Roof Garden Arnhem - Bart Broekhuis en Marc Drissen

ROOF GARDEN ARNhEM ADVIESRAPPORT OP DE VERBETERING VAN hET GROEN

BART BROEKhuIS MARC DRISSEN T4B VELP, JuNI 2014

COLOFON uITGAVE

CONTACT

Roof Garden Arnhem

marcdrissen@hotmail.com 06-19371291

OPLAGE

bart.broekhuis@hotmail.com 06-10450291

1e exemplaar

TEKST EN VORMGEVING © Bart Broekhuis

FOTOGRAFIE

© Marc Drissen

DRuKwERK

Drukkerij Larenstein

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur.

Roof Garden Arnhem Adviesrapport op de verbetering van het groen

PROJECT

Onderzoek Roof Garden Arnhem

PROJECTORGANISATIE Roof Garden Arnhem Kortestraat 28 6881 EP Arnhem

Maarten van der Wolf maarten@roofgardenarnhem.nl

D&B ADVIES

Hogeschool VHL Larensteinselaan 26a 6882 CT Velp

OPLEIDING

Tuin & Landschapsinrichting Planuitwerking en Realisatie T4B

PROJECTINFORMATIE Datum: 10-06-2014 Versie: 1.0

3

Roof Garden | Projectinformatie

VOORwOORD Dit rapport is een onderdeel van een afstudeeronderzoek van de afstudeerrichting Planuitwerking en Realisatie van de opleiding Tuin & Landschapsinrichting. Dit hebben wij gedaan in opdracht van Roof Garden Arnhem.

De lezers van dit rapport krijgen informatie over welke soorten eetbare beplanting geschikt zijn voor de daktuinen van Roof Garden Arnhem.

De groeiplaatsconstructies zijn mobiel en licht van gewicht. De eetbare beplanting draagt bij aan het concept van Roof Garden Arnhem.

Bij het tot stand komen van dit rapport zijn we ondersteund door begeleiders die kennis en vaardigheden hebben van verschillende aspecten die zijn opgenomen in dit rapport. Graag willen wij Lilian van Oosterhoudt en Freek Rurup bedanken voor de begeleiding op het gebied van onderzoek, constructies en beplantingen.

Ook willen we Marc Spierings van BVB Substrates voor het beschikbaar stellen van het substraat en de waardevolle informatie. Rob Plomp van het Openluchtmuseum Arnhem willen we bedanken voor de informatie op het gebied van moestuinen.

Als laatste Maarten van der Wolf bedanken voor het beschikbaar stellen van deze onderzoeksmogelijkheid en de goede samenwerking.

Velp, 10 juni 2014 D&B Advies

SAMENVATTING

Tijdens de voorgaande evenementen was de sfeer van een daadwerkelijke tuin niet aanwezig. Er was geen of weinig sierbeplanting. Sierbeplanting kan een esthetische waarde het evenement versterken en zorgen voor prachtige eyecatchers. Er wordt een selectie gegeven bestaande uit sierheesters en vaste planten welke geselecteerd zijn op; sierwaarde, bloei in juni-juli, windbestendig, niet te diep wortelend, opvallende bloei en niet te specifieke bodemeisen.

Dit rapport omvat een onderzoek en professionaliseringslag op het gebied van groen voor Roof Garden Arnhem. Er wordt een advies gegeven dat betrekking heeft tot het groen, nieuwe groeiplaatsconstructies worden aangedragen en er worden vernieuwende ideeën gegeven.

Roof Garden Arnhem is een reizende tuin die zich verplaatst over de daken van Arnhem. Met deze stadstuin wil de organisatie de bezoekers laten zien dat daken geschikt zijn om meerdere functies te vervullen. De daktuin zal zich in de zomermaanden van 2014 opstellen op het dak van Parkeergarage Rozet aan de Langestraat in Arnhem.

Om een optimale, duurzame en mobiele groeiplaatsconstructie te maken moet er rekening gehouden worden met substraat, beplantingstype en constructie. Tijdens referentiestudies zijn er diverse groeiplaatconstructies aan het licht gekomen.

Uitgaande van constructies die gezien zijn bij het Zuidpark in Amsterdam en bij GardenMania in Eindhoven zijn diverse constructies vormgegeven voor Roof Garden Arnhem. Er is rekening gehouden met; materiaal, mobiliteit, lichtgewicht, in- en uitneembare kratjes, duurzaam en sfeer. Dit is te zien in de vormgegeven constructies waarbij gebruik is gemaakt van gerecyclede materialen; pallethout, plastic flessen en pvc buizen.

De belangrijkste elementen die Roof Garden Arnhem tot een succes maken zijn; duurzaamheid, mobiliteit, stadslandbouw en creativiteit. De initiatiefnemers van Roof Garden Arnhem zijn drie jonge, ambitieuze ondernemers; Maarten van der Wolf, Yosser Dekker en Willem Hofstede.

Allemaal hebben ze verschillende achtergronden en expertises. De organisatie is erg actief op social media, hiermee wordt iedereen betrokken gehouden bij het evenement.

Naast de groeiplaats is het substraat in de groeiplaats van belang. Er is een onderzoek geweest naar substraten waarbij is gelet op gewicht, duurzaamheid, prijs, voedingsstoffen in het substraat en vochtvasthoudend vermogen. Om het vochtvasthoudend vermogen en de voedingsstoffen per substraat te testen is er een pilot-project opgezet. Bij deze pilot zijn de volgende substraten getest; intensief daktuinsubstraat, intensief daktuinsubstraat gemengd met potgrond, arme potgrond, kwalitatief hoogwaardige potgrond, teelaarde en Makkelijke Moestuinmix.

Uit de testresultaten blijkt de Makkelijke Moestuinmix het beste te zijn, dit substraat biedt de meeste voedingsstoffen (ook voor langere tijd) en houdt het vocht goed vast.

Ten behoeve van de verbreding van het onderzoek is een referentiestudie naar stadslandbouw en daktuinen uitgevoerd. Voor dit onderzoek is hoofdzakelijk gekeken naar intensieve daktuinen.

Tijdens de referentiestudie is gekeken naar succes- en faalfactoren en de inrichting van daktuinen. Deze zijn benoemd en hieruit is te concluderen dat het combineren van intensieve daktuinen en stadslandbouw goed samengaat.

Het aspect meervoudig ruimtegebruik is het ideale uitgangspunt voor de stadslandbouw.

Succesfactoren van een daktuin zijn het stadslandbouwprincipe, wat natuurlijk een ‘hot-item’ is op het moment, duurzaamheid, variëteit in beplanting en het toepassen van meerdere fysieke elementen.

Naast alle beplanting en constructies zijn er nieuwe ideeën bedacht voor tijdens het evenement van Roof Garden Arnhem. Een Aquaponic systeem is een duurzaam systeem met een gesloten kringloop. Hier kunnen eetbare gewassen gekweekt worden op water en uitwerpselen van de vissen. Dit systeem zou een geweldige bijdrage kunnen leveren aan het stadslandbouw principe en past binnen de duurzaamheid van Roof Garden Arnhem. Ook zou het systeem een bijdrage kunnen leveren aan de ‘dakhap’.

In het kader van massa productie van groenten is de tomaardappel een leuk experiment. Deze tomaardappel maakt ondergronds aardappels en bovengronds tomaten.

Als laatste zou een opklapbare kas een aanwinst zijn voor Roof Garden Arnhem.

Hiermee wordt het mogelijk lastige groenten zoals tomaten te kweken op het dak.

Beplanting is een van de belangrijkste aspecten die succesvol dienen te zijn tijdens de evenementen van Roof Garden Arnhem. Voorgaande jaren waren veel groenten niet te oogsten tijdens het evenement. Er wordt een selectie gegeven van eetbare beplanting die een bijdrage leveren aan de zogeheten ‘dakhap’. Er van uitgaande dat de evenementen de komende jaren ook worden georganiseerd van half juni tot eind juli is er een overzicht gemaakt waarin de beste zaai- of plantmomenten zijn aan gegeven, zodat er tijdens de evenementen geoogst kan worden.

De lastigere soorten zoals vruchtgewassen en fruitplanten vragen voor en na het evenement een goede opslagruimte. Hiermee is het mogelijk om planten mee te nemen naar volgende jaren.

5

Roof Garden | Samenvatting

INhOuDSOPGAVE 6

VOORwOORD

4

SAMENVATTING

5

1.

INLEIDING 1.1 Aanleiding 1.2 Roof Garden Arnhem 1.3 Doelstelling 1.4 Leeswijzer

8 9 9 9 9

huIDIGE ELEMENTEN

10

2.

3.

4.

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6

Doelgroepen Organisatie Duurzaamheid Mobiliteit Creativiteit Stadslandbouw

16 17 18 28

BEPLANTING 4.1 Soorten beplanting 4.2 Eetbare beplanting 4.2.1 Bladgewassen 4.2.2 Koolgewassen 4.2.3 Peulgewassen 4.2.4 Wortel&knolgewassen

30 31 31 32 42 46 50

55 59 60 62 64

5.

CONSTRuCTIES 5.1 Mogelijke constructies 5.2 Substraten 5.2.1 Certificaten 5.2.2 Onderzoek substraten 5.2.3 Pilot-project 5.2.4 Substraat-matrix 5.2.5 Overzicht beplanting 5.3 Geschikte constructies

66 67 72 72 72 76 82 83 83

6.

VERNIEuwENDE IDEEN 6.1 Aquaponics 6.2 Tomaardappel 6.3 Kas

86 87 90 91

7.

CONCLuSIES EN AANBEVELINGEN 7.1 Beantwoording hoofdvraag 7.2 Conclusies 7.3 Aanbevelingen

92 93 93 95

8.

LITERATuuRLIJST

96

4.3

11 11 12 13 14 15

REFERENTIESTuDIE 3.1 Soorten daktuinen 3.2 Succes- en faalfactoren 3.3 Conclusie

4.2.5 Vruchtgewassen 4.2.6 Fruit 4.2.7 Overig 4.2.8 Kruiden Sierbeplanting

7

Roof Garden | Inhoudsopgave

1 INLEIDING HOOFDSTUK

DIT RAPPORT IS GESChREVEN IN hET KADER VAN hET AFSTuDEERONDERzOEK VOOR DE RIChTING REALISATIE. hET ONDERzOEK BETREFT EEN ADVIES AAN ROOF GARDEN ARNhEM, EEN REIzENDE DAKTuIN OVER DE DAKEN IN ARNhEM IN DIT hOOFDSTuK IS DE AANLEIDING, DE OPDRAChTGEVER, DOELSTELLING EN DE LEESwIJzER TE VINDEN. 8

1.1 AANLEIDING

als D&B Advies gaan onderzoeken hoe de beplanting functioneel kan bijdragen aan het concept van Roof Garden Arnhem.

In dit onderzoek wordt er onderzocht welke eetbare beplantingen geschikt zijn voor de daktuin van Roof Garden Arnhem. Deze eetbare beplanting is mobiel en heeft minimale groeiplaatsomstandigheden.

1.3 DOELSTELLING

De doelstelling van D&B Advies is te onderzoeken welke methode het meest geschikt is voor het toepassen van eetbare beplanting op een daktuin. Daarbij is de volgende hoofdvraag geformuleerd: ‘Hoe kan de beplanting en duurzame, mobiele en geoptimaliseerde groeiplaatsconstructies bijdragen aan Roof Garden Arnhem?´

1.2 ROOF GARDEN ARNhEM

Roof Garden Arnhem is een reizende tuin die zich verplaatst over de daken van Arnhem in de zomermaanden. Grijze betonnen daken worden omgevormd tot een levendige stadstuin. De stadstuin wordt een publieke ruimte waar plaats is voor ontspanning, stadslandbouw en cultuur. De bezoekers genieten van een lokaal, biologisch hapje en drankje met een uniek uitzicht over Arnhem!

Bij deze hoofdvraag zijn de volgende deelvragen geformuleerd: - Wat zijn de succes- en faalfactoren van daktuinen en hoe zijn deze ingericht?

- Wat zijn optimale, duurzame en mobiele groeiplaatsconstructies?

- Welke elementen maken Roof Garden Arnhem?

- Welke eetbare beplantingen kunnen bijdragen aan de ‘dakhap’ en hoe kan het telen ervan worden geoptimaliseerd?

Hieruit volgt een advies over hoe de groeiplaats eruit moet komen te zien en wordt een aanbeveling gedaan voor de beplantingssoorten. Ook wordt er gekeken naar vernieuwende ideeën en mogelijkheden om te laten zien op het dak van Roof Garden Arnhem.

Met deze stadstuin wil Roof Garden Arnhem de bezoekers laten zien dat daken geschikt zijn om meerdere functies te vervullen. Zo zijn de daken geschikt voor het verbouwen van voedsel. Het voedsel dat wordt verbouwd, wordt vervolgens door lokale koks gebruikt voor het bereiden van de dakhap. Ook zijn daken geschikt voor het opwekken van duurzame energie.

De daktuin zal zich in de zomermaanden van 2014 opstellen op het dak van Parkeergarage Rozet aan de Langstraat in Arnhem. Op het dak worden diverse activiteiten georganiseerd waarbij rekening gehouden wordt met de buurt. Zo zijn er onder andere silent disco’s, silent cinema’s, dineravonden met de beroemde dakhap (verzorgd door een Arnhemse chefkok), groeneducatie voor kinderen, dakyoga, cursussen en urban bee-keeping.

1.4 LEESwIJzER

Ten eerste wordt in hoofdstuk 2 de elementen beschreven die Roof Garden Arnhemmaken tot de organisatie die het nu is. Er wordt beschreven hoe deze elementen naar voren komen. Vervolgens is in hoofdstuk 3 een uitgebreide referentiestudie weergeven naar verwante projecten. In hoofdstuk 4 zijn alle mogelijke beplanting beschreven die kunnen bijdragen aan de dakhap. In hoofdstuk 5 zijn vervolgens de mogelijke groeiplaatsconstructies omschreven.

In hoofdstuk 6 worden vernieuwende ideeën uiteengezet en in hoofstuk 7 worden conclusies verbonden aan het gehele onderzoek.

Als laatste staat in hoofdstuk 8 alle gebruikte bronnen en literatuur gesomd.

KwALITEITSIMPuLS

Roof Garden Arnhem wil na het succes van 2012 en 2013 het concept een kwaliteitsimpuls geven voor 2014. Met deze kwaliteitsimpuls willen ze de beplanting functioneel laten bijdragen aan het concept.

Ze hebben de kennis en expertises erbij gevraagd van “de Groene Hogeschool in de omgeving van Arnhem”: Hogeschool VHL. Wij 9

Roof Garden | Inleiding

HOOFDSTUK

2

huIDIGE ELEMENTEN

DE OPDRAChTGEVER IS ROOF GARDEN ARNhEM. MAAR wAT IS ROOF GARDEN ARNhEM NOu EIGENLIJK? EN wAAR STAAN zE VOOR? hOE zIT huN EVENEMENT IN ELKAAR? wELKE ELEMENTEN GEBRuIKEN zE? AL DEzE VRAGEN wORDEN IN hET hOOFDSTuK BEANTwOORD. 10

De directe omgeving, de buurt, is voor Roof Garden Arnhem erg belangrijk omdat ze hen willen betrekken bij het ontwikkelen en onderhouden van de tijdelijke daktuin. Er wordt strategisch gedacht over het participeren van de buurt en er wordt gezorgd dat de buurt wordt geïnformeerd over Roof Garden.

De meest betrokken gebruikersgroep zijn jongeren tussen de 22 en 28 jaar oud. Deze gebruikers zijn meestal ’s avonds aanwezig of bij een van hun unieke feesten zoals de silent disco.

Activiteiten zoals dakyoga of fitness brengt vooral mannen en vrouwen tussen de 30 en 50 jaar oud naar het evenement.

Het is van essentieel belang te weten welke elementen Roof Garden Arnhem maken. De belangrijkste elementen die Roof Garden Arnhem tot een groot succes maken, zijn: de doelgroep, de organisatie, duurzaamheid, mobiliteit, creativiteit en niet te vergeten het stadslandbouw aspect.

Om deze elementen tot hun recht te laten komen maakt wordt er gebruik gemaakt van verschillende methodes en fysieke elementen.

Roof Garden Arnhem heeft, mede voor hun professionalisering, dit jaar een visie en een missie geformuleerd.

2.2 ORGANISATIE

Missie Roof Garden brengt leegstaande daken tot leven! Met een flinke dosis positiviteit veranderen we betonnen kolossen in groene stadstuinen.

