid om vanuit de glazen gevel naar buiten te gaan.

Noord- en zuid-entree staan in contact met elkaar (hoofdplein).

CONCLUSIES De glazen gevels zijn noordgericht waar ook veel activiteit plaatsvindt.

Het idee achter de glazen gevel is verbonden te raken met de rivier (harde randen belemmeren dit).

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

9 INVENTARISATIE & ANALYSE

9.5 KANSEN EN ONTWERPUITGANGSPUNTEN

FUNCTIES AANBEVELING • Functiemenging om ontmoeting, uitwisseling en een

actievere omgeving te stimuleren.

• Parkeren verminderen om openbaar vervoer te stimuleren.

• Functies gerichter inzetten en onderscheid maken in

verblijf en functionele ruimtes.

34

ROUTE EN TOEGANKELIJKHEID AANBEVELINGEN • Parkeerruimte verminderen om openbaar vervoer te

stimuleren (minder uitstoot).

• Parkeercapaciteit verkleinen biedt mogelijkheden

voor vergroening.

• Onduidelijkheden voorkomen door gebruikers meer

te sturen.

GROENSTRUCTUUR AANBEVELINGEN • Meer ruimte geven voor vergroening.

• Groen in functies ruimer inzetten zoals sturing,

identiteit bepalend, bewustwording (weten dat je een

groen gebied in gaat).

• De rivier meer toelaten op het schoolterrein (visueel

en fysiek om het terrein een meerwaarde te geven.

BEBOUWING AANBEVELINGEN • De glazen gevel meer tot zijn recht laten komen

door het zicht op de rivier te vergroten.

• Van de noord- en zuid-entree een belangrijke as

maken met als kijkrichting de rivier en Wetsus.

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

UITGANGSPUNTEN VANUIT DE VISIE POTMARGE

(zie blz.14) • De zone onderwijs als een gemeenschappelijke

ruimte benaderen.

• Gemeenschappelijk gebied stimuleert

samenwerkingsverbanden, ontmoeting en uitwisseling.

• Gemeenschappelijke gebied biedt mogelijkheden in

het verwezenlijken van belangen.

• De Potmarge als duurzaam rivierpark waar de

natuur is gecentreerd en het geleidelijk afloopt naar

een cultuurlijk rivierpark.

duurzame gebiedsontwikkeling Potmargezone)

• • • •

ONTWERPOPGAVE VANUIT VHL Duurzaamste hogeschool van Nederland.

VHL en Nordwin willen een duurzame inrichting.

Meer samenhang en eenheid in het gebied.

Festiviteitmogelijkheden.

Voor het opstellen van het plan zijn er enkele documenten geraadpleegd. Voor het plangebied is een programma van eisen opgesteld, dat deel uitmaakt van de zogeheten drietrapsrakket. De eerste trap was het opstellen van het PvE (Programma van Eisen VHL Leeuwarden). De tweede trap was het opstellen van een strategische advies (duurzame gebiedsontwikkeling Potmargezone)

35

10 VISIE

•

•

• • •

36

10.1 ALGEMEEN Het centrale punt van de onderwijsinstellingen als

kloppend hard van het duurzame rivierpark.

Duurzaamste hogeschool van Nederland als richtlijn en niet als doelstelling.

Water en groen als imago.

Expertises zichtbaar maken in de buitenruimte.

Gemeenschappelijk gebied.

10.2 SAMENHANG EN EENHEID • Fusering van sferen voor het creëren van samenhang.

• Functiemenging om ontmoeting, uitwisseling en

samenwerkingsverbanden te stimuleren.

• Functiemenging zorgt voor een actievere omgeving.

• Gemeenschappelijke ruimte zorgt voor meer

mogelijkheden in het realiseren van belangen.

• Gemeenschappelijke ruimte in functie verbinden met de

stakeholders om verbondenheid met zijn omgeving te stimuleren.

10.3 GROENSTRUCTUUR • In het groen zal meer sturing plaatsvinden wat

onduidelijkheden zal voorkomen.

• Mensen ervan bewust maken dat ze in een groen gebied

komen (rivier en groene onderwijsinstellingen).

• Harde gevelranden verzachten met groen om beleving te versterken.

• Subtiele overgang van sfeer en schaal tussen de VHL

campus en de rivier.

• Les in de buitenlucht stimuleren om hier in te faciliteren.

• •

•

10.4 WATER De rivier meer beleefbaar en zichtbaar maken.

De rivier meer betrekken op het terrein om een

meerwaarde te geven (economisch, ecologisch en maatschappelijk).

Water als verbindende schakel.

10.5 ROUTE EN TOEGANKELIJK • Geen onduidelijke entrees meer. Gebruikers worden op

een aangename manier gestuurd waardoor het

vanzelfsprekend is.

• De zuidzijde zal zijn functionele inrichting behouden met

als toevoeging vergroening (om de hardheid te verzachten).

• Parkeren verminderen en ruimte maken voor vergroening.

• Openbaar vervoer stimuleren onder de studenten (OV en

is minder milieu belastend).

• Parkeren voor studenten en werknemers van elkaar scheiden.

• Parkeercapaciteit opvangen bij Leeuwarder Courant,

braakliggend terrein (noord-west) of Wetsus.

• Buitenactiviteiten meer stimuleren door meer

wandelmogelijkheden te creëren (er is niks gezonder dan

een frisse wandeling in de buitenlucht).

• Flexibele ruimtes met meervoudig ruimtegebruik.

10.6 HOOFDPLEIN • Het hoofdplein zal het kloppend hard zijn van de VHL campus.

• Het plein moet de ‘wauw-factor’ worden van de VHL campus.

• Mag een eigen identiteit aannemen, maar moet ook

aansluiten op zijn omgeving.

• Gebruikers meer sturen en festiviteit en verblijfsplekken creëren.

• Aansluiting zoeken op de rivier om het plein een

meerwaarde te geven.

• Studielandschap maken in de buitenruimte.

• Multifunctioneel gebruik van de ruimte.

10.7 SORTIMENTTUINEN • Sortimenttuinen zichtbaar maken vanaf de rivier (een blik

naar de cultuurhistorie).

• Sortimenttuinen een landschappelijke uitstraling geven

voor een subtiele overgang.

• Een passende schaal die overgaat naar de schaal van de rivier.

• Studenten stimuleren de rivier ook als educatie te

gebruiken.

Afb.37: Dierenweide

Afb.40: verblijfsplekken

Afb.38: ontspanning

Afb.41: kuntst

Afb.39: ontmoeting

Afb.42

11 CONCEPT -

-

HET HART VAN DE POTMARGE Centraalpunt die door sfeermenging samenhang creëert Subtiele schaalovergang van de landschappelijke schaal van de Potmarge naar een schoolterrein Subtiele overgang sfeer die aansluit op zijn omgeving Gemeenschappelijke ruimte om onderwijsinstellingen dichter bij elkaar te brengen en ontmoeting, uitwisseling en samenwerkingsverbanden te stimuleren Gemeenschappelijke ruimte voor het verwezenlijken van elkaars belangen

landschappelijk (cultuurlijk)

semi-natuurlijk ´tussenschaal´ subtiele overgang voor meer samenhang en eenheid

GEMEENSCHAPPELIJKE RUIMTE

Cultuurlijk mengen met natuurlijk op landschappelijke schaal

semi-natuurlijk ‘tussen schaal’ 38

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

landschappelijk (cultuurlijk) kleine schaal

LEGENDA

bebouwing context

bebouwing onderwijs

wegen

sportroute

laanbomen

houtwal

cultuurhistorische panden

bebouwing zorg

fiets en voetpaden

bruggetjes

bosje

boomgroepen

12 MASTERPLAN: KLOPPEND HART VAN DE POTMARGE

bomenrij

nieuwe bomen

water

bestaande bomen

zonering zones

gras

natuurlijke oevers

Naam: Vince Ruitenbeek Schaal: 1:2000 Formaat: A2 Datum: 19-6-2015

13 THEMATISCHE TOELICHTING 13.1 INFRASTRUCTUUR

13.2 GROENSTRUCTUUR

• • • •

• • •

42

• • • • • •

De gemeenschappelijke ruimte en het natte broekbosje stimuleert wandelaars.

De flexibiliteit van het ontwerp zorgt voor meerdere verblijfsruimtes.

Routes zijn vanzelfsprekend waar gebruikers meer gestuurd worden.

Sturing van routes legt accent op bijzondere gebouwen (doperkerk, Mariënburg, stadslandbouw en Wetsus).

Zuid een functionele inrichting en noord een maatschappelijke inrichting.

Het hoofdplein biedt ruimte voor festiviteiten.

Harde materialen zijn afgenomen om meer ruimte te maken voor vergroening.

Gebruiksoppervlak creëren door beheer (minder verharding nodig en dezelfde functies kunnen uitoefenen).

Gescheiden voet/fietspad langs de rivier.

Noord en zuidentree (hoofdplein) is een belangrijke as die met weerskanten van het gebouw in verbinding staat. Deze as legt accent op de rivier en Wetsus.

• • • • • • • •

Het hart van de Potmarge die zorgt voor sfeer menging en samenhang.

Passende schaalstappen tussen VHL en de rivier.

Subtiele overgang tussen VHL en de rivier (sortimenttuinen met graspaden- grasruigte- bloemrijkgrasland).

Groen is het hoofdplein ingetrokken om het een meerwaarde te geven op beleving, ecologie en biodiversiteit.

Groen en route gaan samen wat de gebruikers op een aangename manier zal sturen.

Grijze materialen zijn afgenomen en hebben plaatsgemaakt voor vergroening.

Het gebied maakt mensen bewust over het feit dat ze een groen gebied in gaan.

Gebruikersoppervlak in het groen is vergroot door zones te beheren.

Het beeld aan de achterzijde is verzacht door dakplatanen die voor een bladerdak zorgen.

Een groene as met fruitbomen doorbreekt de harde beelden van het parkeren.

