Groeiplaatsoptimalisering bij een herinrichting - Wesley van Ginkel en Lennart van Ravenhorst

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting Onderzoek naar de optimale methode van groeiplaatsverbetering bij bomen in verharding die behouden blijven.

Door Lennart van Ravenhorst Wesley van Ginkel Datum 12-juni-2015

Colofon Bachelor scriptie:

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Auteurs:

Lennart van Ravenhorst & Wesley van Ginkel

Opdrachtgever:

Gemeente Rotterdam

Onderwijsinstelling:

Hogeschool VHL

Begeleiders:

Dhr. J.D. Magielsen Dhr. J. van Merrienboer

Trefwoorden:

groeiplaatsverbetering, groeiplaats, straatbomen, bodemverbetering, herinrichting, Rotterdam.

Druk:

eerste druk, 5 uitgaven

Datum:

12-juni-2015

Gemeente Rotterdam Hogeschool VHL

Alle rechten voorbehouden.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieĂŤn, opnamen of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

2 van 74

Voorwoord Een van de onderdelen van het afstuderen aan de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting aan Hogeschool VHL, is het uitvoeren van een praktijkgericht onderzoek. Wij hebben gewerkt aan een onderzoek in opdracht van de gemeente Rotterdam. Binnen deze gemeente is een vraagstuk naar boven gekomen op het gebied van groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen.

Hoewel we al snel een overeenstemming bereikten over het onderwerp met de gemeente en de school, was het formuleren van de onderzoeksvraag een stuk lastiger. Omdat een duidelijke probleemstelling en noodzaak voor het onderzoek niet duidelijk genoeg waren hebben wij lang gezocht naar een goede formulering van de onderzoeksvraag. Na gesprekken met de begeleiders en experts binnen de gemeente werd de probleemstelling en de noodzaak duidelijker en kon het onderzoek van start gaan.

Tijdens het onderzoek hebben wij veel gehad aan de informatie die wij hebben gekregen tijdens de referentiestudies bij de gemeente Amsterdam, Vlaardingen en Den Haag. Graag bedanken wij Hans Kaljee, Arie Bijl en Leendert Koudstaal hartelijk voor hun tijd en de kennis die ze met ons hebben willen delen.

Ook willen we onze directe begeleiders J.D. Magielsen en J. van Merrienboer hartelijk bedanken voor hun betrokkenheid en de begeleiding. Ook andere betrokken vanuit de gemeente Rotterdam willen we bedanken, in het bijzonder J.H.W.M. van de Vondervoort en T.J. Pipping.

De afstudeerperiode is een bijzonder onderdeel van onze studieloopbaan geweest. Het markeert het afsluiten van een leuke, bij vlagen hectische, maar altijd leerzame tijd. De afgelopen periode is voor ons ook een tijd geweest waarin is nagedacht over de toekomst. Klaar met studie betekend dat het leven even helemaal open ligt, geen verplichtingen, veel tijd en keuzes om te maken. Over de invulling van de tijd na het afstuderen zijn we beide tot hele andere conclusies gekomen, maar we kijken allebei de toekomst met vertrouwen tegemoet.

We kijken terug op een leerzame afstudeerperiode en een prettig samenwerken. We hopen dat we met dit onderzoek een bijdragen hebben kunnen leveren een betere omgeving voor bomen in de stad!

Wesley van Ginkel & Lennart van Ravenhorst

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

3 van 74

Samenvatting/Summary Samenvatting Dit onderzoek is uitgevoerd in het kader van de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting en gaat over een concrete vraag van de gemeente Rotterdam. Op dit moment zijn er geen duidelijke richtlijnen en persoonlijke voorkeur heeft grote invloed op de aanpak van groeiplaatsverbetering.

De gemeente Rotterdam zou graag hebben dat de groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen een meer onderbouwde aanpak krijgt. Een aanpak die afgestemd is op de Rotterdamse situatie die minder afhankelijk is van persoonlijke voorkeur en eerder in het proces duidelijkheid geeft over de te verwachte kosten. De hoofdvraag die hieruit voortkomt luidt: ‘’Wat is de meest optimale manier van groeiplaatsverbetering bij bomen in verharding die behouden blijven bij een herinrichting?’’

De eerst stap in dit onderzoek is het in kaart brengen van de huidige situatie. Vervolgens is aan de hand van een literatuurstudie bepaald wat een boom precies nodig heeft en welke methoden van groeiplaatsverbetering er op dit moment op de markt zijn. Door middel van een referentiestudie bij een drietal gemeenten is kennis vergaard. Deze kennis in combinatie met een de literatuurstudie en eigen inzichten is gebruikt om advies te geven voor de beste toepasbare methoden van groeiplaatsverbetering in Rotterdam. Dit advies is onderbouwd door middel van een multicriteriaanalyse.

Een geschikte oplossing voor de korte termijn, is het aanbrengen van voedingspijlers. In het geval dat grond rond een boom tijdelijk verdicht is geraakt, kan ploffen uitkomst bieden. Wanneer er voor lange termijn groeiruimte geboden moet worden, dan is het allereerst belangrijk om na te gaan of er zich binnen de (toekomstige) kroonprojectie openbaar groen bevindt. In dat geval is de beste optie het zoeken naar een verbinding door middel van een wortelstraat. In veel gevallen zal dit echter niet toegepast kunnen worden en moet er gezocht worden naar ruimte onder verharding. Bij een verharding die licht belast wordt, is het een goede optie om te kiezen voor bomenzand. Bij middelzware belasting kan het beste gekozen worden voor een sandwichconstructie. In het uitzonderlijke geval dat alleen groeiruimte gevonden kan worden onder zwaar belaste rijwegen, is het nodig om uit te wijken naar kostbare dragende constructies. Het Watershell-systeem is dan vaak de beste oplossing.

Het gebruikersdocument bundelt conclusies en aanbevelingen. Het document maakt het door middel van een beslisboom mogelijk om op een snelle manier een denkrichting te krijgen over de best toepasbare methode. Door richtprijzen te geven voor veel voorkomende situaties wordt meer inzicht gegeven in de kosten van de systemen.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

4 van 74

Summary This research is conducted as a part of the study Landscaping architecture and is about a specific and concrete question of the municipality of Rotterdam. At this moment there are no clear guidelines for the approach of habitat improvement (groeiplaatsverbetering) and personal preference has a great influence. The municipality of Rotterdam would like the habitat improvement of existing trees to get a more substantiated approach. This approach should be matched with the situation of Rotterdam, should be less influenced by personal preference and should give clarity on the costs at an earlier stage in the process. The main question that arises is: ''What is the most optimal way of habitat improvement for trees in pavements that are preserved during redevelopment?''

The first step of this research is the mapping of the current situation. Next, there is determined what a tree exactly needs and which methods of habitat improvement are available on the market at this moment. This is done on the basis of a literature study. Knowledge is gathered by means of a reference study at three other municipalities. This knowledge is combined with the literature study and own understanding of the topic. The findings are used for an advise to the Rotterdam municipality, that describes the best applicable methods of habitat improvement in the municipality. This advice is substantiated with a multi-criteria analysis.

A fitting short term solution is the application of nutrition pillars. In the case of a temporarily densified soil surrounding the tree, pneumatic soil loosening (ploffen) can offer a solution. When room for growth has to be given for a long term, firstly it is important to check if there is a public green area within the (future) crown projection (kroonprojectie) of the tree. In that case, the best solution is searching for a connection by the means of a 'root connection street' (wortelstraat). However, in most cases, this will not be possible. When this is not possible it is necessary to searching for space for growth under the pavement. When the pavement is burdened lightly, it is a good option to choose for 'tree sand' (bomenzand). When the pavement is burdened intermediately, a sandwich construction is the best option. In the rare case that the space for growth under the pavement can only be found under a heavy burdened pavement, the only solution is the use of supporting structures, which are costly. The best solution then usually is the Watershell-system.

The user document bundles the conclusions and recommendations. The document contains a decision support system that enables the user to quickly get an idea on the best applicable method.

Guide prices are given for common situations, which provide insight in the costs of the systems.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

5 van 74

Inhoud Voorwoord

3

Samenvatting/Summary

4

1

Inleiding: waarom?

9

1.1

Probleemstelling

9

1.2

Doel

10

1.3

Onderzoeksmethode

10

1.4

Onderzoeksactiviteiten

12

1.5

Afbakening

13

1.6

Begrippen

14

1.7

Het belang van bomen in de stad

14

2

Inventarisatie: wat is er?

15

2.1

Huidig beleid

15

2.2

Huidige manier van verbeteren van groeiplaatsen

17

2.2.1

Proces

17

2.2.2

Toegepaste groeiplaatsverbeteringen

18

3

Theoretisch kader: wat is nodig?

22

3.1

Behoeften van een boom

22

3.1.1

Grond

22

3.1.2

Vocht

23

3.1.3

Lucht

23

3.1.4

Voeding

24

3.2

Problemen met bomen in de stad

26

3.2.1

Problemen voor bomen

26

3.2.2

Problemen door bomen

27

3.3

Groeiplaatsverbeteringen

28

3.3.1

Selectie van de te onderzoeken typen groeiplaatsverbetering

28

3.3.2

Hoeveelheid benodigd doorwortelbaar volume

29

3.3.3

Uitgangssituatie kostenberekening

29

3.4

Groeiplaatsverbeteringen voor de korte termijn

31

3.4.1

Grond vervangen

31

3.4.2

Ploffen en bemesten

32

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

6 van 74

3.4.3

Preparaten

33

3.4.4

Mulchen

34

3.4.5

Voedingspijlers

35

3.5

Groeiplaatsverbetering voor de lange termijn

36

3.5.1

Bomenzand

36

3.5.2

Wortelstraat

37

3.5.3

Boomgranulaat

38

3.5.4

Sandwich-constructie

39

3.5.5

Kratten

40

3.5.6

Silvacell

41

3.5.7

Watershell

42

4

Referentiestudie: hoe gaat het elders?

43

4.1

Selectie

43

4.2

Referentie: Amsterdam

43

4.3

Referentie: Vlaardingen

45

4.4

Referentie: Den Haag

47

4.5

Conclusie

48

5

Het plan: de beste methoden voor Rotterdam

50

5.1

Selectie en uitwerking beoordelingscriteria

50

5.1.1

Beleid

50

5.1.2

Boom

51

5.1.3

Civiel

51

5.2

Multicriteria-analyse

51

5.2.1

Methoden voor korte termijn

52

5.2.2

Methoden voor lange termijn en een lichte belastingsklasse

53

5.2.3

Methoden voor lange termijn en een middelzware belastingsklasse

54

5.2.4

Methoden voor lange termijn en een zware belastingsklasse

55

5.3

Conclusie

56

5.4

Kostenindicatie

57

5.5

Aanbevelingen en adviezen

58

5.5.1

Proces

58

5.5.2

Methoden

59

Uitwerking: hoe pakken we het aan?

5.6

62

Gebruikersdocument – Kiezen voor groeiplaatsoptimalisatie bij bestaande bomen in

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

7 van 74

verharding

62

5.7

Casussen

64

5.7.1

Situatie 1 – Alberdingk Thijmstraat - Spangen

64

5.7.2

Situatie 2 – Lisbloemstraat – Hilligersberg Zuid

65

Literatuur- en afbeeldingenlijst

66

Bijlage 1: Kostenoverzicht korte en lange termijn systemen

70

Bijlage 2: Zettingskaart

71

Bijlage 3: Grondwatermeetnet online

72

Bijlage 4: Gebruikersdocument

73

Bijlage 5: Maximale ophoging bij bomen

74

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

8 van 74

1

Inleiding: waarom?

De inleiding geeft de achtergrond van dit onderzoek weer. Het geeft allereerst uitleg over het probleem dat aan de onderzoeksvraag ten grondslag ligt. Vervolgens wordt beschreven wat het doel van dit onderzoek is en welk eindproduct verwacht wordt. De manier waarop tot dit resultaat gekomen gaat worden, staat uitgebreid beschreven in de paragraaf 1.3 onderzoeksmethode. Ook wordt het project afgebakend, er wordt beschreven wat wel, maar zeker ook wat niet onderzocht zal worden. Dit hoofdstuk sluit af door uit te zoomen en te kijken naar waarom het eigenlijk zo van belang is dat bomen in de stad worden toegepast.

1.1

Probleemstelling Het onderzoek dat wij willen uit gaan voeren gaat over een concrete vraag van de gemeente Rotterdam. Binnen deze gemeente wordt jaarlijks circa 40 tot 50 kilometer straat gerenoveerd. De bomen worden waar mogelijk behouden en ingepast in de nieuwe situatie. Waar dit niet mogelijk is worden nieuw bomen aangeplant. In de situatie waar bomen behouden blijven wordt er getracht de bomen meer ondergrondse ruimte te geven, om zo groei in de toekomst mogelijk te maken en overlast door o.a. wortelopdruk te beperken. De manier waarop dit moet gebeuren is op dit moment niet goed vastgelegd en is daarom sterk afhankelijk van persoonlijke voorkeur.

Ook is vaak pas laat in het proces duidelijk wat de kosten zullen zijn.

Hierdoor wordt er bij het vaststellen van het beschikbare budget niet voldoende rekening gehouden met deze kostenpost. De gemeente Rotterdam zou graag zien dat de groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen een meer onderbouwde aanpak krijgt. Een aanpak die afgestemd is op de Rotterdamse situatie, minder afhankelijk is van persoonlijke voorkeur en eerder in het proces duidelijkheid over de te verwachte kosten kan verschaffen.

Figuur 1 voorbeeld van wortelopdruk

Achtergrond Hoe is in deze specifieke situatie verbetering gewenst? Dit is een vraag die belangrijk is om beantwoord te hebben, voordat aan het onderzoek verder vorm wordt gegeven.

Op dit moment zijn er geen duidelijke richtlijnen. Persoonlijke voorkeur heeft hierdoor grote invloed op aanpak van groeiplaatsverbetering. Dit hoeft geen probleem te zijn in een situatie waar een persoon, die het belang van bomen op waarde weet te schatten, de beslissing neemt. In de praktijk

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

9 van 74

is dit helaas lang niet altijd het geval. Zo kan het voorkomen dat de groeiplaatsverbetering niet optimaal is afgestemd op de omstandigheden. In het ergste geval wordt er bij een herinrichting helemaal geen groeiplaatsverbetering toegepast. Bij veel projecten worden op deze manier kansen gemist om de kwaliteit van de openbare ruimte te verhogen.

1.2

Doel Het doel is: komen tot een manier van verbeteren van groeiplaatsen die beter afgestemd zijn op de Rotterdamse situatie, minder afhankelijk is van persoonlijke voorkeur en eerder in het proces duidelijkheid geeft over de te verwachte kosten. Dit alles geldt voor groeiplaatsverbeteringen die worden toegepast bij bomen die behouden blijven bij een herinrichting. Om dit gestructureerd aan te kunnen pakken is dit doel opgedeeld in twee deeldoelen.

1.

2.

Het geven van advies over de beste vormen van groeiplaatsverbetering afgestemd op de Rotterdamse situatie.

Eerder in het proces inzichtelijk krijgen welke vorm van groeiplaatsverbetering het beste toegepast kan worden en wat de kosten hiervan zijn.

Primair moet deze methode toepasbaar zijn binnen de gemeente Rotterdam, daarnaast is het de wens dat dit document voor andere gemeenten een leidraad kan zijn.

1.3

Onderzoeksmethode Hoofdvraag In de hoofdvraag staat gevangen wat we willen onderzoeken. Aan het einde van dit rapport zal deze vraag beantwoordt worden.

- Wat is de meest optimale manier van groeiplaatsverbetering bij bomen in verharding die behouden blijven bij een herinrichting?

Deelvragen Om de hoofdvraag op een betere manier te kunnen beantwoorden, is het nodig deze te ontleden en op te delen in deelvragen. Wanneer antwoord is gegeven op deze deelvragen, is het mogelijk om op een onderbouwde manier een antwoord te geven op de hoofdvraag.

- Wat is het vigerend beleid op het gebied van groeiplaatsverbetering?

- Wat is de huidige manier van verbeteren van groeiplaatsen?

- Wat heeft een boom nodig om vitaal te blijven?

- Welke groeiplaatsverbeteringen zijn verkrijgbaar en wat zijn de voor- en nadelen van de verschillende systemen en de kosten?

- Wat kunnen we leren van groeiplaatsverbeteringen in andere gemeenten?

Met deze antwoorden kunnen op een onderbouwde manier oplossingsrichtingen worden aangedragen en afgewogen. Op deze manier zal antwoord gegeven worden op de hoofdvraag.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

10 van 74

Structuur rapport De bovenstaande hoofd- en deelvragen kunnen teruggebracht worden tot een zestal bondige vragen: Waarom? Wat is er? Wat is nodig? Hoe gaat het elders? Wat zijn de beste methoden? En Hoe pakken we het aan? Deze vragen vormen de kern van het onderzoeksrapport, elke vraag is de basis van ĂŠĂŠn van de hoofdstukken. In onderstaand schema is weergegeven welke deelvraag waar in het rapport beantwoord zal worden en welke paragrafen de hoofdstukken bevatten.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

11 van 74

1.4

Onderzoeksactiviteiten Inventarisatie De eerste stap in het onderzoek is het grondig inventariseren en analyseren van de huidige in Rotterdam aanwezige situatie. Het vigerend beleid dat betrekking heeft op bomen wordt beschreven.

Nadat de visie duidelijk is, gaat het onderzoek dieper in op het huidige systeem van het verbeteren van groeiplaatsen. Hier wordt duidelijk hoe het proces rond de keuze voor het behouden of vervangen van bomen er uitziet. Vervolgens wordt er dieper ingegaan op het proces dat volgt als gekozen is voor behoudt van de bomen. De huidige manier van verbeteren van groeiplaatsen wordt uitgebreid beschreven. Het is nodig om eerst de huidige manier van werken te kennen, voordat advies gegeven kan worden over de verbetering van het systeem.

Voor het beantwoorden van de deelvragen, die in deze inventarisatie aan bod komen, zullen literatuur en gesprekken ingezet worden als bronnen. De literatuurstudie zal bestaan uit het bestuderen van veelal interne documenten. Gesprekken met beplantingsexperts en beheerders geven meer informatie over het proces en de afwegingen die worden gemaakt.

Literatuurstudie Het derde hoofdstuk is een literatuurstudie naar twee onderwerpen. Er wordt eerst onderzocht wat een boom precies nodig heeft om te kunnen groeien, pas als de processen rondom een boom begrepen worden, kan onderbouwd geadviseerd worden.

Het tweede onderdeel is een onderzoek naar de verschillende typen groeiplaatsverbeteringen die op de markt zijn, die mogelijk toepasbaar zijn in Rotterdam. Van elke soort groeiplaatsverbetering zullen de voor- en nadelen onderzocht worden. Dit zal gebeuren via een vast stramien, zodat de verschillende methodes later op een zo objectief mogelijke manier vergeleken kunnen worden. Er wordt hier nog geen advies gegeven.

Referentiestudie Een referentiestudie is de volgende stap in het proces om te komen tot een advies. Eerst worden op basis van nader te bepalen criteria referentieprojecten geselecteerd. Door een vraaggesprek zal meer informatie worden verkregen over de manier van werken in andere gemeenten. De conclusies die in dit hoofdstuk worden gevormd, zullen meewegen in het advies dat in het volgende hoofdstuk zal worden gegeven.

Analyse In dit hoofdstuk zullen door middel van een multicriteria-analyse de beste manieren van groeiplaatsverbetering voor de Rotterdamse situatie naar voren komen. De criteria waarop beoordeeld zal worden, wordt vooraf geselecteerd en onderbouwd. Vervolgens vindt de waardering van de verschillende systemen plaats. In deze waardering zullen de lessen die geleerd zijn uit de referentiestudie meegenomen worden. Op basis van de multicriteria-analyse zullen meerdere methoden naar voren komen die goed toepasbaar zijn in de Rotterdamse situatie. Wanneer duidelijk is welke methoden van groeiplaatsverbetering het meest geschikt zijn om in de Rotterdamse situatie toegepast te worden, kan gekeken worden naar het tweede doel: het mogelijk maken eerder in het proces inzichtelijk te krijgen welke vorm van groeiplaatsverbetering het beste toegepast kan worden en wat de kosten hiervan zijn.

Door het opstellen van een beslisboom, ook wel decision support system genoemd, zal het keuzeproces inzichtelijker worden. Door de keuzes te schematiseren kom je eenvoudig tot een Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

12 van 74

denkrichting voor het meest geschikte systeem in specifieke situaties. Door hier richtprijzen aan te koppelen, zal het mogelijk worden om al vroeg in het proces een betere schatting te kunnen maken van de kosten. Het hoofdstuk sluit af met aanbevelingen.

Uitwerking De kern van de uitwerking wordt gevormd door een gebruikersdocument, dit document geeft een samenvatting van de conclusies en aanbevelingen. Het moet de gebruiker in staat stellen op een eenvoudige manier te komen tot een oplossingsrichting en een kostenindicatie. Dit document moet bruikbaar zijn voor o.a. projectleiders, beheerders, werkvoorbereider en civiel- en groenspecialisten.

Door gebruik te maken van het gebruikersdocument is het alleen nodig het onderzoeksrapport te gebruiken wanneer verdieping of onderbouwing gewenst is. Dit document wordt vervolgens aan de hand van casussen getoetst.

1.5

Afbakening Het is voor alle partijen die betrokken zijn bij dit onderzoek van belang dat duidelijk is welke onderdelen wel, maar zeker ook welke onderdelen niet onderzocht of uitgewerkt worden. In voorgaande paragraaf is beschreven wat precies onderzocht zal worden, hier volgt een uitleg over de onderdelen die buiten beschouwing zijn gelaten.

Er zal primair onderzoek gedaan worden naar een groeiplaatsverbetering die toegepast kan worden bij bestaande bomen. Er zal geen onderzoek worden gedaan naar groeiplaatsverbeteringen of constructies die alleen bij nieuwe bomen toegepast kunnen worden. Men moet zich er bij gebruik wel van bewust zijn dat wij in de kostenberekening en de adviezen altijd zijn uitgegaan van een situatie zoals bij een herinrichting.

Het onderzoek richt zich op bomen in verharding, hier komen bij herinrichtingen de grootste uitdagingen voor. Bomen die in open grond staan ondervinden vaak minder invloed van een herinrichting.

We kijken naar de optimale manier van groeiplaatsverbetering gezien vanuit (boom)technisch oogpunt. Of er genoeg geld beschikbaar is om deze groeiplaatsverbetering te realiseren wordt niet meegenomen. Uiteraard zullen we alleen redelijke voorstellen doen en daarnaast maken we de kosten van de methoden inzichtelijk, zodat het maken van afwegingen makkelijker worden.

We gaan uit van al bestaande systemen, meststoffen en andere manieren van groeiplaatsverbetering. Er zal geen onderzoek gedaan worden naar de verbetering van de samenstelling van de verschillende producten. Een onderzoek naar de samenstelling vraagt om een wetenschappelijke benadering en past daarom niet binnen de vanuit de onderwijsinstelling gestelde 1 opdracht . Daarnaast is het zo dat door jarenlang bijschaven er vanuit kan worden gegaan dat er op het gebied van samenstelling, maar weinig winst te behalen valt.

1

Het doel zoals geformuleerd in de studiehandleiding: het verrichten van praktijkonderzoek

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

13 van 74

1.6

Begrippen Voor een aantal veel gebruikte begrippen is een verklaring van belang.

Groeiplaats Alle boven- en ondergrondse factoren van een plaats die de levensomstandigheden van een boom bepalen.

Groeiplaatsverbetering Een manier die de levensomstandigheden van een boom verbetert. Wanneer in dit rapport over ‘methoden’ of ‘systemen’ wordt gesproken wordt hiermee geduid op de verschillende manieren van groeiplaatsverbetering. Dit omvat zowel de (draagkrachtige)substraten, als de dragende en drukspreidende constructies.

Plantplaats Ruimte die voor het planten wordt aangepast aan de eisen van een boom.

Plantgat De ruimte die voor het planten van een boom wordt gegraven.

GHG Gemiddeld hoogste grondwaterstand: de hoogste in de winter gemeten grondwaterstand over een periode van 8 jaar.

1.7

Het belang van bomen in de stad De stad is een omgeving die ver af staat van de natuurlijke omgeving waar bomen voorkomen. De vaak sterk verdichte ondergrond, in het belang van verkeer is een zeer ongeschikte locatie om een boom te planten. Ook kunnen bomen voor veel overlast zorgen. Wortels kunnen verharding opdrukken, leidingen beschadigen en bemoeilijken graafwerkzaamheden. Toch wordt het belangrijk gevonden om bomen in de stedelijke omgeving toe te passen, waarom eigenlijk?

Vele onderzoeken (waaronder: ‘Bomen, een verademing voor de stad’ 2008 en ‘Groen voor lucht’, Alterra, 2007) hebben uitgewezen dat bomen van groot belang zijn om het leven in de stad te veraangenamen.

Bomen bieden beschutting tegen harde wind of felle zon en zijn belangrijk voor de menselijke gezondheid. Bomen dragen bij aan een betere luchtkwaliteit en een koeler klimaat in warme periodes. Ze zetten koolstofdioxide om in zuurstof en filteren fijn stof uit de lucht. Ook bieden bomen een leefomgeving voor vogels, vleermuizen en insecten en kunnen ze deel uitmaken van een ecologische verbindingszone. Daarnaast is het zo dat we bomen simpelweg mooi vinden. Ze kunnen bepalend zijn voor de sfeer en identiteit van een plek, zo kunnen oude bomen het cultuurhistorische karakter van een plek accentueren. Ook in de seizoensbeleving spelen bomen een belangrijke rol. Al deze positieve effecten betalen zich daadwerkelijk uit. Zo zijn huizenprijzen in wijken met veel groen hoger dan in minder groene wijken.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

14 van 74

2

Inventarisatie: wat is er?

Dit hoofdstuk geeft een uitgebreide uitleg van de huidige situatie. Er worden naar antwoorden gezocht op vragen die helpen de huidige manier van werken te doorgronden. Zo wordt gekeken naar de huidige manier van het verbeteren van groeiplaatsen en hoe de keuze voor deze toepassing tot stand is gekomen. Ook wordt onderzocht wat er in het beleid is vastgelegd over dit onderwerp.