Samen met enthousiaste stadsbewoners en ondernemers vormen we nieuwe verbindingen die resulteren in een verrassende plek vol cultuur, ontspanning en creativiteit. Dit alles doen we zo duurzaam mogelijk en met respect voor onze omgeving. Zo bouwen we samen aan de stad van morgen! ¹

De initiatiefnemers zijn drie jonge, ambitieuze ondernemers; Maarten van der Wolf, Yosser Dekker en Willem Hofstede. Ze hebben allemaal verschillende achtergronden en eigen expertises. Door middel van sociaal ondernemen krijgt deze groep erg veel voor elkaar. Met partners en sponsors zorgen zij elk jaar voor een groot evenement van zes weken.

De organisatie is erg actief op social media. Dit is ook een van de belangrijkste middelen voor hen om iedereen betrokken te houden bij het evenement.

Momenteel zijn de initiatiefnemers bezig met het uitbreiden van hun werkgroep. Dit omdat ze een professionalisering willen doormaken dit jaar. De werkgroep is vooral uitgebreid door het aannemen van stagiaires. Zo is er één stagiair voor de event management, twee stagiaires voor communicatie en promotie. Één stagiair voor interne medewerkers communicatie. Als laatste is er een stagiair aangenomen die de administratie op orde zal brengen.

Visie: Roof Garden is een culturele hotspot voor de jonge en creatieve voorhoede. Het is een plek waar de beste lokale initiatieven samenkomen.

We versterken lokaal talent op basis van samenwerking. Onze activiteiten zijn verrassend, vernieuwend en toonaangevend op het gebied van duurzame evenementen. ¹

2.1 DOELGROEPEN

Roof Garden Arnhem biedt een evenementen concept voor zowel jong als oud. Met het stadslandbouw concept wordt de sociale cohesie verbeterd en worden allerlei groepen in Arnhem samengebracht.

Omdat alle evenementen op de daken zo toegankelijk zijn is de drempel erg laag om hier naartoe te gaan. Er wordt gezorgd dat er voor elk wat wils is. ¹ Van der Wolf, M (2014) Missie, visie & doelstellingen Roof Garden Arnhem

Roof Garden Arnhem is een stichting met een bestuur dat zowel juridisch als financieel aansprakelijk is. Het bestuur bestaat uit de volgende personen: Maarten van der Wolf, Yosser Dekker en Willem Hofstede.

Ten behoeve van de veiligheid zijn er altijd twee BHV-ers op het dak aanwezig.

11

Roof Garden | Huidige elementen

2.3 Duurzaamheid

voorzien van energie.

- Zonnecellen op bakfiets Dit zijn mobiele zonnecellen en nog duurzamer dan losse zonnecellen.

Deze zijn erg makkelijk te tranpsorteren zonder enige CO2 uitstoot.

Dit is een aspect wat bij Roof Garden Arnhem hoog in het vaandel staat. Duurzaamheid is natuurlijk een ‘containerbegrip’ omdat dit erg breed is en op allerlei manieren geïnterpreteerd kan worden. Roof Garden Arnhem is duurzaam op een zeer unieke wijze. Door middel van stadslandbouw wordt het CO2 gehalte in de lucht gereduceerd en er wordt gezorgd voor lokale voedselverbouwing. Daarnaast wordt er duurzaam gedacht in het gebruik van materialen. Bijna alle constructies en meubels zijn gemaakt van gerecycled materiaal.

Roof Garden Arnhem is ook duurzaam in het gebruik van energie. Er wordt zelf energie opgewekt door middel van zonnecellen en er wordt geprobeerd zoveel mogelijk zelfvoorzienend te zijn.

- Dutchtub Dit is een ‘hottub’ met heet water. Het water dat erin zit wordt verwarmd door een soort kampvuur. In een ton wordt hout verbrand, om deze ton zit een spiraalbuis waardoor het hete water circuleert. In deze spiraal wordt het water verhit en komt als warm water terug in de hottub (afb. 2). Over de duurzaam van deze Dutchtub valt te discusseren. Het kampvuur zorgt natuurlijk voor enige vorm van luchtvervuiling. Aan de andere kant wordt het vuur gestook met oude materialen zoals afvalhout en pallethout.

Als laatste wordt ervoor gezorgd dat de tuin zo opgebouwd wordt zodat vrijwel alles per bakfiets verplaatsbaar is. Ook dit is weer erg duurzaam omdat bij het transport per bakfiets 0,00 CO2 word uitgestoten.

- Meubilair Het meeste meubilair is gemaakt van gerecycelde materialen. Toch investeert Roof Garden in kwaliteit en daar zijn duurdere materialen voor nodig, dit is te zien op de afbeelding van het bankje (afb.6).

Om het duurzaamheidsaspect tot zijn recht te laten komen tijdens de evenementen worden de volgende fysieke elementen toegepast: - Zonnecellen (afb. 1) Deze zonnecellen wekken stroom op om de koelkasten e.d. te

- Solarcookers Een solarcoocker is een constructie waarbij spiegels het zonlicht opvangen en dit zonlicht bundelen en centreren op een glasplaat. Wanneer er op deze glasplaat een pan wordt gezet, kan hierin gekookt worden (afb. 3).

Afb. 1

Een rij met zonnecellen

Afb. 2

De Dutch-tub in werking

12

Afb. 3

Een eitje bakken met de solar cooker

2.4 Mobiliteit

- Bankjes De meeste bankjes zijn inklapbaar en zijn als een “bouwpakket” in elkaar te zetten.

Dit is een zeer belangrijk element voor Roof Garden Arnhem. Omdat het evenement veel weg heeft van het zogenaamde pop-up concept, is het van belang dat de tuin makkelijk te transporteren is. Omdat er voorheen gebruik werd gemaakt van meerdere locaties in één seizoen, was het van belang dat alles in de tuin ook daadwerkelijk mobiel is.

- Overige mobiele onderdelen Bijna alles is inklapbaar tot een maat van een bakfiets: dj-fiets, kippenhok op wielen, zonnecellenfiets, bar op wielen, keuken op wielen. (afb. 5)

Daarnaast is de mobiliteitseis belangrijk omdat alles op een duurzame manier getransporteerd zal worden: namelijk per bakfiets. Ook is het belangrijk dat alle objecten hanteerbaar zijn.

Een voorbeeld hiervan is de groeiplaatsconstructie van de eetbare beplanting. Dit moeten simpel te verplaatsen kratten of bakken zijn en geen zware grote groeiplaatsinrichtingen.

Hoe het mobiliteitsaspect in acht wordt genomen in de vorm van fysieke elementen is als volgt: - Meubilair De meeste tafels zijn opklaptafels en zijn mobiel door middel van wielen.

Afb. 4

De bakfiets met zonnecellen

Afb. 5

De mobiele DJ booth

13

Afb. 6

Tafels/bankjes bestaande uit klik elementen

Roof Garden | Huidige elementen

Met de directe omgeving wordt erg veel rekening gehouden: er wordt geluisterd naar suggesties en er wordt gestreefd naar zo min mogelijk, tot geen, klachten. Met suggesties van bewoners van de omgeving en de creativiteit van de organisatie wordt er elk jaar weer gezorgd voor een geweldig evenement.

2.5 CREATIVITEIT

Conceptueel denken en creativiteit is iets wat niet weg te denken is bij zowel de organisatie als de evenementen van Roof Garden Arnhem.

De creativiteit komt in verschillende onderdelen naar voren: - Inrichting en verplaatsbaarheid - Duurzaam en groen - Locatie en omgeving

Er wordt op een zeer positieve manier gecommuniceerd waarbij humor een belangrijk middel is. Belangrijkste doel van deze communicatie is het creëren van “awareness” onder de doelgroep en het motiveren tot het daadwerkelijk bezoeken van het evenement. Belangrijkste communicatiemiddel voor Roof Garden Arnhem is facebook en in hun visie wordt er nagedacht over alles, zelfs het ‘viral’* gaan van berichten op facebook.

Er wordt een inrichtingsplan gemaakt voor het evenement van 2014 (afb. 7). Dit kent allerlei verschillende creatief ingepaste elementen zoals bijvoorbeeld het meubilair. Daarnaast is er op creatieve wijze omgegaan met de samenstelling van het meubilair omdat het natuurlijk zeer belangrijk is dat alles verplaatsbaar blijft. Er worden elk jaar weer nieuwe constructies bedacht en in elkaar gezet door het ‘klusteam’. Deze constructies komen ook altijd goed tot hun recht tijdens de evenementen.

De horeca wordt zo duurzaam mogelijk samengesteld, zonder af te doen aan kwaliteit. De dakhap(afb. 11) is minimaal vier keer per week te verkrijgen en kost niet meer dan 7,00 euro. De dakhap bestaat uit een gezonde vegetarische hap van minimaal 500 gram per bord.

Er wordt altijd op een creatieve manier omgegaan met het groen.

Dit wordt op dusdanige manier toegepast waarbij het functioneel en visueel bijdraagt aan de evenementen. Enerzijds draagt het functioneel bij omdat het de horecavoorziening, voorziet van voedsel waarmee de ‘dakhap’ bereidt kan worden. Visueel verhoogt het de esthetica van het dak omdat de groene aankleding zorgt voor een mooi beeld.

Afb. 7

Schetsen en ontwerpen

Afb. 8

* Een bericht kan ‘viral’ gaan wanneer het zoveel gedeeld en geliked wordt op facebook of andere social media waardoor het een hele grote groep mensen bereikt.

Kunstgrasonderzoek

14

Afb. 9

Een eigen ontworpen bijenkorf

2.6 Stadslandbouw

wordt gemaakt bij bewoners. Door ervaring en inzicht kunnen mensen de mogelijkheid voor stadslandbouw inzien.

Stadslandbouw kan variëren van balkon- of daktuin in de binnenstad, via volkstuinen tot professionele stedelijke voedselproductie en voedselverwerking aan de rand van de stad. Iedere verschijningsvorm verdient volgens de initiatiefnemers zijn eigen plek in de stad.

Stadslandbouw kan op diverse manieren bijdragen aan een duurzame en leefbare stad.

Stadslandbouw wordt in de aandacht gebracht door middel van de volgende fysieke elementen: - Eetbare beplanting De eetbare beplanting die wordt verbouwd op de daken, draagt bij aan het stadslandbouw. Tevens worden bezoekers bewust van de mogelijkheden die meervoudig ruimte gebruik biedt.

Tegenwoordig woont meer dan de helft van de wereldbevolking in de stad. Hierdoor neemt de druk op grond en ruimte toe, groeit de behoefte aan leefbare structuren voor de stad en is er steeds meer vraag naar herkenbaar en lokaal geproduceerd voedsel. Stad en platteland raken steeds meer met elkaar vervlochten. Roof Garden Arnhem ziet kansen voor nieuwe vormen van landbouw op daken in de stad.

- Dakhap Een belangrijk onderdeel van het stadslandbouw concept is dat er lokaal verbouwt voedsel geconsumeerd wordt. Op de daken is dit natuurlijk erg letterlijk genomen aangezien het voedsel op de daken geteeld, bereid en geconsumeerd wordt.

Stadslandbouw kan vormgeven aan stedelijke behoeften door lokale voedsel- en energieproductie te koppelen aan maatschappelijke doelen, zoals zorg voor de omgeving en het bieden van ruimte aan stedelingen die op zoek zijn naar ontspanning, zorg of educatiemogelijkheden. Daarnaast draagt stadslandbouw bij aan de sociale cohesie in een buurt, wijk of stad. Ook zorgt Roof Garden Arnhem ervoor dat stadslandbouw en de urgentie hiervan, kenbaar

Afb. 10 Stadslandbouw; aardbeien

- Urban bee keeping Urban bee keeping, ofwel stadsimkeren, is in praktijk het houden van bijengemeenschappen in stedelijke gebieden. De bijen worden gehouden in bijenstallen of bijen werven. Het brengt allerlei positieve aspecten met zich mee zoals bestuiving en honingproductie. Op de daken worden cursussen gegeven in het ‘stadsimkeren’(afb. 12).

Afb. 11 De horecavoorziening

15

Afb. 12 Urban bee-keeping

Roof Garden | Huidige elementen

3

HOOFDSTUK REFERENTIESTuDIE

DEzE REFERENTIESTuDIE IS uITGEVOERD TEN BEhOEVE VAN DE VERBREDING VAN hET ONDERzOEK NAAR STADSLANDBOuw EN DAKTuINEN. IN DIT hOOFDSTuK wORDEN DE VERSChILLENDE TYPEN GROENE DAKEN TOEGELIChT. VERVOLGENS wORDEN DE BEzOChTE REFERENTIEPROJECTEN TOEGELIChT IN TEKST EN BEELD. 16

De begroeiing en het onderhoud van intensieve daktuinen is dan ook vergelijkbaar met ‘gewone’ tuinen. Een indicatie van beplantingstypen die voor kunnen komen: gazon, grassen, kruiden, struiken en soms zelfs bomen. Ook komt er meubilair voor zoals banken, tafels, spelelementen en verlichting. Eigenlijk alles wat op het maaiveld mogelijk is, kan ook op een intensieve daktuin.

Omdat de belasting van deze constructies hoger is, moet er soms een aangepaste versterkte dakconstructie komen. Ook wordt er bij de bouw rekening gehouden met de komst van een eventuele daktuin.

3.1 SOORTEN DAKTuINEN

Een daktuin is te onderscheiden in verschillende soorten daktuinen.

Sommige daktuinen zijn voor het beeld of als waterbufferend vermogen aangelegd, er wordt niet gerecreëerd in deze tuin; extensieve daktuinen. Op andere daktuinen is een complete siertuin aangelegd en kan worden gerecreëerd; intensieve daktuinen.

Het duurzaamheidsaspect speelt een grote rol bij daktuinen, onder duurzaamheid vallen de volgende aspecten: Bufferend en waterbergend vermogen Opvang afvoerpiek bij hevige stortbui Leefmilieu voor flora en fauna Meervoudig ruimtegebruik Isolerende werking in de zomer (beperkte) Isolerende werking in de winter Vastleggen fijnstof en oxiden (NOx) afvangen Geluidsisolatie Verbeterende luchtkwaliteit Verkoelende werking in steden

Afb. 13 Extensief groendak

Extensieve daktuin (afb. 13) Zoals hierboven vermeld wordt er op een extensief dak niet gerecreëerd, de belasting op dit daktype is dus gering. De daken hebben vaak als functie duurzaamheid en esthetica.

De daken zijn begroeid met vegetaties die groeien in een dunne laag substraat, dit zijn vooral mos, sedum, vetplanten en kruiden. Het extensieve dak vergt weinig onderhoud, de vegetatie zorgt voor een gesloten beplantingsvak.

Intensieve daktuin (afb. 14) Met een intensieve daktuin wordt een gebruiksdaktuin bedoeld. Er moet net als bij een gewone tuin gerecreëerd worden. Deze daktuin wordt vaak toegepast als er geen ruimte is voor een ‘gewone’ tuin op maaiveld niveau.

Afb. 14 Intensief groendak

17

Roof Garden |Referentiestudie

In tabel 1 staan enkele vergelijkingen van een intensieve daktuin ten opzichte van een extensieve daktuin:

De volgende succes- n faalfactoren zijn tijdens de bezoeken in acht genomen:

Dit onderzoeksrapport richt zich op intensieve daktuinen (tabel 1). Ook de referentieprojecten zijn geselecteerd op intensieve daktuinen en stadslandbouw. Dit sluit aan bij Roof Garden Arnhem.

Beoordeling aspecten succesfactoren - Eerste indruk van de daktuin: een groen karakter / groene uitstraling - Functioneel ingericht, efficiënt meervoudig ruimtegebruik - Veel en divers groen (vaste planten, heesters, bomen) - Toepassen van eetbare beplanting (stadslandbouw) - Toepassen van meerdere elementen op een daktuin (groen, water, bestrating, banken) - Duurzaam (wateropvang, isolatie gebouw, reductie CO2 uitstoot) - Uitzicht vanaf het dak (op de omgeving/stad) - Functie van een verblijfsplaats - Kunst (referentie aan stad of directe omgeving) - Architectuur - Daktuin onderdeel van het gebouw - Daktuin ook ’s avonds toegankelijk (licht, sfeer) - Meningen gebruikers

Opbouw laagdikte Helling van het dak Belasting Gebruiksdak Vergunning vereist Onderhoud

Intensieve vegetatie

Extensieve vegetatie

25-50 cm; gras, kruiden en struiken >50 cm; kruiden, struiken bomen 1° tot 4° > 200 kg/m² (met aangepaste constructie) Ja Ja Zoals 'gewone' tuin

2-12 cm; sedum, vetplanten, kruiden 1220 cm; vetplanten, grassen kruiden 1° tot 45° (of 60°) 40 tot 110 kg/m² Nee Nee Onderhoudsarm

Tabel 1: Verschil intensieve- en extensieve vegetatie

3.2 Succes- en faalfactoren

Tijdens referentiebezoeken is er gekeken naar succes- en faalfactoren van intensieve daktuinen. Vernieuwende ideeën of concepten kunnen gelinkt worden aan de daktuin van Roof Garden Arnhem.