Fietsenstallingen vergroend door groene daken.

13.3 WATERSTRUCTUUR

13.4 FUNCTIES

43

• • • • • • • -

Wateroppervlak is vergroot wat het water meer zichtbaar en beleefbaar maakt.

Water biedt nu meer mogelijkheden voor recreatie, ecologische en maatschappelijke functies.

Het water vormt diverse eilanden bij het kloppend hart wat de mogelijkheid geeft

om hier thema’s aan te koppelen (leslokalen, vergaderen, spelactiviteiten of kunstwerken tentoonstellen).

De oevers van het kloppend hart zorgen voor een natuurlijke filtering (helofytenfilter) van het water.

Door het wateroppervlak te vergroten is het een veerkrachtig watersysteem geworden.

Het plein is in beleving en functie versterkt door het water hier in door te trekken.

Het water vormt nu een verbindende schakel waardoor het meer verbondenheid schept met zijn omgeving (ook bij Wetsus).

Het water vormt een verbindende schakel tussen VHL en Wetus .

-

Functies zijn meer verspreid over het gebied dat er voor zorgt dat het in zijn totaliteit een actiever omgeving wordt Verspreiding van functies zorgt voor ontmoeting tussen verschillende gebruikers Duidelijk onderscheid in hoofdfuncties waar zuid een functionele inrichting krijgt en voorzijde meer nadruk krijgt op verblijf Er wordt verbinding gelegd met de overzijde door een fruitgaard tussen VHL en Nordwin te richten naar het stadslandbouw Het water wordt op de zelfde punt doorgetrokken als Wetsus wat voor verbondenheid zorgt

14 DOORSNEDEN -

-

44

-

-

DOORSNEDE A Subtiele overgang vanuit het VHL terrein met landschappelijke ingerichte sortimentstuinen, semi- natuurlijk grasland, natuurlijke oevers en de dierenweide.

De watergeulen creeeren zones die het mogeljk maakt om hier thema’s aan te koppelen (beheerd om het toegankeljik te maken) Het centrale deel zijn de sferen gemengd met bloemrijkgrasland en beheerde grasvlaktes

DOORSNEDE B Het nat broekbos zorgt voor een natuurlijke overgang tussen de Terborgseweg en het hoofdplein De gesloten ruimte zorgt voor een verassende overgang naar het hoofdplein (wauw factor) Tijdens veel regenval of de wintermaanden zal het water zichtbaar en beleefbaar zijn (verbonden met het waterpeil van de rivier, fluctuatie van 30cm gem.)

Het natbroek bos sluit aan op de belangen van de stakeholders, Friese milieufederatie zal hier zeer blij mee zijn.

Door de verschillende routes worden mensen gestimuleerd om meer te wandenelen.

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

A

44

B

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

A’

45

A’

B’

B’

B

A

-

46

-

DOORSNEDE C Fruitgaard die het beeld van het parkeren verzacht en verbinding legt met het standslandbouw.

Fruitgaard creëert intieme verblijfsplekken door het toegepaste beheer (verblijfsplekken intensief en de rest extensief).

Het groen biedt mogelijkheden voor transparante afwatering.

Boomgaarden kunnen op meerdere manieren gebruikt worden, o.a. kookles met fruit en beheer.

C

DOORSNEDE D De dakplantanen zorgen voor vergroening op de parkeerplaats.

De vegetatiedaken verzachten het beeld van de fietsenstalling.

Deze maatregelingen kan de capaciteit voor een grote deel behouden blijven waardoor het alsnog een functionele plek is maar dan met een groener aanzicht.

D

C’

D’

E

E’

47

-

E’

DOORSNEDE E De gemeenschappelijk behoud zijn landschappelijke schaal.

Dierenweide brengt meer beleving en levendigheid in het gebied en zorgt voor een soort shared space (met dieren).

E

D’ C

D

C’

DOORSNEDEN

48

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

TOELICHTING

BESTAAND GROENSTRUCTUUR • Zoveel mogelijk handhaven’.

• Verwijderde bomen zullen hergebruikt worden

(fabriceren van zitmeubilair).

• Kleine bomen op het hoofdplein verplanten langs

de rand van Terborgseweg (om meer massa te creëren).

BEPLANTINGSCONCEPT • De rivier als natuurlijke drager.

• Overgang natuurlijk, semi–natuurlijk en cultuurlijk

voor een geleidelijke overgang.

• Het kloppend hart zal de sferen met elkaar

verbinden.

• Het hoofdplein als kloppend hart van VHL met

verschillende sferen (‘wauw-factor’).

natuurlijk

cultuurlijk menging natuurlijk semi natuurlijk de vier sferen

cultuurlijk

Beplantingsconcept

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

50

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

cultuurlijk PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

ALGEMEEN • Natuur meer zichtbaar en beleefbaar maken op het

terrein van VHL. • Subtiele overgang van het VHL terrein naar de rivier

(cultuurlijk naar natuurlijk).

• Passende schaal die bij het terrein van VHL past en

overgaat naar de schaal van de rivier.

• Meer groen toegankelijk maken voor een groter

gebruiksoppervlak (vanuit de gedachte duurzaam

rivierpark (zie blz.114 visie Potmarge ‘duurzaam rivierpark’).

• Sferen mengen om samenhang te creëren.

• Nat, vochtig en droge gebieden voor een hoger biodiversiteit.

• Op het hoofdplein verschillende sferen creëren om

een ‘wauw-factor te creëren.

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

15 BEPLANTINGSVISIE

• • • • • •

• • • • •

NAT BROEKBOS EN NAT GRASLAND SFEER EN FUNCTIE De rand langs de Terborgseweg benadrukken met kleuraccenten om mensen aan te trekken.

Mensen bewust maken over het feit dat ze een groen gebied in gaan.

Het broekbosje geeft een spannende sfeer wat mensen nieuwsgierig maakt om een kijkje te nemen.

Overgang van een dichte ruimte naar een open ruimte om een ‘wauw-factor’ te creëren.

Natte, vochtige en droge zones maken om de beleving en de flore en fauna te versterken.

De natuurlijke rand is verbonden met zijn omgeving wat voor een samenhangend geheel zorgt.

VORMEN Struiklaag (spontane ontwikkeling) Heesterlaag (spontane ontwikkeling) Boomlaag (aanplant) BEHEER (zie blz.84 staalkaart nat broekbos) Extensief, indien het gevaar oplevert.

Moet voldoen aan de afstandvoorwaarden (gevel/ voetpad).

nat grasland

zonering: langs de Terborgse weg

51

nat broekbos met een zwevende vlonder MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

MENGING VAN SFEREN: BLOEMRIJK GRASLAND, NATUURLIJKE OEVERS, BOOMGROEPEN, SOLITAIRE BOMEN EN CULTUURLIJK GRAS • • •

• •

52

•

SFEER EN FUNCTIE Het kloppend hart als verbindende schakel.

Het natuurlijke karakter van de rivier mengen met cultuurlijke zones om meer eenheid te creëren.

Het cultuurlijk groen van de eilandjes zorgt voor een groot gebruiksoppervlak (voor maatschappelijke functies o.a. buiten vergaderen, buitenleslokaal, kunsttentoonstelling enzovoort).

Bloemrijk grasland voor een natuurlijke beleving.

Bloemrijk grasland koppelen aan de rand van de Terborgseweg voor het accentueren van VHL campus.

Solitaire en groepen bomen voor een parkachtige uitstraling (open).

en • • •

VORMEN (zie blz.86 staalkaart bloemrijk grasland natuurlijke oevers) Struiklaag (spontane ontwikkeling) Heesterlaag (spontane ontwikkeling) Boomlaag (aanplant)

• •

BEHEER Natuurlijke deel extensief Cultuurlijke deel intensief (graszones)

bloemrijk grasland

zonering

natuurlijke oevers

cultuurlijk grasland

HET HOOFDPLEIN ALS WAUW FACTOR PRAIRIEBORDER, NATUURLIJKE OEVERS, SEMINATUURLIJK GRASLAND - NAT BROEKBOS SFEER EN FUNCTIE • Natuurlijke uitstraling van de rivier het plein

intrekken om een economische, ecologische en maatschappelijke meerwaarde te geven.

• De natuurlijke uitstraling zorgt voor verbondenheid met de rivier.

• Prairieborder als arcering van entrees en het versterken van beleving.

• Zicht vanuit de kantine versterken door de natuur hier naartoe te trekken.

• Nat broekbos voor een overgang van gesloten naar open om een ‘wauw-factor’ te creëren.

• Plantstroken die voor een subtiele overgang zorgen tussen het plein en het water (verzacht de hardheid van het pleinoppervlak).

• Plantstroken die gebruikers aansturen en mogelijkheden bieden voor aangename verblijfsplekken.

• Plantstroken gebruiken als natuurlijke afwatering en wateropname.

• • •

VORMEN (zie blz.76 prairieborder) Struiklaag Heesterlaag Boomlaag

•

BEHEER Extensief

bomen in het water

zonering

grasland semi- natuurlijk

prairieborder

53

BOOMGAARD TUSSEN VHL EN NORDWIN FRUITBOMEN-CULTUURLIJK GRAS- NATUURLIJK GRAS • • • • •

• • 54

• •

SFEER EN FUNCTIE Doorbreekt de hardheid van het parkeren.

Zicht op het stadslandbouw wat verbondenheid schept mijn zijn omgeving.

Economische en maatschappelijke bijdrage (educatie door onderhoud en/ of koken).

Creëert intieme verblijfsplekken.

Dierenverblijf verbinden met de fruitgaard en het kloppend hart (voor meer levendigheid).

VORMEN Kruidlaag (natuurlijk en cultuurlijk gras) Boomlaag (hoogstam fruitbomen) BEHEER Intieme verblijfsplekken intensief.