De noodzaak van dit onderzoek wordt duidelijk als we kijken naar de schaal waarop deze de vraag betrekking heeft. Jaarlijks wordt circa 50 km straat heringericht. De aanleiding hiervoor wordt in veel gevallen gevormd door de in de jaren zestig en zeventig aangelegde riolering die nu aan vervanging is. Binnen de gemeente Rotterdam wordt ernaar gestreefd om werkzaamheden zoveel mogelijk te combineren. Wanneer het riool in een straat vervangen moet worden, wordt daarbij meteen gekeken of er een herinrichting nodig is. Bij een herinrichting is het behouden van bomen het uitgangspunt en wordt er getracht de bomen altijd meer ondergrondse ruimte te geven om meer groei mogelijk te maken en minder overlast te creëren.

2.1

Huidig beleid Binnen een ambtelijke organisatie worden de randvoorwaarden gevormd door beleid. In de beleidsdocumenten is de visie van het gemeentebestuur beschreven. In een grote organisatie, zoals de gemeente Rotterdam zijn veel zaken op deze manier vastgelegd. Zo ook over het onderwerp waar dit onderzoek betrekking op heeft. Het is belangrijk om te weten wat het vingerend beleid is, dit omdat de oplossing die wij aandragen in lijn moet liggen met de vastgelegde visie en de resultaten zo beter zijn afgestemd op de Rotterdamse situatie.

Er zijn veel documenten die uitspraken doen over hoe de openbare ruimte ingericht dient te worden.

Zo zijn er standaard wegenbouwdetails, is er een handboek specifiek gericht op kabels en leidingen en zijn er tal van adviesrapporten. Ook maakt de gemeente gebruik van de normen in Het Handboek Bomen van het Norminstituut Bomen. Voor dit onderzoek is het meest relevante beleidsdocument het Handboek Rotterdamse Stijl.

Handboek Rotterdamse Stijl Het handboek spreekt zich uit over bomen in de gehele stad. Dit handboek is een bundeling van profielen voor lijnen (wegen, rivieren, e.d.), gebieden (woonwijken, stadscentrum) en plekken (parken, pleinen en knooppunten) in Rotterdam en is daarmee een programma van eisen voor de inrichting van de openbare ruimte. Het handboek schrijft voor hoe beplanting, bestrating en straatmeubilair eruit moeten zien.

Kernpunten De kernpunten uit de het Handboek Rotterdamse Stijl met betrekking tot de groeiplaats van bomen: • Het meer beleefbaar maken en het verhogen van de kwaliteit van het groen is een belangrijk streven van de Rotterdamse Stijl. Het vergroten van het aantal en het verhogen van de groeicondities van straatbomen. Zo wordt niet alleen de kwantiteit, maar ook de kwaliteit vergroot; • Bij voorkeur staan bomen in open grond; • Woon- en winkelstraten worden waar mogelijk beplant;

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

15 van 74

•

•

•

•

Het stedelijk netwerk krijgt nog meer continuïteit in de boombeplantingen en waar mogelijk wordt binnen de profielen het bomenbestand verdicht. Vaak zorgt dit tot aanpassingen in het verkeerskundig profiel of de ondergrondse infrastructuur; Het ensemble van bebouwing en open ruimte, de vloer en (eventueel) een kader van bomen zijn tijdloze karakteristieken die prevaleren boven eenzijdige eisen van auto’s, festivals, openbaar vervoerverbindingen of reclame-uitingen; Rotterdam bouwt aan een Duurzame Stad. Duurzaam bouwen in Rotterdam staat voor: kwaliteit: door het gebruik van duurzame materialen met een langdurige gebruikskwaliteit; zorgvuldigheid: in termen van kostenbesparende maatregelen, gezondheid en comfort; leefbaarheid: een vitale mix van mensen, welzijn en milieu op alle niveaus van de planontwikkeling; De elementen die het langst meegaan in de openbare ruimte zijn de bomen en de bestrating.

Voor een duurzaam effect is het belangrijk optimale groeiomstandigheden voor bomen te realiseren en bestratingsmateriaal te kiezen dat minimaal 40 jaar meegaat.

Conclusie In het Handboek Rotterdamse Stijl worden geen uitspraken gedaan die uitsluitend betrekking hebben op groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen, toch worden er een aantal voor dit onderzoek interessante zaken benoemd. De ambitie om de kwaliteit van groeiplaatsen bij staatbomen te verbeteren komt duidelijk uit de punten naar voren. In eerste instantie moet gezocht worden naar de mogelijkheid bomen zo te plaatsen dat ze in open grond worden gesitueerd. Daarnaast wordt kenbaar gemaakt dat de eisen die een boom stelt aan de (ondergrondse) ruimte voorrang krijgen op infrastructuur. Dit is een belangrijke uitspraak omdat hiermee de ruimte wordt geboden om kabels en leidingen om te leggen ten behoeve van bomen en constructies voor te stellen die de bereikbaarheid van de kabels en leidingen belemmeren. Dit betekent dat in ons onderzoek ook groeiplaats vergrotende constructies meegenomen kunnen worden. De visie maakt duidelijk kenbaar dat duurzaamheid een hoge prioriteit heeft. Het begrip omvat in deze gemeente een breed scala aan aspecten. De drie aspecten die het meest relevant zijn voor de latere selectie van de systemen zijn: dat er gestreefd wordt naar duurzame materialen, langdurige gebruikskwaliteit en dat er zorgvuldig met kosten omgegaan moet worden.

De laatste belangrijke uitspraak is de norm die gesteld wordt aan de levensduur van bomen en bijbehorende groeiplaats. De 40 jaar waarover gesproken wordt zullen wij als norm hanteren voor weinig zettingsgevoelige gebieden. In gebieden waar veel zettingen optreden zal, door de noodzaak tot ophogen, dit streven van 40 jaar niet gehaald worden. In praktijk worden openbare ruimtes in Rotterdam vaak na 25 jaar heringericht.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

16 van 74

2.2

Huidige manier van verbeteren van groeiplaatsen Het goed begrijpen van de huidige manier van werken is nodig om later beter advies uit te kunnen brengen. Om de huidige manier van werken te doorgronden en de gedachten achter de keuzes die gemaakt zijn te achterhalen zijn gesprekken gevoerd met de volgende specialisten: Jos van de Vondervoor (Adviseur/Beheerder groen), Tony Pipping (Assetmanager groenbeheer), Peter Ouwendijk (Werkvoorbereider), Gerard Arkesteijn (Beheerder) en Dik Magielsen (Adviseur groen).

2.2.1

Proces Rondom bomen in herinrichtings- of renovatieprojecten zijn twee belangrijke keuzeprocessen te onderscheiden. Allereerst moet er gekozen worden om de bomen te behouden of te rooien (waarna al dan niet herplant plaatsvindt). Wanneer bomen behouden blijven moet er gekeken worden of het wenselijk is dat er groeiplaatsverbetering wordt toegepast en op welke manier dit moet gebeuren. Op dit laatste proces ligt de nadruk in dit onderzoek, omdat deze processen nauw met elkaar verbonden zijn en omdat het uiteindelijke product voor de gehele organisatie een hulpmiddel moet zijn wordt ook het voorafgaande proces beschreven.

Behouden of rooien Het is afhankelijk van het type project wie projectverantwoordelijk is. Betreft het een grootschalige herinrichting, dan wordt het cluster Stadsontwikkeling betrokken en neemt de projectleider de beslissingen. Gaat het om een kleinschalig project dan kan het zijn dat Stadbeheer de leiding neemt over het project, waarbij de dagelijkse leiding in handen is van de gebiedsbeheerder.

In alle gevallen is het de gebiedscommissie (voorheen de deelgemeente) die eindverantwoordelijke is. Zij zijn degene die de randvoorwaarden scheppen en verantwoordelijk zijn voor de keuzes die gemaakt worden. In de praktijk is het zo dat de beheerder van een gebied het project opstart.

De beheerder is bij dit type projecten formeel opdrachtgever. Er wordt een projectleider aangewezen, hij stelt een team samen van mensen die het werk zullen voorbereiden De leider van dit team wordt de ontwerpleider genoemd. De projectleider roept daarnaast advies in om de werkvoorbereiding te voorzien van de benodigde informatie. Er wordt grondonderzoek gedaan, het gebied wordt ingemeten en ge誰nventariseerd en voor onder andere het groen wordt een advies geschreven. De groeiadviseur controleert hiermee de in het beheersysteem aanwezige gegevens, (o.a. boomsoort, hoogte en kroondiameter) beoordeelt de vitaliteit en brengt de schades in kaart. Op basis van de verzamelde gegevens wordt geadviseerd over het behouden, verplanten of rooien van de boom.

Keuze voor het type groeiplaatsverbetering Wanneer gekozen is voor het behouden van bomen in een herinrichting moet er bepaald worden op welke manier word omgegaan met de bomen. Is het nodig om groeiplaatsverbetering toe te passen?

En zo ja, op welke manier moet dit gebeuren? Dit keuzeproces is veel eenvoudiger van opzet. Het is de ontwerpleider die in overleg met de projectleider beslist op welke manier de groeiplaatsverbetering plaatsvindt. Per project is heel verschillend hoe dit uitpakt. Voor ieder project is iemand anders verantwoordelijk.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

17 van 74

2.2.2

Toegepaste groeiplaatsverbeteringen Er wordt op dit moment gewerkt met vier manieren voor het verbeteren van groeiplaatsen. Uitleg over de werking en de specificaties van de methoden zal in hoofdstuk 3.2 plaatsvinden.

Hier ligt de focus op de gedachte die achter de keuze voor deze methoden heeft gelegen. Niet ieder methode wordt even vaak toegepast, sommigen zijn slechts een enkele keer gebruikt. De methoden worden beschreven in volgorde van populariteit, de meest gebruikte manier van werken wordt als eerste beschreven. De ervaringen met de toegepaste methoden zullen mee worden genomen bij de beschrijving in hoofdstuk 3 en de beoordeling in hoofdstuk 5.

Bomenzand Het vervangen van de bestaande zandfundering door bomenzand is op dit moment de meest toegepaste vorm van groeiplaatsverbetering. Productblad bomenzand geeft meer informatie over deze methode (zie hoofdstuk 3.5.1).

De reconstructie van de Molenlaan in 2005 is een van de eerste projecten waarbij bomenzand binnen de gemeente Rotterdam is toegepast. De Molenlaan kent een breed profiel met vooroorlogse Platanen, zie figuur 2. Er is destijds voor deze toepassing gekozen. Omdat men de beeldbepalende bomenlaan meer ruimte wilde bieden, zonder dat de overige functies daar hinder van zouden ondervinden. Er was hier onder het voet- en fietspad voldoende ruimte voor het toepassen van bomenzand. Zo kon op een efficiĂŤnte en relatief goedkope manier ruimte worden gegeven aan zowel de boom als het verkeer. De jaren na aanplant vertoonden de bomen goede groei en ook nu, tien jaar later, zijn de bomen nog vitaal.

Mede door de ervaring die is opgedaan met het project Molenlaan zijn in de laatste tien jaar veel project uitgevoerd met bomenzand. In de loop der tijd is hierdoor nog meer ervaring opgedaan met dit systeem en zijn de verbeteringen doorgevoerd, zoals het toevoegen van een beluchtingsdrain.

Praktijkervaringen die van belang zijn om meegenomen te worden in de overweging voor de keuze voor een systeem zijn hieronder opgesomd.

Figuur 2: overzicht Molenlaan Praktijkervaringen - het wegzuigen van grond i.p.v. ontgraven levert minder schade aan het hoofdwortelstelsel; - flexibel materiaal, hierdoor geschikt voor veel situaties; - alleen geschikt onder verhardingen die licht belast worden (voet- en fietspaden); - voor een optimale werking is een beluchtingssysteem noodzakelijk; - het beluchtingssysteem kan tevens gebuikt worden om (vloeibare) voedingstoffen toe te dienen; - door restzettingen is herstraten op plekken die onvoorzien toch zwaar belast worden noodzakelijk.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

18 van 74

Voedingspijlers Het toepassen van voedingspijlers is een systeem dat afgeleid is van het voorgaande systeem. In dit geval wordt echter maar pleksgewijs en in kleinere hoeveelheden de bestaande grond vervangen.

Het wordt toegepast op plaatsen waar minder ingrijpende of alleen voor de korte termijn maatregelen nodig zijn. Productblad Voedingspijlers geeft meer informatie over dit systeem (zie hoofdstuk 3.4.5).

In het verleden heeft de gemeente Rotterdam voedingspijlers toegepast bij Platanen langs de Goudsesingel, zie afbeelding 3. Hiervoor is destijds gekozen omdat er veel kabels en leidingen in de grond aanwezig waren in combinatie met grote boomwortels. Ook is er gekeken naar een manier waarbij zo min mogelijk schade aan de bomen ontstond. Per boom zijn destijds 4 a 5 pijlers toegepast. Door monitoring is de gemeente erachter gekomen dat het systeem zeker 5 a 6 jaar goed kan functioneren en dat na deze tijd het maken van nieuwe voedingspijlers noodzakelijk is.

Figuur 3: overzicht Goudsesingel Praktijkervaringen - makkelijke methode die weinig overlast geeft aan het project; - veroorzaakt minder schade aan boomwortels; - kans op nazakken bij onjuiste verwerking; - voor een optimale werking dienen iedere 5 a 6 jaar de pijlers opnieuw te worden aangebracht, daarom is deze methode alleen een korte termijn oplossing;

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

19 van 74

Ploffen Het pneumatisch losmaken van de grond, het zogenaamde ploffen, wordt slechts in zeer specifieke gevallen toegepast. Het gaat vaak om bijzondere bomen waarbij de grond in de loop der tijd sterk verdicht is geraakt. Productblad Ploffen geeft meer informatie over deze methode (zie hoofdstuk 3.4.2).

Een van de projecten waarbij deze methode is toegepast is de laan van Kastanjes aan de Burgemeester Le Fèvre de Montignylaan, zie afbeelding 4. Naast het losmaken van de grond zijn bij de bomen in deze straat destijds ook meststoffen in de grond geïnjecteerd. Voordeel van deze methode is dat de kosten relatief laag zijn, ondoorlatende lagen worden doorbroken en de arme grond wordt verrijkt door nieuwe meststoffen. Op dit moment wordt dit systeem nog maar incidenteel toegepast. Door monitoring heeft het systeem bewezen in de eerste jaren goede resultaten te kunnen geven. Op langer termijn zijn Figuur 4: overzicht Burg. Le Fèvre de Montignylaan de effecten minimaal.

Praktijkervaringen - duurzaam, geen transport van grond - door restzetting kan herstraten noodzakelijk zijn; - effectiviteit is te minimaal op lange termijn; - wordt tegenwoordig nog maar incidenteel toegepast, alleen wanneer de grond teveel verdicht is; - snelle, relatief goedkope manier van groeiplaatsverbetering.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

20 van 74

Sandwich-constructie Omdat soms ook in lastigere omstandigheden een oplossing geboden moet worden wordt binnen de gemeente Rotterdam gebruik gemaakt van een sandwichconstructie. Het productblad Sandwichconstructie geeft meer informatie over dit systeem. (zie hoofdstuk 3.5.4) In het verleden heeft de gemeente een sandwichconstructie op diverse plaatsen toegepast. Een van de projecten waarbij dit is toegepast is bij het vergroten van de groeiplaats van de Kastanjes op de Wilgenplaslaan. Bij de herinrichting van de Wilgenplaslaan in 2012 was het van belang dat er groeiplaatsverbetering zou plaatsvinden. In overleg met de werf is gekozen voor het vergroten van de groeiplaats door middel van een sandwich-constructie. Onder de sandwich-constructie is een laag bomenzand aangebracht, de sandwich-constructie van het merk permavoid zijn voorzien van een laag voedselrijke grond om meer voedingsstoffen te kunnen geven. Voor dit systeem is gekozen omdat meerdere functies tegen een relatief lage prijs met elkaar gecombineerd konden worden, en omdat met deze methode een betere weerstand tegen wortelopdruk geboden kon worden.

Een nadeel van dit systeem is dat er een vergunning aangevraagd moet worden omdat kabels en leiding door deze voor nutsbedrijven moeilijker bereikbaar worden, een dergelijke vergunning is ook nodig bij ander constructies die de toegang tot kabels en leidingen Figuur 5: overzicht Wilgenplaslaan belemmeren.

Praktijkervaringen - combineren van functies in een gebied met hoge dichtheid; - vergunning voor systeem is noodzakelijk; - combinatie met kabels en leidingen is mogelijk, de constructie vormt alleen een belemmering wanneer er werkzaamheden aan moeten plaatsvinden; - wordt toegepast voor groeiplaatsverbetering voor lange termijn; - dient door een specialist aangebracht te worden om gewenst resultaat te bereiken; - creĂŤert op een relatief goedkope manier een tweede maaiveld.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

21 van 74

3

Theoretisch kader: wat is nodig?

Het is belangrijk om goed te begrijpen wat een boom precies nodig heeft voordat advies gegeven kan worden over het verbeteren van de groeiplaats. We geven in dit hoofdstuk een overzicht van de wensen van een ‘gemiddelde’ boom. Vooropgesteld moet worden dat de gemiddelde boom niet bestaat en iedere soort specifieke eisen stelt aan een optimale groeiplaats. In de natuur zien we immers op droge voedselarme plekken hele andere boomsoorten dan op natte rijke gronden. We behandelen de onderdelen bodem, vocht, lucht en voeding. Aansluitend kijken we naar de problemen die bomen ondervinden en aanbrengen in de stad. Het voorkomen van deze problemen een belangrijke reden om groeiplaatsverbetering toe te passen.

Vervolgens zullen de verschillende methoden van groeiplaatsverbetering worden beschreven, de verschillende methoden worden in vast stramien weergegeven zodat deze later met elkaar vergeleken kunnen worden.

Over beide onderwerpen is al veel informatie bekend. Er is bij het schrijven van dit hoofdstuk dan ook gebruik gemaakt van literatuur. Een overzicht van de gebruikte bronnen is te vinden in de literatuurlijst.

3.1

Behoeften van een boom

3.1.1

Grond EĂŠn van de belangrijkste elementen voor een boom is een goede grond. We hebben het hier bewust niet over bodem, deze term zou duiden op een bepaald bodemtype. In deze paragraaf hebben we het specifiek over de grond waar de boom in staat.

Een voor de boom belangrijk component van grond is organisch materiaal. Organisch materiaal bestaat voor 85% uit organische stof en 15% bodemleven. Organisch stof is voor 90% afkomstig van plantenresten, de overige delen zijn afkomstig van dode dieren. Het bodemleven speelt een belangrijke rol bij de afbraak, omzetting en doormenging van organische stof in de bovenste laag van de grond.

De organische stof wordt in twee stappen afgebroken tot er mineralen overblijven. De eerste stap is humificatie, wanneer organische stof zover is afgebroken dat de plantaardige en dierlijke resten niet meer herkenbaar zijn wordt er gesproken van humus. Dit tussenproduct heeft een viertal positieve eigenschappen en is onmisbaar voor een groeiplaats: Het verbetert het vochtvasthoudend vermogen van de grond; het verbetert de structuur van de grond; het kan voedingselementen tijdelijk vastleggen; humus is een belangrijke stikstofbron en stikstof is een belangrijk element voor de groei van de boom.

De tweede stap is mineralisatie, als de humus wordt afgebroken ontstaan er een aantal deelstoffen namelijk: mineralen, koolzuurgas, water, nitraten en zouten. Hoe snel humus wordt afgebroken is sterk afhankelijk van een aantal factoren. In de meest optimale situatie bestaat een groeiplaats voor 3 tot 8% uit organische stof en is er een goede balans tussen het vocht en zuurstofgehalte. Voldoet de plantplaats niet aan deze situatie dan zal de organische stof sneller afgebroken worden.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

22 van 74

Ook is een belangrijke eigenschap dat de bodem holten en poriën bevat. Deze ruimtes bevatten water of lucht en worden naar orde van grootte in verschillende klasse gerangschikt. Hierbij wordt onderscheid in macro-poriën welke bijdrage aan de doorluchting en beworteling van de bodem, meso-poriën welke belangrijk zijn voor de beluchting en de micro-poriën welke ervoor zorgen dat capillaire werking op kan treden in de bodem. Een optimale hoeveelheid poriën voor een goede grond ligt tussen de 40% en 45%.

3.1.2

Vocht Een ander belangrijk element voor een boom is water. Dit is noodzakelijk voor het transporteren van voedingsstoffen, de fotosynthese en het continu in stand houden van levende cellen.

Het beschikbare vocht voor de boom is afhankelijk van de hoeveelheid neerslag en het oppervlak van de bewortelde grond waarop deze neerslag kan infiltreren richting de wortels van de boom. Ook de bereikbaarheid van het grondwater is een belangrijk aspect. Een goed vochtvasthoudende grond kan een reserve opbouwen en daardoor de boom in een drogere periode langer van vocht voorzien.

De continue groei van een boom kan gegarandeerd worden als er zoveel water in de bodem aanwezig is dat de boom onbeperkt water kan verdampen. Beperkingen hierin veroorzaken minder groei. Bij een tekort aan vocht zullen de huidmondjes in de bladeren sluiten zodat de verdamping en groei worden geminimaliseerd. Als deze periode lang aanhoudt zal de boom verwelkte bladeren laten vallen zodat het vochtaanbod en de verdamping weer in evenwicht komen.

Een teveel aan vocht is echter ook niet goed voor de groei van de boom. Als de boom teveel vocht krijgt zullen de poriën in de grond gevuld zijn met water en niet met lucht. Normaal gesproken bereikt zuurstof de wortels via deze poriën, maar door een verzadiging hiervan wordt deze toevoer volledig geblokkeerd. Is dit voor langer periode het geval dan zullen de wortels afsterven.

3.1.3

Lucht Het is algemeen bekend dat bomen zuurstof produceren. Bomen hebben echter ook zelf zuurstof nodig op in leven te blijven. Voor de bovengrondse delen van een boom is het geen enkel probleem om voldoende zuurstof te krijgen. Maar ook de ondergrondse delen hebben zuurstof nodig, de opname hiervan is vaak lastiger, een dichtgeslagen bodem kan de zuurstof opname belemmeren. De bodem moet een voldoende open structuur hebben zodat uitwisseling tussen bomenlucht en lucht in de atmosfeer kan plaatsvinden op deze manier kan zuurstof in de bodem intreden en de wortels bereiken. Bodemlucht bestaat uit zuurstof, koolzuurgas en stikstofgas. Boomwortels en bodemorganismen verbruiken de zuurstof waarbij koolzuurgas vrij komt. Wanneer er een dalende beschikbaarheid van zuurstof ontstaat, zal allereerst de wortelgroei afnemen. Wanneer dit lange tijd aanhoudt zal naast de groei ook de opname van voedingselementen afnemen. Zuurstof is niet alleen een noodzakelijk element voor de boomwortels, ook het bodemleven is afhankelijk van deze stof.

Bodemleven heeft positieve invloed op de boom, een goed voorbeeld hiervan zijn mycorrhizaschimmels. Deze schimmels leven in symbiose met de boomwortels en zorgen voor een verbetering van de opname van vocht en voeding.

Richtlijn zuurstofgehalte in de bodem Als richtlijn voor de hoeveelheid zuurstof in de bodem kunnen de volgende waarden worden gehanteerd: < 10% o² grote kans op zuurstofgebrek en schade aan actieve wortels Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

23 van 74

10-16% o² afhankelijk van de boomsoort zijn groeistoornissen mogelijk >16% o² voldoende zuurstof voor een goede ontwikkeling; Belemmeringen voor luchtuitwisseling De zuurstof in de bodem wordt aangevoerd en het koolzuurgas wordt afgevoerd. De snelheid waarmee deze uitwisseling plaatsvindt, is sterk afhankelijk van de weerstand die het luchttransport in de bodem ondervindt. Deze weerstand wordt bepaald door: - afstand waarover het transport moet plaatsvinden; - porositeit van de bodem; - soort bodemoppervlak.

In het stedelijk gebied wordt de uitwisseling van lucht in veel gevallen belemmerd door de aanwezige bestrating. Het transport van lucht moet zich bij elementenverharding een weg vinden tussen de voegen van de stenen. In nog ongunstigere omstandigheden kan door gebruik van een gesloten verharding helemaal geen uitwisseling plaatsvinden. Als vuistregel kan gesteld worden dat als de waterinfiltratie voldoende is de bodem ook voldoende open van structuur is om luchtuitwisseling mogelijk te maken.

3.1.4

Voeding Een boom heeft voedingsstoffen nodig om te kunnen groeien en in leven te blijven. Het is belangrijk dat er voldoende voeding in de bodem aanwezig is en dat de elementen goed opneembaar zijn.

Voedingselementen voor een boom kunnen in verschillende klasse worden ingedeeld: Hoofdvoedingselementen (macro-elementen) Bestaande uit: stikstof, fosfor, kalium, calcium, zwavel en magnesium Sporen of micro-elementen Bestaande uit: koper, zink, borium, ijzer, mangaan en molybdeen Een goede verhouding tussen alle voedingsstoffen geeft als resultaat een gezonde boom. Tekorten aan bepaalde voedingsstoffen resulteren in groeivermindering, weerstandvermindering, bladverkleuring en bladval. Als een te groot tekort aan voeding ontstaat, kan de boom hierdoor afsterven. Om beter inzicht te krijgen in de verschillende hoofdvoedingselementen en de gevolgen bij tekorten van deze elementen is hieronder per element een omschrijving gegeven.

Stikstof Stikstof is een belangrijk bestanddeel voor de boom. Het is essentieel voor de groei van de boom en de ontwikkeling van de bladmassa, beide aspecten die in een grote mate het uiterlijk van de boom bepalen. Een gebrek aan stikstof veroorzaakt een stagnerende groei en kan leiden tot een lichte bladkleur. Een teveel aan stikstof kan leiden tot een zeer explosieve groei, dit gaat ten koste van de stevigheid van de boom.