Beoordeling aspecten faalfactoren - Eenzijdigheid (alleen bestrating / banken) - Weinig of geen groen - ‘Grijze’ daktuin - Sedum of kruiden vegetaties - Daktuin in contrast met het gebouw

De gekozen daktuinen zijn geselecteerd op basis van functionaliteit.

Er is gekozen voor verschillend mogelijkheden waaronder het stadslandbouwprincipe, de sierwaarde en de gebruikerswaarde.

Vanuit een uitgebreide lijst(zie bijlage 1 in het bijlage rapport) met mogelijke intensieve daktuinen zijn de volgende referentieprojecten geselecteerd: - Zuidpark Amsterdam, stadslandbouwprincipe op het dak - Dakpark Rotterdam, gebruikerswaarde - Stationskwartier Weert, sierwaarde - GardenMania Eindhoven, stadslandbouwprincipe (op de grond)

De ingevulde beoordelingsformulieren van de daktuinen zijn toegevoegd aan het rapport in Bijlage 2 van het Bijlagerapport.

Bij het bezoeken van de daktuinen hebben zijn gebruikers en bezoekers bevraagd. Hierdoor is ook de mening van de gebruikers inzichtelijk gemaakt.

Om te kunnen beoordelen of een intensieve daktuin succesvol is, is er een beoordelingsformulier opgezet waarin diverse aspecten zijn benoemd.

18

Per bezochte daktuin wordt er ook gekeken naar de inrichting. Deze inrichting wordt duidelijk gemaakt met pictogrammen. Bij de daktuin komt een pictogram te staan wanneer dit pictogram element op deze daktuin.

Alle pictogrammen staan hiernaast afgebeeld en toegelicht.

Ook hangt er een waardering aan per pictogram, zo kun je snel zien wat er voorkomt op de daktuin en in wat voor mate. De score wordt aangeduid met een schaal van 3 sterren. Hieronder volgt de uitleg van de sterren: - 1 ster: dit aspect is aanwezig, maar niet goed zichtbaar - 2 sterren: dit aspect duidelijk terug te vinden in de daktuin - 3 sterren: dit is een van de belangrijkste aspecten van de daktuin Voorbeeld: Als het pictogram ‘diversiteit in beplanting’ voorkomt op een daktuin, staat dit pictogram bij de daktuin. Als er dan 3 sterren bij dit pictogram staan betekent dit dat er een grote variatie aan beplanting op de daktuin aanwezig is.

Wanneer hier 1 ster zou staan zou dit betekenen dat er variatie in beplanting aanwezig is, maar beperkt.

Afb. 15 Voorbeeldpictogram

Afb. 16 Overzicht alle pictogrammen

19

Roof Garden | Referentiestudie

Amsterdam, Zuidpark (Urban Farming)

Faalfactoren

Wij zijn van mening dat sedumvegetatie een faalfactor is. Het is minder mooi en wordt minder gewaardeerd.

Op dit dak zijn de moestuinbakken afgewisseld met grote vakken sedumvegetatie. In dit geval is het niet zozeer een faalfactor, omdat de andere optie overal bestrating zou zijn. In dit geval zijn wij van mening dat het niet een faalfactor is.

Algemeen

De daktuin op het Zuidpark is aangelegd in 2012 door hoveniersbedrijf Van der Tol. Het ontwerp is gemaakt door Biet en Boon. De daktuin heeft een oppervlakte van zo’n 3.000 m2 en is daarmee de het grootste Urban Farming dak van Europa. Het dak is gelegen op een kantorencomplex vlak naast de A10.

In het voormalige V&D Kantorencomplex zijn nieuwe kleine bedrijven gevestigd. Het gebouw heeft een visie van energie, creativiteit en het samenbrengen van mensen in een duurzame omgeving. Dit Urban Farming dak sluit hierbij perfect aan.

Inrichting

De inrichting van de daktuin weergeven door middel van de pictogrammen op de pagina hiernaast. Het dak is gebaseerd op de stadslandbouw, daarnaast is het zeer functioneel ingericht. Zoals op de foto’s is te zien is het uitzicht aan alle kanten goed. De verlichting zorgt ervoor dat de daktuin ´s avonds toegankelijk is (dit is ook te zien op de geaccentueerde afbeelding 19).

Op het dak is een bestrating aangebracht met sedumvegetatie. Op deze bestrating staan vaste en verrijdbare bakken geplaatst (afb. 18).

Deze bakken zijn gemaakt van FSC hardhout en verduurzaamde vuren planken, de bakken zijn gevuld met 200.000 liter teelgrond. Er is een beregeningssysteem aangebracht met slangen over alle bakken.

De bakken zijn gevuld met meer dan 50 soorten groente, kruiden en klein fruit.

Succesfactoren

De grote succesfactoren van dit dak zijn stadslandbouw en het functioneel inrichten van het dak. Omdat er in Amsterdam wat minder plek is voor een eigen moestuin, is een moestuin op het kantoor de ideale oplossing. Mensen werken op het industrieterrein aan de rand van Amsterdam en wonen in de stad. Wat is nou lekkerder dan vanaf je werk eigen geteelde, verse groenten mee te nemen en daar een maaltijd mee te bereiden? Ook is het mogelijk in de pauze een verse salade te eten op het dakterras, bereidt door de lokale horeca voorziening in het kantorencomplex. Het dak is zeer functioneel ingericht. Zo is er naast de moestuinbakken ruimte voor vergaderingen of afspraken. Er staan tafels en bankjes met stopcontacten (afb. 17).

De daktuin heeft op alle kanten uitzichten, zo kijk je in de verte op de Amsterdam Arena.

Afb. 17 Zitmogelijkheden op het dak

Afb. 18 Stadslandbouw in bakken en sedum vlakken

20

Afb. 19 Geaccentueerd de belangrijke objecten op het Zuidpark

21

Roof Garden | Referentiestudie

rotterdam, dakpark rotterdam

Het park heeft een algemene hoogwaardige uitstraling; trappen zijn bekleed met natuursteen, een grote waterval langs de trappen met verlichting, een waterspel boven op de daktuin en een doorgaande route van gietasfalt.

algemeen

Het dakpark is ontworpen door de gemeente Rotterdam. Op de voormalige locatie van het spoorweg tracé is een dubbele bestemming bedacht. Aan de ene kant moeten er winkels en voorzieningen gecreëerd worden voor de buurt, aan de andere kant moet er een groen park komen in de buurt.

Door dit op elkaar te stapelen is het dakpark ontworpen, met onder de winkels en voorzieningen. Hierop is het grootste dakpark van Europa aangelegd, in fases. In 2012 is er begonnen met de aanleg van het dakpark, de laatste fase wordt begin 2014 gerealiseerd.

Het dakpark ligt op 9 meter hoogte, heeft een lengte van ruim 1,2 kilometer (!) lang en is 85 meter breed. Er zijn 4 bijzondere plekken gesitueerd: een speeltuin, een buurttuin, een mediterrane tuin en een waterval met waterspel.

faalfactoren

- Er zijn vrijwel geen faalfactoren te benoemen. Het is jammer dat er weinig gebruik gemaakt is van stadslandbouw. Op het dak is alleen bij de mediterrane tuin een kruidentuin waarvan de horeca kruiden plukt. Verder is er geen moes- of pluktuin aanwezig.

- Een ander aspect kan de tijd zijn. Voor de bewoners kan de tijd een rol hebben gespeeld. Ze hebben in hun ogen erg lang moeten wachten op het dakpark. Alleen de planvorming heeft al jaren geduurd. Voordat de eerste fases gerealiseerd waren heeft ook (veel te) lang geduurd in ogen van de omwonenden.

InrIchtIng

Het dakpark maakt een zeer groene eerste indruk, ook is de beplanting erg divers. Dit komt mede door de thema-tuinen waar er onder andere een mediterane tuin is. Het uitzicht vanaf het dak is zeer indrukwekkend, er zijn enkele uitzichtpunten gemaakt waar je ‘boven’ de straat staat. Er zijn vele elementen gebruikt, zoals eerder beschreven.

Het dakpark is openbaar toegankelijk, ’s avonds is het park afgesloten met poorten. Deze gaan ’s ochtends om 7:00 uur open en sluiten ’s avonds om 22:00 uur.

Er is een zeer divers groenplan opgesteld, er staan verschillende groottes bomen en heesters. Ook zijn er vele vaste planten toegepast in de mediterrane tuin en de buurttuin. Een groot deel van het dakpark bestaat uit gazon.

SucceSfactoren

De algehele indruk van het dakpark is zeer groen. Het groen wordt doorbroken met padenstructuren (afb. 20).

Er zijn vele elementen toegepast, zoals groen, water, verharding, terreinmeubilair en speeltoestellen. Het dakpark is voor vele doelgroepen toegankelijk en aantrekkelijk. Zo is het geschikt voor hardlopers, wandelaars, recreanten en spelende kinderen. Het uitzicht is daarbij erg mooi, je kijkt op over de winkelstraat en recht op de haven.

Er is met kunst een referentie gemaakt aan het voormalige spoorweg tracé; in de waterval staan lijntjes die de spoorrails aanduiden.

Afb. 20 Slingerende padenstructuren door het gazon

22

Afb. 21 Geaccentueerd de belangrijke objecten op het Dakpark

23

Roof Garden | Referentiestudie

Weert, appartementencomplex Stationskwartier

Inrichting

De daktuin maakt een zeer groene eerste indruk. Er is veel beplanting, maar de variateit in de beplanting zit met name in de vaste planten. Het is een zeer modern architectonisch ontwerp (houten bakken die hoogte geven, cortenstalen randen langs de paden contrasterend met de lichte halfverharding). De daktuin heeft op het moment van bezoek nog geen verlichting, wel zijn er stroomkabels en leidingen getrokken voor de verlichting, dus dit zal binnenkort komen (afb. 22). Ook heeft de daktuin een groot waterbufferend vermogen en draagt daarmee bij aan een stukje duurzaamheid.

Algemeen

Op een appartementencomplex in Weert is een daktuin gerealiseerd door Jonkers Hoveniers B.V. In het centrum van Weert zijn nieuwe woonappartementen gebouwd die een centrale daktuin krijgen. De daktuin heeft een oppervlakte van 2.800 m2 is aangelegd eind 2013. De daktuin bestaat uit paden van half verharding, terrassen van elementverharding en beplantingsvakken. De borders staan vol kleurrijke vaste planten en siergrassen. Hagen zorgen voor een afscheiding van privé en ‘openbaar’. Er staan grote hardhouten plantenbakken met meerstammige bomen.

De gehele daktuin is voorzien van een bevloeiingssysteem welke automatisch bestuurd wordt.

De daktuin is alleen toegankelijk voor de bewoners van het complex. ’s Avonds is de daktuin verlicht.

Succesfactoren

De daktuin geeft een zeer groene eerste indruk. Er zijn veel verschillende soorten groen aanwezig; verschillende soorten vaste planten, siergrassen, enkele heesters en meerstammige bomen. Het dak heeft verschillende terrassen waar de bewoners kunnen zitten. De daktuin is ontworpen door een architect en heeft strakke vormen die herhaalt worden.

Afb. 22 Verhoogde plantenbakken met elektra buis

Faalfactoren

Het is jammer dat het dak geen uitzicht biedt op de stad of de hoofdstraat van Weert. Dit is helaas niet mogelijk door de omliggende appartementen.

Daarnaast is de daktuin niet heel spannend te noemen, het is een herhaling van materialen en beplantingen. Er is bijvoorbeeld geen kunst of water toegepast (een eye-catcher), wat een meerwaarde zou hebben.

Afb. 23 Overzichtsfoto; recent aangeplant

24

Afb. 24 Geaccentueerd de belangrijke objecten op de daktuin

25

Roof Garden | Referentiestudie

Eindhoven, GardenMania Inrichting

Het referentiebezoek aan GardenMania is niet beoordeeld met een beoordelingsformulier. GardenMania is geen daktuin, maar wel interessant om te bezoeken voor het onderzoek, in verband met de tijdelijkheid van de indeling, de mobiliteit en het stadslandbouw principe GardenMania past stadslandbouw toe midden in Eindhoven.

GardenMania is volledig gebaseerd op stadslandbouw. Het groen is daarom voornamelijk eetbare gewassen, maar er is ook wat er sierbeplanting (bomen en heesters). De eerste indruk is daarom ook zeer groen.

Er zijn meerdere elementen gebruikt, zoals groeiplaatsconstructies, kweekkas, caravan, bankjes en een overkapping. De overkapping is ontworpen door een kunstenaar, evenals sommige banken en tafels.

GardenMania is zeker duurzaam met het hergebruik van materialen, pallethout en bigbags worden hergebruikt.

Algemeen

GardenMania is een ‘mobiele’ tuin op 1.500 m2 asfalt in Eindhoven.

Het is gelegen op een bedrijventerrein vlakbij enkele flats en appartementencomplexen. In bakken en zakken (big bags) worden groenten, fruit en eetbare bloemen verbouwd (afb 26). Het initiatief is gekomen van voorbeelden uit wereldsteden zoals Berlijn, New York en Antwerpen. Deze zogeheten community garden is door een groepje enthousiaste mensen ook neergezet in Eindhoven.

De initiatiefnemers zijn actief in ontwerpen, kunst, culturele evenementen en groen. Elke initiatiefnemer heeft zijn eigen expertise.

Het idee is om een gezamenlijke tuin op te bouwen met deelnemers en geïnteresseerden. Deze mensen kunnen helpen tuinieren, onderhouden en mogen wat van de oogst mee nemen. De huidige leden en deelnemers komen met name uit de directe omgeving (flats en appartementen).

Ook wil GardenMania kunstenaars en ontwerpers graag in hun tuin hebben. Zei kunnen ideeën bedenken voor bijvoorbeeld meubilair of een overkapping.

Er is een kleine horeca voorziening, waar thee en koffie wordt geschonken. In het voorjaar en in de zomer worden er workshops gegeven over tuinieren en over designers collectieven.

Afb. 25 Centraal gelegen looppad

GardenMania is geopend van april t/m oktober. In de winterperiode is GardenMania gesloten, wel blijft de tuin dan gewoon staan op het terrein.

De gemeente Eindhoven stelt de locatie ter beschikking.

Afb. 26 Stadslandbouw in bigbags

26

Afb. 27 Geaccentueerd de belangrijke objecten bij GardenMania

27

Roof Garden | Referentiestudie

3.3 Conclusie

Het dakpark in Rotterdam maakt op het enorme dak een plaats voor een klein stukje stadslandbouw dat de lokale horecavoorziening voorziet van kruiden. Bij GardenMania werd een permanente vorm van stadslandbouw toegepast op de begane grond. Als laatste was op het stationskwartier in Weert een siertuin gerealiseerd waar geen stadslandbouw werd toegepast. Elk van deze projecten waren erg succesvol op hun eigen manier.

Tijdens de bezoeken aan alle referentieprojecten zijn verschillende aspecten opgevallen. Elk van deze aspecten kan een succes- of faalfactor zijn. Als er word gekeken naar stadslandbouw en intensieve daktuinen in hoofdlijnen kan het volgende worden geconcludeerd: - Uit de referentiestudie blijkt dat het gebruik van intensieve daktuinen en stadslandbouw erg goed samengaat en functioneert.

De manier waarop de stadslandbouw is toegepast op het kantoor van het Zuidpark in Amsterdam functioneert heel erg goed. Ten eerste worden er lokaal verbouwde groentes gebruikt in de horecavoorzieningen van het kantorencomplex en mensen bij elkaar gebracht in een recreatieve daktuin. Naast het produceren van gezonde voeding verbeterd het Urban Farming dak ook nog eens de bewustwording van de noodzaak tot stadslandbouw bij de gebruikers.

Hieronder volgen een aantal elementen waarop de referentieprojecten zijn beoordeeld die opvielen: - Stadslandbouw Het stadslandbouwprincipe is steeds meer een ‘hot-item’. Mensen vinden het prettig om op het dak te kunnen tuinieren en hun oogst mee naar huis te nemen. De betrokkenheid van mensen met het dak wordt vergroot en dit draagt bij aan het succes van stadslandbouw op het dak.