Natuurlijk plekken extensief (deels natuurlijk begrazing).

zonering

GROEN PARKEREN DAKPLANTANEN- VEGETATIEDAKEN- HAGENFRUITGAARD • • • •

SFEER EN FUNCTIE Vergroening zorgt voor een aangename ontvangst.

De hardheid van de fietsenstalling verzachten door vegetatiedaken.

De hardheid van het parkeren verzachten door een groen bladerdak.

Het beeld van het parkeren verkleinen door dit te doorbreken met een boomgaard.

• •

VORMEN Heesterlaag Boomlaag

•

BEHEER Intensief (cultuurlijk groen)

groene fietsenstallingen

dakplantanen als bladerdak

zonering

55

LANDSCHAPPELIJKE SORTIMENTTUINEN SORTIMENTTUINEN DIE VOOR SUBTIELE OVERGANG ZORGEN • • • •

56

• • • •

SFEER EN FUNCTIE. Sortiment is vergroot om het als totaalgebied een actievere omgeving te maken.

Een subtiele en landschappelijke overgang naar de rivier door een cultuurlijke en semi- natuurlijke inrichting.

Een subtiele overgang tussen de schaal van de VHL campus naar een landschappelijke schaal van de rivier.

Speelse borders die mogelijkheden geven in

verschillende routes (stimuleert ommetjes).

VORMEN Kruidlaag Heesterlaag Boomlaag BEHEER Intensief (om het toegankelijk te houden en plantsortiment in toom te houden)

IMPRESSIE OVERGANG SORTIMENT NAAR DE RIVIER (POSTER)

16 HARDE MATERIALEN VISIE MATERIALEN (zie blz.106 inventarisatie materialen) ALGEMEEN Zoveel mogelijk materialen hergebruiken.

Materialen beter inzetten Materialen moeten passen op de plek.

Meervoudig gebruik van materialen.

Studenten meer stimuleren om naar buiten te gaan door materiaal keuzes.

58

-

VANUIT DUURZAAMHEID Zoveel mogelijk materialen hergebruiken.

Nieuwe materialen moeten duurzaam zijn.

Als vertrekpunt een natuurproduct.

Meervoudig gebruik van materialen.

Hoge levensduur.

ROUTES Langs en over de rivier natuurlijke materialen gebruiken om aan te sluiten op het karakter van de rivier.

Hoofdpaden die naar entrees leiden mogen representatiever worden (door vergroening).

Grijze klinkers hergebruiken voor de hoofdpaden.

PARKEERPLAATS Parkeren zal behouden blijven met een functionele inrichting Materialen behouden.

Uitstraling verzachten door beplanting.

HOOFDPLEIN Verharding in contrast brengen met natuur om hier de nadruk op te leggen.

De antraciete klinkers van de Doperkerk kan hergebruikt worden op het hoofdplein (contrasterend).

Natuur producten zichtbaar maken op het hoofdplein,

-

-

zodat het verbondenheid zal scheppen met de rivier.

-

MEUBILAIRE Natuurlijke uitstraling.

Herhaling van inrichtingsmaterialen voor het creĂŤren van een identiteit en eenheid.

Meubilair gebruiken om de vormtaal van het ontwerp te versterken.

-

CONCEPT Materialen sluiten aan op zijn omgeving en functie.

Materialen aan de noordkant zullen een natuurlijke uitstraling krijgen om aan te sluiten op het karakter van de rviier.

-

Het hoofdplein zal voor contrast zorgen om meer nadruk te leggen op beplanting.

Hoofdpaden zullen de rode lopers worden van de campus (door vergroening).

Parkeerplaats zal zijn functionele inrichting behouden (alleen vergroenen).

HOOFDPLEIN

PARKEERPLAATS

HOOFDPADEN

grind hergebruiken prairieborder: antraciet, fractie 4-8mm

Behouden: betonstraatsteen 210x8x8, grijs

Behouden: 210x8x8, grijs (representatief maken door vergroening)

VOETPAD NOORDKANT

59

betonstraatsteen hergebruiken van parkeerplaats Doperkerk,

Behouden: bij laad en los punten, h2O-stenen 210x105x80, grijs

100% kwartsietsteen, witgrijze natuurlijke uitstraling,sterk, slijtvast, waterdoorlatend en weinig onderhoud nodig

FIETS/VOETPAD

betonstraatsteen hergebruiken van parkeerplaats Doperkerk als aceringen plantenstroken, keiformaat 105x105x80, geel

Fietsenstalling behouden en de daken vergroenen

100% natuurlijke halfverharding uit rivieren van gebonden steenlaag met plantaardig binder, fractie 4-8mm

HARDE MATERIALEN

60

MEUBILAIR

AFSCHEIDING DIERENVERBLIJF

Zitvlak en rugleuning van FSC 100% Douglas hout (thermisch behandeld), (Rood/bruin) houtkleur ,300 x 50 x 86 cm

Tamme kastanjehout

GLAS VAN DE KAS HERGEBRUIKEN

FalcoBloc afvalbakken, thermisch verzinkt staal en hout 130x55x55 cm, inhoud 120 liter

De kas wordt tussen VHL en Nordwin verwijderd. Het glas zal gebruikt worden voor het creeĂŤren van glaslokalen (zie hiernaast)

deze glazen koepels zullen verspreid staan in het landschap en zal refereren naar de cultuurhistorie

17 VERLICHTING VISIE ALGEMEEN • • •

• • •

62

•

• • • •

•

ALGEMEEN Sociale verlichting bij de verblijfsplekken (noord).

Verkeersverlichting bij functionele plekken (zuid).

Verlichting afstemmen op de sfeer en functie van de plek.

DOELMATIG DUURZAAM Energie besparend (led).

Hoge levensduur.

RIVIERPARK Deel van de avond toegankelijk maken (met tijdschakeling om na gebruikstijden schijnheiligheid te voorkomen).

Tijdschakeling om ‘s nachts de flora en fauna van het duurzame rivierpark te respecteren.

HOOFDPLEIN Plein verlichten voor avondevenementen.

Sociale verlichting om een sfeervolle ruimte te creëren.

Het plein in de spotlights plaatsen (het verlichtingsniveau ligt hier hoger, omdat hier festiviteitmogelijkheden zijn voor in de avond).

Bijzondere elementen aanlichten om in de avond nadruk te leggen op de identiteit.

PARKEERPLAATS Verlichting handhaven (bij vervanging wit licht toepassen voor meer kleurherkenning).

hoofdplein rivierpark parkeerplaats HOOFDPADEN • • Hoofdpaden moeten voldoende verlicht worden, omdat ze verbonden zijn met de entrees.

• Hier zal functionele verlichting worden toegepast voor de veiligheid en om de gebruikers te sturen.

• • Met tijdschakelaar om de paden alleen verlichten tijdens avondevenementen (besparing).

• •

CULTUURHISTORISCE RANDEN De kas van Mariënburg en de Doperkerk verlichten, om in de avonduren ook een bijdrage te leveren aan de beleving.

Bij het aanstralen moet het verlichtingstype en het

•

•

hoofdpaden verlichtingstype harmoniëren.

Aanstralen verhoogt ook het verlichtingsniveau van de omgeving en zorgt voor sociale veiligheid.

ONDERHOUD Preventief onderhoud, zoals schilderen, invetten van sluitingen en deurtjes en groepsgewijs vervangen van lampen.

Correctief onderhoud, zoals het vervangen van defecte onderdelen, herstellen van storingen en vervangen van materialen als gevolg van aanrijdingen en vernielingen.

Vervangingen, de meest verregaande vorm

van onderhoud vanwege einde levensduur of vanwege grootschalige omvormingen of aanpassingen van de bestaande verlichtingsmiddelen.

BESPARINGEN • Dimmen van verlichting.

• Tijdschakelaar om de verlichting af te stemmen op

het gebruik.

• Led-verlichting toepassen.

CitySpirit Street LEDGINE

CitySpirit LED

Referentie: Rome, Italië

Referentie: Berkel-Enschot, Nederland

Guard IP67 WW

LEDLine2

Hangarmatuur led

BTP700 1xLuxeon R WW WB

Referentie: Berlijn, Duitsland

referentiebeeld

BESPARINGEN - Dimmen van verlichting - Tijdschakelaar om de verlichting af te stemmen op

het gebruik - Led verlichting toepassen 63

18 KOSTEN MASTERPLAN KOSTEN MASTERPLAN ALGEMEEN Kosten onderdrukken Zoveel mogelijk hergebruiken Overgebleven materialen een nieuwe functie geven (in de stjil van LeRoy)

64

UITGANGSPUNTEN KOSTEN Materialen parkeerplaats behouden Grind van het hoofdplein hergebruiken voor de prairieborder (als toplaag) Betonstraatstenen van de Doperkerk (achterzijde) hergebruiken voor het hoofdplein Overgebleven materialen op eigen terrein verwerken (bijv. stijl van LeRoy) Groen heeft een groter oppervlak dan verharding (veel spontane ontwikkeling en zaadmengsels) De toplaag van bestaande oevers hergebruiken bij nieuwe oevers DUURE INVESTERING (VANUIT DUURZAAMHEID) Armaturen met led verlichting Duurzame materialen gebruiken bij verblijfsplekken (moet multifunctioneel zijn) UITVOERING Groene onderwijsinstellingen inzetten bij de uitvoering De vierkante meter prijs is bepaalt a.d.h.v. deze uitgangspunten. De vierkante meterprijs bedraagt 40 euro.

behouden

hergebruiken

Nieuw

nieuw/duur

groen

19 AFWATERING AFWATERING (nadere afwateringsplan zie blz.109) • • • •

ALGEMEEN Verhouding tussen groen en verharding biedt veel

afwateringsmogelijkheden.

Rivier, sloot en natbroekbos belangrijke afwateringspunten.

Verharding afwateren op groene zones (afschot 1.5-2%, afhankelijk van materiaalkeuze).

Riolering en waterzuivering minder belasten.