Fosfor Fosfor is een belangrijk bestanddeel voor alle levende cellen van de boom. Het wordt gecreëerd in de bodem door de afbraak van organische stof. Het levert een grote bijdrage aan een goede wortelvorming. Gebrek aan dit bestanddeel veroorzaakt een slechte wortelontwikkeling en een gedrongen groei. Een teveel aan fosfor komt in de praktijk nauwelijks voor.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

24 van 74

Kalium Het bestanddeel kalium vervult diverse functies. Zo speelt het een belangrijke rol bij de enzymactiviteiten en regelt het de vochthuishouding. Kalium is in opgeloste vorm aanwezig in de grond. Een tekort van dit bestanddeel kan geelkleuring van het blad veroorzaken. Een overmaat verstoort de opname van magnesium en calcium.

Calcium Calcium heeft een rol bij de celdeling, celstrekking en zorgt voor een stevige celwand. Calcium is het meest voorkomende bestanddeel in de bodem. Zure bodems bevatten minder calcium.

Calcium neutraliseert de giftige stoffen voor de boom. Een gebrek aan calcium levert een verminderende groei op en de wortels kunnen bij gebrek afsterven. Een overmaat van calcium heeft geen directe gevolgen voor de boom.

Zwavel Zwavel is een essentieel bestanddeel voor de groei en eiwitvorming. Zwavel komt vrij bij de afbraak van organische stof. Het is een bestanddeel dat nodig is voor de aanmaak van eiwitten. Een zwavel tekort leidt tot verkleuring van het blad. Het grootste risico op tekorten is bij uitspoeling gevoelige gronden.

Magnesium Magnesium is een belangrijk bestanddeel voor de energiehuishouding. Het speelt een rol bij de vorming van bladgroen en speelt hierdoor een belangrijke rol in de fotosynthese. Een tekort aan magnesium zorgt ervoor dat er lichtgroene, roze, rode, gele en bruine plekken tussen de zijnerven van het blad komen. Deze plekken sterven later in het groeiseizoen af. Tevens zorgt magnesium tekort ervoor dat fijne wortels afsterven. Bij een overdaad zal de calciumopname geremd worden, stagneert de groei en wordt de boom vatbaar voor ziektes.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

25 van 74

3.2

Problemen met bomen in de stad Het is duidelijk wat een boom nodig heeft om te kunnen groeien en vitaal te blijven. In een stedelijke omgeving wordt echter lang niet altijd in deze behoeften voorzien. Bomen hebben zeker in hoogstedelijke gebieden last van verdichting van de grond en een tekort aan voeding, water en zuurstof. Omgekeerd is het ook zo dat de ‘stad’ overlast ondervindt van bomen, hierbij kan gedacht worden aan boomwortels die verharding opdrukken. Veel voorkomende problemen die door het beter inrichten van de groeiplaats voorkomen kunnen worden zullen hier worden beschreven.

Groeiplaatsverbetering wordt toegepast om de hier genoemde problemen op te lossen of te verminderen. Deze problemen komen landelijk voor, maar zeker ook in Rotterdam. Later zullen de hier beschreven problemen helpen bij de beoordeling van de verschillende methoden.

3.2.1

Problemen voor bomen Verdichting van de grond Wegen nemen een groot deel van de ruimte in een straat in beslag, vaak is dit ook de ruimte die de bomen nodig hebben om in te wortelen. Het aanbrengen van een fundering is nodig om ongelijkmatige zetting te voorkomen. Dit sterk verdichte pakket is nodig voor de weg, maar vormt een verre van ideale plek voor boomwortels. De wortels kunnen zich maar moeilijk een weg banen door dit pakket en blijven zo gevangen in een kleine plantplaats. Door dit ruimtegebrek gaan de boomwortels uit noodzaak op zoek naar de zwakke plekken in dit pakket. Vaak is dit de overgang tussen fundering en wegdek. Hier zoekt de boom naar stabiliteit, zuurstof, water en voedingsstoffen.

Tekort aan voeding, water- en zuurstof Op plekken waar het blad van de bomen blijft liggen komt een groot deel van de bestanddelen na afbraak weer vrij voor opname van de boom. Deze kringloop zorgt er in een natuurlijke omgeving voor dat bomen gezond blijven. In een stedelijke omgeving wordt deze kringloop vaak verstoord, het blad wordt veelal verwijderd en krijgt hierdoor niet de kans om te verteren en zich te laten opnemen in de bodem. Op termijn vindt dan een aanzienlijk verlies van bestanddelen plaats, de groeiplaats put uit en de boom vertoont geen optimale groei. Stikstof is bij stadsbomen vaak het bestanddeel waar het snelst een tekort aan ontstaat.

Het is niet alleen de fundering van een weg die zorgt voor bemoeilijkte groeiomstandigheden, ook de verharding maakt het de boom lastig. Deze harde en dichte laag zorgt ervoor dat het water en zuurstof moeilijker de grond en de wortels weet te bereiken. Hierin zijn wel twee categorieën te onderscheiden. De voor een boom minst gunstige is gesloten verharding. Verhardingen in deze categorie laten nauwelijks uitwisseling van water en zuurstof toe, dit geldt voor asfalt, maar nog sterker voor beton. Verhardingen in de categorie elementenverharding en halfverharding voorzien de boom wat meer in de behoefte aan water en zuurstof. De uitwisseling kan hier plaatsvinden door de voegen bij elementverharding of door de meer open structuur bij halfverharding.

Beschadiging De intensieve druk en vele werkzaamheden in de ondergrond zorgen voor beschadiging aan bomen, voornamelijk de stam en wortels krijgen het zwaar te voorduren. Tijdens een herinrichting of werkzaamheden binnen de kroonprojectie zijn de bomen het meest kwetsbaar, wortels liggen dan vaak vrij en kunnen gemakkelijk uitdrogen of beschadigd raken.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

26 van 74

3.2.2

Problemen door bomen Wortelopdruk Wanneer wortels onder het verhardingsoppervlak komen kan dit vervelende gevolgen hebben. Door de diktegroei wordt de verharding opgedrukt, kan de weg draagkracht verliezen en kunnen verzakkingen optreden. De vlakheid voldoet op deze manier niet meer aan de norm. De situatie kan snel verergeren, doordat de wortels door de extra druk beschadigd raken en wondweefsel gaat vormen. Wanneer er binnen de plantplaats niet genoeg ruimte is gaan de boomwortels op zoek naar andere plekken. Door condens en inspoeling van organisch materiaal is juist de ruimte direct onder de verharding het meest aantrekkelijk.

Schade aan kabels en leidingen Haarwortels kunnen kabels, leidingen en rioolbuizen ingroeien op plaatsen waar koppelingen niet volledig gesloten zijn. Diktegroei drukt vervolgens de delen uit elkaar waardoor lekkage kan ontstaan. Ook kan het voorkomen dat wortels zich rond de kabels en leidingen wikkelen en zo door diktegroei een breuk veroorzaken. Bij beton of gres rioolbuizen komt het voor dat wortels de buis ingroeien en een verstopping veroorzaken.

Het onvoldoende scheiden van het tracĂŠ van de bomen is vaak de oorzaak van de problemen. In combinatie met kwetsbare materialen is de kans op problemen het grootst. In principe wordt door het toepassen van groeiplaatsverbetering de kans op schade aan kabels en leidingen kleiner, de wortels zullen minder snel de behoefte hebben op ander plaatsen dan de daarvoor ingerichte plek te zoeken naar voeding of water. Wel is het zo dat groeiplaatsconstructies er voor kunnen zorgen dat kabels en leidingen niet meer bereikbaar zijn.

Nazakking Ongelijke zetting die optreedt na het aanbrengen van groeiplaatsverbetering kunnen er voor zorgen dat het nodig is kort na aanleg al te moeten herstraten. Dit kan komen doordat de belasting te hoog is voor het gekozen substraat of door onvoldoende dekking op dragende constructies. Het op een verkeerde manier aanbrengen of verdichten kan hier ook een oorzaak van zijn.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

27 van 74

3.3

Groeiplaatsverbeteringen Het is in de voorgaande paragraaf duidelijk geworden dat bomen vaak last ondervinden van andere functies in de stad. Toch wordt het belangrijk gevonden om bomen toe te passen in deze lastige omgeving. Een boom heeft namelijk veel positieve effecten op het leven in de stad. In het hoofdstuk ‘Het belang van bomen in de stad’ staat beschreven welke dit precies zijn. Het gemeentebestuur bevestigd dit belang door in het beleid vast te leggen dat er meer aandacht voor bomen moet komen.

Het is in veel gevallen nodig dat de groeiplaats verbeterd wordt om de boom te laten groeien, vitaal te houden en het genoemde positieve effect van bomen te vergroten. De afgelopen jaren is er veel aandacht geweest voor dit onderwerp en er zijn vele methoden ontwikkeld. In deze paragraaf geven we een overzicht van de relevante manieren van verbeteren van groeiplaatsen. Deze methodes worden beschreven aan de hand van een vast stramien. In dit stramien wordt beschreven hoe het systeem werkt, plus en minpunten en de kosten per boom.

De uitgangssituatie welke is gebruikt voor het bepalen van de kosten van de groeiplaats is in hoofdstuk 3.2.2 nader beschreven. Eerst zal worden ingegaan op de manier waarop de selectie van de uitgewerkte systemen tot stand is gekomen.

3.3.1

Selectie van de te onderzoeken typen groeiplaatsverbetering Er zijn tientallen manieren om groeiplaatsen te verbeteren, deze zijn echter lang niet allemaal relevant. Het is niet nodig om methoden te beschrijven waarvan op voorhand al duidelijk is dat ze in de Rotterdamse situatie niet toegepast kunnen worden. We maken daarom een selectie.

In de selectie zijn allereerst alle binnen de gemeente Rotterdam op dit moment toegepaste groeiplaatsverbeteringen meegenomen. Dit zijn de grond uitwisselen, voedingspijlers, ploffen en de sandwich-constructie.

Vervolgens is gekeken naar de methoden die toegepast kunnen worden binnen de gemeente Rotterdam. Deze methoden zijn geselecteerd aan de hand van de volgende selectiecriteria: het moet toepasbaar zijn in een situatie waarin bomen behouden blijven; toepasbaar in combinatie met grondwaterprofiel; het is toepasbaar in een zettingsgevoelig gebied.

Op basis van deze criteria vallen bunkerconstructies af.

Hiermee komen we in totaal op twaalf methoden die potentieel toepasbaar zijn. Deze zijn allemaal geschikt in verschillende situaties. Sommige methoden kunnen de bomen slechts voor een korte tijd helpen, ander zijn veel langer effectief. Daarnaast zijn de verschillende methoden geschikt voor heel verschillende belastingen. Deze belastingsklasses zijn bepalend voor de gebruiksmogelijkheden van de methode. De methoden worden daarom ingedeeld in methoden met een korte werkingsduur en methoden met en lange werkingsduur. De methoden met een lange werkingsduur worden vervolgens ingedeeld naar belastingcategorie (licht tot 5 kn/m², middelzwaar tot 45 kn/m², zwaar tot 60 kn/m²)

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

28 van 74

3.3.2

Hoeveelheid benodigd doorwortelbaar volume Bij het verbeteren van de groeiplaats worden verschillende grondmengsels gebruikt. Ieder mengsel heeft een specifieke hoeveelheid organische stof. Het benodigde doorwortelbare volume is in belangrijke mate afhankelijk van het organische stof gehalte. Zoals in hoofdstuk 3.1 staat beschreven zorgt de organische stof voor het vasthouden van vocht en voedingselementen. Grond met een hoog organische stof gehalte is voor een boom per kubieke meter meer waard, dan grond met een laag organische stof gehalte. De hoeveelheid doorwortelbare ruimte die een boom bij een specifieke hoeveelheid organisch stof nog heeft is beschreven door het CROW, deze verhouding wordt aangehouden.

Niet alleen het organische stof gehalte is bepalend voor de benodigde hoeveelheid doorwortelbare ruimte, ook de boomgrootte speelt hierbij een belangrijke rol. Een kleine boom heeft immers minder ruimte nodig dan een grote boom. We houden hiervoor de vuistregel aan: 1e grootte boom 100%, 2e grootte 75%, 3e grootte 50%. benodigde doorwortelbare ruimte per jaar2 organische stof percentage boomgrootte

8%

3%

1e 2e

0,75 m³ 0,56 m³

1,00 m³ 0,75 m³

3e

0,375 m³

0,50 m³

Deze verhouding geldt alleen als het complete pakket doorwortelbaar is. Als dit wordt belemmerd door grote steenfracties zal een aangepaste verhouding nodig zijn. De uitgangspunten zoals hierboven beschreven zijn alleen relevant voor methoden voor langere termijn.

3.3.3

Uitgangssituatie kostenberekening Wanneer de methoden in hoofdstuk 5 vergeleken worden is het van belang dat dit zo objectief mogelijk gebeurd. Het is hierom van belang dat de beschreven methoden allemaal worden toegepast bij eenzelfde situatie. Zo kunnen o.a. kosten en werkingsduur beter onderling vergeleken worden. De omschreven situatie is gebaseerd op een in Rotterdam veelvoorkomende situatie. We gaan uit van de volgende uitgangssituatie: wegprofiel wordt heringericht na 25 jaar, ook de boom is 25 jaar geleden aangeplant; e een 1 grootte boom met een normale groeisnelheid; 3 de boom staat in verharding ; huidige plantplaats heeft de afmeting: 1,5 x1,5 x 1,0 m en is gevuld met teelaarde, de omgeving is ingericht als wegfundering; Gemiddeld hoogste grondwaterstand (GHG) van 1,20 m onder maaiveld; de boom moet genoeg doorwortelbaar ruimte voor 25 jaar krijgen4.

Let wel: het is niet zo dat de systemen alleen in deze situatie toegepast kunnen worden. Ieder systeem is flexibel een kan worden aangepast op de boomgrootte, gewenst aantal jaren groeigarantie en de omstandigheden. Een indicatie van de kosten per situatie is uitgewerkt in hoofdstuk 3.4 en 3.5.

2

Geldt alleen in situaties met een grondwaterprofiel, bij een hangwaterprofiel is meer organisch stof nodig om voldoende vocht vast te kunnen houden.

3

Er wordt telkens uitgedaan van een andere belastingsklasse van de verharding. De methoden zoals beschreven zijn ieder geschikt voor een andere belastingsklasse, er wordt telkens uitgaan van de belastingsklasse waarvoor de methode het meest gebruikt wordt.

4

Gebaseerd op de uitgangspunten beschreven in 3.3.2. Dit geldt allen voor methoden die geschikt zijn de lange termijn,

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

29 van 74

Onderbouwing kosten: onderhoudskosten aan de boom en het systeem worden niet meegenomen5; kosten per jaar groeigarantie zijn bepaald door de totale kosten te delen door het aantal jaar (25) waarvoor doorwortelbare ruimte geboden wordt; kosten zijn waar mogelijk gebaseerd op de werkelijke kosten bij al uitgevoerde projecten6, in andere gevallen gebaseerd op prijzen van leveranciers; de weergegeven kosten geven een indicatie, houdt er rekening mee dat onder invloed van marktwerking en verschillen in leveranciers de kosten circa 10% kunnen afwijken; een uitwering van de totale kosten per boomgrootte is gegeven in bijlage 1; de totale kosten voor methoden voor langere termijn zijn gebaseerd op 25 jaar groeiruimte; kosten bij methoden voor korte termijn zijn berekend per eenmalige toepassing.

5

Onderhoudskosten van de boom zullen ongeacht de toegepaste methode (nagenoeg) gelijk zijn en is daarom niet relevant, de verschillen in onderhoudskosten per methode zijn nihil en worden daarom niet meegenomen.

6

Prijzen zijn afkomstig van projecten die zo recent mogelijk zijn uitgevoerd, ten minsten in de afgelopen 10 jaar.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

30 van 74

3.4

Groeiplaatsverbeteringen voor de korte termijn

3.4.1

Grond vervangen Een methode om grondverbetering toe te passen bij bestaande bomen is het vervangen van de grond in de plantplaats. Deze methode wordt toegepast wanneer de aanwezige groeiplaats niet meer voldoende voeding en vochtvasthoudend vermogen levert of als de grond teveel verdicht is. Bij deze techniek wordt de grond in de huidige groeiplaats tussen de wortels verwijderd en vervangen voor bomenzand of grond. Om deze grond binnen de groeiplaats te verwijderen wordt gebruik gemaakt van grondzuigtechniek. Noodzaak is dat deze methode wordt uitgevoerd door een boomspecialist.

Bij het verkeerd toepassen van deze methode is de kans op wortelbeschadiging groot, dit komt de boom niet ten goede. Ook is het noodzaak dat deze methode niet wordt toegepast onder natte omstandigheden. Het is per situatie belangrijk om te kijken hoeveel grond vervangen kan worden, dit kan per situatie heel verschillend zijn.

Pluspunten - Kleine kans op beschadiging aan kabels en leidingen; - vermindering van wortelopdruk; - terrein buiten de groeiplaats kan ongeroerd blijven.

Minpunten - veel grondtransport; - werkzaamheden zo dicht op de wortel kunnen veel schade veroorzaken; - kans bestaat dat wortels onder verharding gaan/blijven groeien.

Figuur 6: grond vervangen in de praktijk Kosten per boom

Kosten grond vervangen (groeigarantie voor 1 jaar) werkzaamheden hoeveelheid totale kosten 1mÂł Grond zuigen, aanbrengen nieuwe grond â&#x201A;Ź 120,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

31 van 74

3.4.2

Ploffen en bemesten Een methode waarbij geen grond wordt vervangen maar juist de bestaande grond wordt verrijkt, is de methode ploffen. Deze methode heeft als doel de zuurstof- en waterhuishouding en de doorwortelbaarheid van de grond te verbeteren. Bij deze methode worden storende lagen in de bodem doorbroken. Na het ploffen worden vloeibare of vaste voedingsstoffen in de grond geïnjecteerd. Door deze methode ontstaat geen schade door graafwerkzaamheden. Het uitvoeren van de methode is vrij snel en simpel uit te voeren. De methode werkt als volgt: inspuitlans wordt zorgvuldig in de bodem gebracht; onder hoge druk worden kanalen gevormd in de bodem; de gevormde kanalen worden geïnjecteerd met een organisch materiaal.

Doormiddel van het uitvoeren van deze methode kan en een groeigarantie gegeven worden van 3–5 jaar.

Pluspunten - bestaande grond hoeft niet vervangen te worden; - kleine kans op schade aan wortels, kabels en leidingen; - storende lagen worden doorbroken; Minpunten - groeigarantie van 3 – 5 jaar; - alleen geschikt voor specifieke situaties; - verkeerde toepassing kan zakkingen veroorzaken; - grond kan na aantal jaren weer verdicht zijn; - organisch stof gehalte blijft gelijk.

Figuur 7: ploffen in de praktijk Kosten per boom

Kosten ploffen en bemesten (groeigarantie voor 5 jaar) werkzaamheden hoeveelheid 300 liter Ploffen, injecteren meststoffen

totale kosten € 360,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

32 van 74

3.4.3

Preparaten Een vrij eenvoudige manier van grondverbetering is het toevoegen van preparaten. Op de markt zijn diverse preparaten te verkrijgen die een aandeel kunnen hebben in het verbeteren van de grond, enkele voorbeelden zijn wormenmest en mycorrhiza’s. Omdat mycorrhiza’s een preparaat is wat tegenwoordig veel wordt toegepast wordt deze verder uitgelicht. Mycorrhiza’s zijn schimmels die in symbiose met boomwortels leven. Ze zorgen voor het verhogen van de opnamecapaciteit van water en voeding, ook beschermen de schimmels de bomen tegen enkele bacteriën. Om een goede kolonisatie van de mycorrhiza schimmels te krijgen is het van belang dat de fijne wortels in contact komen met de schimmel. Als deze verbinding ontstaat, kan de schimmel doorgroeien en treedt kolonisatie op, of dit gebeurd is afhankelijk van een aantal factoren. De meeste fijne opname wortels leven niet langer dan 3 weken. Het is daarom van belang dat het proces van kolonisatie snel plaatsvind. Als kolonisatie langs de wortel optreedt doormiddel van de schimmel, kan de wortel tot wel 2 jaar blijven leven. Na 2 jaar dient opnieuw de schimmel aangebracht te worden. Het is van belang dat deze schimmels worden aangebracht in een goede organische grond om te kunnen overleven. Als dit niet het geval is, dienen er ook andere maatregelen genomen te worden. Bij bomen van de eerste en tweede grootte dienen de mycorrhiza’s aangebracht te worden in boorgaten. Hierdoor bestaat een grotere kans op het bereiken van de fijne wortels. Bij bomen van de derde grootte kan de mycorrhiza schimmel doorgemengd worden met de toplaag. Kleinere bomen wortelen oppervlakkiger waardoor boorgaten niet noodzakelijk zijn.

Pluspunten - verbetert het wortelgestel; - betere opname van voedingsstoffen; - biologische methode van grond verbeteren; - goedkope methode van groeiplaatsverbetering; - beschermd tegen droogte en ziektes.

Minpunten - groeigarantie van max. 2 jaar; - is geen oplossing voor verdichting; - grond moet genoeg organische stof bevatten, daarom niet overal toepasbaar; - dient op juiste wijze aangebracht te worden om gewenst resultaat te bereiken.

Figuur 8: mycorrhiza schimmels Kosten per boom

Kosten preparaten (groeigarantie voor max. 2 jaar) werkzaamheden hoeveelheid totale kosten 5st, 500gr Boren van gaten, aanbrengen mycorrhiza € 120,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

33 van 74

3.4.4

Mulchen Mulchen is een methode waarbij de grond tussen de planten toegedekt wordt met een strooisellaag.

Hiervoor kan snoeimateriaal, compost of bladeren gebruikt worden. Het is van belang dat een soorteigen materiaal wordt gebruikt om ziektes te voorkomen. De laag wordt opgebracht en zal door het bodemleven worden afgebroken tot humus, waarna het verspreid wordt door de ondergrond.

Bijkomend voordeel is dat de laag verdamping tegengaat en onkruidgroei beperkt. De opgebrachte laag dient minimaal 5cm en maximaal 12cm dik te zijn. Om deze kringloop in stand te houden dient ieder jaar een mulch laag bij iedere boom aangebracht te worden. Mulchen stimuleren het bodemleven. Wormen, pissebedden en andere organismen verbeteren de bodemstructuur. Bacteriën en schimmels die de mulch laag afbreken nestelen zich in de bodem en remmen de groei van ongewenste schimmels die ziektes kunnen veroorzaken. Het organisch materiaal wordt verteerd zodat de wortels de vrijgekomen voedingsstoffen kunnen opnemen. De natuurlijke kringloop wordt hiermee deels hersteld. Door dit verteringsproces wordt het humusgehalte verhoogd en neemt de activiteit van het bodemleven toe. Hierdoor ontstaat een vochthoudende, luchtige grond met voldoende voedingsstoffen. Hoeveel er toegepast kan worden is afhankelijk van de grootte van de open grond rond de boom.

Pluspunten - biologische manier van grond verbeteren; - voorkomt snelle bodemverdamping; - gaat onkruidgroei tegen; - ‘natuurlijke’ situatie wordt deels hersteld.

Minpunten - Arbeidsintensief, ieder jaar herhalen; - plantplaats dient groot genoeg te zijn om gewenste resultaat te bereiken, om deze reden in veel situaties niet geschikt; - methode heeft veel tijd nodig om gewenst resultaat te bereiken.

Figuur 9: mulchen Kosten per boom

Kosten mulchlaag (groeigarantie voor max. 1 jaar) werkzaamheden hoeveelheid 0,23 m³ aanbrengen van mulchlaag 10 cm

totale kosten € 17,50

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

34 van 74

3.4.5

Voedingspijlers Een methode om meer doorwortelbare ruimte te creëren, storende grondlagen te doorbreken en voeding toe te voegen is het aanbrengen van voedingspijlers. Voedingspijlers zijn verticale gangen in de grond en kunnen aangebracht worden door middel van een grondzuigmachine of een grondboor.

De verticale gangen worden met een voedingsmedium aangevuld, waarna de boom in deze pijlers kan wortelen. Bij bestaande bomen wordt veelal zuigen toegepast, deze methode geeft minder kans op wortelbeschadiging en door middel van zuigen zal geen versmering aan de randen plaatsvinden.

Door het toepassen van deze methode wordt het organische stofgehalte in de bodem verhoogd en wordt de water- en zuurstofhuishouding verbeterd. Bij deze toepassing is het doorgaans zo dat binnen één jaar de pijlers goed doorgeworteld zijn. Doormiddel van het maken van verticale gangen worden ondoordringbare lagen doorbroken en kunnen wortels dieper de grond in richting het grondwater. In een normale situatie is het zo dat er rond de 10 pijlers worden toegepast bij een boom van de 1e grootte en dat dit een groeigarantie biedt van 4 jaar.

Pluspunten - Bij zuigen klein kans op beschadiging aan kabels en leidingen; - vermindering van wortelopdruk doordat wortels meer naar beneden groeien; - relatief weinig schade aan wortels; - veel van de bestaande grond blijft behouden; - snelle relatief goedkope methode.

Minpunten - maatwerk in voeding per boomsoort is noodzakelijk; - dient op goede wijze aangebracht te worden; - maximale groeigarantie van 4 jaar, daarna herhalen.

Figuur 10: voedingspijlers in de praktijk Kosten per boom

Kosten aanbrengen van voedingspijlers (groeigarantie voor max. 4 jaar) werkzaamheden hoeveelheid totale kosten zuigen pijlers, aanbrengen grond 10st, 1m³ € 200,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

35 van 74

3.5

Groeiplaatsverbetering voor de lange termijn

3.5.1

Lichte belasting Bomenzand Het vergroten van de groeiplaats kan uitgevoerd worden door zand voor zandbed te vervangen voor bomenzand. Bomenzand is een speciaal mengsel van zeer hoekig zand in combinatie met een medium van organisch stof dat wortelgroei mogelijk maakt. Het zand is eentoppig waardoor water en lucht de wortels goed kunnen bereiken. Het hoekige zand zorgt ervoor dat de korrels in elkaar haken.

Hierdoor blijven zelfs na verdichten de macroporiën behouden. Het organische stofgehalte van bomenzand ligt tussen de 3,5 en 5 procent. De organische stof bestaat meestal uit uitgecomposteerde compost, wat over een lange tijd voedingsstoffen kan afleveren aan de wortels.