- Uit de referentiestudie blijkt dat het meervoudig ruimtegebruik ideaal uitgangspunt is voor de stadslandbouw.

In de steden staat meervoudig ruimtegebruik vaak hoog in het vaandel omdat er duurzaam moet worden omgegaan met de beschikbare ruimte. Omdat vergroening van de stad een grote verbetering is voor de leefomgeving van de bewoners, is het noodzakelijk dat dit wordt ingepast. Ideaal uitgangspunt is dan ook om dit toe te passen op daken zodat er geen extra ruimte voor benodigd is. Hier is het voorbeeld van het dakpark in Rotterdam een geweldig voorbeeld van want hier werden winkels en voorziening gecombineerd met groen in de stad.

Weliswaar werd hier weinig gebruik gemaakt van stadslandbouw maar op het dak in Amsterdam was dit wel aan de orde.

- Duurzaamheid Het duurzaam inrichten van het dak draagt bij aan het succes van het dak. Hierbij hoort het bevloeiingssysteem van de beplanting, ook zonnecollectoren en waterbufferend vermogen van substraten dragen hieraan bij.

- Elementen / onderdelen die bijdragen aan het succes Hoe meer variëteit en afwisseling in beplanting, hoe hoger de waardering van het groene beeld. Ook het plaatsen van bijvoorbeeld bankjes zorgen voor het creëren van een verblijfsplaats. Een doorgaande route maakt het dak aantrekkelijk voor hardlopers.

- Faalfactoren Een concept met een intensief dak en stadslandbouw is een garantie tot een succes, mits de uitvoering en de locatie geschikt zijn. Tijdens de referentiestudie zijn geen slechte voorbeelden hiervan opgevallen.

- Zowel een combinatie van stadslandbouw en intensieve daktuinen als de twee concepten los van elkaar kan succesvol zijn.

Wat opviel tijdens de referentiestudie dat intensieve daken en stadslandbouw op allerlei verschillende manieren kan worden toegepast. Zowel een combinatie van deze twee als los van elkaar. Het zuidpark combineerde een intensieve daktuin met stadslandbouw.

28

Bij de beleving van de mensen is het tijdsaspect een faalfactor.

Wanneer het jaren duurt voordat er daadwerkelijk iets gerealiseerd is, zijn de meeste mensen er al klaar mee voordat er een daktuin is gerealiseerd.

Dit kan opgelost worden door mensen te betrekken bij het proces; burgerparticipatie.

29

Roof Garden | Referentiestudie

4

HOOFDSTUK

BeplantIng een van de hoofdvragen dIe roof garden arnhem Stelde WaS een manIer Waarop de BeplantIng een Betere BIJdragen kan leveren aan hun evenementen. dIt hoofdStuk BeSchrIJft hoe de eetBare BeplantIng een grotere functIonele BIJdrage kan leveren aan de evenementen.

30

beplanting een hele grote functionele bijdrage levert aan de dakhap en dat goed gekozen sierbeplanting een hele grote bijdrage kan leveren aan de esthetica en sfeer van het geheel. Deze twee beplantingstypen worden in dit hoofdstuk uitgebreid toegelicht en uiteengezet.

4.1 Soorten BeplantIng

Beplanting is één van de belangrijkste aspecten die succesvol dienen te zijn tijdens de evenementen van Roof Garden Arnhem. Het uitzoeken van beplanting is daarom één van de hoogst nodige zaken voor Roof Garden Arnhem. In dit advies wordt onderscheid gemaakt tussen twee soorten beplanting: Eetbare beplanting Sierbeplanting

4.2 eetBare BeplantIng

Omdat het ‘consumeren van lokaal verbouwd voedsel’ een belangrijk aspect is van het thema stadslandbouw, is het heel belangrijk de eetbare beplanting zorgvuldig te kiezen. Om deze keuzes te kunnen maken is het van belang te weten wanneer de beplanting gezaaid, geplant en geoogst kan worden. Daarnaast spelen aspecten als watervoorziening, hoeveelheid zon, windwerking e.d. allemaal mee.

Voorgaande jaren was het vaak het geval dat veel groentes niet te oogsten waren tijdens het evenement. Dit was erg jammer omdat de groentes die verbouwd worden op het dak bedoeld zijn om functioneel bij te dragen aan de horecavoorziening op het dak; ‘de dakhap’.

Wanneer er lokale chef-koks werden uitgenodigd om de dakhap te verzorgen, was het vaak niet mogelijk gerechten samen te stellen met de beschikbare groenten op het dak. Hier zal vanaf 2014 verandering in komen door de beplanting zorgvuldig te kiezen en ervoor te zorgen dat er zoveel mogelijk soorten op het dak aanwezig zijn die in de periode van de evenementen te oogsten zijn. Daarbij is het natuurlijk van groot belang te weten wanneer deze beplanting gezaaid of geplant moet worden.

Er van uitgaande dat de evenementen de komende jaren ook worden georganiseerd van half juni tot eind juli is een overzicht gemaakt waarin te zien is wat de beste zaai of plantmomenten zijn, zodat er tijdens de evenementen geoogst kan worden. Zie Bijlage 3 in het Bijlagerapport voor de complete zaaitabel van mogelijk te oogsten beplanting tijdens de evenementen.

In deze paragraaf zal alle beplanting van deze lijst afzonderlijk beschreven worden. Deze eetbare beplanting wordt onderverdeeld in de volgende groepen: Bladgewassen Koolgewassen Peulgewassen Wortel&knol gewassen Vruchtgewassen Kruiden Fruiten

De sierbeplanting zal geen functionele maar een esthetische bijdrage leveren aan de evenementen. Uitgaande van beeldmateriaal van voorgaande jaren viel het op dat de Roof Garden uitsluitend groen van kleur is. Deze groene uitstraling werd bepaald door de eetbare beplanting en de kunstgras matten. Dit gaf de indruk van een evenement met een groene aankleding in plaats van een evenement in een tuin. Een daadwerkelijke tuin heeft veel meer kleur dan uitsluitend groen, daardoor zal een aankleding met kleurrijk bloeiende sierbeplanting de esthetica bevorderen en de sfeer van een echte tuin beter naar voren laten komen.

In de rest van deze paragraaf worden alle beplanting die tot bovenstaande groepen behoren, beschreven worden met hun eigenschappen en eissen.

Kort samengevat mag gesteld worden dat goed gekozen eetbare 31

Roof Garden | Beplanting

4.2.1 Bladgewassen ANDIJVIE

Andijvie is familie van de witlof en de cichorei, vandaar ook de iets bittere smaak. De groente is rauw lekker in stamppot en salades, maar ook gekookt ook veel gebruikt in recepten.

Plant

Er zijn twee verschillende soorten andijvie; breedbladige andijvie, lepelbladige andijvie en krulandijvie. Breedbladige rassen worden vooral gebruikt om te stoven en te koken. De krulandivjie wordt vooral rauw gegeten.

Teelt

De zomerteelt is de meest toegepaste manier van telen. Omdat andijvie een langedagplant is, schiet deze nogal snel door wanneer de dagen het langst zijn dus de zomerteelt heeft dan ook de meeste risico’s.

Andijvie houdt van een vochtige grond, en zeker in de zomer wanneer het droog is, moet er regelmatig water worden gegeven. Veel ziekten kent andijvie niet maar ‘rand’ komt regelmatig voor. Dit is een ziekte waarbij de randen bruin worden en verdorren. Dit is ongevaarlijk want het bruine kan weggesneden worden en het groen kan nog steeds worden gegeten.

Afb. 28 Andijvie

Planten/ZAAIEN

Zaaien

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Andijvie kiemt snel (afhankelijk van temperatuur) en groeit ook snel. Later in het voorjaar kan andijvie buiten gezaaid worden in bijvoorbeeld zaaitrays. Wanneer er in zaaitrays wordt gezaaid worden de worteltjes niet beschadigd bij het uitplanten.

Se

50 cm

Oogsten

Mid Mrt - Begin Sep

Andijvie is het lekkerst als ze nog dezelfde dag van de oogst worden gegeten. Andijvie kan dan ook niet lang bewaard worden. Als niet de hele krop wordt gegeten is het verstandig om in plaats van het afsnijden van de krop, de hele plant inclusief wortels uit de grond te trekken zodat het water in de wortels de bladeren iets langer houdbaar houdt.

Jan

Zaaien Planten Oogsten

32

30 - 35 cm

April Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Okt

Mid Mei - Eind Nov Nov

Dec

IJSBERGSLA

IJsbergsla is een zeer geliefde slasoort omdat deze erg lekker fris en knapperig is. Dit is wel een van de moeilijkst te telen slasoorten, hoewel sla over het algemeen vrij makkelijk te telen is. IJsbergsla wordt veel gebruikt in salades en koude gerechten.

Plant

Er zijn heelveel verschillende soorten sla maar ze stammen allemaal af van de kropsla. Verschillende soorten zoals kropsla, eikenbladsla, lollo-achtige soorten, pluksla en bindsla hebben allen zeer verwante teeltwijzen. Allen hebben ze net een andere smaak en worden ze op een andere manier toegepast.

Teelt

Sla stelt hoge eisen: om te voorkomen dat ze doorschiet moet eigenlijk alles zo in orde en stabiel mogelijk zijn; niet te warm, niet te koud, niet te nat maar zeker ook niet te droog, etc.

Planten/zaaien

Sla kan binnen 8 tot 12 weken vanaf het zaaien al klaar zijn om te oogsten, mits het niet in voor- en najaar wordt gezaaid. Sla kan bijna overal groeien. Bij het zaaien van de slaplanten is het verstandig de zaden maar heel dun te bedekken met grond omdat slazaadjes graag ietwat licht hebben bij het kiemen.

Afb. 29 IJsbergsla

Zaaien

Ruimte

Oogsten

ed

s

Slazaden kiemen bij 20 graden binnen ĂŠĂŠn week en met koele temperaturen kan het een week langer duren.

Planten

Se

30 cm

Oogsten

Omdat sla nauwelijks bewaard kan blijven is het verstandig deze te oogsten en te eten op dezelfde dag. Ook bij de sla kan ervoor gezorgd worden dat de sla zich langer houd door de hele krop met wortels en al uit de grond te trekken in plaats van het af te snijden. Het vocht in de wortels houdt de sla bladeren langer goed. Ook kan de sla flink opfrissen wanneer deze even in ijskoud water wordt gelegd.

Mid April - Mid Juli Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

33

25 - 30 cm

Mid Mei - Mid Aug

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Okt

Mid Juli - Mid Okt Nov

Dec

Kropsla

Kropsla is altijd wel ergens te planten omdat deze erg snel kiemt en groeit en erg snel te oogsten is. De meeste slasoorten doen het niet erg goed rond juni-juli omdat sla daglengtegevoelig is, dit betekent dat de groente rond de langste dagen een hoge kans tot doorschieten heeft.

Er worden overigens steeds meer rassen gekweekt die hier minder gevoelig voor zijn.

Zie voor planteigenschappen, teeltwijze, plant/zaai aspecten en het oogsten de IJsbergsla. Alle slasoorten zijn wat deze aspecten betreft grotendeels hetzelfde.

Afb. 30 Kropsla

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

30 cm

Begin April - Mid Juli Jan

Zaaien Planten Oogsten

34

25 - 30 cm

Begin Mei - Begin Aug Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Okt

Mid Juli - Eind Okt Nov

Dec

Melde

Melde heet officieel Atriplex hortensis en wordt ook wel tuinmelde genoemd. Dit is een winterharde éénjarige plant. Ook Melde is erg gevoelig voor de langste dagen omdat deze (rond juli) nogal snel doorschiet. Wel zijn er dan al veel blaadjes geoogst kunnen worden.

Melde kan gebruikt worden in alle gerechten waarin ook spinazie of snijbiet wordt gebruikt. De plant heeft een hele zachte, bijna vettige structuur en het jonge blad is lekker in salades.

Plant

Er zijn verschillende Melde soorten gekweekt waarbij het visuele verschil de bladkleur is: groene, geelgroene, rode, paarse etc. Melde maakt laag bij de grond al smakelijke blaadjes maar wanneer de plant doorschiet, zijn de blaadjes nog steeds eetbaar(gestoofd). De plant kan na doorschieten wel 1,50 meter hoog worden en heeft dan wel een decoratieve uitstraling.

Teelt

Wanneer Melde aan het groeien is, is het verstandig om regelmatig de verse blaadjes te plukken zodat de plant weer nieuwe blaadjes maakt.

Wanneer de plant doorschiet, gewoon blijven oogsten maar zorg wel voor een stok waaraan de hoofdstam gebonden kan worden.

Afb. 31 Melde

Zaaien

Planten/zaaien

Ruimte

Oogsten

ed

s

Melde kan eind maart – begin april al gezaaid worden. De kiemduur is dan 2 tot 3 weken, afhankelijk van grond en luchttemperatuur. Ook kan er rond half maart voor gezaaid worden onder koud glas in zaaitrays waarna de pluggen rond half april worden uitgeplant.

Planten

Se

50 cm

Eind Mrt - Eind Juli

Oogsten

Net zoals bij sla en andijvie gaan de blaadjes van Melde nogal snel verleppen dus vandaar is het verstandig deze zo laat mogelijk te oogsten en ze zo koel en donker mogelijk te bewaren tot de bereiding.

Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

35

20 cm

Mid April - Eind April

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid Mei - Mid Sep Okt

Nov

Dec

PLUKSLA

De pluksla heeft een aantal zeer prettige eigenschappen. De slasoort is zeer apart omdat er geen echte krop gevormd wordt maar losse bladeren die jong geplukt worden. Pluksla is erg zacht van smaak en geschikt voor alle bereidingen en gerechten waar ook de gewone kropsla voor wordt gebruikt.

Een andere erg prettige eigenschap is dat de pluksla niet snel doorschiet en dus erg geschikt is voor de zomerteelt. Daarnaast is het ook interessant om alleen de blaadjes te oogsten en het hart van de plant intact te laten omdat de plant op deze manier een aantal keren nieuwe blaadjes zal maken waarmee een langere oogsttijd wordt bereikt.

Er zijn momenteel twee rassen; Amerikaanse Roodrang en Australische gele. Deze hebben beide dezelfde vorm en structuur, het enige verschil is de kleur.

Pluksla kan erg slecht bewaard worden, het slechtst van alle slasoorten.

Zie voor planteigenschappen, teeltwijze, plant/zaai aspecten en het oogsten de IJsbergsla. Alle slasoorten zijn wat deze aspecten betreft grotendeels hetzelfde.

Afb. 32 Pluksla

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

25 cm

Mid Feb - Begin Juni Mid Aug - Eind sep Jan

Zaaien Planten Oogsten

36

30 cm

Mid Mrt - Begin Juli Begin Sep - Eind Okt Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid April - Mid Juli Begin Okt - Begin Nov Okt

Nov

Dec

postelein

Postelein is een heel makkelijk te verbouwen bladgewas. Postelein is maar een klein plantje, met kleine worteltjes. De bovenlaag van de grond is voor haar dus het belangrijkste want veel verder onder de grond zullen de wortels niet komen. plant

Postelein is een ĂŠĂŠnjarige plant waarvan het dikke vlezige blad gegeten wordt. De opbrengst per plant is niet heel erg groot maar binnen vier weken is de plant van zaad tot oogst. Dus meerdere keren per zomer telen is heel goed mogelijk teelt

De zomerpostelein, Portulaca olaracea, houdt heel erg van warmte. De zomerpostelein kiemt slecht bij koude weeromstandigheden en schiet dan ook snel door. De snelle oogst maakt het niet mogelijk om deze plantjes voor te zaaien dus is het verstandig om de plantjes dik te zaaien in een bak of iets dergelijks. planten/zaaien

Het zaad is heel fijn en kan het best met wat zand gemengd worden, zodat er minder snel te dicht op elkaar gezaaid wordt. Hoe fijner zaden zijn, des te minder bedekking heeft ze nodig (algemene regel voor bloemen, planten, groenten, etc. is dat zaden altijd zo diep gezaaid worden als 1,5 tot 2 keer hun eigen dikte is). Daarom hoeft gezaaide postelein nauwelijks bedekt te worden, een beetje aandrukken op de grond met het zand is voldoende.

Afb. 33 Postelein

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

45 cm

oogst

Snijd de plantjes af bij de steeltjes. Als de plantjes niet te kort worden afgesneden, kan er een kleine tweede oogst worden verwacht.