•

PARKEERPLAATS Drainage toepassen om wateroverlast in de huidige situatie te verhelpen (aansluiten op de sloot).

•

HOOFDPLEIN (nader afwatertingsplan, zie blz.109) Plantstroken zorgen voor een egaal oppervlak en afwateringsmogelijkheden.

•

TUSSEN VHL EN NORDWIN Groene strook met drainage met als afwateringsrichting de rivier (verhelpt het wateroverlast in de huidige situatie).

65

20 GRONDBALANS GRONDBALANS UITGANGSPUNTEN • Veel grond verplaatsen en hergebruiken op eigen terrein.

• Grote deel van het grondverzet vindt plaats aan de noordzijde.

• Natbroekbos creëren door 50cm te verlagen en aan te sluiten op het waterpeil van de rivier. (fluctuatie mogelijkheden).

• Vrijgekomen grond hergebruiken met het realiseren van het gemeenschappelijk eiland en opvullen betonnen vijverconstructie.

• Vrijgekomen riviergrond gebruiken voor de

boomgaard (tussen VHL en Nordwin).

66

•

FORMULES Oever: Lengte x hoogte:2= x lengte.

• • • • •

UITKOMSTEN Grond aanbrengen 4040 m3 Grond afgraven 3505 m3 Verschil = 535 m3 Fundering 621m3 86 m3 over

OVERGEBLEVEN GROND • Overgebleven grond toepassen aan de sportroute als hindernisbaan

afgraven en opbrenen

afgraven

opbrengen

67

19 DETAILERING IMPRESSIE DAT JE HET NAT BROEKBOS DOORGAAT EN OP HET PLEIN KOMT MET EEN WAUW FACTOR (POSTER)

68

20 MASTERPLAN: KLOPPEND HART VAN VHL

Naam: Vince Ruitenbeek Schaal: 1:200 Formaat: A1 Datum: 19-6-2015

semi- natuurlijk grasland

betonnen vijverrand (oude situatie)

LEGENDA

bebouwing

Opsluitbanden antraciet 100x8x15

keiformaat 210x105x80, antraciet

strekkenlaag plantstroken keiformaat 105x105x80, geel

grindstrook: fractie 5-8 cm, variĂŤrend van donker tot lichter, eigenschap CO2 bindend gemengd met lichtgevend grind

opsluitband bochtband antraciet, 98x40x20, Radius 30 vlonder: Massaranduba

basalt breuksteen 90-250mm, natuurlijk gesteente waterstapstenen

natuurlijke oever van kokosmatten en kokosrollen bomen nieuw

bestaande bomen

nat broekbos

semi- natuurlijk grasland

prairieborder

sortimenttuinen

betonnen vijverrand (oude situatie)

21 PLANTOELICHTING GROENSTRUCTUUR

WATERSTRUCTUUR

-

-

72

Natuurlijke overgang van het plein naar de rivier Studenten komen in contact met de natuur Nat broekbos zorgt voor een wauw factor op het plein Prairieborders voor een sfeervolle beleving

-

Water is niet alleen zichtbaar in de rivier maar ook op het schoolterrein, Water van het nat broekbos staat in verbinding met het waterpeil van de rivier wat voor fluctuatie zorgt en extra beleving geeft, Water wordt doorgetrokken naar de kantine waar contact wordt gelegd met de studenten Vormentaal sluit aan op zijn omgeving wat voor samenhang en eenheid zorgt,

ROUTE, TOEGANKELIJKHEID EN GEBRUIK

BEGELEIDEND ELEMENT

73

sturing van gebruikers

-

Het plein is goed omsloten wat het goed toegankelijk maakt studenten, werknemers en bezoekers, Midden in de natuur heeft het accountskantoor en de Doperkerk elk een eigen vlonder terras (sluit aan op de belangen van de Friese milieaufederatie) Het hoofdplein stuurt en begeleid mensen door de diverse stroken, Het studielandschap is verbonden met de kantine wat studenten stimuleert om meer naar buiten te gaan.

De Sortimenttuinen zal bestaat uit graspaden die voor een landschappelijke overgang zorgt tussen het VHL en de rivier, Het studielandschap kan gebruikt worden als amfitheater,

-

verblijfsplek

Verbreekt het groot verhard oppervlak en zorgt voor een subtiele overgang naar de potmarge, Meervoudig gebruik, stuurt gebruikers, creĂŤert een verblijfsplek en de stroken zullen v oor de afwatering zorgen van het plein, Verschillende formaten banken toegepast om beide zijde te kunnen zitten Banken zijn gericht naar het studielandschap, door deze positie kan het ook als amfitheater gebruikt worden (voorstellingen of lezeingen)

22 BEPLANTINGSKEUZE Voor op het plein is er gekozen om natuurlijke overgangen te creÍren. Op de volgende pagina’s zullen deze beplantingstypen nader omschreven worden.

74

BLOEMGRASLAND

SEMI- NATUURLIJK GRAS

NAT BROEKBOS

PRAIRIEBORDER

SEMI- CULTUURLIJKE PLANTSTROKEN

NATUURLIJKE OEVERS

75

PRAIRIEBORDER

BEPLANTING STAALKAARTEN 22.1 PRAIRIEBORDER Sfeer en functie Grassen zijn in de prairieborder in de meerderheid wat een rietachtige karakter heeft wat voor eenheid en rust zorgt met zijn omgeving. Het trekt als het ware het karakter van de Potmarge naar binnen. In de prairieborder moeten winterharde vaste planten komen die van nature voorkomen in een landklimaat met ware zomers en strenge winters. De prairie is ook gelieft voor vlinders, bijen en andere nuttige insecten.

76

Siergrassen Het vedergras zal de basis vormen van deze prairieborder.

Het is het hele jaar prachtig goudgeel en beweegt elegant mee met de wind. Het is een luchtige siergras wat geschikt is voor de randen van de border. Achterin of in het midden komen er wat robuustere grassoorten als Calamagrostis, Chasmanthium, Eragrostis, Molinia, Panicum, Sorghastrum en Sporobolus.. In de herst krijgen de meeste grassen een prachtige herfstkleuren. In de winter zullen ze theatraal overeind staan als een kathedraal wat aansluit op de uitstraling van de Doperkerk.

Weefplanten Om van de border een geheel te maken zullen er bloeiende planten toegevoegd worden die als ware de beplanting aan elkaar weeft.

Verbena bonariensis leent zich hier erg goed voor omdat de plant weinig ruimte in beslag neemt en de paars- blauwe schermen als ware boven de border zweven. Ook zorgen de kleuraccenten verbondenheid met het bloemrijkgrasland.

Perovskia zal zorgen voor afwisseling die als sierwaarde violette wolkjes en zilver blad heeft. De zilveren stengels zijn in de winter ook erg bijzonder.

Als gat vuller kan een forse plant als de Chamerion augustifoloim f.albiforum (wit wilgenroosje) worden toegepast.

de weefbeplanting een dicht structuur in de border aangebracht hebben.

Aan de randen tussen het Vedergras zal de Allium cernuun (indianen bieslook) worden toegepast. De bloemen van deze bieslook hangen als belletjes aan de gebogen purperen bloemstelen. Je kan het zelfs eten.

In de eerste twee jaar na aanplant onkruid wieden. Daarna redt de prairieborder zichzelf. Prairieborders vergen weinig onderhoud.

BEHEER Siergrassen In het voorjaar de uitgebloeide are met de hand uit trekken.

Als het nodig is de plant tijdens de groei terug knippen.

AANLEG 5 cm mulchlaag om verdorging en dichtslaan van de bodem tegen te gaan en het tegenhouden van onkruid. Ook heeft het als voordeel dat de bodem in het voorjaar opwarmt waardoor de planten beter groeien. Als huidige situatie ligt er een grindbak, dat grind zal hergebruikt worden in plaats van lavasteen. Dit zal 7-8 cm zijn wat als toplaag moet dienen waardoor het onderhoudsvriendelijk blijft. Het plantverband zal driehoeksverband zijn met een groepswijze menging.

De plantafstand zal variabel zijn i.v.m. de soortkeuzes (zie beplantingsplan blz.78).

Weefplanten Opgaande soorten in het voorjaar opschonen. De uitgebloeide stengels kunnen heel decoratief zijn.

Tijd Het gewenste eindbeeld zal binnen drie jaar bereikt worden. De siergrassen zullen hun hoogte dan bereikt hebben en zal

Wetenschappelijke naam Stipa tenuissima Calamagrostis acutiflora karl foerster chasmanthium latifolium Eragrostis spectabilis molinia caerulea Panicum virgatum shenandoah Sorghastrum nutans Sporobolus heterolepis Verbena bonariensis Perovskia atriplicifolia ‘spire’ Chamerion augustifoloim f.albiforum Allium cernuum

Bloeikleur o.o.v. bruin groen rood geel-groen rood-bruin geel-bruin wit paars blauw wit paars

bloeitijd jul-aug jul-sept aug-stept aug-okt jun-sept aug-okt jun-okt okt-dec jul-sept aug-sept jul-aug mei-jul

Planthoogte 40-50cm 175cm 80cm 60cm 120cm 120cm 90cm 80cm 150cm 100cm 110cm 45cm

Bladkleur groen groen groen groen groen rood grijs-bruin groen groen groen groen-grijs groen

wintergroen nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee nee

per m2 7-9 st./m2 5-7 st./m2 7-9 st./m2 7 st./m2 5-7 st/m2 4-6 st/m2 5-7 st/m2 6-9 st/m2 7 st/m2 1-3 st/m2 5-7 st/m2 25 st/m2

Stipa tenuissima - Vedergras

Eragrostis spectabilis - Liefdegras

Sorghastrum nutans - Indiangrass

Perovskia atriplicifolia ‘spire’ - Reuzenlavendel

77

Calamagrostis acutiflora karl foerster - Struisriet

molinia caerulea - Pijpenstrootje

Sporobolus heterolepis - Prairiedropzaad

Chamerion augustifoloim f.albiforum - Wilgeroos

chasmanthium latifolium - Plataargras

Panicum virgatum shenandoah - Vingergras

Verbena bonariensis - Ijzerhard

Allium cernuum - Indianen bieslook

BEPLANTING STAALKAARTEN LEVERANTIE EN KWALITEIT EISEN - Planten dienen goed rechtop in de pot te staan - De pot dient tenminste voor 90% gevuld te zijn met plantenwortels en grond.