Bomenzand mag uit een maximaal pakket van 80cm bestaan en dient in lagen van 30-40cm verdicht te worden. De maximale verdichting van het bomenzand is 1,5-2MPa, en het mag alleen met een sleuvenstamper verdicht worden. Het verwerken van het bomenzand vraagt veel ervaring en wordt in de praktijk regelmatig foutief uitgevoerd. Belangrijk is dat het mengsel niet onder natte omstandigheden wordt aangelegd, hierdoor kan versmering plaatsvinden. Het is raadzaam om een beluchtingssysteem toe te passen. Bomenzand kan voor een lage belastingsklasse worden toegepast. Bijvoorbeeld voor een fundering onder trottoirs, fietspaden en extensief gebruikte halfverharding. Bomenzand wordt ook gebruikt als onderdeel van een sandwich-constructie, meer informatie hierover in paragraaf 3.5.4.

Pluspunten - Doorwortelbare ruimte en fundering worden gecombineerd; - flexibel toepasbaar; - voor veel situaties een oplossing; - huidige groeiplaats kan behouden blijven.

Minpunten - veel verschillende mengsels op de markt, kwaliteit loopt kan sterk verschillen; - kan alleen toegepast worden bij lage belastingsklasse; - kan nazakken waardoor herstraten noodzakelijk is;.

Figuur 11 voorbeeld van de Kosten per boom toepassing van bomenzand Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van bomenzand, aanbrengen van geotextiel en aanbrengen van beluchting.

Uitgangssituatie van totale kosten is beschreven in paragraaf 3.3.3. De hoeveelheid doorwortelbare ruimte is berekend conform uitgangssituatie van paragraaf 3.3.2.

Kosten bomenzand hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 25m³ € 2.084,00 € 83,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

36 van 74

3.5.2

Lichte belasting Wortelstraat Het principe van een wortelstraat is dat er een verbinding wordt gevormd met een in de nabije omgeving gelegen groenvak, bijvoorbeeld een plantsoen of grasveld. Het kan toegepast worden in een situatie waarbij een voet- of fietspad de boom van een groenvak scheidt. Bij een wortelstraat wordt de fundering van zand voor zandbed vervangen door bomenzand. In plaats van de hele benodigde doorwortelbare ruimte te creëren van bomenzand wordt er alleen een verbinding gemaakt naar een groenvak. De boom kan zich door de gemaakte verbinding gemakkelijk een weg banen en de benodigde elementen van elders halen. Het is voor een boom in veel gevallen geen probleem dat de wortels overwegend één kant op gaan.

Het systeem kan door het toepassen van bomenzand alleen lage belastingsklasse verdragen. Het is ook mogelijk een dergelijke verbinding te maken met een methode die een zwaardere belastingsklasse verdraagt. In praktijk komt de situatie waarbij deze toepassing nodig is echter zelden voor en is daarom niet uitgewerkt.

Pluspunten - huidige groeiplaats blijft behouden; - een voordelige oplossing; - lange groeigarantie als plantvak met plantsoen wordt verbonden.

Minpunten - Alleen toepasbaar als verbinding gemaakt kan worden naar groenstrook of plantsoen.

Figuur 12: wortelstraat Kosten per boom Het aantal jaren dat dit systeem effectief is wordt niet beperkt door de onder de verharding geboden groeiruimte, maar door de grootte van het groenvak waarmee een verbinding is gemaakt. Het geven van een prijs per jaar groeigarantie is bij deze methode daarom niet mogelijk, alleen de kosten voor het eenmalig toepassen van dit systeem worden getoond.

Kosten wortelstraat 1,50 m. breed hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 1,8m³ € 141,50 n.v.t.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

37 van 74

3.5.3

Matige belasting Boomgranulaat In situaties waarbij de belasting op het wegoppervlak bij een boom middelzwaar is en het toch gewenst is om de groeiplaats te vergroten kan dit doormiddel van boomgranulaat. De bestaande wegfundering wordt vervangen door het beter doorwortelbare boomgranulaat. Dit product is vaak gemaakt op basis van een natuurlijk hard gesteente met een fractie van 16-40mm. Er zijn ook varianten beschikbaar waarbij deze steenfractie is vervangen door het lichtere lavasteen.

Boomgranulaat heeft een grote draagkracht en bevat naast fijn gesteente ook klei en organische stof. Op deze manier wordt de boom voorzien van voeding en vocht. Een nadeel van het materiaal is dat na verdichting er nog maar 1/3 van het totaal aangebrachte volume overblijft als doorwortelbare ruimte. Het is dus nodig om veel van het materiaal aan te brengen om te kunnen voldoen aan gewenst hoeveelheid doorwortelbare ruimte. Boomgranulaat wordt in lagen van maximaal 30cm aangebracht en verdicht. Boomgranulaat kan toegepast worden onder asfalt en is geschikt voor middelzware verkeersbelasting. Om te voorzien in voldoende lucht is het nodig het een beluchtingsdrain in het pakket aan te brengen.

Pluspunten - Doorwortelbare ruimte en fundering worden gecombineerd; - huidige groeiplaats kan behouden blijven; - eenvoudige verwerking, net als regulier granulaat; - kan worden toegepast in combinatie met asfalt; - kabels en leidingen blijven bereikbaar voor werkzaamheden.

Minpunten - Veel bomengranulaat nodig om de benodigde hoeveelheid doorwortelbare ruimte te creëren; - de werking op langer termijn is niet bewezen; - een aanvullend beluchtingsysteem is noodzakelijk; - vaak een te hoge zuurgraad van het mengsel.

Figuur 13: boomgranulaat Kosten per boom Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van boomgranulaat, aanbrengen van geotextiel en aanbrengen van beluchting. Uitgangssituatie van totale kosten is beschreven in paragraaf 3.3.3.De hoeveelheid doorwortelbare ruimte is berekend drie keer de normale hoeveelheid die toegepast is bij een organische stof gehalte van 3%. Voor een uitgebreid kostenoverzicht, zie bijlage 1.

Kosten bomengranulaat hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 75m³ € 8.482,50 € 339,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

38 van 74

3.5.4

Matige belasting Sandwich-constructie Bij herinrichtingsprojecten kan gebruik gemaakt worden van een zogeheten sandwichconstructie.

Een sandwichconstructie dient ter vervanging van een traditionele funderingslaag van menggranulaat. Het systeem wordt opgebouwd door het gangbare zand voor zandbed te vervangen door bomenzand, hierboven worden dunne kratten aangebracht. Deze kunststof panelen in combinatie met geotextiel verdelen de druk op het bomenzand en nemen op deze manier de functie van granulaat over. Bovenop de sandwichconstructie wordt een dunne straatlaag aangebracht waarop de verharding kan worden aangebracht. Het systeem kan ook worden gebruikt als fundering onder asfaltverharding. Naast het verdelen van druk creëert de constructie ook een zogenaamd twee maaiveld. De luchtlaag in de kratten voorziet er in dat zuurstof goed kan intreden in de grond. Door de kratten (deels) te vullen met een voedselrijke grond kan worden voorzien in het beter vasthouden van voeding en water.

Doordat er een tweede maaiveld wordt gecreëerd is deze methode uitstekend toepasbaar in een situatie waarbij een grote ophoging plaatsvind, zo kunnen bomen behouden blijven die anders gerooid zouden moeten worden. In een dergelijke situatie kan het ook zinvol zijn deze methode onder licht belaste verhardingen toe te passen of zelfs in open grond.

De sandwichconstructie kan een middelzware verkeersbelasting verdragen en is daarmee voldoende draagkrachtig voor fietspaden en parkeerplaatsen. Het systeem kan bij een maximale GHG tot maximaal 0,80m beneden maaiveld worden toegepast.

Pluspunten - dikke funderingslaag wordt vervangen door een dunne laag kratten; - vullen met voedselrijk substaat mogelijk; - veelgebruikte techniek, goed verkrijgbaar; - kan er voor zorgen dat een ophoging beter verdragen kan worden; - kan worden toegepast in combinatie met asfalt; - verdraagt tot middelzware verkeersbelasting.

Minpunten - bij te hoge grondwaterstand kan systeem niet worden toegepast; - werkzaamheden aan kabels en leidingen onder het systeem worden bemoeilijkt.

Figuur 14: sandwich-constructie Kosten per boom Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van bomenzand, aanbrengen van permavoidunits en aanbrengen van geotextiel. Uitgangssituatie van totale kosten is beschreven in paragraaf 3.3.3. Voor een uitgebreid kostenoverzicht, zie bijlage 1.

Kosten sandwichconstructie hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 32m², 25m³ € 3.518,00 € 140,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

39 van 74

3.5.5

Zware belasting Kratten Een krattensysteem bestaat uit een ondergronds geraamte van kunststof, dat gevuld wordt met een rijk grondmengsel. De kratten dragen de krachten af naar de ondergrond waardoor de grond in de kratten niet verdicht hoeft te worden en er zo ondergronds een situatie als in open grond ontstaat. De kratten zijn in het beginsel bedoeld voor waterberging en infiltratie maar later ook gebuikt bij bomen.

De kratten zijn er van verschillende leveranciers en in verschillende afmetingen, maar kunnen altijd naargelang de volumebehoefte aan elkaar gekoppeld worden. De kratten worden afgedekt met een geotextiel ter voorkoming van het inspoelen van zand uit de bovenliggende fundering. De benodigde dekking bovenop de kratten is afhankelijk van de sterkte, structuur en het type kunststof. Het verschil ten opzichte van de sandwichconstructie is dat het krattensysteem veel hoger is, waardoor genoeg volume ontstaat om (nagenoeg) alleen in de kratten te hoeven wortelen. Krachten worden niet geplaatst op bomenzand, maar op een fundering van granulaat, waardoor een hogere verkeersbelasting mogelijk is. Doordat een grote ontgravingdiepte nodig is, kan het systeem niet op korte afstand van de stam aangebracht worden. Wortels op de plek van de kratten zullen vooraf compleet verwijderd moeten worden. Vooraf is grondig wortelonderzoek nodig alvorens dit systeem wordt toegepast. Voor het toepassen van dit systeem is een minimale GHG nodig van 0.90m beneden maaiveld.

Pluspunten Combineren van doorwortelbare ruimte en wegfundering; verdraagt zware verkeersbelasting; minder doorwortelbaar volume noodzakelijk door toepassen van bomengrond in de kratten.

Minpunten - Veel grondwerk noodzakelijk; - kosten voor systeem zijn hoog; - verwerken van grond in kratten lastig; - niet mogelijk om bestaande wortels te verwerken door de dichte structuur van de kratten.

Figuur 15: krattensysteem Kosten per boom Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van boomkratten, aanbrengen van bomengrond en aanbrengen van geotextiel. Doordat het systeem gevuld wordt met de rijkere bomengrond is het mogelijk om minder doorwortelbaar volume toe te passen dan bij bomenzand. In paragraaf 3.3.2 zijn de uitgangspunten voor de benodigde hoeveelheid doorwortelbare ruimte beschreven. Voor een uitgebreid kostenoverzicht, zie bijlage 1.

Kosten krattensysteem hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 94st, 15mÂł â&#x201A;Ź 5.573,00 â&#x201A;Ź 223,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

40 van 74

3.5.6

Zware belasting Silvacell Een variant op het krattensysteem is het uit Amerika afkomstige Silvacell systeem. Silva is Latijns voor bos en met dit systeem wordt getracht de condities van een bos na te bootsen in hoogstedelijk gebied. Het systeem bestaat uit losse frames van 40x60x120cm en kan tot drie lagen hoog worden aangebracht. De werking is op hoofdlijnen vergelijkbaar met die van kratten, er wordt ook bij dit systeem een tweede maaiveld gecreëerd. Het voordeel ten opzichte van kratten is dat bij dit systeem de frames een open structuur hebben, hierdoor makkelijker gevuld kunnen worden en ook beter toegepast kunnen worden bij het vergroten van de groeiplaats bij bestaande bomen. Evenals de andere dragende constructies kan ook dit systeem alleen aangebracht worden op grotere afstand van de boom. Om het systeem te kunnen plaatsen is het nodig een groot cunet te graven. Alleen in uitzonderlijke situaties kunnen bestaande wortels in de constructie worden aangebracht. De frames kunnen los geplaatst worden onder het maaiveld en hoeven niet met elkaar verbonden te worden. Dit zorgt voor een flexibele verwerking. De bovenzijde van het systeem wordt dichtgemaakt met 5 cm dikke deksels. Bovenop deze deksels dient een deklaag van 40cm te worden toegepast. Het systeem kan zware verkeersbelastingen verdragen en leent zich daardoor goed om verwerkt te worden onder pleinen, wegen en bij bedrijventerreinen. Het is bij dit systeem van belang dat er een beluchtingssysteem wordt aangelegd, zodat de wortels voldoende zuurstof tot zich kunnen nemen.

Pluspunten Volwaardig tweede maaiveld wordt gecreëerd; verdraagt zware verkeersbelasting; open structuur zorgt voor flexibele verwerking.

Minpunten - Beluchtingssysteem is noodzakelijk; - kosten voor systeem zijn hoog; - dekking bovenop systeem dient minimaal 40cm te zijn.

Figuur 16: Silvacell systeem Kosten per boom Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van Silvacells, aanbrengen van bomengrond, aanbrengen van geotextiel en aanbrengen van beluchting.

Uitgangssituatie van totale kosten is beschreven in paragraaf 3.3.3. De hoeveelheid doorwortelbare ruimte is berekend conform uitgangssituatie van paragraaf 3.3.2. Voor een uitgebreid kostenoverzicht, zie bijlage 1.

Kosten Silvacells hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 46m², 19m³ € 5.878,50 € 235,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

41 van 74

3.5.7

Zware belasting Watershell Een systeem dat toegepast kan worden om de groeiplaats te vergroten onder wegen met een hoge verkeersbelasting is Watershell. Watershells zijn ontwikkeld door de glastuinbouw en zijn in die tijd vooral gebruikt voor waterberging. Tegenwoordig wordt dit systeem steeds meer toegepast als groeiplaatsinrichting. De koepelvormige cassettes kunnen geleverd worden in verschillende uitvoeringen. De standaard hoogte van een watershell is 40cm en kan doormiddel van pvc-pijlers verhoogd worden tot maximaal 1,50m. Deze flexibiliteit maakt dit systeem in veel situaties inzetbaar.

Bij gebruik van pvc-pijlers is het wel nodig om een voorziening te treffen voor de zijdelingse druk.

Door de Watershells niet helemaal met grond te vullen, ontstaat er net onder de cassettes een luchtlaag. Deze luchtlaag dient in verbinding te staan met de buitenlucht om circulatie mogelijk te maken. Het is mogelijk om kabels en leidingen in de constructie te ‘hangen’, dit maakt het systeem in meer situaties inzetbaar. Op de cassettes wordt een gewapende betonconstructie aangebracht om de bovenbelasting te verdelen, deze is gemiddeld 14cm dik. Om te voldoen aan belastingsklasse 60 is het van belang om bovenop de betonconstructie 40cm dekking aan te brengen. Nadeel is dat de betonconstructie in het werk gestort moet worden, hierdoor ontstaat een lange verwerkingsduur. De methode kan goed worden gecombineerd met bestaande boomwortels, zie figuur 17.

Pluspunten - verdraagt hoge belastingsklasse; - flexibel toepasbaar doordat variatie in hoogte mogelijk is; - goed toepasbaar bij bestaande bomen; - in bijzondere situaties te combineren met kabels en leidingen.

Minpunten - relatief lange verwerkingsduur; - na aanleg is ondergrond slecht toegankelijk; - veel dekking nodig bovenop systeem ca. 55cm tot aan tweede maaiveld.

Figuur 17: Watershell systeem Kosten per boom Er is uitgegaan van de volgende werkzaamheden: grond ontgraven, aanbrengen van Watershells, aanbrengen van bomengrond, aanbrengen van geotextiel en aanbrengen van beluchting.

Uitgangssituatie van totale kosten is beschreven in paragraaf 3.3.3. De hoeveelheid doorwortelbare ruimte is berekend conform uitgangssituatie van paragraaf 3.3.2. Voor een uitgebreid kostenoverzicht, zie bijlage 1.

Kosten Watershells hoeveelheid totale kosten kosten per jaar groeigarantie 46m², 19m³ € 5.085,50 € 203,00

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

42 van 74

4

Referentiestudie: hoe gaat het elders?

In dit hoofdstuk is beschreven hoe groeiplaatsverbetering op ander plekken wordt toegepast. Dit thema speelt namelijk zeker niet alleen in de gemeente Rotterdam een rol, iedere stad heeft in de loop der tijd zijn eigen manier ontwikkeld. Wij zijn allereerst benieuwd naar het proces dat voorafgaat aan de keuze voor een bepaalde groeiplaats. Vervolgens willen we weten welke manieren van het verbeteren van groeiplaatsen worden toegepast en wat de ervaringen hiermee zijn.

4.1

Selectie Het is belangrijk dat de gebieden die als referentie gekozen worden ons zo veel mogelijk kunnen leren en dat hetgeen dat geleerd wordt ook toepasbaar is in de gemeente Rotterdam. Nadenken over welke referentiegebieden gekozen worden is daarom van wezenlijk belang.

De gebieden zijn geselecteerd op type eigenaar, ondergrond en de mate waarin het beleid vernieuwend en interessant is. In het beginsel is ervan uitgegaan om alleen groeiplaatsverbetering toegepast bij bomen in openbare gebieden als een optie te zien. Niet openbare gebieden kennen vaak een kleinere schaal en een minder uitgewerkt beleid en zijn daarom niet goed vergelijkbaar en minder interessant. Alleen gemeentelijke organisaties blijven hierdoor een optie.

Het is belangrijk dat de ondergrond waarin de groeiplaatsverbetering plaatsvindt vergelijkbaar is met de in Rotterdam aanwezige situatie. Rotterdam is grotendeels gebouwd in zettingsgevoelig gebied, dit heeft invloed op het type constructie dat toegepast kan worden. Gemeenten in West-Nederland blijven over.

Het is van belang dat de gemeente een relevant beleid voert op dit gebied. Over het algemeen zijn het de grotere gemeenten die een uitgesproken beleid voeren. Deze gemeenten hebben een grotere capaciteit aan groenspecialisten en zijn daardoor beter in staat vernieuwingen uit te werken en door te voeren. Gemeenten in West-Nederland met een uitgesproken beleid zijn de focus voor deze referentiestudie. We komen uit bij de gemeente Amsterdam, Den Haag en Vlaardingen.

4.2

Referentie: Amsterdam Vraaggesprek met Hans Kaljee, Hoofdstedelijk bomenconsulent gemeente Amsterdam Woensdag 6 mei 2015, 11.00 â&#x20AC;&#x201C; 12.15, Weesperplein 8, Amsterdam De gemeente Amsterdam voert al sinds begin jaren zeventig een innovatief beleid om bomen in de stad zo goed mogelijk naar de zin te maken. Het intensieve gebruik in combinatie met hoge economische en culturele waarde, maken dat deze stad alles in het werk stelt om de bomen te behouden. Dit maakt dat Amsterdam voor ons een erg interessant referentiegebied is waar veel van geleerd kan worden. De kernpunten uit het gesprek zijn beschreven.

Proces â&#x20AC;˘ Het behouden van bomen bij een herinrichting is het uitgangspunt. â&#x20AC;˘ In de voorbereiding wordt uitgebreid onderzoek naar de boom gedaan, niet alleen boven maaiveld, maar juist ook naar de wortels. Door het graven van meerde kuilen wordt inzicht verkregen in de ontwikkeling van de wortels.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

43 van 74

•

•

•

• • •

Wanneer er voldoende informatie is over de wortels en vitaliteit wordt er gekeken naar wat de invloed van de herinrichting op de boom is. Hierbij wordt onder andere gelet op de kabels en leidingen, ophoging en de toekomstige inrichting op maaiveldniveau.

Wanneer het niet anders kan dat er werkzaamheden plaatsvinden binnen de doorwortelde zone, of als de kwaliteit van de boom niet goed is kan dit een belangrijk argument zijn om de bomen niet te behouden.

Op basis van advies van bomenconsulent wordt door de projectleider de uiteindelijke beslissing gemaakt of een boom behouden blijft en welke vorm van groeiplaatsverbetering er toegepast zal worden.

Wanneer er voor het behouden van bomen wordt gekozen wordt er altijd gestreefd naar het toepassen van groeiplaatsverbetering.

Al vroeg in het proces wordt een bomenconsulent bij een project betrokken, op een integrale manier wordt gekeken naar de situatie rond de boom.

Eind jaren 70 is men in Amsterdam begonnen met het experimenteren en toepassen van groeiplaatsverbetering. Uitgebreide testen en monitoring hebben geresulteerd in een medium dat zowel draagkrachtig is als groeiruimte bied aan bomen. Dit bomenzand is in de loop der tijd steeds verder geoptimaliseerd. Voordat deze ontwikkeling begon werd slecht de boomspiegel gevuld met teelaarde.

Typen groeiplaatsverbetering • De bestaande opbouw onder licht belaste verharding vervangen door bomenzand is in Amsterdam het uitgangspunt. In circa 90% van de gevallen wordt op deze manier voorzien in groeiplaatsverbetering. Bij een herinrichting wordt uitgegaan van 10 tot 20 m³ bomenzand, vooral afhankelijk van wat haalbaar is. Het wordt essentieel gevonden dat het bomenzand op een juiste manier wordt verwerkt. Teveel verdichten of het aanbrengen onder grondwater kan er voor zorgen dat de boom niet optimaal kan profiteren. Voordelen van bomenzand zijn dat het snel en flexibel is, en de kosten laag zijn.

• Over de effectiviteit van bomengranulaat is men sceptisch. De (te)hoge zuurgraad, beperkte doorwortelbaar ruimte en niet bewezen effectiviteit zijn enkele argumenten waarom hier niet mee gewerkt wordt.

• Op plaatsen waar geparkeerd wordt of waar regelmatig onderhoudsvoertuigen rijden voldoet bomenzand niet. In deze situatie kiest de gemeente Amsterdam sinds 2006 vaak voor een sandwich-constructie. Voordelen van deze constructie zijn de goede druk verdelende eigenschappen, dunne opbouw en flexibele toepasbaarheid.

• In uitzonderlijke situaties worden ‘zwaardere’ constructies gebuikt, het Watershell-systeem een van de toegepaste constructies. Dit systeem wordt niet aangeraden, argumenten hiervoor zijn dat een dergelijke constructie alleen ver van de stam geplaatst kan worden en dat het een te hoge opbouw heeft waardoor de wortels de gecreëerde groeiruimte niet weten te bereiken.

Daarnaast is dit een erg kostbare toepassing.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

44 van 74

4.3

Referentie: Vlaardingen Vraaggesprek met Arie Bijl, Beleidsmedewerker Groen gemeente Vlaardingen Donderdag 7 mei 2015, 14.30 – 16.00, Westnieuwland 6, Vlaardingen De gemeente Vlaardingen heeft te maken met een vergelijkbare ondergrond als de situatie die we op veel plekken in Rotterdam aantreffen. Hoe deze aangrenzende gemeente omgaat met de uitdagingen die hiermee gepaard gaan, kunnen voor ons leerzame lessen zijn. We zijn met Arie Bijl, Beleidsmedewerker Groen, in gesprek gegaan over dit onderwerp. De kernpunten uit het gesprek zijn beschreven.

Proces • De gemeente is van mening dat investeren in een goede groeiplaats bij aanleg of herinrichting zich op lange termijn zal terugverdienen.

• Het uitgangspunt bij een herinrichting is het behouden als dit op een duurzame manier kan. Dit houdt in: de kwaliteit van de bomen voldoende is om binnen de geplande omlooptijd vitaal te blijven; dat de maaiveldophoging rondom de boom niet meer dan 15cm bedraagt; past het in de toekomstige inrichting.

Deze boordeling vindt plaat op basis van een inventarisatie van de bomen, in combinatie met gegevens van de toekomstige inrichting.

• Burgers die het behouden van groen belangrijk vinden hebben zich verenigd door de Stichting Boombehoud Vlaardingen op te richten. Er wordt door hen op toegezien dat bomen niet onnodig gekapt worden. Dit maakt dat de gemeente altijd zoekt naar een oplossing om bomen te behouden, wanneer een boom toch gekapt wordt, moeten daar goed onderbouwde argumenten voor zijn.

• De gemeente ziet het als een grote waarde dat er bij het ontwerp een goede samenwerking is tussen alle disciplines. In samenwerking met beheerders van het riool, de kabels, leidingen en de wegen zoeken de groenbeheerders naar de meest optimale situatie.

• Liften of verplanten in niet standaard het uitgangspunt bij bomen waarbij een te grote ophoging plaatsvindt. De hoge kosten en beperkte slagingskans zijn argumenten om dit alleen in uitzonderlijke gevallen toe te passen.

• De gemeente heeft de in de openbare ruimte veelvoorkomende constructies vastgelegd in het 7 SUV . Dit document schrijft bij een (her)inrichting een groeiplaats van 3x3x1m (LxBxH) voor.

Hiermee wordt, bij een voldoende lage grondwaterstand, 9m³ groeiruimte gecreëerd. De gemeente vindt dat deze manier van werken niet meer voldoet en gebruikt daarom nu de ontwerpnormen die door het Normeninstituut Bomen zijn beschreven in het Handboek Bomen.

Deze methode zorgt er, door rekening te houden met de omlooptijd, boomgrootte en het type grondwaterprofiel, voor dat de groeiplaats beter is afgestemd op specifieke situaties.

• Wanneer het nodig is te werken met zwaardere constructies wordt er vaak externe expertise ingeroepen om het proces te begeleiden.

• Door een beperkt budget kan de voor een boom optimale situatie niet altijd bereikt worden. Het geld dat beschikbaar is wordt zo veel mogelijk besteed aan het verbeteren van de groeiplaats.

7

Standaard Uitvoeringseisen Vlaardingen

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

45 van 74

Typen groeiplaatsverbetering • Het uitgangspunt is dat bomen niet in verharding staan, er wordt altijd gekeken of er een situatie gecreëerd kan worden waarin bomen in de open grond staan. Het kan bij een herinrichting zo zijn dat er een parkeervak wordt opgegeven om de boom meer ruimte te geven. Wanneer dit niet haalbaar blijkt, wordt pas gekeken naar andere manieren om aan de gewenste doorwortelbare ruimte te bewerkstelligen.