Postelein is slecht te bewaren en zal dezelfde dag nog gegeten moeten worden.

Mid Mei - Mid Aug Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

37

15 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Eind Juni - Mid Sep Okt

Nov

Dec

Rucola

Rucola staat ook wel bekend als raket of raketsla. De groente heeft een bijzondere smaak, een soort kruising tussen het pittige van radijs en iets nootsachtig. De plant is éénjarig en de smaak van zelfgeteelde rucola is vaak veel sterker en pittiger dan Rucola uit de winkel.

Plant

Alle Rucola hebben een zeer vergelijkbare tot dezelfde smaak en teeltvoorwaarden. Het verschil is vooral te zien in meer ingesneden bald of een iets pittigere of mildere smaak. Naast wilde Rucola zijn er ook andere soorten die milder van smaak zijn.

Teelt

Rucola groeit op alle grondsoorten, in de voorjaars- en herfstteelt het liefst op een zonnig plekje. In de zomerteelt juist liever iets meer in de halfschaduw, samen met een goed vochtig gehouden grond zorgt die standplaats er in een warme zomer voor dat ze dan iets minder snel doorschiet. Maar over het algemeen doet Rucola het altijd goed.

Planten/zaaien

Rucola kan bijna het jaarrond gezaaid worden, zowel in lente, zomer en in de herfts. De plant groeit heel snel en kan dus al vrij snel geoogst worden. Ook schiet te de groente erg snel door (vooral bij late voorjaars- en zomerteelt). Ook wanneer de plant bloeit kunnen er nog blaadjes geoogst worden, maar dan smaken deze nog pittiger.

Afb. 34 Rucola

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien

10 cm

Se

Oogst

Ook Rucola kan slecht bewaard worden dus het is ook bij deze groente verstandig zo laat mogelijk te oogsten. Langer dan één dag kunnen rucolabladeren niet bewaard blijven.

Begin Mrt -Begin Sep Jan

Zaaien Planten Oogsten

38

10 - 15 cm

Niet van toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Okt

Mid April - Eind Okt Nov

Dec

Snijbiet

Snijbiet is erg lekker door het malse blad (lijkt op een kruising tussen spinazie en andijvie). Een belangrijk voordeel van de snijbiet is dat de teelt bijna niet kan mislukken, de groente is niet ziektegevoelig, en levert van de late lente tot ver in de herfst constant een goede opbrengst.

Plant

In Nederland worden vooral rassen geteeld die niet te dikke bladribben geven en vooral het malse blad word gegeten. Er zijn veel verschillende rassen snijbiet verkrijgbaar. De ‘Gewone Groene en de ‘Lucullus’ zijn de belangrijkst rassen wanneer er jong blad geteeld moet worden. Bij de teelt van brede platte bladribben zijn de rassen ‘Goudgele Witribbige’ en de ‘Groene witribbige’ de bekendste.

Teelt

Snijbiet groeit op alle grondsoorten, zolang de grond niet te droog is (veel blad vraagt veel vocht). Er hoeft weinig gedaan te worden aan de snijbiet tot de oogst. Na het uitdunnen (in tray of in volle grond) is er vrijwel geen werk aan: Het water geven in droge perioden is het belangrijkst.

Afb. 35 Snijbiet

Planten/zaaien

Snijbiet kan verplant worden en voorzaaien is dus mogelijk.

Het is verstandig de minst groeizame zaailingen direct na opkomst te verwijderen zodat er één overblijft.

Als de snijbiet geteeld moet worden voor de dikke eetbare bladribben kunnen de snijbieten beter ruimer uitgeplant worden zodat er dan forse planten met grote bladeren zich zullen ontwikkelen.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

30 cm

Begin Mrt - Eind Apr

Oogst

Pluk vooral regelmatig het jonge malse blad waardoor nieuwe groei gestimuleerd wordt. Als het hart van de plant intact wordt gehouden, zal de groei van nieuwe bladeren nog meer gestimuleerd worden.

Deze groei is erg snel en vaak kan er na 2 tot 3 weken opnieuw geoogst worden.

Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

39

25 cm

Niet van Toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Mei - Eind Nov Okt

Nov

Dec

spinazie

Spinazie doet het vooral goed in het voor- en najaar en is een snelgroeiend maar kortlevend gewas. Deze bladgroente is zeer rijk aan mineralen, maar ook aan nitraat en oxaalzuur (stoffen die in grotere hoeveelheden schadelijk zijn voor de gezondheid). Weliswaar is dit niet van toepassing bij het bereiden van een maaltijd met spinazie. plant

Spinazie is éénjarig en wordt tot zo’n 25 tot 35 cm hoog. De dunne penwortel kan heel dien de grond in wortelen. Het blad is zeer zacht en erg mals als het gekookt wordt. Ook is het blad lekker om rauw te eten in bijvoorbeeld salades. Omdat spinazie erg snel groeit en een lange penwortel heeft is het niet mogelijk om de plant voor te zaaien en vervolgens te verplanten. teelt

Spinazie stelt vrij hoge eisen aan de bodem, zeker wanneer het om de structuur gaat. De plant houdt van een luchtige bodem met een goed vocht vasthoudend vermogen maar niet te nat blijft. De bodem mag niet te zuur zijn. Het is lastig om de spinazie in de zomer te telen omdat in deze de kans tot doorschieten het hoogst is. Het is daarom verstandig om spinazie te telen in de halfschaduw.

Afb. 35 Spinazie

Zaaien

planten/zaaien

Ruimte

Oogsten

ed

s

Spinazie moet altijd ter plaatse gezaaid worden, dus niet voorzaaien.

Het is hierbij verstandig in rijen te zaaien en tijdig uit te dunnen.

Planten

Se

15 cm

oogsten

Snijd spinazie op tijd af, zodra de plant oogstrijp is. Wanneer de plant 2 dagen te laat wordt geoogst zal het blad al geel worden en zal de plant meer nitraat opslaan. Snijdt de plant, tijdens de oogst, niet te dicht af aan de grond. Wanneer het hart intact blijft kan er namelijk een kleine tweede oogst ontstaan.

Begin Mrt - Eind Mei Jan

Zaaien Planten Oogsten

40

15 cm

Niet van Toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Mei - Midden Juli Okt

Nov

Dec

zoMerprei

Eigenlijk is zomerprei een tweejarige plant maar wordt geoogst in het eerste jaar omdat deze anders zal gaan bloeien in het tweede jaar.

De plant kan af en toe in het eerste jaar al doorschieten. Dit is vaak het gevolg van een buitengewone temperatuurswisseling. plant

Er zijn 2 groepen prei: zomer- en vroege herfstteelt, late herfst- en winterteelt. Het is verstandig gebruikt te maken van de zomer- en vroege herfstteelt omdat deze prei sneller groeit. teelt

Prei houdt van een rijke bodem: vochthoudend maar toch luchtig en een goede structuur. Prei heeft erg veel voeding nodig, vooral stikstof voor de groei van het blad. planten/zaaien

Zomerprei kan al in februari gezaaid worden. Wanneer de plantjes, na 2 tot 3 weken later groter zijn en een dikte hebben van ongeveer een potlood moeten de plantjes verplant worden.

Het makkelijkste is om de preiplanten zelf te planten. Prei wordt niet echt geplant maar ‘in een gat gestopt’. Wanneer de zaailingen of gekochte preiplanten op potlood dikte zijn, kunnen ze gepoot worden.

Maak gaten in de grond van zo’n 15-20 cm diep en maak de gaten zo’n 15 cm uit elkaar. De gaten mogen een 4 centimeter breed zijn.

ZO krijgt de plant meer dan genoeg ruimte om te groeien. De planten kunnen in de gaten gestoken worden en het is belangrijk de gaten vervolgens niet dicht te maken. Wel moet er binnen een uur water gegeven worden.

Afb. 36 Zomerprei

Ruimte

Oogsten

ed Se

40 cm

Niet van toepassing

oogst

De prei kan makkelijk uit de grond getrokken worden als de grond eerst met een spitvorkje of iets dergelijks wat los wordt gemaakt.

Daarna moeten de preiplanten goed worden afgespoeld en schoongemaakt worden. De wortels worden er afgesneden en de plant kan nog een aantal dagen bewaard worden.

Planten

s

Zaaien

Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

41

15 cm

Eind Mrt - Mid Juni

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Eind Juli - Eind Okt Okt

Nov

Dec

4.2.2 Koolgewassen Bloemkool

Bloemkool behoort, zoals alle koolsoorten, tot de kruisbloemenfamilie.

De bloemkool zelf mag gezien worden als een eetbare bloemstengel met nog niet ontwikkelde bloemknoppen. Het is een dure groente en helaas geen gemakkelijk groente om te telen.

Plant

Omdat het voor Roof Garden Arnhem noodzakelijk is dat de oogst plaatsvindt in de maanden juni-juli zal de zomerteelt toegepast worden. Dit is wel de moeilijkste teelt. De Alpha 7 bloemkool is het beste voor de zomerteelt.

Teelt

Bijna alle koolsoorten willen na het planten niet meer gestoord worden.

Zware rijke grond, maar ondertussen wel een goede afwatering zijn belangrijk.

Planten/zaaien

Bloemkool kan voor gezaaid worden onder glas in trays, zo zullen er bij het verspenen geen wortels worden beschadigd. De kiemduur is rond de 1 tot 2 weken (afhankelijk van de temperatuur). Plant de zaailingen vervolgens (na 4 weken) vrij diep en geef regelmatig water.

Vanaf nu wil de plant ook niet meer verstoord worden.

Afb. 37 Bloemkool

Zaaien

Oogst

Oogsten

ed Se

40 cm

Februari

Planten Oogsten

42

50 cm

Mid Mrt - Begin Apr Jan

Zaaien

Oogst de kool op het moment dat deze groot genoeg is door deze bij de steel af te snijden. De kool ziet er dan een beetje ‘los’ uit.

Bloemkool is geen bewaarkool en is het lekkerst om vlak na de oogst te eten.

Ruimte

s

Het is belangrijk om regelmatig te controleren of er al een kooltje aan het ontwikkelen is. Wanneer er een kooltje aan het groeien is, is het belangrijk deze kool af te dekken met blad zodat de kool wit blijft. Vanaf nu gaat het vrij snel en zal er om de dag gecontroleerd moeten worden. Raak de kool niet aan en zorg voor voldoende water.

Wanneer de kool word aangeraakt vormt zich een soort smet en zal de kool bruine plekken krijgen.

Planten

Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Eind Mei - Mid Juni Okt

Nov

Dec

Raap

Er worden vaak verkeerde benamingen gebruikt voor de raap zoals keukenraap, knolraap (niet te verwarren met koolraap), knolletje, meiraap, meiknolletje en tuinraap. De goede naam is dus de raap met de wetenschappelijke naam Brassica rapa var. rapifera.

Plant

Rapen worden jong gegeten en dat betekent dus dat deze snelgroeiend is. De knol groeit half boven en half onder de grond. De raap heeft een iets mindere smaak dan bijvoorbeeld de koolraap.

Teelt

Rapen krijgen al heel snel een klein knolletje en dat betekent dat de plant graag een losse grond heeft om te kunnen kiemen. Een grond met een goede, luchtige structuur is belangrijk. Een plek in de zon is gewenst. De rapen groeien zo snel dat 6 tot 8 weken na het zaaien al geoogst kan worden, mits de omstandigheden goed zijn (temperatuur e.d.).

Planten/zaaien

Omdat rapen niet verplant kunnen worden is het belangrijk deze direct op de juiste bestemming te zaaien. Het zaaien kan het beste in maart en april gedaan worden zodat in mei en juni al kan worden geoogst.

Zomerteelt komt niet snel voor omdat er dan gemakkelijk ziekten en plagen toeslaan zoals koolvlieg en aardvlooien.

Afb. 38 Raap

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien

15 cm

Se

Oogsten

De knolletjes worden jong geoogst(wanneer deze ongeveer 4-5 cm groot zijn). Trek de knol uit de grond en verwijder het loof (loof kan ook gegeten worden in bijvoorbeeld salades maar is wel vrij ruwbladig). De geoogste knollen kunnen een aantal dagen bewaard worden.

Begin Mrt - Eind Mei Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

43

15 cm

Niet van Toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Mei - Midden Juli Okt

Nov

Dec

Radijs

Radijsjes zijn een van de makkelijkste groentes om te telen. De plantjes kiemen en groeien erg snel. Vaak zijn zelfgeteelde radijsjes veel smaakvoller, knapperiger en pittiger van smaak ten opzichte van radijsjes uit de winkel.

Plant

Radijs is een éénjarige plant en kan niet voor gezaaid worden. Dit is vaak ook niet nodig omdat de plant een heel erg korte teelttijd heeft.

De plant wordt ongeveer 15-20 centimeter hoog.

Teelt

Er zijn twee typen radijsjes: voor buitenteelt en voor kasteelt. De kasteelt rassen hebben vaak de term ‘broei’ achter hun naam, of er staat specifiek in de beschrijving dat deze in de kas geteeld moet worden. Wanneer een buitenras wordt gezaaid in de kas komt het snel voor dat het loof wel 50 cm hoog wordt maar dat de knol van de radijs zich bijna niet ontwikkeld.

Planten/zaaien

Radijsjes kunnen het beste iets dunner gezaaid worden zodat de plant veel ruimte heeft om haar knol te ontwikkelen. Radijsjes kunnen niet worden voor gezaaid dus is het verstandig deze direct op de goede bestemming te zaaien. De teelttijd is immers maar kort (4 weken) dus verplanten is vaak niet nodig.

Afb. 39 Radijs

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien

De grootste radijsjes kunnen als eerste geoogst worden waardoor de kleinere weer meer ruimte krijgen om te groeien. Trek de plant met loof en knol uit de grond en dompel ze vervolgens in het water om de grond eraf te spoelen.

Verwijder vervolgens zo snel mogelijk het loof zodat de radijsjes hard blijven. Er vind dan minder verdamping plaats.

Radijsjes kunnen niet lang worden bewaard maar kunnen de dag erna ook nog gegeten worden wanneer ze in een bakje koud water worden gedaan.

15 cm

Se

Oogsten

Begin Mrt - Mid Juni Jan

Zaaien Planten Oogsten

44

15 cm

Niet van toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid April - Begin Aug Okt

Nov

Dec

raMMenas

Rammenas behoort tot dezelfde plantengroep als de radijs(Raphanus sativus) maar dit is de ‘Niger’ cultivar. De zomerrammenas wordt ook wel Rettich genoemd, ze is vaak wit of rozerood met wit vruchtvlees.

Winterrammenas is zwart met een vrij dikke schil. De pittige peperachtige smaak komt van de mosterdolie in de wortel. plant

Rammenas is éénjarig en wordt ongeveer 30 tot 45 centimeter hoog, afhankelijk van het ras. De Rammenas zelf is een zeer dikke penwortel die langwerpig of halfrond kan zijn. Er zijn twee soorten rammenas: Zomerrammenas(wit) en de winterrammenas (zwart). teelt

Rammenas groeit goed in een iets lossere, niet te vette grond. De grond moet wel vocht vasthoudend zijn maar ook luchtig. Rammenas is vrij gevoelig voor slakjes en aardvlooien. Een plek in de zon is gewenst. planten/zaaien

Rammenas is niet voor te zaaien maar zal direct op de goede bestemming gezaaid moeten worden. Voor het zaaien zal de grond goed diep losgemaakt moeten zijn zodat de wortel mooi recht naar beneden kan groeien. Tijdens de teelt dient de grond voortdurend los gehouden te worden.

Afb. 40 Rammenas

Zaaien

Ruimte

Oogsten

ed

s

oogsten

Planten

40 cm

Se

De rammenas kan het best geoogst worden door middel van een kleine spitvork los te steken en vervolgens aan het loof uit de grond te trekken. Vervolgens moet het loof direct verwijderd worden zodat de rammenas langer houdbaar blijft. Laat zomerrammenas niet te oud worden, deze wordt dan namelijk vaak voos (onaangenaam van smaak).

Begin April - Begin Sep Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

45

20 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Eind Nov Okt

Nov

Dec

4.2.3 Peulgewassen Doperwt

De doperwt behoort tot de vlinderbloemigen, net zoals bonen. De doperwt en peulen behoren allebei tot de erwten en kennen ongeveer dezelfde teeltwijze. Doperwten kunnen heel goed tegen een koel klimaat en ze kunnen ook vorst verdragen.