- De planten moeten een goed doorwortelde, vochtige kluit hebben met beperkte wortels buiten de pot (alleen eenjarige worteleinden mogen uit de pot komen).

- Bij herfstleveringen dienen de planten niet te laag boven de pot te zijn afgesneden (i.v.m.vorstschade) - De keuring van het plantmateriaal vind plaats op de kuilplaats en de leverancier draagt zorg voor het transport.

78

LEVERNATIEMATEN Door een kleiner leverantiemaat te kiezen zal het besparen op kosten. Ook door de samenstelling van de beplating zal het eindbeeld snel behaald worden.

Beplanting legenda Stipa tenuissima Calamagrostis acutiflora karl foerster Chasmanthium latifolium Eragrostis spectabilis molinia caerulea Panicum virgatum shenandoah Sorghastrum nutans Sporobolus heterolepis Verbena bonariensis Perovskia atriplicifolia ‘spire’ Chamerion augustifoloim f.albiforum Allium cernuum

Leverm.

P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9 P9

Aantal Code St Ca Ch Er Mo Pa So Sp Ve Pe Ch Al

aanzicht prairieborder

IMPRESSIE

BEPLANTING STAALKAARTEN 22.2 NATUURLIJKE OEVERS Het gebied kenmerkt zich door de vele oevers. De oevers bij de rivier zal anders zijn dan bij het hoofdplein. Om het karakter van de rivier te behouden zal de toplaag van de huidige situatie aangebracht worden bij de nieuwe situatie. Deze toplaag zal weer spontaan ontwikkelen waardoor het die zelfde karakter weer terug krijgt. Bij deze methode zijn de eerste 3 jaar kritisch bij het onderhouden van deze oevers. Bij het hoofdplein zal er kokusmatten toegepast worden die een gewenste samenstelling zal hebben. Hierdoor zal er accent gelegd worden op het hoofdplein en er een eigen uitstraling aan te geven, maar toch op een natuurlijke wijze om met de rivier verbonden te raken. Omdat het hier gaat om twee verschillende methodes zal dit uitgewerkt worden in twee staalkaarten omdat de oevers zeer beeldbepalend zijn in het gebied. De eerste staalkaart zal gaan over de oevers van de rivier.

80

SFEER EN FUNCTIE Het bloemrijk grasland zal langzaam overlopen naar natuurlijke oevers. Dit zal bestaan uit rietkragen en waterplanten die de mens meer in contact zal brengen met de natuur. Het zal aansluiten op het karakter van de rivier door zijn spontane ontwikkeling. De natuurlijke oevers zijn zeer belangrijk in het gebied. Zo levert het op vele vlakken een bijdrage aan het gebied. Zo werken de natuurlijke oevers als een helofytenfilter dat het waterkwaliteit verbeterd. Ook levert het een bijdrage aan vogels, amfibieën en insecten.

BEHEER De ontwikkeling van een natuurvriendelijk oever moet in de eerste 2-3 jaar na aanleg is van belang voor de vegetatiesamenstelling. Het is van belang om kleinschalige beheermaatregelen uit te voeren om een goede vegetatie dichtheid te krijgen. Om het flora zo min mogelijk te storen zal het twee keer per maand gesneden worden boven de waterlijn in de maand december tot en met maart. Het riet zal op sommige plekken blijven staan om een schuilplek te vormen voor allerlei dieren. Het riet zal na het snijden ook weer ruimte moeten geven aan vissen die dan tussen de worstelstukken kunnen komen om hun eieren te verstoppen. Het is ook van belang dat het niet dichtgroeit door opschot van bomen of struiken.

AANLEG In de aanleg van de oever moet er kleine hoogte verschillen komen wat wenselijk is voor de ontwikkeling van de vegetatie. Een variëteit aan hoogteverschillen geeft variatie in vochtigheid en temperatuur wat voor meer diversiteit in de vegetatie zorgt. De periode van watergangen mag tussen 15 juli en 1 november. Deze periode ligt na de voortplantingsperiode van vissen, amfibieën en reptielen en voor de winterrust van deze diergroepen. Ook het broedseizoen van vogels wordt op deze manier gemeden. Door het creëren al er zorgvuldig omgegaan worden met de natuurlijke oevers. Hier is waardevolle vegetatie aanwezig wat bij de nieuwe oevers weer kans krijgt om te ontwikkelen. De toplaag zal hier dan ook opgebracht worden. Voor een stabiele oever mag het niet steiler dan 1:3.

LEVERANTIE EN KWALITEIT EISEN Aanplanten zal niet nodig zijn. Het zal een spontane ontwikkeling. De meeste waterplanten zijn meerjarige soorten die zich veelal vegetatief vermenigvuldigen. Om de vesteging van waterplanten te bevorderen zal er een schoningsmateriaal uit watergangen in de omgeving worden aangebracht. Dit is een duurzame methode en is de samenstelling

Aanzicht natuurlijke oever

gebiedseigen waardoor er eenheid en samenhang wordt gecreëerd met zijn omgeving. Er mogen alleen plantsoorten groeien die thuishoren in de regio en op de aanwezige grondsoort.

Soorten die door spontane ontwikkeling voor kunnen komen op kleigronden: Aarvederkruid Myriophyllum spicatum Fijne waterranonkel Ranunculus aquatilis Gekroesd fonteinkruid Potamogeton crispus Gewoon kransblad Chara vulgaris Gewoon sterrekroos Callitriche platycarpa Groot blaasjeskruid Utricularia vulgaris Haarfonteinkruid Potamogeton trichoides Watergentiaan Nymphoides peltata Zannichellia Zannichellia palustris tijd Riet groeit enorm snel waardoor het eindbeeld binnen 2 jaar behaalt kan worden.

Foto oever Potmarge

Foto oever Potmarge

81

Foto oever Potmarge

22.3 NATUURLIJKE OEVERS SFEER EN FUNCTIE Het hoofdplein mag een eigen identiteit aannemen maar zal wel een natuurlijke karakter krijgen om verbondenheid te scheppen met het karakter van de rivier. Omdat het hoofdplein is een belangrijke plek bij het VHL campus. Om dit ook tot uiting te brengen mag het een uitbundige uitstraling krijgen. Dit kan door het aanbrengen van een sfeervolle oeverbeplanting. Dit kan door kokosmatten die de juiste samenstelling zullen hebben om deze sfeer te realiseren. De oeverbeplanting zal ook op een speelse wijze tussen de zwevende vlonders lopen (studielandschap) dat de studenten in contact brengt met de natuur en het een spannend en speelse beleving geeft. De kokosmatten zullen ook voor directe bescherming zorgen van de nieuwe oevers en is niet arbeidsintensief.

BEHEER Hier geld het zelfde beheer als de vorige staalkaart.

82

AANLEG Om de kokosmatten te plaatsen moet de grond egaal zijn, plantendelen en stenen verwijderen. De kokosmatten worden vast gezet met stalen of houten pennen. De kokosmatten moeten helemaal op het voorbereide oppervlak aangebracht worden. Overlappingen aan de lange en dwarse kant van ongeveer 5 tot 10 centimeter. Bevestigen met 3 tot 4 stuks stalen haken of houten pennen.

LEVERANTIE EN SOORTEN De kokosmatten bestaan uit afbreekbare geotextielen die zijn samengesteld door kokosvezels, stro, jute of een combinatie daarvan.

Het is een biologisch afbreekbaar materiaal.

Caltha pal Dotterbloem 6% Phalaris-arundinacea Rietgras 18% Carex acuticaformis Zegge 13% Iris pseudacorus Gele lis 25% Scirpus lacustrus Mattenbies 25% Tijd Door de omstandigheden van de kokosmatten kan het beeld binnen één jaar gehaald worden.

Carex acuticaformis 13%

Caltha pal 6%

Voorbeplante kokosmat

Phalaris-arundinacea 18%

Lengte mat: 5,00m1 / Breedte mat 1,00m1 Plantmateriaal:15-á-20-st/m2 Sortiment: Carex acuticaformis Zegge 13%

Iris pseudacorus 25% Indeling van de kokosmat

Scirpus lacustris

Carex acuticaformis 13%

IMPRESSIE

BEPLANTING STAALKAARTEN 22.4 NAT GRASLAND EN BROEKBOSJE SFEER EN FUNCTIE Het bloemrijk grasland zal langzaam overgaan naar het vochtige en nat broekbosje. Het broekbosje refereert naar de plas en dras plekken in de Potmarge. Deze bosjes hebben een hoog ecologische waarde wat daarnaast zorgt voor verbondenheid met het hele gebied. Omdat de natte plek in verbinding staat zal het water in de winter stijgen en dit deels onder laten lopen waardoor de Potmarge hier ook beleefbaar wordt gemaakt. Door het nat broekbosje loopt een zwevende vlonder die de natuur dichter bij de mens brengt. Daarnaast zal de gesloten indruk van het bosje voor een wauw factor zorgen wanneer je het terrein op komt.

84

Het zal in wildverband geplant worden om een natuurlijk uitstraling te krijgen. De plantafstand zal 2-3 meter zijn om een gesloten structuur te ontwikkelen. Ook dient er rekening gehouden worden met de toegankelijkheid van het vlonderpad en de gebouwen. Alnus glutinosa is 1e grootte waarbij er als eis wordt gesteld om 4 meter vanaf de gevel te platen.

Voor de voetpaden geldt 2 meter. Dit is van belang om de toegankelijkheid te waarborgen en schade of onveilige situaties te voorkomen.