• Het aanbrengen van bomenzand onder voetpaden is de meest gebuikte manier van werken, deze oplossing is goedkoop en doeltreffend. Waar mogelijk wordt hiermee een verbinding gecreëerd met groenvakken. Op deze manier krijgt de boom meer groeiruimte terwijl hier geen extra voorzieningen voor nodig zijn. Aandachtspunt is de verwerking van het bomenzand. Het sterk verdichten of aanbrengen onder de gemiddelde maximale grondwaterstand kan er toe leiden dat het gewenste resultaat niet gehaald word.

• Bomengranulaat is overwogen, maar niet toegepast. Dit medium heeft maar een beperkte doorwortelbare ruimte, in combinatie met een hoge grondwaterstand zorgt dit er voor dat er een onhaalbaar grote oppervlakte nodig is.

• Ploffen is toegepast in situaties waar de grond rond de boom sterk verdicht is geraakt. De ervaring is dat het effect, maar van korte duur is. Deze methode wordt niet meer gebruikt.

• Er is geëxperimenteerd met een sandwich-constructie, dit heeft niet tot het gewenste resultaat geleid. Een hoge grondwaterstand in combinatie met een te dikke funderingsopbouw boven de sandwich-constructie heeft er voor gezorgd dat er maar een beperkte hoeveelheid groeiruimte gecreëerd kon worden. Achteraf bleek de maximale grondwaterstand hoger dan vooraf bekend was waardoor het met het bomenzand in contact kon komen en de omstandigheden voor de boom verder verslechterde. In de voorbereiding van het project hadden deze problemen voorkomen kunnen worden.

• Watershells zijn toegepast bij bomen in een rij, waarbij het nodig was de helft van de bomen te rooien. Hierdoor konden de Watershells worden toegepast en kwam er boven de grond genoeg ruimte om de kroon te laten uitgroeien. Als voordelen wordt gezien dat door beperkte benodigde dekking op de constructie het systeem goed toepasbaar is bij hogere grondwaterstanden. De hoge kosten maken dat dit systeem alleen bij bijzondere projecten kan worden toegepast.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

46 van 74

4.4

Referentie: Den Haag Vraaggesprek met Leendert Koudstaal, Beleidsadviseur gemeente Den Haag Vrijdag 8 mei 2015, 13.30 – 14.30, Spui 70, Den Haag Net als bij de gemeente Amsterdam is ook Den Haag al vroeg begonnen met het toepassen van groeiplaatsverbetering. Ook deze stad kent een intensief gebruik, vooral in het centrumgebied waardoor men genoodzaakt is te zoeken naar oplossingen. De bodem hier is divers, van een draagkrachtig zand tot slap veen. Dit maakt dat Den Haag voor ons een interessant referentiegebied is waar we veel van kunnen leren. De kernpunten uit het gesprek zijn beschreven.

Proces • Bij een herinrichting is het behouden van de bomen het uitgangspunt. Den Haag kent 7 actiegroepen die opkomen voor het behouden van bomen en ook de politiek geeft groen een hoge prioriteit. Dit alles maakt dat er nooit ‘zomaar’ een boom gekapt kan worden.

• Tijdens de voorbereiding van een herinrichting worden de bomen door een bomendeskundige geïnventariseerd aan de hand van het formulier ‘Planbeoordeling Haagse Bomen’. Bomen worden zo beoordeeld op conditie, de mate van overlast, stamdiameter, boomgrootte, groeivorm, ruimtelijke betekenis en ecologische waarde. De beoordeling geeft een eerste indicatie van de waarde van een boom en vormt een standaard onderdeel bij herinrichtingsprojecten waarbij bomen betrokken zijn.

• Aan de hand van het formulier en de eisen die de herinrichting stelt wordt besloten of de bomen behouden kunnen blijven. Wanneer dit niet kan, wordt altijd onderzocht of verplanten mogelijk is.

• Bij het behouden van bomen is het toepassen van groeiplaatsverbetering altijd het uitgangspunt.

Er wordt uitgegaan van minimaal 6 m³ tot 40 m³ per boom. In het ‘Handboek openbare ruimte’ is vastgelegd in welke situatie welke hoeveelheid groeiruimte gewenst is. In aanvulling hierop maakt de gemeente gebruik van het handboek bomen van het Norminstituut bomen om betere eisen te kunnen stellen aan het materiaal en de verwerking.

• In de praktijk kan door beperkt budget niet altijd de gewenste omvang van de groeiplaats worden gerealiseerd.

Typen groeiplaatsverbetering • De gemeente Den Haag heeft veel verschillende systemen toegepast bij bestaande bomen.

Bomenzand is sinds 1972 het standaard medium en wordt veelal onder voetpaden gebruikt. De gemeente heeft vele varianten getest en heeft met het mengsel van de huidige leverancier een goede balans gevonden.

• Bij middelzware belastingsklasses wordt uitgeweken naar een sandwich-constructie. Deze constructies kunnen ook onder asfaltverhardingen worden aangebracht.

• Boomgranulaat wordt niet toegepast. Het materiaal moet van ver worden aangevoerd, wat men uit het oogpunt van duurzaamheid niet acceptabel vindt. Daarnaast is men van mening dat de grote hoeveelheid aan grote fracties (stenen) de bomen geen goed doen.

• In de uitzonderlijke situatie dat er niet voldoende groeiplaats gecreëerd kan worden, kiest men er voor de groeiplaats onder zwaarder belaste wegen te maken. Watershells zijn voor deze

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

47 van 74

â&#x20AC;˘

â&#x20AC;˘

4.5

situatie de meest gebuikte oplossing. Voordeel hiervan is dat ook kabels en leidingen in de constructie een plek kunnen krijgen.

Naast speciaal voor bomen ontwikkelde systemen experimenteert de gemeente ook vaak met andere producten. Zo zijn onder een fietspad rijen met grond gevulde rioolbuizen toegepast.

Hierdoor is een verbinding ontstaan naar een naastgelegen groenstrook. Het voordeel van dit type producten is dat het in massa wordt geproduceerd en daardoor vaak goedkoop is. De gemeente probeert voor iedere situatie de meest optimale oplossing te vinden.

De gemeente ziet nog kansen voor een flexibel indeelbaar systeem van blokken/kratten op basis van een biologisch afbreekbaar kunststof. Hierdoor zal de bodem minder vervuild raken met plastic. Uiteraard moet dit product dan wel net zo lang mee gaan als de omlooptijd van de boom.

Conclusie Met kennis die we doormiddel van de vraaggesprekken met de specialisten van de verschillende gemeenten hebben opgedaan, kunnen we de systemen later beter tegen elkaar afwegen en beter onderbouwde adviezen geven. De belangrijkste lessen, overeenkomsten en verschillen worden hier gegeven.

Het is vaak benadrukt dat het van belang is om vroeg in het proces de bomen te inventariseren/beoordelen en advies uit te brengen over de toekomstverwachting. Zo kan beter beoordeeld worden wat nodig is. Daarnaast is duidelijk geworden dat het van belang is dat er door de groendeskundige actief wordt meegedacht in het planproces. Zo kom je tot een goede afstemming tussen bomen, kabels en leidingen, en civiel werken.

Het is gebleken dat de burger, al dan niet verenigd in een actiegroep, veel waarde hecht aan de bestaande bomen. In iedere gemeente die bezocht is wordt dit genoemd. Dit maakt het belang van de goede groeiplaats direct duidelijk, de burger/gebruiker is uiteindelijk de partij waarvoor een gemeente al het werk doet.

Het komt nog regelmatig voor dat door een verkeerde verwerking van bomenzand het gewenste effect uitblijft. Met namen te zwaar verdichten en het aanbrengen van het materiaal onder de maximale grondwaterspiegel zorgen voor problemen. Het is van belang dat in de uitvoering deskundig wordt gehandeld, goed toezicht en het beter selecteren van aannemers zijn mogelijke oplossingen.

Het is belangrijk dat er een goed beeld is van de maximale grondwaterstand ter plekke. Dit peil bepaald tot op welke diepte organisch materiaal aangebracht kan worden. En kan er ook voor zorgen dat bepaalde constructies, door een te hoge opbouw, helemaal niet toegepast kunnen worden. Dit werd vooral door de gemeente Vlaardingen als aandachtpunt meegegeven.

Het streven naar een situatie waarin bomen helemaal niet in verharding staan hebben we vooral gezien bij Vlaardingen. Wanneer de ruimte dit toelaat is deze duidelijk de meest ideale situatie voor een boom.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

48 van 74

Bomenzand wordt door alle drie de gemeenten het meest gebuikt als er groeiplaatsverbetering gewenst is. Hoewel het medium een compromis blijft, kan het in veel situaties een uitkomst bieden.

Vooral de flexibiliteit en lage prijs zijn argumenten om hiervoor te kiezen.

Over bomengranulaat zijn de gemeenten unaniem minder enthousiast. Wel heeft iedere gemeente zijn eigen reden om niet voor dit product te kiezen. Wanneer er toch een groeiplaats onder middelzware weggedeelten gemaakt moet worden, wordt vaak gekozen voor een sandwichconstructie. Alleen de gemeente Vlaardingen heeft slechte ervaringen met dit product.

Wanneer er in uitzonderlijke gevallen een groeiplaats gecreĂŤerd moet worden onder zwaar belaste wegen wordt vaak gebruik gemaakt van Watershells. Alleen Amsterdam heeft sterke twijfels bij dit systeem. Gemeenschappelijk worden de hoge kosten als een nadeel gezien.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

49 van 74

5

Het plan: de beste methoden voor Rotterdam In voorgaande hoofdstukken is kennis vergaard, eerst theoretisch, later door middel van een referentiestudie ook praktisch. Deze kennis zal in dit hoofdstuk gebruikt worden om advies uit te brengen over de voor de gemeente Rotterdam optimale methoden. Door de methoden op verschillende relevante criteria te beoordelen, zal inzichtelijk worden welke methoden het beste zijn.

Eerst is het nodig de criteria vast te stellen, vervolgens zullen de systemen beoordeeld worden.

Daarna kunnen op basis hiervan conclusies getrokken worden die de basis zullen vormen van de uitwerking in het volgende hoofdstuk.

5.1

Selectie en uitwerking beoordelingscriteria De beoordeling zal moeten leiden naar de beste methoden van groeiplaatsverbetering voor de Rotterdamse situatie. De eerst aanzet hiervoor is al gedaan in paragraaf 3.3.1. Hier is een voorselectie gemaakt waardoor de methoden zijn afgevallen waarvan op voorhand al duidelijk was dat deze niet toepasbaar zouden zijn. Methoden die niet geschikt zijn om toe te passen bij bestaande bomen, ongeschikt zijn voor zettingsgevoelig gebied of niet toegepast kunnen worden in een grondwaterprofiel zijn afgevallen. De selectie die is overgebleven is verder uitgewerkt en onderzocht.

Met de kennis die nu beschikbaar is kunnen de methoden beter worden beoordeeld. Dit zal gebeuren op beleid, civiel technische eisen en eisen die de boom stelt.

5.1.1

Beleid De criteria moeten zo zijn afgestemd dat door de methoden hierop te beoordelen een duidelijk beeld ontstaat van de meest geschikte methoden voor Rotterdam. Naast de specifieke omgevingsomstandigheden zoals de zettingsgevoelige grond en hoge grondwaterstand is er nog een aspect waarop de Rotterdamse situatie zich onderscheid van andere stedelijke gebieden, namelijk: het gemeentelijk beleid. In paragraaf 2.2 is onderzocht welke uitspraken vanuit dit beleid betrekking hebben op de groeiplaats van bomen. De punten hieruit die sturing geven aan de methoden van verbeteren van groeiplaatsen worden hier meegenomen als beoordelingscriteria. Zoals in 2.2 beschreven zijn dit: duurzame materialen, langdurige gebruikskwaliteit en zorgvuldigheid in kosten.

Kosten De kosten per methode worden weergegeven in de kosten per jaar groeigarantie, uitgaande van een eerste grootte boom. Bij toepassingen voor korte termijn zijn de kosten gegeven per eenmalige toepassing. De onderbouwing van deze kosten is te vinden in bijlage 1.

Duurzaamheid materiaal Hieronder wordt verstaan: materiaal dat een lage belasting levert op het milieu. Materialen die in de omgeving gewonnen kunnen worden. Of op een andere manier zorgen voor een lage belasting worden als duurzaam gezien. Materiaal dat van ver moet worden aangevoerd zal een lagere score krijgen.

Langdurige gebruikskwaliteit Methoden die aantoonbaar langdurig werkzaam zijn krijgen een hoge waarding. Methoden waarvan de werking niet aangetoond is of die maar voor korte tijd werkzaam zijn krijgen een lage waardering.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

50 van 74

5.1.2

Boom Hier wordt kritisch gekeken naar wat de methode van groeiplaatsverbetering de boom te bieden heeft. In paragraaf 3.2.1 staat beschreven welke problemen een boom ondervindt in een verharde stedelijke omgeving. Het is belangrijk dat de methode er in voorziet dat deze problemen opgelost worden.

- Verdichting Methoden waarbij de doorwortelbare zone weinig verdicht worden, zullen hoog gewaardeerd worden.

Een sterke verdichting zal leiden tot een lage waardering.

- Voorziet in voeding, water en zuurstof De mate waarin de methode voorziet in de essentiële onderdelen voeding, water en zuurstof wordt beoordeeld.

- Schade veroorzaakt door aanleg De hoeveelheid schade die aan de boom wordt toegebracht door de aanleg wordt hier beoordeeld.

Methoden waarbij grote delen van de (haar)wortels worden verwijderd worden laag gewaardeerd.

Een hoge waardering zal plaatsvinden als er geen schade aangericht wordt.

5.1.3

Civiel Naast Voor de belangen vanuit een boom worden er ook vanuit de civiel technische hoek een aantal eisen gesteld. De problemen die een boom in de stad veroorzaakt en waar de inrichting van de groeiplaats invloed op heeft zijn beschreven in paragraaf 3.2.2. De methoden worden beoordeeld op mate waarin deze problemen worden opgelost.

Voorkomt wortelopdruk Als de methode geheel voorkomt dat er wortelopdruk kan plaatsvinden, zal dit hoog gewaardeerd worden. Als wortelopdruk slechts deels voorkomen wordt, dan vindt een lage waardering plaats.

Combinatie met kabels en leidingen Een hoge waardering wordt gegeven als het mogelijk is de methode te combineren met kabels leidingen en/of het riool. Als dit niet mogelijk is zal een lage waardering plaatsvinden.

Kans op nazakking Een lage kans op zakking van verharding na het aanbrengen krijgt een hoge waardering. Grote kans hierop zal laag gewaardeerd worden.

5.2

Multicriteria-analyse De beoordeling zal plaatsvinden per situatie waarvoor de methode geschikt is. Het doel hiervan is dat voor de meest voorkomende situaties de beste methode naar voren komt. De indeling zoals weergeven in paragraaf 3.3.1 wordt aangehouden. De methoden zijn in te delen in vier categorieën: korte werkingsduur, lange werkingsduur geschikt voor lichte belasting (5 kn/m²), lange werkingsduur geschikt voor middelzware belasting (45 kn/m²) en lange werkingsduur geschikt voor zware belasting (tot 60 kn/m²).

De beoordeling is weergegeven in kleuren ondersteund door een beknopte tekst per criterium per methode. Rood staat voor een negatieve beoordeling, geel voor neutraal en groen voor positief. De beoordeling is altijd relatief ten opzichte van de andere methoden binnen de groep.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

51 van 74

5.2.1

Methoden voor korte termijn beoordelingscriteria

beleid

kosten per eenmalige toepassing

boom

preparaten

mulchen

voedingspijlers

€ 360,00

€ 120,00

€ 17,50

€

veel transport van grond

weinig transport, wel kunstmest

minder meststoffen nodig

materiaal van duurzame herkomst

materiaal geproduceerd in de omgeving

langdurige gebruikskwaliteit

organisch stof blijft lang effectief

tot 5 jaar effectief, voor incidentele verdichting

slecht 2 jaar, effectiviteit

moet jaarlijks herhaald worden

organisch stof blijft lang effectief

gaat verdichting tegen

wordt slechts lokaal tegengegaan

zeer effectief om verdichting tegen te gaan

geen oplossing voor dit probleem

hier geen oplossing voor

wordt lokaal tegengegaan

relatief veel organisch stof

elementen beter bereikbaar

opnemen van voeding wordt verbeterd

'natuurlijke' kringloop deels hersteld

relatief veel organisch stof

zware dunne kan zonder beschadigingen spuitlans, schade aan wortels weinig schade worden aangebracht

geen graafwerk nodig, geen schade

er wordt lokaal schade aangebracht

voorkomt wortelopdruk

wortelopdruk wordt verminderd

kan hierdoor verminderen

geen oplossing voor dit probleem

lost dit probleem niet op

goede manier om dit (tijdelijk) te verminderen

kleine kans dat k&l worden beschadigd

worden niet beschadigd

combinatie kabels en leidingen

door zuigen worden k&l niet beschadigd

mogelijk bij toepassing onder verharding

bij verkeerde toepassing mogelijk

voorziet in voeding, water en zuurstof

schade door aanleg

civiel

ploffen en bemesten

€ 120,00

duurzaamheid materiaal

technisch

grond vervangen

kans op nazakking

geen graafwerk, daardoor geen kans op schade mogelijk, wordt niet afhankelijk onder van de manier verharding van toedienen toegepast

200,00

door toepassen van zuigtechniek kleine kans

bij onvoldoende verdichting mogelijk

In de situatie dat er groeiplaatsverbetering nodig is voor minder dan 10 jaar kan in de meeste gevallen het beste gekozen worden voor voedingspijlers. Deze methode heeft in het verleden bewezen effectief te kunnen zijn8 en door het hoge organische stofgehalte wordt de boom beter in zijn behoefte voorzien. De methode kan een oplossing bieden in situaties waar de grond uitgeput is of wanneer er een storende laag aanwezig is. Het voordeel ten opzichte van grond vervangen, waarbij ook veel organische stof kan worden aangebracht, is dat de boom veel minder beschadigd wordt.

De methoden preparaten en mulchen zijn onvoldoende effectief en bieden geen oplossingen voor veel voorkomende problemen zoals verdichting of het tegengaan van wortelopdruk. Het advies is om deze methoden niet toe te passen. In het specifieke geval dat de grond rond de boom tijdelijk verdicht is geraakt, kan gekozen worden voor ploffen. Men moet zich wel bewust zijn van de hoge kosten van deze methode.

8

Binnen de gemeente Rotterdam zijn onder anderen bij de Goudsesingel goede ervaringen behaald met deze methode, zoals te lezen in 2.3.2

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

52 van 74

beleid

Methoden voor lange termijn en een lichte belastingsklasse beoordelingscriteria bomenzand a. kosten per jaar groeigarantie a. € 83,00 b. kosten per eenmalige toepassing duurzaamheid materiaal

langdurige gebruikskwaliteit

boom

gaat verdichting tegen

technisch

voorziet in voeding, water en zuurstof schade door aanleg

civiel

5.2.2

wortelstraat b. € 141,5

duurzaam materiaal, maar veel transport nodig

maakt gebruik van de al aanwezige ruimte

materiaal heeft zich bewezen, maar is beperkt tot het geboden volume

kan voor zeer lange tijd voorzien vanuit omgeving

eentoppige en hoekige fractie laat ruimte over

eentoppige en hoekige fractie laat ruimte over

eentoppige fractie laat elementen intreden, organische stof houdt het vast

naast de elementen uit het medium kan de aanwezige grond in de omgeving gebruikt worden kluit blijft intact, beschadigingen zijn minimaal

kluit blijft intact, beschadigingen zijn minimaal

voorkomt wortelopdruk

minder wortelopdruk doordat het hele pakket doorwortelt kan worden

wortels vinden elders voeding, opdruk wordt sterk verminderd

combinatie kabels en leidingen

kabels en leiding ondervinden geen hinder en blijven bereikbaar

kabels en leiding ondervinden geen hinderen blijven bereikbaar

mogelijk wanneer onjuist wordt verwerkt

mogelijk wanneer onjuist wordt verwerkt

kans op nazakking

Als een boom omringd wordt door verharding en ook de nieuwe inrichting niet zo aangepast kan worden dat de boom in open grond gezet kan worden is het nodig om te zoeken naar groeiruimte onder de verharding. Deze ruimte kan het beste gevonden worden onder licht belaste verhardingsoppervlakken, de toepassingen hiervoor zijn eenvoudig toepasbaar, kostenefficiënt en doeltreffend.

Een wortelstraat is een ideale methode om de boom op een eenvoudig manier van een hoogwaardige groeiruimte te voorzien. De methode is op alle vlakken beter dan of gelijkwaardig aan een pakket bomenzand. Er is echter één grote voorwaarde: er moet zich binnen de (toekomstige) kroonprojectie openbaar groen bevinden, alleen dan is het mogelijk een verbinding te maken waardoor de wortels elders ruimte kunnen vinden. In veel gevallen zal deze situatie zich niet voordoen, er kan dan uitgeweken worden naar het toepassen van bomenzand. Hoewel dit medium een compromis blijft, heeft de methode meer dan eens bewezen9 in veel situaties een oplossing te kunnen bieden. De boom wordt voorzien van essentiële elementen en kabels en leidingen blijven bereikbaar.

9

Alle gemeentes die in de referentiestudie aan bod gekomen zijn hebben goede ervaringen met het gebruik van deze methode.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

53 van 74

Methoden voor lange termijn en een middelzware belastingsklasse beoordelingscriteria bomengranulaat Sandwich-constructie

beleid

kosten per jaar groeigarantie

boom

€ 140,00

materiaal moet van ver getransporteerd worden, zeker bij lava

door gebruik van plastic niet optimaal duurzaam, hier liggen kansen voor innovatie

langdurige gebruikskwaliteit

werking op langer termijn onvoldoende bekent, grote twijfels

oudste proefopstelling is ca.10 jaar oud, resultaten zijn goed, daarna onzeker

toegepast onder grotere wegen, zware verdichting

druk wordt verspreid over een groot oppervlak, wel meer druk dan bij dragende constructies

mengsel bevat organisch stof en meer lucht dan regulier granulaat

kan putten uit bomenzand en daarnaast worden voorzien van rijk mengsel, veel zuurstof door kratten doordat zich hoog in het pakket bevinden weinig kans dat wortels beschadigd moeten worden tweede maaiveld wordt gecreëerd, wortels worden afgesloten van de ruimte direct onder de verharding zijn lastig bereikbaar, wel mogelijk, er moet telkens een compleet paneel verwijderd worden sterke drukspreiding waardoor kans klein is, wel mogelijk door onvoldoende verbinden van panelen

voorziet in voeding, water en zuurstof schade door aanleg

civiel

€ 339,00

duurzaamheid materiaal

gaat verdichting tegen

technisch

5.2.3

kan met geringe schade worden aangebracht

voorkomt wortelopdruk

wortelopdruk wordt verminderd doordat ruimte is tussen de grote fracties

combinatie kabels en leidingen

kabels en leidingen blijven bereikbaar, vergelijkbaar met regulier granulaat

kans op nazakking

kan optreden door ondeskundige toepassing

Deze methoden zijn bedoeld om toe te passen in een situatie waar het niet mogelijk is om een groeiplaats onder licht belaste verhardingen te creëren, maar er wel parkeervakken, een fietspad of licht belaste rijweg naast de boom aanwezig is.

In deze situatie kan het beste gekozen worden voor sandwich-constructie. Niet alleen de goede druk verdelende eigenschappen maken deze methode aantrekkelijk, ook de mogelijkheid om naast het beschikbare bomenzand een extra groeimedium in de panelen aan te brengen zorgen ervoor dat deze methode in veel gevallen een goed resultaat zal geven. Het is mogelijk asfalt aan te brengen op deze constructie, wat de gebruiksmogelijkheden sterk vergroot.

Boomgranulaat is in deze situatie ook toepasbaar, maar het gebruik kent veel nadelen. De effectiviteit voor langere termijn is niet bewezen en door de zware verdichting zijn groeiomstandigheden verre van optimaal. Daarnaast wordt in veel van deze mengsels een te hoge zuurtegraad aangetroffen.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

54 van 74

Methoden voor lange termijn en een zware belastingsklasse beoordelingscriteria kratten Silvacell

beleid

kosten per jaar groeigarantie

â&#x201A;Ź 223,00

â&#x201A;Ź 235,00

Watershell â&#x201A;Ź 203,00

veel plastic nodig

veel plastic nodig

veel plastic nodig

waarschijnlijk langdurige gebruikskwaliteit

waarschijnlijk langdurige gebruikskwaliteit

langdurige werking aangetoond bij referentiegebieden

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

zeer goed, kan gevuld worden met rijk mengsel

zeer goed, kan gevuld worden met rijk mengsel

zeer goed, kan gevuld worden met rijk mengsel

combinatie met wortels onmogelijk

combinatie met wortels in uitzonderlijke gevallen mogelijk

combinatie met wortels in uitzonderlijke gevallen mogelijk

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

zeer goed, volwaardig tweede maaiveld

combinatie met kabels en leidingen onmogelijk

combinatie met kabels en leidingen in uitzonderlijke gevallen mogelijk bij verkeerde verwerking mogelijk

combinatie met kabels en leidingen in uitzonderlijke gevallen mogelijk bij verkeerde verwerking mogelijk

duurzaamheid materiaal langdurige gebruikskwaliteit

boom

gaat verdichting tegen voorziet in voeding, water en zuurstof schade door aanleg

technisch

voorkomt wortelopdruk civiel

5.2.4

combinatie kabels en leidingen kans op nazakking

bij verkeerde verwerking mogelijk

In uitzonderlijke gevallen kan het voorkomen dat de enige mogelijke ruimte om een groeiruimte te maken zich onder zwaar belaste verharding bevindt. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn bij de herinrichting van een plein. Alleen dragende constructies zijn in staat een dergelijke belasting te combineren met voldoende groeiruimte. Dit soort constructies zijn in beginsel niet geschikt om bij bestaande bomen toe te passen. Om de constructies te kunnen maken is het nodig om een groot cunet te ontgraven waardoor het behouden van wortels in veel gevallen bijna onmogelijk is. De constructies zullen altijd op voldoende afstand van de boom gemaakt moeten worden. Ook maakt de hoge dekking, die bij al deze constructies nodig is, het lastig om deze methoden toe te passen. De boomwortels kunnen het diep gelegen pakket voedzame grond lastig bereiken, en bij hoge grondwaterstanden is het nodig om de constructies over een groot oppervalk aan te bergen om te komen tot het benodigde volume.