Plant

Erwten zijn eenjarig. Erwten hebben, net als bonen, wortelknobbeltjes die stikstof uit de lucht vastleggen. Wanneer de plant geoogst is kan deze aan de grond worden afgeknipt zodat er veel stikstof in de grond vrijkomt. Dit kan goed zijn voor bijvoorbeeld andere groenten.

Soorten die specifiek als doperwt zijn gekweekt, hebben geen bijzonder lekker peul. De erwtjes zullen uit de peulen worden ‘gedopt’.

Teelt

Doperwten en peulen houden van een zonnige standplaats. De planten zijn vrij vroeg te oogsten dus deze bakken kunnen na de oogst gebruikt worden voor het telen van bijvoorbeeld snelgroeiende koolsoorten.

Deze kunnen dan namelijk profiteren van het hoge stikstofgehalte in de grond.

Afb. 41 Doperwt

Planten/zaaien

De doperwt en de peul zijn echte voorjaarsplanten en groeien beter in het frisse voorjaar dan in de warme zomer. Erwten en peulen kiemen en groeien bij lage temperaturen. Het is verstandig om deze te zaaien in trays en onder koud glas te plaatsen. De kiemduur is dan ongeveer 3 weken, afhankelijk van de temperatuur. Na deze weken kunnen de planten worden uitgeplant. Wanneer de zaailingen zo’n 30 centimeter hoog zijn en willen gaan klimmen is het verstandig een klimrek te plaatsen.

Ruimte

Oogsten

ed Se

70 cm

Maart

Oogst

De stengels van de planten breken nogal gemakkelijk af, dus moet er voorzichtig geplukt worden (met 2 handen, met één hand de plant vasthouden en met de andere plukken). Regelmatig plukken is gewenst zodat er weer nieuwe peulen aangemaakt worden door de plant.

Vaak zijn ook de jongste peulen het lekkerst.

Planten

s

Zaaien

Jan

Zaaien Planten Oogsten

46

10 cm

Niet van toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Begin Juli Okt

Nov

Dec

peul

Zoals bij de doperwt al beschreven, behoren de doperwt en de peul tot dezelfde plant. De peul is het ‘hoesje’ (de vrucht) waarin de doperwt (het zaadje) zich gaat ontwikkelen. Het nog lege hoesje (het peultje dus), is ook erg lekker en smaakvol. Een peultje is alleen lekker wanneer de zaden die erin zitten nog niet te ver zijn ontwikkeld. De peul word dan vaak nogal taai.

Plant

Het is belangrijk soorten te kiezen met de op de kwaliteit van de peul zijn gekweekt: zoet, zonder draad of vlies. Het grote voordeel van deze peulen is dat wanneer de peul de oogst te laat plaatsvindt, de peultjes gewoon door kunnen groeien waarna er doperwten worden geoogst. Vaak zijn de doperwten dan wel minder smaakvol dan de doperwten uit erwtenplanten die voor de doperwt gekweekt zijn.

Voor de rest is de teeltwijze hetzelfde als de teeltwijze van de doperwt.

Afb. 42 Peul

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

70 cm

Maart Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

47

10 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Begin Juli Okt

Nov

Dec

Kapucijner

Kapucijner behoort, net zoals de doperwt en de peul, tot dezelfde plant: Pisum sativum. De kapucijner onderscheidt zich vooral in de vrucht, smaak en oogst. De smaak lijkt enigszins op een kruising tussen een tuinboon en een doperwt maar dan minder zoet. Kapucijners moeten net als doperwten uit de peul worden gehaald. Bij de kapucijner hebben de peulen een donkerpaarse kleur.

Plant

Kapucijners zijn éénjarig en hebben, net als bonen, wortelknobbeltjes die stikstof uit de lucht vastleggen. Dus ook bij de kapucijner kan na de oogst de stengel onderaan de grond worden afgesneden en de wortels kunnen in de grond blijven zitten voor de extra stikstof voorziening.

Teelt

Er zijn lage Kapucijners (stam- genoemd) en hoge klimmende Kapucijners (rijs- genoemd). Beiden prima van kwaliteit, de hoge Kapucijnerplanten leveren meer opbrengst maar er is wel een klimsteun/gaas voor nodig. De hoge kapucijner worden wel zo’n 1,80 meter hoogte.

Planten/zaaien

Afb. 43 Kapucijner

Kapucijners kunnen goed tegen verplanten dus deze kan ook voor gezaaid worden onder koud glas in trays. Onder koud glas blijft de warmte langer hangen wanneer de zon ondergaat en dus kiemt de plant sneller. Vervolgens is het verstandig om na het uitplanten een klimrek bij de kapucijner toe te voegen. Indien nodig kan de klim van de plant bevorderd worden door middel van een touw.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

200 cm

Oogst

Begin Mrt - Eind April

In tegenstelling tot de oogst van peultjes en doperwten worden de kapucijners niet dun en jong geoogst maar juist wanneer de peul dik en vol is. Na het plukken kunnen de kapucijners gedopt worden. Dit is nogal veel werk en het is hierbij verstandig om handschoenen te dragen omdat de peulen nogal paars afgeven.

Jan

Zaaien Planten Oogsten

48

15 cm

Begin April - Begin Mei Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Eind Juli Okt

Nov

Dec

Boon

Zelfgeteelde bonen zijn ten opzichte van bonen uit de winkel vaak veel knapperiger en hebben een veel versere bonensmaak. Wanneer de juiste rassen gekozen worden zitten er ook geen taaie ‘elastiekjes’ in of andere draadjes.

De boon behoort tot de vlinderbloemenfamilie, ze heet officieel Phaseolus vulgaris (behalve de Pronkboon, die heet Phaseolus coccineus) Plant

Typisch voor vlinderbloemgewassen zijn de knobbeltjes op de wortels waarin de plant stikstof opslaat. Dus net zoals bij de peulen en erwten is het goed om de plant na de oogst onderaan de stam af te snijden en de wortels te laten zitten. Een volgende gewas kan dan profiteren van de stikstof in de grond.

Teelt

Bonen groeien wel op de meeste grondsoorten maar houden niet van zure grond, bekalking is daar zeker gewenst. Bonen groeien graag in de volle zon, op warme grond die niet te nat is.

Zaaien/planten

Afb. 44 Boon

De bonen kunnen half april voor gezaaid worden onder koud glas. Eventuele nachtvorst kan de boon niet aan tijdens het kiemen.

Vervolgens kan de boon in begin mei uitgeplant worden. Een rekje is benodigd zodat de plant hierin kan klimmen. Ook kan een houten constructie gewenst zijn waar een touw aan wordt gehangen waar de plant zich in kan wikkelen.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

50 cm

Oogst

Mid Mei

Een soort die vrij vroeg te oogsten is en de minste ontwikkeltijd nodig heeft is het ras ‘Harricot vert’. Deze bonen kunnen jong geplukt worden en deze smaken dan ook erg mals. In de warme periode kan er 2 keer per week geplukt worden. De geoogste bonen kunnen dan een aantal dagen bewaard worden op een koele plek.

Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

49

40 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juli - Eind Sep Okt

Nov

Dec

4.2.4 wortel&Knolgewassen rode biet

De rode biet behoort tot de Beta vulgaris, evenals de Snijbiet, Suikerbiet en Voederbiet. Een rode biet heeft een zachte en zoete smaak en wordt altijd gekookt voor het eten. Het kan warm of koud in een salade geserveerd worden. Ook het blad van de rode biet kan gegeten worden. plant

De rode biet is tweejarig, in het eerste jaar maakt ze een penwortel die rond, platrond of langwerpig kan zijn (afhankelijk van het ras), er zijn tegenwoordig ook verschillende kleuren. teelt

Rode bieten hebben een vochtige en luchtige bodem nodig voor de wortelvorming. Naast het wieden en water geven bij droogte is vooral het uitdunnen van belang. Van de gemiddeld drie plantjes die uit 1 kluwen komen, moeten er twee worden verwijderd. planten/zaaien

Eind februari kan er worden voor gezaaid in trays onder koud glas.

De kiemduur is dan ongeveer 2 tot 3 weken, afhankelijk van de temperatuur. Vaak zijn de plantjes eind maart goed om uit te planten.

Hierdoor kan er extra vroeg geoogst worden. Bij de zomerteelt kan er tot mei worden gezaaid. De latere teelt gaat vaak minder goed omdat de rode biet mindergoed groeit en de knol blijft dan erg klein.

Afb. 45 Rode biet

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien

80 cm

Se

oogst

De rode biet is gemakkelijk met 1 beweging uit grond te trekken. Haal gelijk het loof eraf en doe dit niet door te knippen maar door het loof eraf te draaien. Op deze manier gaat de biet niet ‘bloeden’ en blijft deze mooi stevig tot de bereiding. De knol kan gemakkelijk een paar dagen koel en donker bewaard worden.

Mid Mrt - Eind Juni Jan

Zaaien Planten Oogsten

50

10 cm

Niet van toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid Juni - Mid Nov Okt

Nov

Dec

Sjalot

Sjalot is overduidelijk familie van de ui. Het grote verschil is dat 1 plantuitje 1 grote ui wordt, 1 sjalotje wordt echter zo ongeveer 8-10 nieuwe sjalotjes. Sjalotten maken meer blad, en eenmaal aangeslagen is te zien dat de sjalot “breekt” (omdat ze oppervlakkig groeien) en zich vermeerderd in meerdere nieuwe sjalotten. Er zitten vaak wat grotere en wat kleinere sjalotten aan 1 zo’n “klister”. Sjalotten hebben een fijnere smaak dan uien.

Plant

Gele sjalotten: Noord-Hollandse strogele is het meest bekende ras, met een goede opbrengst. Een verbeterde selectie hiervan (hogere opbrengst, langer houdbaar) is de Golden Gourmet Teelt

Sjalotten doen het op alle grondsoorten goed, mits de grond goed luchtig is en niet te zwaar/te nat is. Sjalotten worden meestal vegetatief vermeerderd, dus zonder zaad, maar door een sjalotje te poten (net als bij knoflook).

Planten/zaaien

Het is mogelijk in maart, buiten voor te zaaien. Wel gaat het kiemen sneller wanneer er onder glas wordt gezaaid. De kieming vindt plaats na een week of 3, de zaailingen kunnen dan als ze groot genoeg zijn voorzichtig met de wortel uit de grond worden gehaald en op de juiste plaats worden uitgeplant.

Afb. 41 Sjalot

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

30 cm

Oogst

De sjalotjes kunnen het beste geoogst worden net voordat ze gegeten worden. De sjalotten die groot genoeg zijn, kunnen er tussenuit gehaald worden. Dit is goed te zien omdat de sjalot half boven de grond groeit.

Begin Mrt - Begin Mei Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

51

25 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juli - Begin Sep Okt

Nov

Dec

PLANTUI

De ui is eigenlijk een tweejarige plant: In het eerste jaar wordt de eetbare bol gemaakt en in het tweede jaar verschijnt de bloemstengel en sterft de plant af. De bol bestaat eigenlijk uit een aantal verdikte bladeren waarin reservevoedsel ligt opgeslagen, de buitenste dikke “bladeren” beschermen de kern tegen weersinvloeden. Behalve de ui, kan ook het blad gegeten worden.

Plant

De ui behoort tot de Allium cepa groep, net als sjalotten. De bekendste uien zijn de gele ronde uien; eigenlijk zijn dat ook wel de betere soorten om te telen omdat die vaak langer houdbaar zijn. Er zijn echter ook nog wel andere soorten: witte uien, rode uien, platte en juist langwerpige uien.

Teelt

De plantui is van alle soorten uien, de gemakkelijkste om zelf te kweken. Uien groeien op alle gronden, zolang deze maar een goede structuur heeft: uien hebben een hekel aan kletsnatte grond (ze willen wel veel water maar dat water mag niet blijven “staan”).

Planten/zaaien

Afb. 47 Plantui

De plantui kan al vanaf half februari geplant worden. Omdat het al een plant is en geen zaad dat nog moet kiemzen kan de plant goed tegen een beetje nachtvorst. Wanneer er in februari geplant wordt, zijn de uien na ongeveer 14 weken goed om te eten.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

40 cm

Oogst

Als het loof van de ui omvalt en gaat verdrogen (de uien gaan ‘strijken’) is een teken dat de uien bijna goed zijn voor de oogst.

Wanneer het loof omvalt moeten de uien nog twee weken op deze manier blijven liggen totdat ze klaar zijn voor de oogst. De uien kunnen dan simpelweg door aan het loof te trekken uit de grond worden gehaald. Vervolgens is het verstandig om de uien een dag ongeveer op een luchtige plek te laten liggen zodat ze kunnen drogen.

Niet van toepassing Jan

Zaaien Planten Oogsten

52

5 cm

Mid Feb - Mid Apr Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Eind Juli - Begin Sep Okt

Nov

Dec

wortel

De wortel is een tweejarige plant: In het eerste jaar maakt ze de eetbare wortel en in het tweede jaar gaat ze bloeien, maakt ze zaden en sterft vervolgens af.

Plant

Er zijn twee soorten wortels: Zomerwortel en de winterpeen. De winterpeen wordt veel groter en dikker dan de zomerwortel. Bij de winterpeen is wel de teeltduur veel langer.

De zomerwortel is een snelgroeiende wortel en de meest gebruikte soorten zijn: Amsterdamse bak, Juwarot en Parijse worteltjes.

De winterpeen is een traaggroeiende wortel en de meest gebruikte soorten zijn: de Flakkeese wortel en de Berlicum.

Teelt

Wortelen houden van een iets vastere grond met een goede structuur.

De bodem mag niet te luchtig zijn. Als de grond te los is zullen de wortels niet in de lengte gaan groeien maar vooral in de breedte en hierdoor krijgen de wortels nogal rare vormen.

Planten/zaaien

Wortels kunnen niet worden voorgezaaid want het verplanten van wortels is niet mogelijk. Het is dus van belang om de wortels direct op de juiste locatie te zaaien. Er mag vrij dik gezaaid worden maar hierbij is het tijdig uitdunnen van groot belang. Bij winterpeen is het uitdunnen belangrijker dan bij de zomerwortel omdat de winterpeen vele dikkere en langere wortels maakt.

Afb. 48 Wortel

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

30 cm

Oogst

Voor het oogsten van de wortels is het gemakkelijkst om met een kleine spitvork de grond eerst wat los te maken en de wortelen ‘op te wippen’. Dan kunnen de wortels er gemakkelijk afgepakt worden.

Het is handig om deze vervolgens direct in een bak met water worden gegooid zodat ze direct schoon zijn. Het loof zal zo snel mogelijk moeten worde verwijderd, anders worden de wortels zacht.

Mid Mrt - Mid Aug Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

53

15 - 20 cm

Niet van toepassing

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Okt

Begin Juni - Begin Nov Nov

Dec

pastinaak

Pastinaak hoorde een beetje bij de groep “Vergeten Groenten” maar in de afgelopen paar jaar komen ze weer steeds meer voor in restaurants en supermarkten.

Verder heeft ze nog een voordeel; ze is niet zo heel moeilijk te telen.

Ze heeft wel tijd nodig, maar kan best goed tegen vorst.

Plant

Er waren tot voor kort niet zoveel verschillende rassen in pastinaken.

“Lange Witte Holkruin” en “Halflange Witte” waren de weinige bekende rassen. Maar met de toenemende populariteit kwamen er ook Engelse rassen (in Engeland was de pastinaak al veel langer bekend en geliefd). Zoals “Tender and True”, “White Gem”.

Teelt

Net als wortels houden pastinaken van een vaste structuur van de bodem. Pastinaken houden van een zonnige plek, dit is goed voor de ontwikkeling en voor de smaak.

Planten/zaaien

De teelt van pastinaken duurt zo´n 24 tot 25 weken. Dat betekent dus dat er geen voorjaarspastinaken bestaan. Pastinaken kunnen wel redelijk vroeg gezaaid worden(eind februari) voor de oogst in de zomer/nazomer. De smaak is dan anders (frisser, knapperiger, minder zoet) dan wanneer er in april gezaaid wordt en de wortels in de late herfst of winter oogst (de smaak is dan voller, warmer, zoeter, door de kou vind er omzetting van zetmeel naar suikers plaats).

Afb. 49 Pastinaak

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

20 cm

Oogst

De oogst is heel erg te vergelijken met de oogst van wortels. Ook hier kan de grond eerst losgemaakt worden door middel van een kleine spitvork. De kunnen de pastinaken omhoog worden ‘gewipt’ en gewoon uit de grond gehaald worden. Het makkelijkste is om deze gelijk in een bak met water te leggen zodat deze direct goed schoon worden.

Draai het loof eraf zodat de pastinaak minder snel uitdroogt.