SORTIMENT EN LEVERANTIE Bomen: Alnus glutinosa, zwarte els (zuilvorm voor minder afstand vanaf de gevel) (90%) , spontaan opschot wilg (10%)

BEHEER Het broekbosje dient jaarlijks gedund te worden. De takken moeten afstand houden van het vlonderpad en de gebouwen.

Hiervoor gelden de volgende regels. Takken mogen bij het vlonderpad niet in een straal van 2 meter komen, deze takken dienen dan onmiddellijk verwijderd te worden. Bij gebouwen geldt hier als randvoorwaarde 4 meter. Ook mag er in deze zones geen opschot vormen van bomen, deze dienen in een vroeg stadium verwijderd te worden. Hier mag alleen een kruidlaag ontwikkelen. De kruidlaag zal 1 tot 2x per jaar gemaaid worden.

AANLEG Om nat grasland en het broek bos te kunnen realiseren zal het terrein verlaagd moeten worden wat in verbinding staat met de waterstand van de Potmarge. Dit zal 50 centimeter afgegraven worden waardoor het een kleinschalig reliëf ontstaat. Er zullen wat kleine glooiingen worden aangebracht waar de elzen op aangeplant kunnen worden. De solitaire zal in het najaar tot aan de vorstperiode geplant worden.

Aanzicht beplanting

leverantiemaat Alnus glutinosa ‘Laciniata’: geveerde spil 200250 cm, € 11,50 kenmerken: inheemse soort, 1ste grootte, langwerpig eironde half open kroon, regenererend en nelle groeier.

Ondergroei: Typische soorten voor de kruidlaag in het Elzenbroekbos zijn o.m. Elzenzegge (Carex elongata, zeldzaam), Pluimzegge (C. paniculata), Gele lis (Iris pseudacorus), Bitterzoet (Solanum dulcamara), Wolfspoot (Lycopus europaeus), Gewone wederik (Lysimachia vulgaris), varens (vb. Moerasvaren (Thelypteris palustris), Kamvaren (Dryopteris cristata), Wijfjesvaren (Athyrium filix-femina) en eventueel Slangenwortel (Calla palustris).

Carex elongata

C. paniculata

Iris pseudacorus

Solanum dulcamara

Lycopus europaeus)

Thelypteris palustris

Athyrium filix-femina

Dryopteris cristata

Calla palustris

Lysimachia vulgaris 85

Alnus glutinosa ‘Laciniata’

BEPLANTING STAALKAARTEN 22.5 BLOEMRIJK GRASLAND SFEER EN FUNCTIE Het natuurlijk grasland zorgt voor verbondenheid met de Potmarge. Het zal een natuurlijk en kleurrijk geheel wor-den waar de studenten en mensen uit de omgeving van zullen genieten.

Het bloemrijk grasland heeft niet alleen een esthetische variatie van het landschap maar biedt ook ruimte voor weidevogels, wat de natuurwaarde een nieuwe impuls geeft.

86

BEHEER Door een natuurlijke manier van beheren zal er verschillen grassen groeien. In het eerste jaar zal de vegetatie vier a vijf keer per jaar gemaaid worden. Na het tweede jaar wordt het twee keer per jaar gemaaid en wordt het maai-sel afgevoerd. Bij het maaien zullen enkele plekken worden overgeslagen om insecten een plek te geven om te overwinteren. Ook loopt het bloemrijk grasland langs de recreatieve route (de culturele eilanden). Hier zal natuurlijke begrazing voor komen.

resultaat / publieksfunctie.

Bloemenmengsel voor bloemrijk grasland en bermen op voedselrijke en kleigronden. Dit mengsel heeft een inge-togen karakter. Door goed beheer kan er zich een duurzame natuurlijke middelhoge vegetatie ontwikkelen. Kleine ratelaar is toegevoegd aan G2 om grassen te helpen onderdrukken, waardoor de kruiden een betere kans hebben Minimum aantal geleverde soorten: 15 Inhoud van mengsel G2: Achillea millefolium - Duizendblad Anthriscus sylvestris - Fluitenkruid Barbarea vulgaris - Gewoon barbarakruid Centaurea jacea - Knoopkruid Crepis capillaris - Klein streepzaad Daucus carota - Peen Heracleum sphondylium - Gewone berenklauw Leontodon autumnalis - Vertakte leeuwentand

AANLEG Door het aanbrengen van reliĂŤf kunnen er overgangen tussen droog en vochtige gedeeltes ontstaan wat de soor-tenrijkdom doet verhogen. Bij een relatief vochtige situatie komen soorten als Brunel en Scherpe boterbloem goed tot hun recht. De zaaitijd kan het jaarrond. Echter heeft het wel de voorkeur in de nazomer of het voorjaar. Voor een kleurrijk effect in het eerste seizoen is dun mee zaaien (maximaal 20%) van een akkerbloemenmengsel mogelijk. G2 bevat tweejarigen, zoals Pastinaak en Gele morgenster en vooral vaste soorten.

LEVERANTIE EN KWALITEIT EISEN Bloemenmengsel voor bloemrijk grasland en bermen op voedselrijke en kleigronden. Dit mengsel heeft een inge-togen karakter. Door het zojuist benoemde beheer kan er een duurzame en natuurlijke middelhoge vegetatie ontwikkelen. Gemiddeld 1 gram per m2. Maximaal 1,5 - 2 gram per m2 voor een bloemrijk MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

foto van een G2 bloemenmengsel

Leucanthemum vulgare - Gewone margriet Pastinaca sativa subsp. sativa - Pastinaak Plantago lanceolata - Smalle weegbree Prunella vulgaris - Gewone brunel Ranunculus acris - Scherpe boterbloem Rhinanthus minor - Kleine ratelaar Silene latifolia subsp. alba - Avondkoekoeksbloem Tanacetum vulgare - Boerenwormkruid Tragopogon pratensis subsp. pratensis - Gele morgenster Trifolium pratense - Rode klaver Vicia cracca - Vogelwikke Vicia sativa subsp. nigra - Smalle wikke Zaaidichtheid: TIJD Een bloemrijk resultaat kan vanaf het tweede of derde jaar verwacht worden met een hoogte van 40-60 cm.

23 HARDE MATERIALEN STROKEN - Grinddelen mengen met olivijn en lichtgevend grind om in

de avonden een mystieke beleving te geven.

- Stroken extra accentueren met een gele strekkenlaag (zie blz.97).

- Bomen voorzien van cortenstalen boomroosters

(gegrafeerd met teksten over de school en omgeving).

BETONNEN VIJVERCONSTRUCTIE VAN HUIDIGE SITUATIE - Zichtbare rand verzachten met kalksteen wat door zijn

poreuze laag een natuurlijk karakter krijgt.

- Bij het hoogteverschil een soort waterval creĂŤren wat met

overtollig water overstroomt naar de rivier.

Lichtgevend grind: fractie 5-8 cm, halfverharding (mengen met olivijn)

100% olivijn ,groengrijs, fractie 5-8 cm, variĂŤrend van donker tot lichter, eigenschap CO2 binder

Waterval bij de overgang van de betonnenvijver naar de rivier

Basalt breuksteen 90-250mm, natuurlijk gesteente

Kalksteen van diverse maten

Opsluitband bochtband antraciet, 98x40x20, Radius 30

OEVERS - Kokosmatten na aanleg verankeren door natuurlijke basalt

breukstenen te plaatsen.

- De breukstenen geven het een natuurlijk en speels karakter.

HOOFDVERHARDING - Veel materialen hergebruiken.

- Donkere tinten om de kleurrijke tinten vanuit de natuur te benadrukken.

- Hoofdranden accentueren met een brede rand om de

overgang naar het plein te versterken (natuur vs plein).

MEUBILAIR - Duurzame materialen met een lange levensduur.

- Natuurlijke uitstraling die aansluit op zijn omgeving.

VERLICHTING - Spots in de stroken voor het verlichten van de solitaire bomen.

- Omsloten ruimte wat het mogelijk maakt om hangarmatuur

toe te passen.

- Hangarmatuur heeft een hogere lichtbreedte.

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

23 HARDE MATERIALEN

Guard IP67 WW

grind hergebruiken prairieborder: antraciet, fractie 4-8mm

betonstraatsteen hergebruiken van parkeerplaats Doperkerk, keiformaat 210x105x80, antraciet

Cortenstale rooster, 100x100x1, met het graveren van eigen teksten, funderen op betonbanden

betonstraatsteen hergebruiken van parkeerplaats Doperkerk als aceringen plantenstroken, keiformaat 105x105x80, geel

Zitvlak en rugleuning van FSC 100% Douglas hout (thermisch behandeld), (Rood/bruin) houtkleur ,300 x 50 x 86 cm

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

hangarmatuur

FalcoBloc afvalbakken, thermisch verzinkt staal en hout 130x55x55 cm, inhoud 120 liter

24 AFWATERING -

Transparant terrein wat veel afwateringsrichting mogelijk maakt Tussen de plantenstroken een afschot van 1,5% (tonrondprofiel) Afwateren richting het nat broekbos Afwateren richting de prairieborder

1.5 % afschot richting plantenstroken (tonrondprofiel)

89

overstort naar de natuurlijke vijver

hemelwateropvang

25 DETAILLERING Voor de detaillering zijn er een aantal plekken uitgekozen om verder uit te werken. Deze plekken zijn relevant om het beeld tot in detail duidelijk te maken.

Dit is een belangrijk detail om te laten zien hoe het plein gerbuikt kan worden en hoe er met afwatering om wordt gegaan. Ook geeft het de ruimtelijke verdeling goed weer.

DETAIL A Vanuit de huidige situatie zit hier een hoogte verschil. Bij de nieuwe situatie zijn hier natuurlijke oevers aan toegevoegd.

In dit detail wordt er meer inzicht gegeven hoe hier mee om wordt gegaan en hoe deze plek meer tot zijn waarde zal komen.