Wanneer het toch nodig is een keuze te maken tussen de dragende constructies, kan er in veel gevallen het best gekozen worden voor een Watershell constructie. Het systeem is flexibeler dan de ander opties en de effectiviteit is in de praktijk aangetoond. Onder andere de gemeente Den Haag heeft goede ervaringen met deze methode. Silvacell kan ook toegepast worden. Het voordeel hiervan is dat het systeem, door het ontbreken van beton, in kortere tijd verwerkt kan worden. Het toepassen van kratten is de minste optie, dit systeem is minder flexibel en het verwerken van grond is door de dichte structuur veel lastiger.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

55 van 74

5.3

Conclusie In dit hoofdstuk is duidelijk geworden welke methoden bij het verbeteren van groeiplaatsen het meest geschikt zijn in verschillende situaties. Hiermee is antwoord gegeven op de hoofdvraag ’’Wat is de meest optimale manier van groeiplaatsverbetering bij bomen in verharding die behouden blijven bij een herinrichting?’’

Er is niet één beste manier, iedere situatie vraagt om een andere aanpak. Een geschikte oplossing voor de korte termijn is het aanbrengen van voedingspijlers. In het geval dat grond rond een boom tijdelijk verdicht is geraakt kan ploffen uitkomst bieden. Wanneer er voor langere termijn groeiruimte geboden moet worden, is het allereerst belangrijk om na te gaan of er zich binnen de (toekomstige) kroonprojectie openbaar groen bevind. In dat geval is de beste optie het zoeken naar een verbinding door middel van een wortelstraat. In veel situaties zal dit echter niet de situatie zijn en moet er gezocht worden naar ruimte onder verharding. Bij een verharding die licht belast wordt is het een goede optie om te kiezen voor bomenzand. Bij middelzware belasting kan het beste gekozen worden voor een zogenaamde sandwich-constructie. In het uitzonderlijke geval dat alleen groeiruimte gevonden kan worden onder zwaar belaste rijwegen is het nodig om uit te wijken naar kostbare dragende constructies. Het Watershell-systeem is dan vaak de beste oplossing.

Door een beslisboom wordt een duidelijk overzicht verkregen van de situatie waarin de verschillende methoden het beste toegepast kunnen worden. De beslisboom geeft een denkrichting aan, maatwerk blijft nodig.

Termijn waarvoor groeiruimte geboden dient te worden.

Korte termijn < 10 jaar

Lange termijn > 10 jaar

Is alleen tijdelijke verdichting het probleem?

Openbaar groen binnen de kroonprojectie?

Ja

Ploffen en injecteren

Nee

Voedingspijlers

Ja

Wortelstraat

Nee

Belastings klasse

Licht D5 (voetpad )

Bomenzand

Matig D45 (parkeren)

Sandwich-constructie

Zwaar D60 (rijweg)

Watershell-constructie

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

56 van 74

5.4

Kostenindicatie Het mogelijk maken vroegtijdig inzicht te krijgen in de kosten van groeiplaatsverbetering is een van de doelen van dit onderzoek. Door de beslisboom is het mogelijk om op een snelle manier een denkrichting te krijgen over de best toepasbare methode. Door richtprijzen te geven voor veel voorkomende situaties kan inzicht verkregen worden in de kosten. Deze paragraaf geeft richtprijzen voor de in de vorige paragraaf geselecteerde methoden. In bijlage 1 wordt een uitgebreide berekening gegeven, hierin zijn ook de systemen meegenomen die zijn afgevallen. De kosten zijn telkens berekend op basis van dezelfde uitgangspunten, paragraaf 3.3.3 geeft deze uitgangssituatie weer. De hoeveelheid benodigd doorwortelbaar volume is telkens berekend aan de hand van de uitgangspunten benoemend in paragraaf 3.3.2.

Kostenindicatie aantal jaar waarvoor extra groeiruimte geboden dient te worden (omlooptijd) eenmalige toepassing methode

Ploffen

voedingspijlers

wortelstraat

bomenzand

Sandwich-constructie

Watershell-constructie

boom grootte hoeveelh.

kosten

1e

300 liter

€ 360,00

2e

225 liter

€ 270,00

3e

150 liter

€ 180,00

1e

10 stuks

€ 200,00

2e

8 stuks

€ 160,00

3e

5 stuks

€ 100,00

1e

1,8 m³

€ 140,00

2e

1,8 m³

€ 140,00

3e

1,8 m³

€ 140,00

15 hoeveelh. in m³

25 kosten

hoeveelh. in m³

40* kosten

hoeveelh. in m³

kosten

1e

15,00

€ 1.260,00

25,00

€ 2.090,00

40,00

€ 3.340,00

2e

12,00

€

950,00

19,00

€ 1.590,00

30,00

€ 2.540,00

3e

8,00

€

630,00

13,00

€ 1.050,00

20,00

€ 1.670,00

1e

15,00

€ 2.120,00

25,00

€ 3.520,00

40,00

€ 5.630,00

2e

12,00

€ 1.600,00

19,00

€ 2.660,00

30,00

€ 4.260,00

3e

8,00

€ 1.060,00

13,00

€ 1.760,00

20,00

€ 2.820,00

1e

12,00

€ 3.060,00

19,00

€ 5.090,00

30,00

€ 8.140,00

2e

8,00

€ 2.320,00

13,00

€ 3.870,00

20,00

€ 6.180,00

3e

4,00

€ 1.530,00

7,00

€ 2.550,00

10,00

€ 4.080,00

*Omlooptijd van 40 jaar alleen haalbaar in gebieden met een zetting van minder dan 6mm per jaar, zie zettingskaart bijlage 2.

De hoeveelheden zijn afgerond op hele kubieke meters, kosten zijn afgerond op tientallen.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

57 van 74

5.5

Aanbevelingen en adviezen De aanbevelingen en adviezen hebben niet direct betrekking op het beantwoorden van de hoofdvraag, maar zijn wel van belang om tot een goed resultaat te komen. Tijdens de referentiestudie is gekeken hoe het er bij ander andere gemeente aan toe gaat. Op basis van de conclusies hieruit, aangevuld met eigen inzichten en kennis verkregen uit literatuur, wordt hier advies gegeven. Het advies spitst zich niet alleen toe op de methoden, maar gaat ook in op het proces. Ook op dit onderdeel zien we kansen voor verbetering.

5.5.1

Proces Eerder in het proces aandacht voor bomen Om een optimale situatie voor de boom te kunnen bereiken is het van belang dat er vroeg in het proces aandacht is voor de groeiplaatsverbetering bij bomen. Er kan op deze manier in het ontwerp beter rekening gehouden worden met de bomen, en er kan voldoende geld worden gereserveerd voor groeiplaatsverbetering.

Zoek naar de mogelijkheid om rond de boom open grond te creëren Het is aan ontwerpers de taak om te zoeken naar de mogelijkheid om de ruimte rond een boom zo aan te passen dat de boom in open grond genoeg ruimte heeft10. Het is op deze manier niet nodig om onder verharding te zoeken naar ruimte. Een situatie in open grond is voor een boom nog altijd beter dan de duurste constructie. Het kan bijvoorbeeld nodig zijn om parkeerruimte op te geven om zo meer ruimte voor een boom vrij te maken.

Integraal ontwerpen Door vanuit verschillende disciplines gezamenlijk naar één ontwerpopgave te kijken zal een beter compromis gevonden kunnen worden tussen de verschillende belangen. Het kan bijvoorbeeld een optie zijn om, wanneer het riool toch vernieuwd wordt, het riool zo te positioneren dat er een groter afstand tot de boom ontstaat. Zo kan er meer groeiruimte gecreëerd worden en conflicten tussen boomwortels en het riool worden voorkomen.

Het belang van groeiplaatsverbetering breed onder de aandacht In de civiele wereld wordt het belang van bomen en de ondergrondse ruimte die nodig is vaak onderschat. Door het belang en de hoeveelheid ruimte die bomen nodig hebben breed onder de aandacht te brengen zal er meer draagvlak ontstaan voor het toepassen van groeiplaatsverbetering.

Het is belangrijk dat de gehele keten dit belang onderkend, van projectleider tot tekenaar. Het geven van een presentatie over dit onderwerp kan een middel zijn om tot meer draagvlak te komen.

Voorkom dat door beperkt budget een ‘halve’ groeiplaats wordt geboden Het vroegtijdig meenemen van de groeiplaatsverbetering in het planproces moet er voor zorgen dat er voldoende middelen worden gereserveerd. Wanneer het desondanks toch het budget is dat maakt dat het bieden van een groeiplaats van voldoende grootte en kwaliteit niet mogelijk is, kan het

10

Als de gewenste omlooptijd bekend is kan gebruik worden gemaakt van de in paragraaf 3.3.2 weergeven tabel om de benodigde hoeveelheid doorwortelbare ruimte te

berekenen.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

58 van 74

voorkomen dat de bomen worden voorzien van een te kleine groeiplaats. In de praktijk komt deze situatie regelmatig voor. Het is van belang dat alles in het werk gesteld wordt om bomen te voorzien van een volwaardige groeiplaats. Blijkt dit niet haalbaar dan kan het in sommige situaties beter zijn om te kiezen voor minder, maar dan wel kwalitatief hoogwaardigere groeiplaatsen. Soms is het beter een deel van de bomen te rooien om zo de overige bomen bovengrond te kunnen voorzien van meer ruimte en ondergronds van een volwaardige groeiplaats.

Het blijft altijd belangrijk om de investering zorgvuldig af te wegen, er moet goed nagegaan worden of de investering zinvol is. Zo is het in gebieden met sterke zettingen niet zinvol om grote groeiplaatsen voor langer dan 25 jaar aan te leggen, er zijn hier regelmatig ophogingen nodig waardoor ook de groeiplaatsverbetering gefaseerd plaats kan vinden.

Doe vooronderzoek Vooronderzoek is allereerst nodig om te kunnen beoordelen of het behouden van bomen zinvol is.

Het is van belang dat de bomen een voldoende lange levensverwachting hebben, is dit niet het geval dan kunnen de bomen beter vervangen worden door nieuwe exemplaren. Zeker wanneer er voor gekozen wordt om â&#x20AC;&#x2DC;zwaardereâ&#x20AC;&#x2122; groeiplaatsconstructies toe te passen is het essentieel dat er naast de gangbare visuele beoordeling ook uitgebreid wortelonderzoek plaats vindt. Door het graven van kuilen en sleuven moet een goed beeld ontstaan van de ontwikkeling van het wortelpakket. Met deze kennis kan beter beoordeeld worden of het maken van de constructie haalbaar is en hoe de constructie vormgegeven moet worden.

Maak gebruik van het Handboek Bomen Veel gemeenten, waaronder ook Rotterdam, maken al gebruik dit handboek uitgegeven door het Norminstituut Bomen. De hierin gestandaardiseerde kwaliteitseisen, richtlijnen en normen zijn ook relevant voor de groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen. Door het van toepassing verklaren van dit document kan de kwaliteit beter gewaarborgd worden.

5.5.2

Methoden Methoden zijn breed inzetbaar Door de situaties waarin de methoden inzetbaar zijn in een beslisboom te schematiseren lijkt het alsof de methoden alleen in die specifieke situatie inzetbaar zijn, dit is echter niet het geval. Ieder project stelt andere eisen, maatwerk blijft nodig om te komen tot het beste resultaat. Wanneer er bijvoorbeeld sprake is van een ophoging kan het beter zijn om te kiezen voor een sandwichconstructie onder voetpaden in plaats van alleen gebruik te maken van het bomenzand. Het tweede maaiveld dat gecreĂŤerd wordt maakt dat een boom de ophoging beter zal verdragen en heeft daarom een grote meerwaarde ten opzichten van het gebruikelijke bomenzand.

Bomenzand in de meeste gevallen voldoende Door het breed uiteenzetten van de verschillende methoden kan het zo lijken dat iedere methode op even grote schaal ingezet kan worden. In de praktijk zal blijken dat in de overgrote meerderheid van de gevallen het toepassen van bomenzand voldoende is. In de meeste gevallen is er onder voetpaden genoeg groeiruimte te realiseren. Met bomenzand wordt een oplossing geboden die goedkoop, flexibel en doelmatig is en maar weinig nadelen kent. Dit medium wordt op dit moment al veel toegepast binnen zowel de gemeente Rotterdam als de referentiegebieden, en heeft in de loop der jaren haar werking bewezen.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

59 van 74

Grootste verbeterslag is te behalen met sandwich-constructie De sandwich-constructie is relatief nieuw, maar het kent grote toepassingsmogelijkheden, zeker in de situatie bij bestaande bomen. Deze constructie heeft zeer goede drukverdelende eigenschappen en biedt de boom een tweede maaiveld. Het is de enige methode waarbij een tweede maaiveld gecreĂŤerd wordt zonder dat het graven van een diep cunet nodig is. Deze methode is daarmee goed toepasbaar binnen de bestaande kroonprojectie, zeker wanneer er een maaiveldophoging plaatsvindt. Hoewel de kosten hoger zijn dan bij bomenzand en werkzaamheden aan kabels en leidingen kunnen worden bemoeilijkt, is het advies meer gebruik te maken van deze methode.

Voordeligste manier is de wortelstraat Een wortelstraat kan alleen in specifieke situaties worden toegepast, alleen wanneer er zich een groenvak in de nabije omgeving bevindt. Wanneer deze situatie zich voordoet is het belangrijk dat het toepassen van deze methode wordt onderzocht, er kan namelijk met deze methode tegen zeer geringe kosten voor de lange termijn een oplossing worden geboden. Het is ook mogelijk een wortelstraat te maken door creatief om te gaan met constructies zoals Watershell of sandwich.

Hiermee zijn zwaardere belastingsklasse mogelijk en wordt de kans op wortelopdruk verder verkleind.

Aanvullende beluchting blijft in veel gevallen noodzakelijk Zeker bij bomenzand is het van belang dat er voldoende aandacht is voor de beluchting. Het type verharding is van invloed op de mate waarin extra voorzieningen nodig zijn. Wanneer er beluchtingstegels of elementenverharding met brede voegen worden toegepast zal de boom beter van water en lucht worden voorzien, dan bij een meer gesloten verharding. Bij gesloten verharding is het van extra groot belang dat een beluchtingsdrain niet achterwegen blijft.

Houd rekening met zetting Zettingen kunnen invloed hebben op zowel de keuze van het systeem als de omlooptijd. Alle systemen zijn geselecteerd op toepasbaarheid in zettingsgevoelig gebied en kunnen dus in principe toegepast worden. Om problemen te voorkomen is toch het advies om in gebieden met extreme zetting (> 17 mm/jaar) geen dragende constructies toe te passen. Een dusdanig instabiele ondergrond kan geen goede basis bieden voor deze zware constructies.

In het beleid wordt de ambitie uitgesproken dat de openbare ruimte ingericht dient te worden voor 40 11 jaar . In praktijk blijkt dit vaak niet haalbaar, zetting zorgt er voor dat er vaak al na 25 jaar een ophoging nodig is. Alleen wanneer de zetting minder dan 6 mm/jaar is, kan aan de ambitie van 40 worden voldaan. De omvang van de groeiplaats moet zijn aangepast aan de verwachte omlooptijd, het is bij ieder project van belang dat de verwachte omlooptijd. Als bijlage is de zettingskaart van Rotterdam toegevoegd (bijlage 2), dit document kan gebruikt worden om een indicatie te krijgen.

Wees bewust van de grondwaterstand De GHG is bij een grondwaterprofiel de bepalende factor voor de diepte tot waarop de groeiplaatsverbetering kan worden wordt aangebracht. Het is van belang dat organische stof minimaal 10cm boven dit peil blijft. Dit allereerst omdat het dieper aanbrengen geen zin heeft, boomwortels groeien niet onder water, daarnaast kan door de capillaire werking het pakket verzadigd

11

Zie 2.2 Huidig beleid

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

60 van 74

kan raken. De actuele en historische grondwaterstanden kunnen geraadpleegd worden via het grondwatermeetnet online, zie bijlage 3.

In veel gevallen wordt bij een herinrichting het riool vervangen, oude poreuze gresbuizen worden vervangen door een volledig gesloten systeem. De drainerende werking van de oude buizen hebben de grondwaterstand vaak jarenlang kunstmatig laag gehouden, het gevolg van een rioolvernieuwing is dat de grondwaterstand stijgt. Dit is belangrijk om in gedachten te houden bij het raadplegen van de gegevens. Als er een rioolvernieuwing binnen het project plaatsvindt, is het aan te bevelen om een ruime marge te houden ten opzichten van het GHG. Een ander oplossing kan zijn het meeleggen van een drain met het nieuw riool, de drain neemt dan de drainerende functie van het oude riool over.

Ga slim om met ophoging Het komt voor dat gezonde bomen met een goede levensverwachting gerooid worden omdat de ophoging rond de stam te groot is. In deze situatie kan het toepassen van een systeem dat voorziet in een tweede maaiveld een goede oplossing zijn, een sandwich-constructie is in de meeste van deze situaties de beste oplossing. De constructie kan worden aangelegd op het oude maaiveld, waarna de ophoging boven op de constructie gewoon plaats kan vinden. Op deze manier kunnen meer bomen behouden blijven.

Deskundige verwerking is van groot belang Het belang van een deskundige verwerking van iedere vorm van groeiplaatsverbetering is meer dan eens duidelijk geworden uit de referentiestudie. Er is bij ieder gesprek benadrukt dat het succes valt of staat met een juiste verwerking. Er zijn tal van praktijkvoorbeelden die laten zien waar het mis kan gaan, enkele voorbeelden zijn: te sterke verdichting, het aanbrengen van organisch materiaal onder de GHG of een geringe dekking waardoor de constructie onder invloed van de verkeersdruk bezwijkt.

Zoek naar innovatie De in dit onderzoek getoonde methoden geven slechts een momentopname. Ongetwijfeld zullen er in de toekomst nieuwe methoden ontwikkeld worden en die ruimte is er. Zo ziet de gemeente Den Haag kansen in een meer flexibel systeem, dat biologisch afbreekbaar is. Deze ontwikkelingen hoeven niet per definitie vanuit de markt te komen, maar kunnen ook door de gemeente zelf worden ge誰nitieerd. Bij elke nieuwe ontwikkeling zal de waarde en toepasbaarheid opnieuw beoordeeld moeten worden. De in hoofdstuk 5 gegeven criteria kunnen hiervoor een hulpmiddel zijn.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

61 van 74

Uitwerking: hoe pakken we het aan?

5.6

Gebruikersdocument â&#x20AC;&#x201C; Kiezen voor groeiplaatsoptimalisatie bij bestaande bomen in verharding Het gebruikersdocument bundelt de conclusies en aanbevelingen. Het doel is dat met dit document op een snelle manier tot een denkrichting gekomen kan worden over de best toepasbare methode.

Daarnaast wordt advies gegeven over de manier waarop de groeiplaatsverbetering het beste toegepast kan worden. Door het geven van richtprijzen wordt het mogelijk meteen een indictie te krijgen van de kosten. Dit onderzoekrapport vormt de onderbouwing en kan gebruikt worden als naslagwerk.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

62 van 74

Kiezen voor groeiplaatsoptimalisatie bij bestaande bomen in verharding Dit document biedt hulp bij het kiezen van de meest optimale methode van groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen in verharding, bijvoorbeeld bij een herinrichting van een straat of plein. Het kan voor ontwerpers, planuitwerkers, beheerders en projectleiders een hulpmiddel zijn om op een snelle manier een denkrichting te krijgen van de meest geschikte methode en geeft daarbij een indicatie van de kosten.

Dit document is één van de eindproducten van het onderzoek ‘’Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting’’ uitgevoerd in het kader van het afstuderen aan de opleiding Realisatie Tuin- en Landschapsinrichting aan Hogelschool VHL. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de gemeente Rotterdam. De resultaten zijn afgestemd op de in Rotterdam aanwezige situatie.

Behouden, verplanten of rooien Het behouden van een boom moet altijd het uitgangspunt zijn, toch kunnen er factoren zijn die dit verhinderen.

Termijn waarvoor groeiruimte geboden dient te worden.

Korte termijn < 10 jaar

Is alleen tijdelijke verdichting het probleem?

Ja

Ploffen

Nee

Voedingspijlers

Openbaar groen binnen de kroonprojectie?

Ja

Wortelstraat

Voordelige keus!

Licht D5 (voetpad)

Bomenzand

Meest toegepast!

Matig D45 (parkeren)

Sandwich-constructie

Breed toepasbaar!

Zwaar D60 (rijweg)

Watershell-constructie

Lange termijn > 10 jaar

Nee

Wortelstraat – voordelige keus Een wortelstraat kan alleen worden toegepast als er zich een groenvak in de nabije omgeving van de boom bevindt. Wanneer deze situatie zich voordoet is het belangrijk om het toepassen van deze methode te onderzoeken. Er kan hiermee namelijk tegen zeer geringe kosten voor de lange termijn een oplossing worden geboden. In de meeste gevallen kan de verbinding gemaakt worden door middel van bomenzand, maar het is ook mogelijk een wortelstaat te maken door creatief om te gaan met constructies zoals Watershell of Sandwich.

Sandwich-constructie – breed toepasbaar De sandwich-constructie is relatief nieuw maar kent grote toepassingsmogelijkheden, zeker in een situatie bij bestaande bomen.

Deze constructie heeft zeer goede drukverdelende eigenschappen en is geschikt om toegepast te worden onder asfaltverharding. Het is de enige methode waarbij een tweede maaiveld gecreëerd wordt zonder dat het graven van een diep cunet nodig is. Deze methode is hiermee goed toepasbaar binnen de bestaande kroonprojectie, zeker wanneer er een maaiveldophoging plaatsvindt. Hoewel de kosten hoger zijn dan bij bomenzand en werkzaamheden aan kabels en leidingen kunnen worden bemoeilijkt is het advies meer gebruik te maken deze methode.

Toekomstige inrichting De eisen die gesteld worden kunnen zo zijn dat er geen ruimte is om de boom te behouden. Het advies is om altijd te zoeken naar een geschikte inpassing. Als behoudt op de huidige locatie niet mogelijk is kan onderzocht worden of verplanten een optie is.

Kwaliteit en levensverwachting De kwaliteit en levensverwachting kunnen zodanig slecht zijn dat rooien van de boom wenselijk is. Een vooronderzoek is nodig om dit vast te stellen. Houd in gedachten dat de kwaliteit en levensverwachting sterk vooruit kunnen gaan wanner de groeiomstandigheden worden verbeterd.

Ophoging Een te grote ophoging is vaak de reden dat een boom niet behouden kan blijven. De maximale ophoging verschilt sterk per boom. Bijlage 5 geeft hiervoor een indicatie per boomsoort. Wanneer de boom de ophoging niet verdraagt, kan onderzocht worden of de boom gelicht of verplant kan worden. Ook kunnen andere maatregelen genomen worden. Het toepsassen van beluchting of het creëren van een tweede maaiveld zorgt ervoor dat bomen een ophoging beter zullen verdragen.

Wanneer de toekomstige inrichting, de kwaliteit en levensverwachting van de boom en de ophoging geen bezwaar vormen om de boom te behouden, kan gezocht worden naar de meest geschikte methode van groeiplaatsverbetering.

Belastings klasse

Bomenzand – meest toegepast In praktijk blijkt dat in de meerderheid van de gevallen het toepassen van bomenzand voldoende is. In de meeste gevallen is er onder voetpaden genoeg groeiruimte te realiseren. Met bomenzand wordt een oplossing geboden die goedkoop, flexibel en doelmatig is en maar weinig nadelen kent. Het medium wordt op dit moment al veel toegepast binnen zowel de gemeente Rotterdam als de referentiegebieden.

Methoden Het toepassen van groeiplaatsverbetering onder verharding blijft altijd een compromis, de meest optimale situatie is een boom in open grond.

Streef in het ontwerp altijd naar meer open grond rond de boom, als hiermee genoeg groeiruimte gecreëerd kan worden zijn voorzieningen onder verharding niet nodig. Ook wanneer de bestaande groeiplaats voldoende ruimte biedt kunnen maatregelen achterwegen blijven.

Wat de meest geschikte methode van groeiplaatsverbetering is verschild sterk per situatie. De beslisboom geeft een denkrichting voor veelvoorkomende situaties, het is geen kant en klaar plan. Maatwerk blijft in altijd noodzakelijk.

De drie best toepasbare methoden zijn uitgelicht. Hoofdstuk 3 in het rapport geeft meer informatie over deze en de andere methoden.

Toepassing Maatwerk blijft noodzakelijk Door de situaties waarin de methoden inzetbaar zijn in een beslisboom te schematiseren lijkt het alsof de methoden alleen in die specifieke situatie inzetbaar zijn. Dit is echter niet het geval. Ieder project stelt andere eisen, maatwerk blijft nodig tot het beste resultaat te komen.

Houdt rekening met zetting Zettingen kunnen invloed hebben op zowel de keuze van het systeem als de omlooptijd. Alle systemen zijn geselecteerd op toepasbaarheid in zettingsgevoelig gebied, en kunnen in principe toegepast worden. Om problemen te voorkomen is het advies om in gebieden met extreme zetting (> 17 mm/jaar) geen dragende constructies toe te passen.

In gemeentelijk beleid wordt de ambitie uitgesproken dat de openbare ruimte ingericht dient te worden voor 40 jaar. In praktijk blijkt dit vaak niet haalbaar. Zetting zorgt er voor dat er vaak al na 25 jaar een ophoging nodig is. Alleen wanneer de zetting minder dan 6 mm/jaar is kan aan de ambitie van 40 jaar worden voldaan (zie zettingskaart, bijlage 2). De omvang van de groeiplaats moet zijn aangepast aan de verwachte omlooptijd, het is bij ieder project van belang dat de verwachte omlooptijd wordt bepaald alvorens een inschatting kan worden gemaakt van de benodigde extra groeiruimte.

Wees bewust van de grondwaterstand De gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG) is de bepalende factor voor de diepte tot waarop de bewerkingen kunnen plaatsvinden. Het is van belang dat organische stof minimaal 10cm boven dit peil blijft.