Mid Feb - Mid Apr Jan

Zaaien Planten Oogsten

54

15 cm

Niet van toepassing Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Begin Aug Okt

Nov

Dec

4.2.5 vruchtgewassen augurk

Zowel de augurk als de komkommer behoort tot de soort: Cucumis sativus. In de afgelopen tientallen jaren hebben kwekers ervoor gezorgd dat de komkommer steeds groter is geworden. Maar de komkommer is ook zachter van smaak en structuur en sappiger dan de augurk.

Plant

Augurken zijn éénjarige planten en ze houden erg van warm weer (net als de komkommer). Kies daarom dan ook een warm en beschut plekje voor de teelt ervan. Er zijn nog wel wat verschillende rassen maar de vorm en grootte zijn ongeveer gelijk. De verschillen zitten vooral in de resistentie tegen ziekten en allerbelangrijkste “bittervrije augurken”.

Teelt

Augurken groeien op alle gronden, maar hebben graag wel een vochtvasthoudende en toch doorlatende grond.

Vroeger werd er nog wel beweerd dat augurken gesnoeid moeten worden maar die informatie is ondertussen wel achterhaald. Zorg wel bij de liggende teelt dat de ranken van de plant goed over de grond worden geleidt, zodat er lucht, licht en vooral bestuivers bij kunnen.

Afb. 50 Augurk

Planten/zaaien

Kies dus eerst een ras dat geschikt is voor de volle grond/koele klimaten. Zaai vooral binnenshuis bij kamertemperatuur voor in potjes, liefst in april. Vanaf half mei mogen de zaailingen buiten worden uitgeplant. Let bij het uitplanten wel op slakken, de jonge zaailingen werden hier door slakken erg smakelijk gevonden. Kies uiteraard een warm en beschut plekje.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

50 cm

Niet van toepassing

Oogst

Er dient regelmatig geplukt te worden (soms wel elke dag of om de dag). Dit is afhankelijk van de temperatuur. Uiteraard zijn jonge augurken lekkerder dan de te ver doorgegroeide grote augurken. Met regelmatig plukken word de plant gestimuleerd weer nieuwe bloemen en vruchten te maken.

Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

55

40 cm

Eind Mei

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid Juli - Eind Aug Okt

Nov

Dec

courgette

De courgette is een erg grote plant. De plant neemt wel een vierkante meter in beslag. De courgette is in de winkel nogal duur terwijl een goede courgette plant, in een goed jaar, wel 30 tot 40 vruchten per jaar kunnen leveren.

Plant

De courgette kent zeer veel verschillende rassen en deze geven elk een ander soort courgettes. De courgettes kunnen verschillen in vorm, kleur en smaak. Daarnaast zijn sommige rassen minder ziektegevoelig.

Goede rassen die minder gevoelig zijn voor meeldauw zijn: Black Beauty (zeer donkergroen) Table King (appelvorm, donkergroen) Ronde di Nizza (licht-grijzig-groen, gevlekt, rond van vorm) Teelt

Courgette groeit op alle grondsoorten. Ze eist echter wel wat van de vochtvoorziening: het grote blad en de vele courgettes hebben veel vocht nodig maar willen geen natte voeten, het overtollige water moet wel weg kunnen.

Planten/zaaien

Afb. 51 Courgette

De courgette kan niet tegen vorst maar kiemt en groeit heel snel, daarom kan erz relatief laat gezaaid worden. De plant maakt een lange penwortel waardoor ze lastig te verplanten is en waardoor verspenen ook vaak mislukt. Wanneer er wordt gekozen voor voorzaaien is het verstandig dit in potjes te doen van minimaal 9 cm diep. Op deze manier zal het uitplanten makkelijker zijn en minder kans op het beschadigen van de wortel.

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

100 cm

Begin Mei

Oogst

Het is belangrijk te blijven plukken omdat de courgette anders alleen hele grote vruchten zal leveren en zijn voeding gaat gebruiken voor het maken van zaad. Als de courgette constant geoogst wordt, wordt de plant ook gestimuleerd om meer vruchten te maken.

Jan

Zaaien Planten Oogsten

56

50 cm

Eind Mei Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juli - Begin Sep Okt

Nov

Dec

Komkommer

Komkommers en augurken zijn eigenlijk hetzelfde: door constante verbetering van rassen zijn komkommers nu recht, langer, zachter en frisser/zachter van smaak geworden. Lekker in salades of in roerbak.

Plant

De komkommerplant is éénjarig en heeft een enorme groeikracht. De komkommer maakt erg grote bladeren(net als courgettes) en deze zijn nogal behaard en deze haren kunnen irritaties opleveren op de armen.

Dus na het verzorgen of oogsten van de komkommerplant kan het zijn dat er jeuk ontstaat op de armen.

Teelt

De komkommer vraagt een warme, luchtige grond die veel voeding heeft. De beste telt van komkommers is onder glas (klimmend in een kas of liggend in een platte bak), de teelt in de buitenlucht kan ook, maar de opbrengst is dan veel lager, de keuze in rassen veel minder en de kans op ziektes, bevruchting en rot ook wat groter.

Planten/zaaien

Voor de teelt van komkommer in de open lucht, dus niet in een kas of iets dergelijks, is een goede zomer nodig. De plant moet op de zonnigste en warmste plek staan om de kansen te vergroten. Zaai de plant voor op kampertemperatuur voor rond half april. De kiemduur is dan 1 tot 2 weken en de zaailingen mogen (mits groot genoeg) vanaf 12 mei worden uitgeplant.

Afb. 52 Komkommer

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

20 cm

Oogst

Om veel te kunnen oogsten van één plant moet er regelmatig worden geplukt, veel plukken bevordert de maak van nieuwe vrouwelijke bloemen en dus vruchten. Het kan soms verstandig zijn om de komkommers niet van de plant te trekken maar met een mesje eraf te snijden. Komkommers kunnen ongeveer 4 dagen bewaard blijven, op een donkere en koele plaats. Niet in een koelkast, want dat is voor zelfgeteelde komkommer vaak te koud. Ze worden dan zacht, en gaan dan eerder schimmelen.

Mid Mei Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

57

40 cm

Begin Juni

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Eind Juli - Mid Sep Okt

Nov

Dec

Tomaat

De tomaat komt oorspronkelijk uit Zuid-Amerika, daar kan ze bijna wel als onkruid worden beschouwd, omdat ze in dat warme klimaat een ernorme groeikracht heeft. Plantkundig gezien staat ze zeer dichtbij de aardappel: beiden zijn dan ook bevattelijk voor dezelfde schimmel (Phytophtora infestans) en kunnen elkaar daarmee ook besmetten.

Plant

Er is waarschijnlijk geen groente die meer rassen kent dan de tomaat.

Er zijn wel 12.000 verschillende rassen.

Als de zomer koud en nat is groeien tomatenplanten niet goed en dan komt het grote woord “Phytophtora� om de hoek kijken. Dit is een schimmel die zich door de lucht verspreid en zeer besmettelijk is voor vooral tomaten en aardappelen.

Teelt

Tomaten groeien op elke grondsoort en ze groeien altijd snel. Omdat ze flinke planten maken en niet alleen diep wortelen maar ook een breed uitwaaierend wortelgestel hebben vinden ze een goede bodemstructuur erg prettig. Wanneer tomaten buiten worden geteeld, moeten de planten op een beschut plekje in de zon. De plant kan slecht tegen de wind.

Afb. 53 Tomaat

Planten/zaaien

Zaaien

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaai tomatenzaden voor in maart. Het kan ook nog tot begin april. Als de zaailingen 4 blaadjes hebben moeten ze verspeend worden of in grotere potjes geplant worden. Tenslotte mogen de planten eind mei uitgeplant worden. Plant bij droog maar niet te zonnig weer en geef de planten ruim water. De eerste dagen regelmatig water geven, de tomatenplantjes kunnen snel veel plant en wortels maken.

Se

1,5 m

Begin April

Oogst

Jan

Oogst op tijd, als de tomaat al heel zacht wordt of het velletje is gebarsten is de tomaat niet meer het lekkerst maar kan nog prima voor de soep gebruikt worden.

Zaaien Planten Oogsten

58

30 cm

Mid Mei Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Mid Juli - Eind Okt Okt

Nov

Dec

4.2.6 Fruit Aardbei

De aardbei komt oorspronkelijk uit de (in siertuinen nog wel bekende) bosaardbeien en wilde aardbeien, door kwekers zijn er in de afgelopen decennia steeds meer rassen gekweekt die voldoen aan bepaalde eisen die mensen stellen. De aardbeienteelt is niet moeilijk maar er zijn wel een aantal aspecten waar rekening mee moet worden gehouden.

Plant

De aardbeienplant is een vaste plant en winterhard (maar niet wintergroen). Ze vormt in de voorzomer veel steeltjes met daaraan de bloemtrossen (die uit zullen groeien tot aardbeien). Na de bloei en vruchtvorming, en vaak ook al tijdens de bloei en vruchtvorming maakt ze uitlopers.

Teelt

Er zijn 2 “hoofdsoorten�: eenmaaldragende rassen en doordragende rassen. Beide soorten hebben hun voordelen: eenmaaldragende rassen geven rond juni/juli 1 grote opbrengst van aardbeien (vaak ook grote aardbeien). Doordragers geven in de periode van juni tot september of zelfs nog later (afhankelijk van het ras) een kleinere opbrengst van vaak ook iets kleinere aardbeien.

Afb. 54 Aardbei

Planten/zaaien

Zaaien

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Aardbeien kunnen worden voor gezaaid bij kamertemperatuur. Dit kan al in februari. De meest gunstige en gebruikte plantperiode is van eind juli tot half augustus, dat is ook de tijd dat je vaak stekken kunt kopen in tuincentra (en ook de tijd dat zelf stekken genomen kunnen worden). Te ondiep geplante planten groeien slecht en zijn gevoelig voor verdrogen en vorst.

Se

5 cm

Februari

Oogst

Jan

De oogst is afhankelijk van het ras; eenmaal dragende aardbeien oogst je in juni/juli, doordragers kun je regelmatig en over een langere periode plukken. Pluk aardbeien altijd voorzichtig; de vruchten beschadigen zeer snel en zijn dus ook slecht of niet te bewaren.

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

59

20 cm

Miden Feb - Eind Mrt

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juli - Eind Aug Okt

Nov

Dec

4.2.7 Overig AArdappel

Belangrijk om te weten is dat de aardappel behoort tot de groep Solanaceae (ze heet Solanum tuberosum). Dat betekent dat ze familie is van bijvoorbeeld de Aubergine en Tomaat (handig en belangrijk om te weten i.v.m. vruchtwisseling, kans op ziekten, etc.)

Plant

Er zijn vroege, halfvroege, middelvroege/middellate en late aardappelen. Verstandig is om te kiezen voor de vroege soorten want deze hebben de kortste groeiperiode. Deze zijn ook het vroegst te oogsten en om deze manier wordt de kans tot besmetting van ziekten verkleint. Er zijn heel wat smaak- en structuurverschillen tussen aardappelen. Vroege rassen vormen over het algemeen minder blad dan late rassen en worden dan ook dichter bij elkaar geplant.

Teelt

Hoewel aardappelen op alle gronden gekweekt kunnen worden, verkiezen ze een lichtzure grond. Een aardappel plant vraagt vrij veel voeding uit de grond en hierbij is de kaliumbehoefte relatief hoog ten opzichte van de stikstof behoerfte. De plant zal eerst een gezonde groene plant moeten zijn om voedingsstoffen op te kunnen nemen voor de ontwikkeling en groei van aardappelen.

Afb. 55 Aardappel

Planten

Zaaien

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Het makkelijkste is om aardappelen te telen door het gebruik van poot aardappelen. Deze pootaardappelen zijn verkrijgbaar in allerlei verschillende maten. De grotere maten (maat 35/45 mm) worden vooral gebruikt voor de vroege teelt. Wanneer de pootaardappelen worden geplant moeten deze 5 tot 10 cm onder de grond komen.

Se

30 cm

Niet van toepassing

Oogst

Vroege aardappeltjes kunnen al geoogst worden wanneer het blad nog groen is. Eigenlijk zijn de knolletjes dan nog niet rijp; ze zijn relatief klein en de schil beschadigt heel gemakkelijk (je hoeft ze niet te schillen, je borstelt ze onder de kraam schoon en kaal).

Jan

Zaaien Planten Oogsten

60

70 cm

Midden Mrt - Begin Mei Feb

Mrt

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Midden Juni - Eind Okt Okt

Nov

Dec

Witlof

Witlof is een teelt die nogal uitgebreid kan zijn. Het kent eigenlijk twee teelten. Eerst moeten de wortels geteeld worden en vervolgens de wortel. Tegenwoordig zijn witlof wortels ook verkrijgbaar in de winkel.

Witlof is een gesloten kropje bladeren, doordat ze in het donker wordt gekweekt is ze wit (als er licht bij komt wordt witlof groen). Witlof is lichtbitter, je kunt haar rauw in salades eten, of gekookt. Erg bekend is ook de ovenschotel waarin kort gekookte witlofkropjes in ham wordt gewikkeld en met kaas wordt bedekt.

Teelt

De teelt is in 2 delen verdeeld; In de eerste fase worden de lange dunne vlezige wortels gevormd. De tweede fase is het “trekken”; de wortels worden opnieuw geplant, maar dan heel dicht bij elkaar en bedekt met een laagje grond of zand (of een mengsel).

Witlof groeit op alle gronden, mits ze een goed structuur en luchtigheid bezitten. Ze maakt een lange wortel en heeft een vochtvasthoudende bodem nodig, maar mag niet kletsnat blijven.

Planten

Aangezien het korte tijdsbestek wat voor Roof Garden Arnhem geldt is de gemakkelijkste manier om witlof te telen, de wortels te kopen en deze afgedekt te planten. Het is van groot belang dat de wortels helemaal donker zijn. Het kleinste beetje licht kan de witlof groen doen worden dus zorg ervoor dat de bakken waarin de witlofwortels worden geplant helemaal donker zijn. Plant de wortels zo’n 4 weken voordat er geoogst kan worden.

Afb. 56 Witlof

Planten

Ruimte

Oogsten

ed

s

Zaaien Se

20 cm

Oogst

Breek de krop van de wortel af, veeg niet over de kroppen, dat geeft roestkleurige vlekken. De wortels kunnen worden weggegooid, ze hebben voor slechts 1 krop witlof voldoende voeding in hun wortel gehad. Laat de kropjes vervolgens goed drogen. Witlofkroppen kleuren snel bruin, je kunt ze slechts kort bewaren, liefst in de koelkast.

Niet van toepassing Jan

Feb

Mrt

Zaaien Planten Oogsten

61

15 cm

Begin Mei - Eind Juni

Roof Garden | Beplanting

Apr

Mei

Juni

Juli

Aug

Sep

Begin Juni - Eind Aug Okt

Nov

Dec

4.2.8 Kruiden De laatste groep eetbare beplanting die een functionele bijdrage zal leveren aan de ‘dakhap’ zijn de kruiden. Deze laatste groep is vaak erg makkelijk te telen. Daarnaast zijn bijna alle kruidenplanten verkrijgbaar in de winkel en hiervan kan bij elke maaltijdbereiding van geplukt worden.

Kervel Zaaien/planten: Mrt-Aug Oogst: Apr-Sep

Lavendel Zaaien/planten: Feb-Apr Oogst: Juli-Okt

In deze paragraaf wordt een lijst gegeven met makkelijk te telen kruiden. Deze kruiden zijn zowel zelf te telen als in de winkel verkrijgbaar. Hierbij zal worden aangegeven wanneer deze gezaaid of geplant kunnen worden en wanneer deze vervolgens geoogst kunnen worden.