90

DETAIL B Langs de gevel loopt een wateropvang die het hemelwater opvangt vanaf het dak. In de huidige situatie werd er een bouwkundige constructie gebruikt als overstort naar de betonnen vijver. In detail B zal meer inzicht geven hoe hier mee om gegaan en hoe er nieuw leven is geblazen in de wateropvang.

Huidige situatie detail A

DETAIL C Dit is een belangrijke overgang naar het hoofdplein. Veel studenten die met openbaarvervoer reizen zullen via deze route het plein op komen. Het is daarom belangrijk om hier de nodige aandacht aan te besteden. Dit moet een subtiele overgang vormen met passende materiaal keuzes.

DETAIL D Dit is een belangrijk punt. Hier wordt inzicht gegeven hoe de gelaagdheid van de prairieborder is opgebouwd. Een prairieborder is een dure investering dat op een verantwoorde manier moet worden uitgevoerd.

DETAIL E

Huidige situatie detail B

A C E D B

DETAIL A -

92

Rekening gehouden met de huidige situatie door de betonnen constructie te handhaven.

Stedelijk karakter van de vijver omgevormd tot een natuurlijkere uitstraling dat voor een subtiele overgang naar de rivier zorgt.

Gebruik maken van het hoogteverschil door hier een waterval van te maken.

Waterbestendig cement gemengd met turf zorgt voor de beleving van water en begroeiing.

Poreuze steensoort voor de waterval, wat gevoelig is voor begroeiing.

93

DETAIL B -

94

Het schoolgebouw heeft nu meer contact met de natuur.

Studenten worden vanuit de kantine meer gestimuleerd om naar buiten te gaan door de studielandschappen (met prachtig zicht op de omgeving).

Het overtollige water langs de gevel wordt gebruikt voor een waterval die de beleving van water versterkt.

Kokosmatten en kokosrollen hebben de nieuwe oever verstevigd en zijn verankerd met natuurlijke breukstenen (vanuit riviergebieden).

Ongeroerde grond

DETAIL C

2.30 grasstrook

Voetpad

Prairieborder

- Massaranduba als duurzaam materiaal met een hoge

volumieke massa en hoge hardheid (klasse1).

- Palen en ligger ongeschaafd voor een robuuste uitstraling

die aansluit op zijn omgeving (natbroekbos en natuurlijke oevers).

- Planken geprofileerd om grip te behouden en onveilige

situaties te voorkomen.

- Zwevende vlonder die los staat van het m.v. i.v.m.

fluctuaties van water (nat broekbos).

- Twee verschillende hoogtes: overgang plein 15cm en

natbroek bos 30 (fluctuatie van 10 cm mogelijk).

96

Massaranduba planken, 200x35x3000 geproleerd

Massaranduba ligger 165x65x2500 mm ongeschaafd

RVS kruiskopschoeven 5x60mm

Massaranduba palen, 90 x 90 x 500 mm ongeschaafd

0.35 m.v

3.00

2.00

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

0.15

DETAIL D - Mulchlaag van 5 cm om verdroging en dichtlaan van

de bodem te voorkomen.

- Grind hergebruiken en aanbrengen als toplaag (7

cm), om onkruid te voorkomen en het

onderhoudsvriendelijk te maken.

- Brede opsluitband als lijst van de prairieborder

(schilderij) en om de overgang naar het plein te benadrukken.

- 20 cm teelaarde aanbrengen voor voldoende voeding.

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Opsluit bochtband antraciet 98x40x20 Radius: 30 -0.5 Grind

0.05 Mulchlaag

Teelaarde

0.07

-0.2

strekkenlaag betonstraatsteen geel koppelstone 200x100x7

betonstraatsteen antraciet 200x100x7

Opsluitband antraciet 100x8x15 Afschot 1.5% richting borders tonrondprofiel

+0.0 0.20

Zand voor zandbed

97

-0.2 -0.5 Teelaarde

0.30

0.20 Ongeroerde grond

2.30 Prairieborder

Voetpad

grasstrook

DETAIL E -

98

Maatregelingen getroffen voor het planten van de boom (zie detail blz.102 bijlage).

Tonrondprofiel met een afschot van 1.5 cm en een tussenruimte van 3m zorgt voor een egaal geheel van het plein (door de mogelijkheden in afwatering).

Hemelwater wordt op meerdere punten opgevangen waardoor voorzieningen nauwelijks nodig zijn (bijv. drainage).

Multifunctionele ruimte die gebruikers stuurt, verblijfsplekken creĂŤert, verzachting van het harde oppervlak en een subtiele overgang naar de rivier.

Lage beplanting wat de ruimtelijkheid en functionaliteit behoudt (ook trapbestendig).

99

BRONVERMELDING - Al het kaart materiaal en foto’s zijn door mij zelf gemaakt - Eerste twee trappen geraadpleegd voor informatie (programma van eisen VHL & strategisch advies Potmarge)

100

BIJLAGE Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

1: detail boomgat 2: detail vlonder 3: kostenraming deeluitwerking 4: inventarisatie harde materialen VHL 5: waardering groen Potmarge 6: waardering groen VHL

101

BIJLAGE 1 PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

DETAIL BOOM AANPLANTEN

Betonstraatsteen baksteen rood/bruin 21x10.5x7

Opsluitband antraciet 100x8x15 Afschot 2% richting border

0.20

102

0.40

1 Voetpad

Plantgat

Voetpad

BIJLAGE 2

Massaranduba planken, 200x35x3000 geproleerd

Massaranduba ligger 165x65x2500 mm ongeschaafd

RVS kruiskopschoeven 5x60mm

Massaranduba palen, 90 x 90 x 500 mm ongeschaafd

3.00

2.00

Massaranduba palen, 90 x 90 x 500 mm ongeschaafd

Opsluit bochtband antraciet 98x40x20 Radius: 30

Massaranduba ligger 165x65x2500 mm ongeschaafd

Massaranduba planken, 200x35x3000 geproleerd

Bet roo 21x



103

Voe



PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

DETAIL VLONDER BOVENAANZICHT OVERGANG NATBROEKBOS NAAR HET HOOFDPLEIN





BIJLAGE 3 KOSTENRAMING DEELUITWERKING

104

Zie uitgangspunten begroting masterplan (blz.64)

Nr

Omschrijving 1 Voorbereidende werkzaamheden 1.2 Groenvoorzieningen Verwijderen bomen 1.3 Verhardingen Opbreken betonstraatsteen 1.4 Opsluitingen opbreken betonbanden 10x20 1.5 Halfverharding Halfverharding vervoeren en werken op terrein 1.6 Bouwkundig Verweideren steensmuur 10x30 TOTAAL VOORBEREIDENDE WERKZAAMHEDEN 2 Grondwerken 2.1 Grond ontgraven Ontgraven uit cunet Leveren grond Leveren mulchlaag 2.3 Grond vervoeren Grond verwerken in terrein TOTAAL GRONDWERKEN:

3.1 3.2

3.3 3.4

3 Verhardingen Funderingen Aanbrengen zand voor zandbed Verdichten en afwerken zandbed Afwerken/profilteren zandbed Aanbrengen straatlaang brekerzand gem 0,05m Opsluitbanden Aanbrengen betonbanden Elementverharding Aanbrengen betonstraatsteen

hoev.

eenh.

25 st

eenheidsprijs

300

4450 m²

€ 4,00

180 m1

2

1100 m2

6

40 st

6

500 m3 305 m3

40 40

305 m3

10

100 m3

50

30 m3

20

200 m2 2270 m2

2 3,75

610 m1

65

2240 m2

40

Leveren mulchlaag Grond vervoeren Grond verwerken in terrein TOTAAL GRONDWERKEN:

305 m3

10

100 m3

50

30 m3

20

200 m2 2270 m2

2 3,75

610 m1

65

2240 m2

40

2.3

3 Verhardingen Funderingen Aanbrengen zand voor zandbed 3.2 Verdichten en afwerken zandbed Afwerken/profilteren zandbed Aanbrengen straatlaang brekerzand gem 0,05m 3.3 Opsluitbanden Aanbrengen betonbanden 3.4 Elementverharding Aanbrengen betonstraatsteen TOTAAL VERHARDINGEN: 4 Groenvoorzieningen incl. leveranties 4.1 Planten bomen geveerde spil 250cm 4.2 Aanbrengen ondergrondse verankering 4.3 Planten prairieborder 5 Aanleg gazon 5.1 Gazon 6 Oeverbeplanting 6.1 Aanbrengen kokosmatten TOTAAL BEPLANTINGEN: 7 Terreinmeubilair 7.1 Terreinverlichting (mast) 7.2 Zitelement 7.3 Prullenbakken TOTAAL TERREINMEUBILAIR: 8 Bouwkundige elementen 8.1 Vlonder plaatsen 3.1

12 st 12 st 2000 m2

50 40 21

1400 m2

2

200 m1

15

6 st 12 st 4 st

860 m2

30000 600 450

75

Op. Terrein 13,600 Totale uitvoeringskosten excl BTW Kosteren per m2 Staartkosten Winst en risico Algemene kosten Eenmalige kosten Totaal incl. BTW

13600

12% 10%

0,12 0,1

BIJLAGE 4 INVENTARISATIE MATERIALEN ALGEMEEN Het gebied kenmerkt zich door functionele bestrating. Keiformaat en dikformaat is het meest beeldbepalend in het gebied. Door de omvang van de oppervlaktes heeft het een sobere uitstraling en eentonige uitstraling. Aangename verblijfsplekken ontbreken hierdoor. Op te merken is dat er weinig studenten buiten zijn maar voornamelijk binnen blijven. Op te merken is dat de materialen niet goed ingezet worden. Het is begrijpend dat dikformaat word toegepast bij parkeerplaatsen, maar moet dit ook bij de hoofdpaden?

En zogenaamde verblijfsplekken?.