Enerzijds omdat het dieper aanbrengen geen zin heeft, boomwortels groeien immers niet onder grondwater. Anderzijds omdat door de capillaire werking het pakket verzadigd kan raken. De actuele en historische grondwaterstanden kunnen geraadpleegd worden via het grondwatermeetnet online (zie bijlage 3).

In veel gevallen wordt bij een herinrichting het riool vervangen, oude poreuze gresbuizen worden vervangen door een volledig gesloten systeem. De drainerende werking van de oude buizen hebben de grondwaterstand vaak jarenlang kunstmatig laag gehouden, het gevolg van een rioolvernieuwing is dat de grondwaterstand stijgt. Dit is belangrijk om in gedachten te houden bij het raadplegen van gegevens. Als er een rioolvernieuwing binnen het project plaatsvindt is het aan te bevelen om een ruime marge te houden ten opzichten van het GHG. Een ander oplossing kan zijn het meeleggen van een drain met het nieuwe riool. De drain neemt de drainerende functie van het oude riool over.

Omdat bij veel methoden de bewerking relatief dicht onder het maaiveld plaatsvindt, is in de praktijk de GHG alleen relevant bij voedingspijlers en de Watershell-constructie.

Ga slim om met ophoging Het komt voor dat gezonde bomen met een goede levensverwachting gerooid worden omdat de ophoging rond de boom te groot is. In deze situatie kan het toepassen van een systeem dat voorziet in een tweede maaiveld een goede oplossing zijn. Een sandwich-constructie is in de meeste situaties de beste oplossing. De constructie kan worden aangelegd op het oude maaiveld, waarna de ophoging bovenop de constructie gewoon plaats kan vinden. Op deze manier kunnen meer bomen behouden blijven.

Deskundige verwerking is van groot belang Het belang van een deskundige verwerking van iedere vorm van groeiplaatsverbetering is meer dan eens duidelijk geworden uit de referentiestudie. Het is bij ieder gesprek benadrukt dat het succes valt of staat met een juiste verwerking. Er zijn tal van praktijkvoorbeelden die laten zien waar het mis kan gaan, enkele voorbeelden zijn: te sterke verdichting, het aanbrengen van organisch materiaal onder de GHG of een te geringe dekking waardoor de constructie onder invloed van verkeersdruk bezwijkt.

Aanvullende beluchting blijft in veel gevallen noodzakelijk Zeker bij bomenzand is het van belang dat er voldoende aandacht is voor de beluchting. Het type verharding is van invloed op de mate waarin extra voorzieningen nodig zijn. Wanneer er beluchtingstegels of elementenverharding met brede voegen worden toegepast zal de boom beter van water en lucht worden voorzien dan bij een meer gesloten verharding. Bij gesloten verharding is het van groot belang dat een beluchtingsdrain niet achterwegen blijft.

Zoek naar innovatie De in dit onderzoek getoonde methoden geven slechts een momentopname, ongetwijfeld zullen er in de toekomst nieuwe methoden ontwikkeld worden. Zo ziet de gemeente Den Haag kansen in een meer flexibel systeem dat biologisch afbreekbaar is. Deze ontwikkelingen hoeven niet per definitie vanuit de markt te komen, maar kunnen ook door de gemeente zelf worden geïnitieerd. Bij elke nieuwe ontwikkeling zal de waarde en toepasbaarheid opnieuw beoordeeld moeten worden.

De in hoofdstuk 5 gegeven criteria kunnen hiervoor een hulpmiddel zijn.

Kostenindicatie

aantal jaar waarvoor extra groeiruimte geboden dient te worden (omlooptijd) eenmalige toepassing

Aan de hand van dit overzicht kan op een snelle manier een indicatie gegeven worden van de kosten.

Bijlage 1 geeft een onderbouwing van deze kosten.

De kosten zijn telkens berekend op basis van dezelfde uitgangspunten.

Paragraaf 3.3.3 van het rapport geeft deze uitgangssituatie weer. De hoeveelheid benodigd doorwortelbaar volume is berekend aan de hand van de uitgangspunten benoemend in paragraaf 3.3.2.

De hoeveelheden zijn afgerond op hele kubieke meters, kosten zijn afgerond op tientallen. *Een omlooptijd voor 40 jaar is alleen haalbaar in gebieden met een zetting van minder dan 6mm per jaar, zie zettingskaart bijlage 2.

methode

Ploffen

Voedingspijlers

wortelstraat

Bomenzand

Sandwich-constructie

Watershell-constructie

boom grootte

hoeveelh.

kosten

1e

300 liter

€ 360,00

2e

225 liter

€ 270,00

3e

150 liter

€ 180,00

1e

10 stuks

€ 200,00

2e

8 stuks

€ 160,00

3e

5 stuks

€ 100,00

1e

1,8 m³

€ 140,00

2e

1,8 m³

€ 140,00

3e

1,8 m³

€ 140,00

15

25

hoeveelh. in kosten per m³ boom

40*

hoeveelh. in kosten per m³ boom

hoeveelh. in m³

kosten per boom

1e

15,00

€ 1.260,00

25,00

€ 2.090,00

40,00

€ 3.340,00

2e

12,00

€

950,00

19,00

€ 1.590,00

30,00

€ 2.540,00

3e

8,00

€

630,00

13,00

€ 1.050,00

20,00

€ 1.670,00

1e

15,00

€ 2.120,00

25,00

€ 3.520,00

40,00

€ 5.630,00

2e

12,00

€ 1.600,00

19,00

€ 2.660,00

30,00

€ 4.260,00

3e

8,00

€ 1.060,00

13,00

€ 1.760,00

20,00

€ 2.820,00

1e

12,00

€ 3.060,00

19,00

€ 5.090,00

30,00

€ 8.140,00

2e

8,00

€ 2.320,00

13,00

€ 3.870,00

20,00

€ 6.180,00

3e

4,00

€ 1.530,00

7,00

€ 2.550,00

10,00

€ 4.080,00

5.7

Casussen Aan de hand van praktijksituaties wordt duidelijk hoe het gebruikersdocument een hulpmiddel kan zijn en sturing geeft. Twee veelvoorkomende situaties zijn hier uitgewerkt.

5.7.1

Situatie 1 – Alberdingk Thijmstraat - Spangen De boomhazelaars (Corylus colurna) zijn 25 jaar gelden geplant in deze woonstraat in de wijk Spangen. In deze wijk worden de straten heringericht en opgehoogd. De bomen passen in de toekomstige situatie, ook de kwaliteit en levensverwachting van de bomen zijn goed genoeg om te streven naar behoud.

Rond de boom bedraagt de ophoging circa 10cm, bijlage 5 (maximale ophoging bij bomen) leert dat de bomen deze ophoging kunnen verdragen.

De boom wordt omringd door een zandpakket.

De huidige groeiplaats is uitgeput. Het voetpad naast de bomen wordt onder andere gebruikt als parkeerplaats voor fietsen, open grond rond de boom creëren is daarom niet mogelijk. Het creëren van groeiruimte onder verharding is hier dan ook noodzakelijk.

Er moet groeiruimte gevonden worden voor de langer termijn, en er bevindt zich geen openbaar groen binnen de kroonprojectie. De bomen staan in een licht belast voetpad van circa 5 meter breed. Het toepassen van bomenzand is hier de beste methode.

Figuur 18: situatie Alberdingk Thijmstraat In de praktijk houdt het toepassen van bomenzand in dat het huidige zandbed deels wordt afgegraven of uitgezogen en de opvulling plus de ophoging uitgevoerd wordt met bomenzand. Een beluchting drain wordt rond de boom aangebracht om te zorgen voor voldoende zuurstof in de bodem.

Om een indicatie te krijgen van de kosten per boom is het nodig om te weten voor hoeveel jaar er groeiruimte geboden moet worden. De zettingssnelheid speelt hierin een belangrijke rol.

De straat is gelegen in een gebied met een zetting van ongeveer 15mm per jaar (bijlage 2 zettingskaart). Een volgende ophoging zal zeker binnen de komende 25 nodig zijn.

Het betreft hier een boom van de eerste grootte boom, de kosten zijn circa €2090, euro per boom.

Figuur 19: zettingskaart Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

64 van 74

5.7.2

Situatie 2 – Lisbloemstraat – Hilligersberg Zuid Ook in de Lisbloemstraat sieren boomhazelaars het straatbeeld. Er zijn hier regelmatig bomen vervangen waardoor de leeftijden sterk van elkaar verschillen. Het exemplaar op de foto is geplant in 1999. Een riool vernieuwing is in deze wijk de aanleiding om de staten opnieuw in te richten. Het is de wens om de bomen te behouden en in te passen in de nieuwe situatie. Door de sterke zetting in dit gebied is een ophoging tot 20cm nodig. Hoewel de bomen gezond zijn is een dergelijke ophoging toch te veel (bijlage 5).

Er is geen ruimte om rond de boom open grond te creëren, waardoor een ophoging gefaseerd plaats zou kunnen vinden. Het lichten van de bomen of het voorzien in een tweede maaiveld zijn opties die over blijven om te voorkomen dat kappen noodzakelijk is.

Er moet ook hier groeiruimte geboden worden voor de langer termijn, en er bevindt zich geen openbaar groen binnen Figuur 20: situatie Lisbloemstraat de kroonprojectie.

In tegenstelling tot de bomen in de Alberdingk Thijmstraat staan de bomen hier niet in een voetpad, maar tussen parkeervakken. Een sandwich-constructie biedt in deze situatie uitkomst.

De drukspreidende eigenschappen voorkomen dat de belasting van geparkeerde auto’s zouden zorgen voor verzakkingen of een te sterke verdichting van het bomenzand. Tegelijkertijd wordt met deze constructie een tweede maaiveld geboden waardoor de bomen de ophoging, die in eerste instantie te veel leek, toch kunnen verdragen.

Ook in deze situatie zal het bestaande cunet van zand of granulaat deels worden verwijderd en worden vervangen voor bomenzand. Waar wortels aanwezig zijn zal zo min mogelijk gegraven worden. Op het niveau van het bestaande maaiveld kan de sandwich-constructie worden aangebracht, hier bovenop kan een straatlaag en de nieuwe verharding worden aangebracht.

Dit deel van Rotterdam is sterk zettingsgevoelig (figuur 21) waardoor de ambitie van 40 jaar niet gehaald kan worden.

Binnen 25 jaar zal ook hier een herinrichting nodig zijn. Een investering van circa €3520, euro per boom is nodig om deze bomen weer toekomst te geven.

Figuur 21: zettingskaart

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

65 van 74

Literatuur- en afbeeldingenlijst Boeken: Groot, R. de. (2012) Combineren van onder- en bovengronds infrastructuur met bomen, Ede, Nederland: CROW Norminstituut bomen, (2014) Handboek bomen 2014, Capelle aan den IJssel, Nederland: Norminstituut bomen

Rapporten: Hiemstra, J.A.; Schoenmaker-van der Bijl, E. (2008) ‘Bomen, een verademing voor de stad’ i.o.v.

I.A.N. Van Hall Larenstein Kuypers, V.H.M.; Vries de, E.A. (2007) ‘Groen voor lucht’ i.o.v. Alterra Palmer, C. & Slingerland, G. (2012) De juiste boom in de geschikte groeiplaats i.o.v.

I.A.N. Van Hall Larenstein Brunia, S.J., Buis, M., Donk, J., Elferink, C., IJzerman, K., Jansen, J., Kelderhuis, N., Kleinen, S., Kooten, van, M., Mondelaers, P., Mulderij, C., Peters, F., Puts, C., Tijms, G., & Zanden, van der, R. (2006) Bomen bij de wortel aangepakt i.o.v. I.A.H. Van Hall Larenstein Ravenswaaij, H. van, Martien, D. van (2015) How trees survive the urban jungle i.o.v.

I.A.N. Van Hall Larenstein

Digitale documenten: DSB ORG, (2012) Formulier planbeoordeling Haagse bomen, Word document

Internetbronnen: BSI Bomenservice (z.d.), De Groeiplaatsen van BSI Symbiosetussen natuur & Techniek, geraadpleegd op 10 april 2015, http://www.bsi-bomenservice.nl Gemeente Rotterdam (z.d.), Handboek openbare ruimte, geraadpleegd op 16 april 2015, http://www.rotterdam.nl/Stadsontwikkeling/Document/Rotterdamse%20stijl/toolkit.pdf De bomenacademie (z.d.), Macro-elementen, geraadpleegd op 16 april 2015 , http://www.bodemacademie.nl/index.php?i=115 Boomzorg (z.d.), De meerwaarde van micorrhizaschimmels, geraadpleegd op 16 april 2015, http://www.boomzorg.nl Vakblad stadsboom (z.d.), Grondzuigen voor de toekomst, geraadpleegd op 16 april 2015, http://www.vakblad-stadsboom.nl

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

66 van 74

TFI (z.d.), Groeiplaatsverbetering, geraadpleegd op 17 april 2015, http://www.tfi4000.nl Ecodorpbrabant (z.d.), Permacultuurtip mulchen, geraadpleegd op 20 april 2015, http://www.ecodorpbrabant.nl/html/wat-willen-wij/ontwerp/permacultuur/Z2-Mulchen.php Nationale bomenbank (z.d.), Grondzuigen, geraadpleegd op 21 april 2015, http://www.nationalebomenbank.nl Nationale bomenbank (z.d.), Ploffen, geraadpleegd op 21 april 2015, http://www.nationalebomenbank.nl Nationale bomenbank (z.d.), Voedingspijlers, geraadpleegd op 21 april 2015, http://www.nationalebomenbank.nl T.G.S. (z.d.), Permavoid sandwichconstructie, geraadpleegd op 25 april 2015, http://www.tgs.nl Grondwatertrap, (z.d.), Wikipedia grondwatertrap, geraadpleegd op 20 mei 2015, http://www.wikipedia.org/wiki/Grondwatertrap Norminstituut bomen (z.d.), Eisen voor een boom, geraadpleegd op 20 mei 2015, http://www.norminstituutbomen.nl

Interviews: Jos van der Vondervoort, Beleidsadviseur groen Gemeente Rotterdam Hans Kaljee, Hoofdstedelijk bomenconsulent Gemeente Amsterdam Arie Bijl, Beleidsmedewerker groen Gemeente Vlaardingen Leendert Koudstaal, Beleidsadviseur groen Gemeente Den Haag Dik Magielsen, Constructuur groen Gemeente Rotterdam Gerard Arkesteijn, Beheerder gebied Gemeente Rotterdam Peter Ouwendijk, Werkvoorbereider Gemeente Rotterdam Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

67 van 74

Afbeeldingen: Omslagfoto:

Gedigitaliseerd uit: Groot, R. de. (2012) Combineren van onder- en bovengronds infrastructuur met bomen, Ede, Nederland: CROW

Figuur 1:

voorbeeld van wortelopdruk. Gedownload van: http://www.simonstuinenboomzorg.nl/index.html?b_wortelop

Figuur 2:

overzicht Molenlaan. Gedownload van: http://www.gis.rotterdam.nl/gisweb2/default.aspx#

Figuur 3:

overzicht Goudsesingel. Gedownload van: https://www.google.com/maps/views/streetview?gl=us

Figuur 4:

overzicht Burg. Le Fèvre de Montignylaan. Gedownload van: https://www.google.com/maps/views/streetview?gl=us

Figuur 5:

overzicht Wilgenplaslaan. Gedownload van: https://www.google.com/maps/views/streetview?gl=us

Figuur 6:

grond vervangen in de praktijk. Gedownload van: http://www.nationalebomenbank.nl/projecten/groeiplaatsverbetering/grondzuigenplatanen-den-haag en http://www.nationalebomenbank.nl/projecten/groeiplaatsverbetering/grondzuigenplatanen-greerestein

Figuur 7:

ploffen in de praktijk. Gedownload van: http://www.borrenboomverzorging.nl/werkzaamheden.htm

Figuur 8:

mycorrhiza schimmels. Gedownload van: http://sdhydroponics.com/resources/wp-content/uploads/2010/08/mycorrhiza.jpg

Figuur 9:

mulchen. Gedownload van: http://sequoiascape.com/wp-content/uploads/2012/05/Arbor-Mulch.jpg

Figuur 10:

voedingspijlers in de praktijk. Gedownload van: ttp://web.vwairproducts.nl/wp-content/uploads/2014/06/IMG_2554.jpg

Figuur 11:

voorbeeld van de toepassing van bomenzand. Gedownload van: http://www.q-x.nl/index.php?page=Amsterdam-Rijpgracht

Figuur 12:

wortelstraat. Eigen werk

Figuur 13:

boomgranulaat. Gedownload van:

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

68 van 74

http://www.stedelijkgroen.com/boomverzorging-boomadvies-boom-bomenonderzoek-specialist-hovenier-groningen-drenthe-friesland-groen/referentiesprojecten/cultuurtechniek/bomengranulaat-rottevalle Figuur 14:

sandwich-constructie. Gedownload van: http://www.greenmax.eu/nl/sandwichpaneel74/

Figuur 15:

krattensysteem. Gedownload van: http://www.greenmax.eu/cms/news/115/44/Gezonde-volwassen-stadsbomen/

Figuur 16:

Silvacell systeem. Gedownload van: http://www.greenmax.eu/nl/silvacell/?gclid=CLLiy7KQzcUCFSsKwwodbmoAAg

Figuur 17:

Watershell systeem. Gedigitaliseerd uit: Groot, R. de. (2012) Combineren van onderen bovengronds infrastructuur met bomen, Ede, Nederland: CROW

Figuur 18:

situatie Alberdingk Thijmstraat. Gedownload van: http://www.gis.rotterdam.nl/gisweb2/default.aspx#

Figuur 19:

zettingskaart Uitsnede uit bijlage 2: zettingskaart

Figuur 20:

situatie Lisbloemstraat. Gedownload van: http://www.gis.rotterdam.nl/gisweb2/default.aspx#

Figuur 21:

zettingskaart Uitsnede uit bijlage 2: zettingskaart

De in het gebruikersodument gebruikte afbeeldingen zijn via de productbladen te herleiden naar de bron.

Alle in het rapport weergegeven tabellen zijn eigen werk.

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

69 van 74

Bijlage 1: Kostenoverzicht korte en lange termijn systemen

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

70 van 74

Bijlage 1:

kosten groeiplaatsverbeteringen voor korte en lange termijn Kosten korte termijn ingrepen

Kosten grond vervangen (groeigarantie voor 1 jaar) Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond zuigen incl. manuren Grond aanbrengen incl. manuren

12-6-2015

Hoeveelheid: 1 m³ 1 m³

Prijs:

Totale kosten:

€ 80,00 € 40,00 € 120,00

2e grootte Grond zuigen incl. manuren Grond aanbrengen incl. manuren

0,75 m³ 0,75 m³

€ 60,00 € 30,00 € 90,00

3e grootte Grond zuigen incl. manuren Grond aanbrengen incl. manuren

0,5 m³ 0,5 m³

€ 40,00 € 20,00 € 60,00

Kosten ploffen en bemesten (groeigarantie voor 5 jaar) Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Ploffen, injecteren meststoffen

Hoeveelheid:

Prijs:

300 liter

€ 360,00

Totale kosten:

€ 360,00 2e grootte Ploffen, injecteren meststoffen

225 liter

€ 270,00 € 270,00

3e grootte Ploffen, injecteren meststoffen

150 liter

€ 180,00 € 180,00

Kosten aanbrengen van preparaten (groeigarantie voor max. 2 jaar) Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Boren van gaten leveren en aanbrengen mycorrhyza

Hoeveelheid:

Prijs:

5 stuks 500 gram

€ 100,00 € 20,00

Totale kosten:

€ 120,00 2e grootte Boren van gaten leveren en aanbrengen mycorrhyza

4 stuks 360 gram

€ 80,00 € 14,40 € 94,40

3e grootte Grondwerk incl. manuren leveren en aanbrengen mycorrhyza

0,30 m³ 250 gram

€ 15,00 € 10,00 € 25,00

Kosten aanbrengen van mulchlaag (groeigarantie voor max. 1 jaar) Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Leveren en aanbrengen van mulchlaag 10 cm op bovenzijde groeiplaats

Hoeveelheid: 0,23 m³

Prijs:

Totale kosten:

€ 17,50 € 17,50

2e grootte Leveren en aanbrengen van mulchlaag 10 cm op bovenzijde groeiplaats

0,23 m³

€ 17,50 € 17,50

3e grootte Leveren en aanbrengen van mulchlaag 10 cm op bovenzijde groeiplaats

0,23 m³

€ 17,50 € 17,50

Kosten aanbrengen van voedingspijlers (groeigarantie voor max. 4 jaar) Boomcategorie: Werkzaamheden: Hoeveelheid: 1e grootte Zuigen van pijlers incl. manuren 10 stuks Aanbrengen van voedzame grond 1,00 m³

Prijs:

Totale kosten:

€ 160,00 € 40,00 € 200,00

2e grootte Zuigen van pijlers incl. manuren Aanbrengen van voedzame grond

8 stuks 0,8 m³

€ 128,00 € 32,00 € 160,00

3e grootte Zuigen van pijlers incl. manuren Aanbrengen van voedzame grond

5 stuks 0,5 m³

€ 80,00 € 20,00 € 100,00

Kosten lange termijn ingrepen

12-6-2015

Kosten aanbrengen van wortelstraat naar plantsoen onder voetpad 1,50 m. breed Boomcategorie: Werkzaamheden: Hoeveelheid: 1e, 2e, 3e grootte Grond ontgraven en afvoeren 1,8 m³ Leveren aanbrengen van bomenzand 1,8 m³

Prijs:

Totale kosten:

€ 21,50 € 120,00 € 141,50

Kosten aanbrengen van sandwichconstructie Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren aanbrengen van bomenzand Leveren en aanbrengen permavoidunits Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 25,00 m³ 25,00 m³ 32 m² 32 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 300,00 € 1.650,00 € 1.504,00 € 64,00 € 3.518,00

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren aanbrengen van bomenzand Leveren en aanbrengen permavoidunits Leveren en aanbrengen geotextiel

19,00 m³ 19,00 m³ 24 m² 24 m²

€ 228,00 € 1.254,00 € 1.128,00 € 48,00 € 2.658,00

3e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren aanbrengen van bomenzand Leveren en aanbrengen permavoidunits Leveren en aanbrengen geotextiel

12,50 m³ 12,50 m³ 16 m² 16 m²

€ 150,00 € 825,00 € 752,00 € 32,00 € 1.759,00

Kosten aanbrengen van krattensysteem Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen boomkratten Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 18,75 m³ 94 stuks 15,00 m³ 24 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 225,00 € 4.700,00 € 600,00 € 48,00 € 5.573,00

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen boomkratten Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen geotextiel

14,10m³ 71 stuks 10,6 m³ 18 m²

€ 169,20 € 3.550,00 € 424,00 € 36,00 € 4.179,20

3e grootte 9,40 m³ Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen boomkratten Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen geotextiel

47 stuks 7,05 m³ 12 m²

€ 112,80 € 2.350,00 € 282,00 € 24,00 € 2.768,80

Kosten aanbrengen van silvacells Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen silvacells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 18,75 m³ 46 m² 18,75 m³ 21 meter 46 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 225,00 € 4.738,00 € 750,00 € 73,50 € 92,00 € 5.878,50

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen silvacells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

14,10m³ 35 m² 14,10 m³ 16 meter 35 m²

€ 169,20 € 3.605,00 € 564,00 € 56,00 € 70,00 € 4.464,20

3e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen silvacells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

9,40 m³ 23 m² 9,40 m³ 11,5 meter 23 m²

€ 112,80 € 2.472,00 € 376,00 € 40,25 € 46,00 € 3.047,05

Kosten aanbrengen van bomengranulaat Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomengranulaat Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 75 m³ 75 m³ 77 meter 94 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 900,00 € 7.125,00 € 269,50 € 188,00 € 8.482,50

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomengranulaat Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

65,25 m³ 56,25 m³ 67,25 meter 70 m²

€ 783,00 € 5.343,75 € 235,38 € 140,00 € 6.502,13

3e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomengranulaat Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

37,50 m³ 37,50 m³ 39,5 meter 47 m²

€ 450,00 € 3.562,50 € 138,25 € 94,00 € 4.244,75

Kosten aanbrengen van bomenzand Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomenzand Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 25,00 m³ 25,00 m³ 20 meter 32 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 300,00 € 1.650,00 € 70,00 € 64,00 € 2.084,00

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomenzand Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

19,00 m³ 19,00 m³ 15 meter 24 m²

€ 228,00 € 1.254,00 € 52,50 € 48,00 € 1.582,50

3e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen bomenzand Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

12,50 m³ 12,50 m³ 10 m 16 m²

€ 150,00 € 825,00 € 35,00 € 32,00 € 1.042,00

Kosten aanbrengen van watershells Boomcategorie: Werkzaamheden: 1e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen watershells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

Hoeveelheid: 21 m³ 46 m² 18,75 m³ 23 meter 46 m²

Prijs:

Totale kosten:

€ 252,00 € 3.910,00 € 750,00 € 80,50 € 93,00 € 5.085,50

2e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen watershells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

15,8 m³ 35 m² 14,1 m³ 18 meter 35 m²

€ 189,60 € 2.975,00 € 564,00 € 63,00 € 70,00 € 3.861,60

3e grootte Grond ontgraven en afvoeren Leveren en aanbrengen watershells Leveren en aanbrengen bomengrond Leveren en aanbrengen beluchting Leveren en aanbrengen geotextiel

10,5 m³ 23 m² 9,4 m³ 12,5 m 23 m²

€ 126,00 € 1.955,00 € 376,00 € 43,75 € 46,00 € 2.546,75

Bijlage 2: Zettingskaart

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

71 van 74

±

VERKLARING

³

Zettingssneldheid > 17 mm/jaar 17 t/m 13 mm/jaar 12 t/m 9 mm/jaar 8 t/m 6 mm/jaar < 6 mm/jaar

Zevenkamp Schieveen Bedrijventerrein Schieveen

Molenlaankwartier

Schiebroek

Ommoord

Buurten

Noord Kethel Hillegersberg Noord

Subuurten

Zestienhoven

Terbregge

Landzicht Bedrijvenpark Noord_WesOverschie

Het Lage Land

Hillegersberg Zuid Nieuw Crooswijk

Liskwartier Bergpolder

Oude Noorden

Agniesebuurt

Blijdorp Spaanse Polder

Provenierswijk

Prinsenland

Oud Crooswijk

Rubroek

Kralingen West s Gravenland

Cs Kwartier Oud Spangen Mathenesse

Oude Cool Westen

Nieuwe Westen

Stadsdriehoek

Disclaimer: Bij gebruik van de gegevens gelden de volgende uitgangspunten voor de zettingen: - berekend op basis van metingen van rioolputten in de periode 1945 - 1993.