HOOFDPLEIN Hier is voornamelijk gebakken klinkers te vinden die het meest dominerend zijn op het hoofdplein. Verder ligt er aan de rand van de betonnen vijver puin met als doel dat de natuur dit deels overwoekert. Aan de oostzijde van het plein is een openlucht ruimte wat bedekt is met grind. Achter de Doperkerk is het terrein no bestraat met betonstraatstenen met als kleur antraciet. Dit geeft al 106 een wat luxere uitstraling. Hier is grote deels van het oppervlak mee bestraat.

PARKEERPLAATSEN EN HOOFDPADEN Parkeerplaatsen zijn voorzien van betonstraatstenen, dikformaat met als kleur grijs. Dit zorgt voor een amorf karakter waar de geparkeerde auto’s ook nog voor een negatieve beleving zorgen.

Verder is dit materiaal ook aan de zuidzijde gesitueerd. Dit is een grote as dat verbonden is met de leertuinen. Dit sluit qua materiaal minder goed aan op zijn omgeving.

7

4

10

5 9

Afb9: betonstraatsteen dikfor-

6

1 2

8

3

Afb10: grijs asfalt

Afb5: koppelstones 150x150x8

Afb7: betonstraatsteen keiformaat

Afb6: keiformaat 200x100x80

Afb8: rode stoeptegels 30x30x4

Afb1: brokken puin

Afb2: grijs grind

Afb3: glas van de kas

Afb4: houten brug

Langs het dierenverblijf is er een pad van rode betontegels. Dit heeft verder geen aansluiting met zijn omgeving en is alleenstaand.

FIETSPAD Het fietspad langs de Potmarge bestaat uit een grijze asfalt laag. Dit pad wordt gebruikt door voetgangers en fietsers die dit domein met elkaar delen.

BIJLAGE 5 WAARDERING BEPLANTING POTMARGE Het groen komt in verschillende vormen voor. De gebruikers beleven en waarderen het elk op hun eigen manier. De Potmarge heeft een natuurlijke uitstraling wat bepaalt word door de natuurlijke oevers, plas en dras gebieden en de beplantingstypen die voor komen. De natuurlijke uitstraling wordt hoog gewaardeerd door de bewoners en de recreanten. Op de foto’s hiernaast zijn verschillende functies van groen te zien: Zuid en noord entrees Sub- entrees zijn erg onopvallend door het achterstallig onderhoud.

Dit zijn dichte en gesloten entrees dat geen vriendelijke uitstraling heeft. Ook zou je als vreemdeling niet zo snel via deze entree het gebied in gaan.

107

Groen voor wandel en fietsrecreatie Bepaalde plekken heeft veel waarde voor deze doelgroepen.

Op bepaalde plekken heb je veel interactie met het water en de karakteristieken van het gebied. Maar op sommige plaatsen is het door achterstallig onderhoud zeer dicht. Dit zorgt voor een onveilig gevoel en wordt de interactie met het water verloren.

Groen als spelen Aan de overzijde van het VHL campus is een waterspeeltuin. Dit wordt volop gebruikt in de zomer door kinderen uit de omgeving en studenten.

Kwekerij Aan de overzijde ligt MariĂŤnburg. Dit is een kwekerij dat een kas met daar om heen een kwekerij heeft. Vanuit de cultuurhistorie waren er veel tuinderijen gevestigd langs de rivier waardoor de kwekerij karakteristiek is voor deze omgeving. Echter zal de eigenaar binnenkort met pensioen waardoor dit dreigt te verdwijnen.

Ecologie Ecologie is langs de rivier veelal te zien in natuurlijke oevers. Ten oosten trekt dit meer het gebied in waardoor je een meer gesloten beeld krijgt ten opzichte aan de oostzijde. Door het achterstallig onderhoud krijg je een gesloten indruk wat je een onveilig gevoel geeft en interactie met het water ontnomen wordt.

Foto 1. sub- entrees aan de zuidkant

Grasveld voor activiteiten Ten oosten bevinden enkele grasvelden die dienen voor sportactiviteiten zoals kaatsen. Dit terrein heeft een intensief onderhoud nodig om deze activiteiten uit te kunnen voeren. Van het grasveld wordt momenteel weinig gebruik gemaakt waar nog veel potentie zit.

Elzenbroekbos voor ecologie Dit maakt het aantrekkelijk voor wandelaars en de ontwikkeling van planten en dieren. Ook is hier een ecologische tuin wat uit verschillende dieptes en ondieptes bestaat. Dit zorgt voor broed- en schuilplaatsen voor vissen, kikkers en watersalamanders. In dit bosje staan schietwilgen, essen, bramen en sleedoorns.

Foto 2. plas en dras gebieden en natuurlijke oevers MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING

107

108

Foto 3. cultuurlijke grasvelden voor sport activiteiten

Foto 5. groen als speelplaats

Foto 7. achterstallig onderhoud met een gesloten indruk

Foto 4. elzenbroekbosje

Foto 6. kwekerij

Foto 8. knotwilgen langs de oever (landschappelijke inpassing)

WAARDERING BEPLANTING VHL campus

De bomenlaan aan de Terborgseweg wordt hoog gewaardeerd vanuit zijn omgeving. Het zorgt voor een leidende functie die verbonden is met het centrum en het buitengebied. Het zorgt daarnaast voor een groen straatbeeld.

Overgang VHL campus naar de Potmarge De Het hoofdplein heeft een harde uitstraling door de overmaat van verharding. De overgang is hierdoor heel hard waardoor het niet geleidelijk overgaat. Bij het hoofdplein is nog een openluchtplek wat nauwelijks gebruikt wordt.

Hier staan een aantal bomen in rijen ter verfraaiing en beschaduwing.

Sortimenttuinen De Sortimenttuinen liggen aan de zuidkant van het VHL campus tussen de vleugels en de rand van de Potmarge.

Nordwin wil de sortiment tuinen vernieuwen. Soms is het slecht onderhouden. Door de hoeveelheid is het onderhoud moeilijk te handhaven waardoor het soms verloederd op sommige plekken. De sortimenttuinen aan de rand van de Potmarge geven een gesloten indruk. Daarnaast is er tussen de sortimenttuinen en de rivier een grondwal geplaatst met daar op een haag. Hierdoor word de interactie met de rivier ontnomen wat erg zonde is.

Parkeerplaats Tussen de wijk en parkeerplaats loopt een houtwal wat voor een dicht en groene wand zorgt. Dit bepaalt grote deels het groene aanzicht. Verder zorgen de hagen voor de afscheiding van de parkeervakken. Echter word het zicht hier op ontnomen nadat het vol staat met parkeren. Het parkeren en de verharding is hierdoor beeldbepalend.

Fietsenstalling Hier zijn ook hagen toegepast als afscherming. Echter steken de golfplaten er bovenuit wat een negatieve beleving geeft.

Dierenverblijven Het dierenverblijf is een openruimte met natuurlijke begrazing.

Dit wordt hoog gewaardeerd vanuit de onderwijsinstellingen waar vanuit de opleidingen dierenverzorging volop gebruik wordt gemaakt.

Ligweide Aan de westkant is een kleinschalige ligweide langs de school. Hier maken studenten met mooi weer veel gebruik en wordt hierdoor hoog gewaardeerd.

Foto 1. openluchtplek bij het hoofdplein

Plattegrond

Foto 2. overgang hoofdplein naar de Potmarge

109

110

Foto 3. sortimenttuinen langs de Potmarge

Foto 5. dierenverblijf

Foto 7. haag als afscherming van fietsenstalling en parkeerplaatsen

Foto 4. ecologische binnentuin

Foto 6. parkeerplaats met daar langs een houtwal

Foto 8. kleinschalige ligweide

BIJLAGE 6 Entrees zuidverbinding Entree zuid- west VHL campus Hier is het gras en de groene rand van de bomen leidend. Dit maakt de entree duidelijk waardoor je goed kan oriĂŤnteren.

Echter kan het groen hier meer toenemen wat de entree representatiever maakt.

Entrees noordverbinding Entree hoofdplein noord- west Entrees noordverbinding De Terborgseweg heeft zelf een groen straatbeeld door de grote bomen die er staan. De doorkijk naar het hoofdplein is dan ook heel hard door de overmaat van verharding.

Entree Potmarge zuid- oost Hier staan enkele bomen die deels het straatbeeld vergroenen. Echter heb je hier niet het idee dat je een groen gebied in gaat. Achterin staan enkele zuilvormige bomen langs de rivier die hier nog wel accent op leggen. Dit kan ook meer terugkomen in het straatbeeld waardoor de overgang versterkt word.

Entree hoofdplein noord Hier is de overgang ook van natuurlijk naar heel hard.

Ook door de aanwezigheid van de gebouwen zoals het accountantskantoor en de Doperkerk.

Entree parkeerplaats zuid-oost Verharding en het parkeren heeft onmiddellijk de overhand.

Het groen wordt hier onderdrukt waaronder de hagen.

Foto 1. entree zuidzijde

Entree zuid- west Deze entree is geeft een groen beeld. Langs het gebouw een ligweide wat volop gebruikt word en de dierenverblijf wat voor vergroening zorgt.

Entree Nordwin en VHL zuidzijde Dit zijn sub- entrees van groene onderwijsinstellingen wat in deze ruimte nauwelijks af te lezen is. Tussen de twee schoolgebouwen staat een kas waar Nordwin gebruik van maakt. De kas zorgt voor een vernauwend beeld en zorgt voor onduidelijkheid van de entrees. Ook is het geen representatief aanzicht.

Plattegrond

Foto 2. entree Potmarge zuidzijde ten oosten van het VHL campus

111

Foto 3. entree Parkeerplaats oostzijde

Foto 5. entree Nordwin zuidzijde

Foto 7. entree hoofdplein

Foto 4. west entree VHL campus

Foto 6. entree hoofdplein vanaf de Terborgseweg

Foto 8.

112

MASTERPLAN VHL CAMPUS/1. INLEIDING