- gemiddelden per subbuurt en over een periode van 20 jaar.

- inclusief de invloed van onderhoudsophogingen.

- alleen voor de wegen die in 1993 aanwezig waren.

Kralingen Oost Struisenburg Rivium

Middelland Tussendijken

Noordereiland Feijenoord

Dijkzigt

Nieuw Mathenesse Bospolder Delfshaven

Nieuwe Werk

Kop van Zuid

Kop van Zuid Entrepot

De Esch Kralingseveer

Schiemond Katendrecht

Afrikaanderwijk

Tarwewijk Heijplaat

Waalhaven

Oud IJsselmonde

Hillesluis

Beverwaard

Bloemhof

Oud Charlois

Pernis

Carnisse Zuidplein

Eemhaven Wielewaal

Pendrecht

Vreewijk

Groot IJsselmonde

Zuiderpark

Waalhaven Zuid Hoogvliet Noord

Projectsgroep zettingskaart Gerard van der Kron Frans Borgers Jan Hoebeke Dick Wilschut Rob van der Wolf

Kralingse Bos

Kleinpolder

Blijdorpse polder

Oosterflank

Lombardijen Zuidwijk

Gebruik van de zettingskaart De ondiepe ondergrond van Rotterdam ten westen van Hoogvliet bestaat uit samendrukbare klei- en veenlagen. Hierdoor treden in de tijd zettingen op, waardoor het noodzakelijk is regelmatig onderhoudsophogingen uit te voeren.

Zettingskaart Rotterdam

De zettingskaart is opgesteld als prognose van de te verwachten zettingen van de wegen en de hoofdriolen in Rotterdam in de periode 1994 tot 2014.

De kaart geeft de gemiddelde zettingsnelheid in de betreffende subbuurt over deze periode. Hierbij is rekening gehouden met het normale straatonderhoud.

Gemiddelde zettingsprognose bestaande wegen 1994 -2014

De zettingen zijn bepaald op basis van de gemeten zettingen van de hoofdriolen in de periode tot 1993. Bij de noodzakelijke extrapolatie is rekening gehouden met de historie van het gebied en de daarbij behorende afname van de zettingsnelheid in de tijd.

Lokaal kan de zetting afwijken van de gegevens op de kaart omdat de opbouw van ondergrond lokaal kan variëren. Dit is ook noodzakelijk als in het gebied significante wijzigingen van de grondwaterstand of andere belastingen op de ondergrond optreden. Als een meer betrouwbare prognose van de zetting belangrijk is, wordt adviseerd een geotechnisch specialist te raadplegen. © Gemeente Rotterdam

Formaat: Schaal:

Tekenaar:

Datum creatie:

F. M. Freyre H.

22-10-2012

Projectleider:

Datum laatste wijziging: Revisie:

F. M. Freyre (GIS project) 20-12-2012

A3 1:70.000

Projectnr.:

Kennis & Innovatie

Definitief

Zetingskaart_Rotterdam_A3L_Definitief.mxd

Bijlage 3: Grondwatermeetnet online

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

72 van 74

Grondwatermeetnet online De gemeente Rotterdam beheert een meetnet van ongeveer 2.000 peilbuizen en peilt daarmee regelmatig de grondwaterstanden in de stad. Deze gegevens zijn van belang voor de gemeente, maar ook interessant voor burgers en bedrijven. Dit geldt met name voor eigenaren van panden met een houten paalfundering, die willen weten of deze fundering droog staat.

Bewoners vragen regelmatig peilbuisgegevens op bij de gemeente, via het waterloket of het funderingsloket. Hierdoor is het idee geboren om de gegevens digitaal beschikbaar te stellen op internet, zodat bewoners ze zelf kunnen opzoeken.

De gegevens zijn te raadplegen via de kaart in de rechter kolom. Maar lees vooral eerst de toelichting hieronder.

Hoe werkt het?

Klik in de kaart in de rechter kolom en er verschijnt een grotere kaart. Met de knop Zoek Locatie, linksonder in de grote kaart, kunt u naar een bepaalde straat navigeren. Met de knoppen linksboven in de kaart kunt u de kaart verschuiven of inzoomen/uitzoomen.

Door te klikken op een peilbuissymbool op de kaart, kunt u de gegevens van de betreffende peilbuis opvragen. Blauwe symbolen zijn peilbuizen die nu nog in gebruik zijn. Rode symbolen zijn peilbuizen die niet meer in gebruik zijn. Er verschijnt een scherm met algemene informatie, zoals de datum van plaatsing en de hoogte van het maaiveld ten opzichte van NAP (niet overal ingevuld).

Wanneer u doorklikt via Klik hier naast Meetwaarden, verschijnt er een nieuw scherm met de grondwaterstanden. De getallen in de kolom Meetwaarde geven de grondwaterstand ten opzichte van NAP weer. Door de gegevens te vergelijken met de hoogte van het maaiveld (eveneens uitgedrukt ten opzichte van NAP) kunt u bepalen hoe diep het grondwater op een bepaalde plaats staat. Deze gegevens kunt u kopiĂŤren en plakken in een Excel-werkblad en ze daarin verder bewerken (bijvoorbeeld om grafieken van meetreeksen te maken).

In de kolom Omschrijving staat vermeld wat de reden is dat er soms geen meting heeft plaatsgevonden.

Zoals hierboven vermeld, staat in het eerste scherm met algemene informatie ook de hoogte van het maaiveld. Deze informatie kan echter verouderd zijn of zelfs ontbreken. U kunt zelf op de volgende manier nazoeken wat de hoogte van het maaiveld op een bepaalde plaats was in 2010. Klik op de knop Thema's links onder in de grote kaart. Bovenin verschijnt de mogelijkheid om thema's te selecteren. Selecteer het thema Hoogtebestand 2010 - ongefilterd (alle objecten) door dit aan te vinken. Klik daarna op Terug naar. In de kaart verschijnen kleuren die de hoogte aangeven (nadeel is wel dat de peilbuissymbolen nu even niet meer zichtbaar zijn). Door in de kaart te klikken, krijgt u informatie over de maaiveldhoogte op die bepaalde plaats. Let op: klik niet op een gebouw, want dan krijgt u de hoogte van het dak en niet de hoogte van het maaiveld.

Door het thema Hoogtebestand 2010 - ongefilterd (alle objecten) weer uit te vinken verdwijnen de kleuren en kunt u de peilbuissymbolen weer zien.

Om te kunnen oordelen over eventuele droogstand van een houten paalfundering, dient u ook te beschikken over de hoogtegegevens van het funderingshout ten opzichte van NAP (bijvoorbeeld te vinden op de bouwtekeningen). Eigenaren zijn zelf verantwoordelijk voor het verzamelen van die gegevens.

Om te kunnen zien of uw pand zich in een risicogebied voor funderingsproblemen bevindt, kunt u de risicokaart van het funderingsloket raadplegen: Risicokaart funderingsprolemen Het grondwatermeetnet online, is ook los van deze pagina te raadplegen.

Bijlage 4: Gebruikersdocument

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

73 van 74

Kiezen voor groeiplaatsoptimalisatie bij bestaande bomen in verharding Dit document biedt hulp bij het kiezen van de meest optimale methode van groeiplaatsverbetering bij bestaande bomen in verharding, bijvoorbeeld bij een herinrichting van een straat of plein. Het kan voor ontwerpers, planuitwerkers, beheerders en projectleiders een hulpmiddel zijn om op een snelle manier een denkrichting te krijgen van de meest geschikte methode en geeft daarbij een indicatie van de kosten.

Dit document is één van de eindproducten van het onderzoek ‘’Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting’’ uitgevoerd in het kader van het afstuderen aan de opleiding Realisatie Tuin- en Landschapsinrichting aan Hogelschool VHL. Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de gemeente Rotterdam. De resultaten zijn afgestemd op de in Rotterdam aanwezige situatie.

Behouden, verplanten of rooien Het behouden van een boom moet altijd het uitgangspunt zijn, toch kunnen er factoren zijn die dit verhinderen.

Termijn waarvoor groeiruimte geboden dient te worden.

Korte termijn < 10 jaar

Is alleen tijdelijke verdichting het probleem?

Ja

Ploffen

Nee

Voedingspijlers

Openbaar groen binnen de kroonprojectie?

Ja

Wortelstraat

Voordelige keus!

Licht D5 (voetpad)

Bomenzand

Meest toegepast!

Matig D45 (parkeren)

Sandwich-constructie

Breed toepasbaar!

Zwaar D60 (rijweg)

Watershell-constructie

Lange termijn > 10 jaar

Nee

Wortelstraat – voordelige keus Een wortelstraat kan alleen worden toegepast als er zich een groenvak in de nabije omgeving van de boom bevindt. Wanneer deze situatie zich voordoet is het belangrijk om het toepassen van deze methode te onderzoeken. Er kan hiermee namelijk tegen zeer geringe kosten voor de lange termijn een oplossing worden geboden. In de meeste gevallen kan de verbinding gemaakt worden door middel van bomenzand, maar het is ook mogelijk een wortelstaat te maken door creatief om te gaan met constructies zoals Watershell of Sandwich.

Sandwich-constructie – breed toepasbaar De sandwich-constructie is relatief nieuw maar kent grote toepassingsmogelijkheden, zeker in een situatie bij bestaande bomen.

Deze constructie heeft zeer goede drukverdelende eigenschappen en is geschikt om toegepast te worden onder asfaltverharding. Het is de enige methode waarbij een tweede maaiveld gecreëerd wordt zonder dat het graven van een diep cunet nodig is. Deze methode is hiermee goed toepasbaar binnen de bestaande kroonprojectie, zeker wanneer er een maaiveldophoging plaatsvindt. Hoewel de kosten hoger zijn dan bij bomenzand en werkzaamheden aan kabels en leidingen kunnen worden bemoeilijkt is het advies meer gebruik te maken deze methode.

Toekomstige inrichting De eisen die gesteld worden kunnen zo zijn dat er geen ruimte is om de boom te behouden. Het advies is om altijd te zoeken naar een geschikte inpassing. Als behoudt op de huidige locatie niet mogelijk is kan onderzocht worden of verplanten een optie is.

Kwaliteit en levensverwachting De kwaliteit en levensverwachting kunnen zodanig slecht zijn dat rooien van de boom wenselijk is. Een vooronderzoek is nodig om dit vast te stellen. Houd in gedachten dat de kwaliteit en levensverwachting sterk vooruit kunnen gaan wanner de groeiomstandigheden worden verbeterd.

Ophoging Een te grote ophoging is vaak de reden dat een boom niet behouden kan blijven. De maximale ophoging verschilt sterk per boom. Bijlage 5 geeft hiervoor een indicatie per boomsoort. Wanneer de boom de ophoging niet verdraagt, kan onderzocht worden of de boom gelicht of verplant kan worden. Ook kunnen andere maatregelen genomen worden. Het toepsassen van beluchting of het creëren van een tweede maaiveld zorgt ervoor dat bomen een ophoging beter zullen verdragen.

Wanneer de toekomstige inrichting, de kwaliteit en levensverwachting van de boom en de ophoging geen bezwaar vormen om de boom te behouden, kan gezocht worden naar de meest geschikte methode van groeiplaatsverbetering.

Belastings klasse

Bomenzand – meest toegepast In praktijk blijkt dat in de meerderheid van de gevallen het toepassen van bomenzand voldoende is. In de meeste gevallen is er onder voetpaden genoeg groeiruimte te realiseren. Met bomenzand wordt een oplossing geboden die goedkoop, flexibel en doelmatig is en maar weinig nadelen kent. Het medium wordt op dit moment al veel toegepast binnen zowel de gemeente Rotterdam als de referentiegebieden.

Methoden Het toepassen van groeiplaatsverbetering onder verharding blijft altijd een compromis, de meest optimale situatie is een boom in open grond.

Streef in het ontwerp altijd naar meer open grond rond de boom, als hiermee genoeg groeiruimte gecreëerd kan worden zijn voorzieningen onder verharding niet nodig. Ook wanneer de bestaande groeiplaats voldoende ruimte biedt kunnen maatregelen achterwegen blijven.

Wat de meest geschikte methode van groeiplaatsverbetering is verschild sterk per situatie. De beslisboom geeft een denkrichting voor veelvoorkomende situaties, het is geen kant en klaar plan. Maatwerk blijft in altijd noodzakelijk.

De drie best toepasbare methoden zijn uitgelicht. Hoofdstuk 3 in het rapport geeft meer informatie over deze en de andere methoden.

Toepassing Maatwerk blijft noodzakelijk Door de situaties waarin de methoden inzetbaar zijn in een beslisboom te schematiseren lijkt het alsof de methoden alleen in die specifieke situatie inzetbaar zijn. Dit is echter niet het geval. Ieder project stelt andere eisen, maatwerk blijft nodig tot het beste resultaat te komen.

Houdt rekening met zetting Zettingen kunnen invloed hebben op zowel de keuze van het systeem als de omlooptijd. Alle systemen zijn geselecteerd op toepasbaarheid in zettingsgevoelig gebied, en kunnen in principe toegepast worden. Om problemen te voorkomen is het advies om in gebieden met extreme zetting (> 17 mm/jaar) geen dragende constructies toe te passen.

In gemeentelijk beleid wordt de ambitie uitgesproken dat de openbare ruimte ingericht dient te worden voor 40 jaar. In praktijk blijkt dit vaak niet haalbaar. Zetting zorgt er voor dat er vaak al na 25 jaar een ophoging nodig is. Alleen wanneer de zetting minder dan 6 mm/jaar is kan aan de ambitie van 40 jaar worden voldaan (zie zettingskaart, bijlage 2). De omvang van de groeiplaats moet zijn aangepast aan de verwachte omlooptijd, het is bij ieder project van belang dat de verwachte omlooptijd wordt bepaald alvorens een inschatting kan worden gemaakt van de benodigde extra groeiruimte.

Wees bewust van de grondwaterstand De gemiddelde hoogste grondwaterstand (GHG) is de bepalende factor voor de diepte tot waarop de bewerkingen kunnen plaatsvinden. Het is van belang dat organische stof minimaal 10cm boven dit peil blijft.

Enerzijds omdat het dieper aanbrengen geen zin heeft, boomwortels groeien immers niet onder grondwater. Anderzijds omdat door de capillaire werking het pakket verzadigd kan raken. De actuele en historische grondwaterstanden kunnen geraadpleegd worden via het grondwatermeetnet online (zie bijlage 3).

In veel gevallen wordt bij een herinrichting het riool vervangen, oude poreuze gresbuizen worden vervangen door een volledig gesloten systeem. De drainerende werking van de oude buizen hebben de grondwaterstand vaak jarenlang kunstmatig laag gehouden, het gevolg van een rioolvernieuwing is dat de grondwaterstand stijgt. Dit is belangrijk om in gedachten te houden bij het raadplegen van gegevens. Als er een rioolvernieuwing binnen het project plaatsvindt is het aan te bevelen om een ruime marge te houden ten opzichten van het GHG. Een ander oplossing kan zijn het meeleggen van een drain met het nieuwe riool. De drain neemt de drainerende functie van het oude riool over.

Omdat bij veel methoden de bewerking relatief dicht onder het maaiveld plaatsvindt, is in de praktijk de GHG alleen relevant bij voedingspijlers en de Watershell-constructie.

Ga slim om met ophoging Het komt voor dat gezonde bomen met een goede levensverwachting gerooid worden omdat de ophoging rond de boom te groot is. In deze situatie kan het toepassen van een systeem dat voorziet in een tweede maaiveld een goede oplossing zijn. Een sandwich-constructie is in de meeste situaties de beste oplossing. De constructie kan worden aangelegd op het oude maaiveld, waarna de ophoging bovenop de constructie gewoon plaats kan vinden. Op deze manier kunnen meer bomen behouden blijven.

Deskundige verwerking is van groot belang Het belang van een deskundige verwerking van iedere vorm van groeiplaatsverbetering is meer dan eens duidelijk geworden uit de referentiestudie. Het is bij ieder gesprek benadrukt dat het succes valt of staat met een juiste verwerking. Er zijn tal van praktijkvoorbeelden die laten zien waar het mis kan gaan, enkele voorbeelden zijn: te sterke verdichting, het aanbrengen van organisch materiaal onder de GHG of een te geringe dekking waardoor de constructie onder invloed van verkeersdruk bezwijkt.

Aanvullende beluchting blijft in veel gevallen noodzakelijk Zeker bij bomenzand is het van belang dat er voldoende aandacht is voor de beluchting. Het type verharding is van invloed op de mate waarin extra voorzieningen nodig zijn. Wanneer er beluchtingstegels of elementenverharding met brede voegen worden toegepast zal de boom beter van water en lucht worden voorzien dan bij een meer gesloten verharding. Bij gesloten verharding is het van groot belang dat een beluchtingsdrain niet achterwegen blijft.

Zoek naar innovatie De in dit onderzoek getoonde methoden geven slechts een momentopname, ongetwijfeld zullen er in de toekomst nieuwe methoden ontwikkeld worden. Zo ziet de gemeente Den Haag kansen in een meer flexibel systeem dat biologisch afbreekbaar is. Deze ontwikkelingen hoeven niet per definitie vanuit de markt te komen, maar kunnen ook door de gemeente zelf worden geïnitieerd. Bij elke nieuwe ontwikkeling zal de waarde en toepasbaarheid opnieuw beoordeeld moeten worden.

De in hoofdstuk 5 gegeven criteria kunnen hiervoor een hulpmiddel zijn.

Kostenindicatie

aantal jaar waarvoor extra groeiruimte geboden dient te worden (omlooptijd) eenmalige toepassing

Aan de hand van dit overzicht kan op een snelle manier een indicatie gegeven worden van de kosten.

Bijlage 1 geeft een onderbouwing van deze kosten.

De kosten zijn telkens berekend op basis van dezelfde uitgangspunten.

Paragraaf 3.3.3 van het rapport geeft deze uitgangssituatie weer. De hoeveelheid benodigd doorwortelbaar volume is berekend aan de hand van de uitgangspunten benoemend in paragraaf 3.3.2.

De hoeveelheden zijn afgerond op hele kubieke meters, kosten zijn afgerond op tientallen. *Een omlooptijd voor 40 jaar is alleen haalbaar in gebieden met een zetting van minder dan 6mm per jaar, zie zettingskaart bijlage 2.

methode

Ploffen

Voedingspijlers

wortelstraat

Bomenzand

Sandwich-constructie

Watershell-constructie

boom grootte

hoeveelh.

kosten

1e

300 liter

€ 360,00

2e

225 liter

€ 270,00

3e

150 liter

€ 180,00

1e

10 stuks

€ 200,00

2e

8 stuks

€ 160,00

3e

5 stuks

€ 100,00

1e

1,8 m³

€ 140,00

2e

1,8 m³

€ 140,00

3e

1,8 m³

€ 140,00

15

25

hoeveelh. in kosten per m³ boom

40*

hoeveelh. in kosten per m³ boom

hoeveelh. in m³

kosten per boom

1e

15,00

€ 1.260,00

25,00

€ 2.090,00

40,00

€ 3.340,00

2e

12,00

€

950,00

19,00

€ 1.590,00

30,00

€ 2.540,00

3e

8,00

€

630,00

13,00

€ 1.050,00

20,00

€ 1.670,00

1e

15,00

€ 2.120,00

25,00

€ 3.520,00

40,00

€ 5.630,00

2e

12,00

€ 1.600,00

19,00

€ 2.660,00

30,00

€ 4.260,00

3e

8,00

€ 1.060,00

13,00

€ 1.760,00

20,00

€ 2.820,00

1e

12,00

€ 3.060,00

19,00

€ 5.090,00

30,00

€ 8.140,00

2e

8,00

€ 2.320,00

13,00

€ 3.870,00

20,00

€ 6.180,00

3e

4,00

€ 1.530,00

7,00

€ 2.550,00

10,00

€ 4.080,00

Bijlage 5: Maximale ophoging bij bomen

Groeiplaatsoptimalisatie bij een herinrichting

Datum

Pagina

Meest optimale methode voor bomen die behouden blijven

12 juni 2015

74 van 74

Soort Acer campestre (cv's) Acer freemanii 'Elegant' Acer platanoides (cv's) Acer platanoides 'Globosum' Acer pseudoplatanus (cv's) Acer rubrum Acer saccharinum (cv's) Aesculus x carnea (cv's) Aesculus hippocastanum (cv's) Ailanthus altissima Alnus cordata Alnus glutinosa (cv's) Alnus incana Alnus x spaethii Betula ermanii Betula nigra Betula papyrifera Betula pendula (cv's) Betula pubescens Betula utilis (cv's) Carpinus betulus (cv's) Castanea sativa Catalpa bignonioides (cv's) Coniferen Corylus colurna Crataegus laevigata (cv's) Crataegus monogyna (cv's) Crataegus x grignonensis Crataegus x lavalleei Crataegus x media 'Paul's Scarlet' Crataegus x persimilis Fagus sylvatica (cv's) Fraxinus angustifolia (cv's) Fraxinus excelsior (cv's) Fraxinus ornus Fraxinus pennsylvanica Ginkgo biloba Gleditsia triacanthos (cv's) Juglans nigra Juglans regia Liquidambar styraciflua Liriodendron tulipifera Magnolia kobus Malus baccata 'Street Parade' Malus domestica div. fruitsoorten Malus floribunda Malus (cv's) Malus toringo Malus tschonoskii Metasequoia glyptostroboides Pinus nigra Pinus sylvestris Platanus orientalis Platanus x hispanica Populus alba Populus nigra (cv's) Populus tremula 'Tapiau' Populus x berolinensis Populus x canadensis (cv's) Populus x canescens (cv's) Prunus (cv's) Prunus avium (cv's) Prunus cerasifera 'Nigra'

Bomen meer dan 100 stuks in R'd Grootte Aantal Tolerantie Ophoging volgens verharding Alterra Alterra 2 1520 2 ≤10 1 159 2-3 ≤10 1 610 1-2 0 3 857 1 2870 1 0 1 122 3 ≤30 1 2124 3 ≤30 1 1601 2 ≤10 1 1572 2 ≤10 1 1999 3 ≤30 2 1556 3 ≤30 2 1826 4-5 ≤40 2 158 3 ≤30 2 1743 3-4 ≤30 2 122 3 ≤30 2 410 3-4 ≤30 1 251 3 ≤30 1 2252 2 ≤10 1 390 3 ≤30 2 158 2 109 2 ≤10 1 215 1-2 0 2 248 2-3 ≤10 2 150 2 2098 2-3 ≤10 3 538 1-2 0 3 461 2-3 ≤10 3 224 3 501 1-2 0 3 639 3 217 1 530 1 0 1 706 1 8091 3 ≤30 2 279 2-3 ≤10 1 129 3-4 ≤30 1 1043 3 ≤30 1 722 3 ≤30 1 185 1-2 0 1 109 2 669 2-3 ≤10 2 295 2-3 ≤10 2 440 2 ≤10 3 326 2-3 ≤10 3 137 2-3 ≤10 3 191 2-3 ≤10 3 346 2-3 ≤10 3 275 2-3 ≤10 3 314 2-3 ≤10 1 606 4-5 ≤40 2 607 2 245 1 385 3-4 ≤30 1 12094 3-4 ≤30 1 379 2 ≤10 1 101 4 ≤40 2 212 2-3 ≤10 1 767 3 ≤30 1 8768 3-4 ≤30 1 1457 2-3 ≤10 3 133 1-2 0 1 395 1 0 3 614 1-2 0

tolerantiewaarde ophoging bomen in verharding ≤10 ≤10 0 0 0 ≤30 ≤30 0 0 ≤30 ≤30 ≤30 ≤30 ≤30 0 0 0 0 0 0 ≤10 0 0 0 ≤10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ≤10 ≤20 0 0 ≤10 ≤10 0 0 0 0 0 0 0 ≤10 0 0 ≤30 ≤30 ≤10 ≤10 ≤10 ≤10 ≤10 ≤10 0 0 0

Soort Prunus padus (cv's) Prunus sargentii 'Rancho' Prunus serrulata (cv's) Prunus x subhirtella (cv's) Pterocarya fraxinifolia Pyrus calleryana (cv's) Quercus cerris Quercus frainetto Quercus palustris Quercus petraea Quercus robur (cv's) Robinia pseudoacacia (cv's) Salix alba (cv's) Salix x sepulcralis 'Chrysocoma' Sophora japonica Sorbus aria (cv's) Sorbus aucuparia (cv's) Sorbus intermedia (cv's) Sorbus latifolia Sorbus x arnoldiana 'Golden Wonder' Sorbus x thuringiaca (cv's) Taxodium distichum Taxus baccata Tilia americana Tilia cordata (cv's) Tilia platyphyllos (cv's) Tilia tomentosa (cv's) Tilia x europaea (cv's) Ulmus (cv's) Ulmus glabra (cv's) Ulmus minor Ulmus x hollandica (cv's)

Bomen meer dan 100 stuks in R'd Grootte Aantal Tolerantie Ophoging volgens verharding Alterra Alterra 2 143 3 ≤30 3 218 3 369 2-3 ≤10 3 615 1 887 3-4 ≤30 2 2237 1-2 0 1 2199 2 ≤10 1 467 2 ≤10 1 966 2-3 ≤10 1 160 1-2 0 1 2778 2 ≤10 1 2228 1-2 0 1 7192 4-5 ≤40 1 1079 4 ≤40 1 1875 2-3 ≤10 2 595 1-2 0 2 692 1-2 0 2 272 1-2 0 2 118 1-2 0 2 104 1-2 0 2 178 1-2 0 1 527 4-5 ≤40 2 292 1 104 2 ≤10 2 3307 2-3 ≤10 1 589 2 ≤10 1 2437 2 ≤10 1 6728 2 ≤10 2 219 2-3 ≤10 1 385 2-3 ≤10 1 286 2-3 ≤10 1 1401 2-3 ≤10

tolerantiewaarde ophoging bomen in verharding 0 0 0 0 ≤20 0 0 0 0 0 0 ≤30 ≤10 ≤10 ≤10 0 0 0 0 0 0 ≤10 0 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20 ≤20