Basilicum Zaaien/planten: Oogst:

Waterkers Zaaien/planten: Mrt-Juli Oogst: Apr-Aug

Munt Zaaien/planten: Mrt-Juni Oogst: April-Aug Oregano Zaaien/planten: Mei-Juli Oogst: Juli-Sep

Mrt – Dec Jan – Dec

Bieslook Zaaien/planten: Mrt-Juni Oogst: Mei-Aug

Peterselie Zaaien/planten: Apr-Juni Oogst: Juni-Nov

Bonenkruid Zaaien/planten: Mei-Juni Oogst: Juni-Sep

Rozemarijn Zaaien/planten: Apr-Mei Oogst: Juni-Sep

Brandnetel Zaaien/planten: Jan-Dec Oogst: Jan-Dec

Salie Zaaien/planten: Apr-Mei Oogst: Mei-Sep

Dille Zaaien/planten: Apr-Mei Oogst: Mei-Juli

Tijm Zaaien/planten: Mrt-Apr Oogst: Juni-Aug

Kamille Zaaien/planten: Mrt-Sep Oogst: Mei-Okt

Tuinkers

Zaaien/planten: Mrt-Sep Oogst: Apr-Okt

62

Afb. 57 Basilicum

Afb. 58 Bieslook

Afb. 59 Bonenkruid

Afb. 60 Brandnetel

Afb. 61 Dille

Afb. 62 Kamille

Afb. 63 Kervel

Afb. 64 Lavendel

Afb. 65 Munt

Afb. 66 Oregano

Afb. 69 Salie

Afb. 70 Tijm

Afb. 67 Peterselie

Afb. 68 Rozemarijn

Afb. 71 Tuinkers

63

Roof Garden | Beplanting

Afb. 72 Waterkers

4.3 Sierbeplanting Tijdens de evenementen die Roof Garden Arnhem voorgaande jaren heeft georganiseerd stond groen hoog in het vaandel. De eetbare beplanting in combinatie met de kunstgrasmatten zorgde dat de evenementen een groene aankleding hadden. Weliswaar was de sfeer van een daadwerkelijke tuin niet geheel aanwezig en wij zijn van mening dat dit wel zo zou moeten zijn. Op basis van de bevindingen van de referentiestudie en ons idee bij de naam Roof Garden Arnhem wordt geadviseerd om sierbeplanting te laten bijdrage aan de evenementen.

- Bloei in juni-juli - Windbestendig - Niet te diep wortelend (i.v.m. groeiplaatsconstructies) - Opvallende bloei Klimplanten: Clematis, bergbosrank Clematis ‘Nelly Moser’ Sierheesters: Hortensia Hydrangea macrophylla ‘Bouquet Rose’ Hortensia Hydrangea macrophylla ‘Mariesii Perfecta’ Hortensia Hydrangea macrophylla ‘Prima’ Pluimspirea Spiraea billiardii Spierstruik Spiraea japonica ‘Little Princess’ Spierstruik Spiraea japonica ‘Dart’s Red’ Abelia Abelia grandiflora Olijfwilg Elaeagnus ebbingei ‘Lemon Ice’ Botanische sering Syringa persica ‘Alba’ Siergrassen: Bontbladige zegge Carex ‘Silver Sceptre’ Zegge Carex morrowii ‘Variegata’ Lampenpoetsersgras Pennisetum alopecuroides ‘Hameln’ Lampenpoetsersgras Pennisetum alopecuroides ‘Little Bunny’ Vaste planten: Duizendknoop Persicaria amplexicaulis Zonnehoed Euchinacea angustifolia Lavendel Lavandula angustifolia ‘Munstead’ Lavendel Lavandula angustifolia ‘Hidcote’ Ridderspoor Delphinium ‘Magic Fountains’ Spirea Astilbe ‘Strausenfeder’ Wederik Lysimachia clethroides Kattenkruid Nepeta faassenii ‘Six Hills Giant’ Salie Salvia nemorosa ‘Amethyst’ Salie Salvia nemorosa ‘Blauwhügel’ Salie Salvia nemorosa ‘Mainacht’ Pimpernel Sanguisorba obtusa Geitenbaard Aruncus dioicus

Een belangrijk voordeel van sierbeplanting ten opzichte van de eetbare beplanting is het aangeven van kleuraccenten. Dit is in zekere zin ook mogelijk bij het gebruik van uitsluitend eetbare beplanting maar met sierbeplanting met flinke felle kleuren zal dit veel beter tot zijn recht komen, mits er voor een goede inrichting wordt gekozen.

Daarnaast is een belangrijk voordeel dat met bloei en kleur veel contrast kan worden gecreeërd met de eetbare beplanting. Daarbij is het mogelijk om met sierbeplanting ervoor te zorgen dat bepaalde fysieke elementen extra geaccentueerd worden.

Roof Garden Arnhem werkt vanuit het stadslandbouw concept en staat dan ook bekend om de eetbare beplanting voor de dakhap. Wanneer hier sierbeplanting aan wordt toegevoegd is het niet de bedoeling dat deze de overhand krijgt. Wel kan de juiste toepassing hiervan, zorgen voor bepaalde eyecatchers. In dit hoofdstuk zal een advies worden gegeven met betrekking tot verschillende soorten beplanting die kunnen bijdragen aan de groenbeleving en de algemene uitstraling van het evenement.

Een professioneel ontworpen beplantingsplan kan het gehele evenement in kwaliteit verbeteren. Daarom zouden er eventueel kansen zijn bij het inschakelen van een professionele ontwerper die samen met de creatieve directie een plan maakt. Hieronder wordt alvast een lijst met mogelijke sierbeplanting gegeven. Deze beplanting is geselecteerd op een aantal verschillende aspecten: - Mooie sierwaarde 64

Afb. 73 Clematis ‘Nelly Moser’

Afb. 77 Abelia grandiflora

Afb. 74 Hydrangea macrophylla ‘Prima’

Afb. 78 Eleagnus ebbingei ‘Lemon Ice’

Afb 81Pennisetum alopecuriodes ‘Hameln’

Afb. 75 Spirea billiardii

Afb. 79 Syringa persica ‘Alba’

Afb. 82 Persicaria amplexicaulis

Afb. 85 Delphinium ‘Magic Fountains’ Afb. 86 Lysimachia clethroides

Afb. 80 Carex morrowii ‘Variegata’

Afb. 83 Euchinacea angustifolia

Afb. 87 Nepeta faassenii ‘Six Hills Giant’

65

Roof Garden | Beplanting

Afb. 76 Spirea japonica ‘Dart’s Red’

Afb84 Lavendula angustifolia ‘Munstead’

Afb. 88 Salvia nemorosa ‘Blauwhugel’

5

HOOFDSTUK

ConstruCties

om een oPtimale, duurzame en mobiele groeiPlaatsConstruCtie te maKen moet er reKening gehouden Worden met: substraat, bePlantingstyPe en ConstruCtie. in het voorgaande hooFdstuK is de geWenste bePlanting behandeld. in dit hooFdstuK Komen de mogelijKe ConstruCties naar voren en het substratenonderzoeK. 66

5.1 mogelijKe ConstruCties

Tijdens de referentiestudie naar de verschillende daktuintypes en stadslandbouwproject GardenMania zijn er verschillende groeiplaatsconstructies aan het licht gekomen. Deze groeiplaatsconstructies hadden allen een eigen doel, functie en uitstraling. De bestudeerde constructies zijn geselecteerd op de mate van mobiliteit. Wanneer de constructie op enige manier mobiel is, is deze in dit hoofdstuk uitgewerkt en toegelicht.

Op het Urban Farming dak van het Zuidpark in Amsterdam en bij Garden Mania in Eindhoven zijn verschillende mobiele constructies toegepast.

Afb. 89 Houten bakken op pallets

Afb. 90 Opklaptafels aan de zijkant van de bak

Afb. 91 Bigbags op pallets

Afb. 92 Houten bakken op plastic bodemplaat

67

Roof Garden | Constructies

Urban Farming dak Zuidpark Amsterdam

Het Zuidpark in Amsterdam heeft het grootste Urban Farming dak van Nederland. Op dit dak is gebruik gemaakt van mobiele bakken waarin groenten en fruit word geteeld.

Materiaal

Plastic bodemplaat

Substraat Laagdikte 300 mm

1.25

Vuren planken 14 x 140 x 1250 mm

0.30

FSC hardhout 50 x 50 x 300 mm Plastic bodemplaat

De bakken zijn gevuld met mengsel van teeltgrond en substraat, de laagdikte is 30 centimeter.

Beregening

0.15

Afb. 93 Zijaanzicht constructie Zuidpark schaal 1:20

FSC hardhout en verduurzaamde vuren planken 15 x 140 mm Aan de binnenkant van de bak zijn de zijkanten bekleed met folie en de bodem met anti-worteldoek. Dit anti-worteldoek zorgt ervoor dat de bodem water doorlaat.

Onder de bak zit een plastic bodemplaat met inkepingen voor een palletvork. Dit maakt de bakken verrijdbaar en mobiel.

Substraat

0.30

RVS schroeven

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Afmetingen

1 m x 1.25 m x 0.3 m

1.25

Vuren planken 14 x 140 x 1250 mm

0.15

Afb. 93 Doorsnede constructie Zuidpark schaal 1:20

Over elke bak lopen twee druppelslangen welke de bak voorzien van water. Deze druppelslangen zijn over het hele dak toegepast als beregening.

1.25

Vuren planken 14 x 140 x 1250 mm

Teeltgrond Laagdikte: 300 mm 1.00

FSC hardhout 50 x 50 x 280 mm

Afb. 94 Bovenaanzicht constructie Zuidpark schaal 1:20

68

0.80

(halve) Bigbag 800 x 750 x 400 mm

GardenMania, Eindhoven

Tijdens de referentiestudie naar stadslandbouw is GardenMania in Eindhoven bezocht. Dit is een mobiel concept van een stadslandbouwtuin. Het is echter een beperkte mobiele tuin. De tuin is gemaakt van gevulde bigbags met aarde. Deze bigbags zijn geplaatst op pallets. Het is in zekere zin mobiel omdat het verrijdbaar is door middel van palletvorken maar het is niet erg handig om even snel te verzetten.

Materiaal

1200 x 800 x 160 mm 800 x 750 x 1100 mm (open bovenzijde, dichte bodem)

BIG BAG

Bigbag 800 x 750 x 1100 mm

De bigbags zijn gevuld met teelaarde, de laagdikte bedraagt 1100 mm. Deze laagdikte maakt het mogelijk ook heesters en bomen te planten.

Pallet 1200 mm x 800 x 160 mm

1.20 0.80

Pallet 1200 mm x 800 x 160 mm Teeltgrond Laagdikte: 1000 mm

Er is geen beregeningsinstallatie aanwezig. Beregening gebeurt handmatig met de tuinslang en gieters.

Ook is er geen waterafvoer, dit is in dit geval niet nodig.

0.80 0.75

Bigbag 800 x 750 x 1100 mm Afb. 97 Bovenaanzicht constructies GardenMania schaal 1:20

69

Roof Garden | Constructies

1.10

0.16

Afb. 96 Zijaanzicht constructie 2 GardenMania schaal 1:20

De laagdikte kan variĂŤren om zo meerdere opties te hebben, zoals op de tweede foto is te zien kan de laagdikte ook rond de 400 mm liggen.

Beregening

0.16

0.80

Pallet: hout Bigbag: wit ongecoat en UV gestabiliseerd polypropyleen weefsel Substraat

0.40

Afb. 95 Zijaanzicht constructie 1 GardenMania schaal 1:20

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

Afmetingen

Afmeting pallet: Afmetingen bigbag:

Pallet 1200 mm x 800 x 160 mm

BIG BAG

1.20

Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm RVS schroeven

1.20

GardenMania, Eindhoven

RVS schroeven

Ook zijn er bij Gardenmania mobiele bakken te vinden. Deze mobiele bakken zijn gemaakt van verduurzaamd vurenhout. In deze bakken staan bomen en heesters. De bakken zijn met een palletvork te verplaatsen en zijn dus mobiel.

1.40 1.40

Afmetingen

Vuren planken 15 x 200 x 1200 mm Vuren planken 15 x 200 x 1200 mm

De bak is op eigen gewenste hoogte en afmetingen te maken. De afmetingen gehanteerd werden: Bak hoog: 1.2 x 1.2 x 1.4 m Bak laag: 1.2 x 1.2 x 0.8 m Materiaal

0.16

YBY ANAN AUTODESK AUTODESK EDUCATIONAL EDUCATIONAL PRODUCT PRODUCT

De bak bestaat uit vuren houten planken van 15 x 200 mm.

Het ‘geraamte’ van de bak bestaat (waarschijnlijk) uit FSC paaltjes van 60 x 60 mm.

De bak is van binnen bekleed met antiworteldoek. Tussen het worteldoek en de planken zitten piepschuim platen.

De bakken hebben een bodemplaat en staan op pallets, hierdoor zijn de bakken mobiel.

0.16

0.14 0.14

1.20 0.92 1.20 0.92

0.14 0.14

Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm Teeltgrond Laagdikte:1200 mm Teeltgrond Laagdikte:1200 mm

De bakken zijn gevuld met teelaarde. De laagdikte is variërend. Bij de hoge bak is de laagdikte ongeveer 1.2 meter. Hierdoor is het mogelijk om in deze bakken bomen te planten.

Bij de lage bak is de laagdikte ongeveer 0.6 meter.

Beregening

Pallet 1200 x 1200 mm

Afb. 98 Zijaanzicht constructie GardenMania schaal 1:20

Als laatste zijn de bakken netjes afgewerkt met een afdekrand van vuren houten planken.

Substraat

Pallet 1200 x 1200 mm

1.40 1.40

FSC hardhout 60 x 60 x 1400mm FSC hardhout 60 x 60 x 1400mm

Er is geen beregeningsinstallatie aanwezig. Watergeven gebeurt handmatig met de tuinslang.

0.16

70

Afb.0.16 99 Doorsnede constructie GardenMania schaal 1:20

FSC hardhout bodemplaat 1200 x 1200 x bodemplaat 30 mm FSC hardhout Palletx1200 mm 1200 1200xx1200 30 mm Pallet 1200 x 1200 mm

RVS schroeven

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

0.80

Vuren planken 15 x 200 x 1200 mm Pallet 1.2 x 1.2 m

DUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT

1.20

0.16

1.20

0.14

0.92

0.14

Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm

Afdekplank 15 x 200 x 1200 mm

Teeltgrond Laagdikte:600 mm

RVS schroeven

FSC hardhout 60 x 60 x 1400mm

0.80

0.80

0.16

Afb. 100 Zijaanzicht constructie GardenMania schaal 1:20

0.14

1.20 0.92

0.14

Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm Teeltgrond Laagdikte:600 mm

0.80

0.16

FSC hardhout 60 x 60 x 1400mm

1.20

FSC hardhout bodemplaat 1200 x 1200 x 30 mm Pallet 1200 x 1200 mm

Afb. 101 Doorsnede constructie GardenMania schaal 1:20

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUC

0.16

Vuren planken 15 x 200 x 1200 mm Pallet 1.2 x 1.2 m

FSC hardhout bodemplaat 1200 x 1200 x 30 mm Pallet 1200 x 1200 mm

1.20

Vuren afdekplank 15 x 140 x 1200 mm 0.92

0.92

Teeltgrond Laagdikte:1200 mm RVS Schroeven

Afb. 102 Bovenaanzicht constructie GardenMania schaal 1:20

71

PRODUCED BY AN AUTODESK EDUCATIONAL PRODUCT Roof Garden | Constructies

5.2

Tuinaarde en potgronden hebben een keurmerk dat wordt gegeven als de stoffen aangegeven op de verpakking ook daadwerkelijk in de zak zitten.

Dit RHP keurmerk wordt afgegeven wanneer dit het geval is. Vaak komt het voor dat er bij de testen tuin en keukenvuil uit de substraten; dit komt doordat de substraten niet goed gezuiverd zijn. Het substraat krijgt dan geen keurmerk.

substraten

Er zijn een aantal mogelijke substraten toepasbaar in de groeiplaatconstructie. Per substraat is het belangrijk om te weten wat de eigenschappen hiervan zijn. Voor de volgende substraten zijn deze eigenschappen uitgezocht.

Teelaarde Tuinaarde Bemeste tuinaarde Potgronden Makkelijke moestuin mix Intensief daktuinsubstraat

5.2.2 onderzoeK substraten teelaarde

Teelaarde (ook wel zwarte grond) is een product wat gewonnen wordt bij maaiveldverlagingen en ontgravingen. Teelaarde is onbemest, ongemengd en vrij van puin, afval en onkruiden.

Teelaarde wordt gebruikt voor het ophogen en aanvullen van plantsoenen, tuinen, gazons etc.

5.2.1 CertiFiCaten

MPS Certificaat Voor potgronden met een duurzaam karakter is er een certificaat gemaakt. Dit MPS certificaat laat zien dat een potgrond op een zo duurzaam mogelijke manier is samengesteld.

Het MPS certificaat stimuleert duurzame winning van de grondstoffen.

- Stimuleren gebruik van hernieuwbare grondstoffen - Stimuleren om risico’s tot het milieu te beperken (ontginning van veen, verantwoorde winning van grondstoffen) Grondstoffen waaraan eisen worden gesteld: zand, klei, kokos, veen, compost, schors, lava, houtvezel en rijstkaf. Ook worden eisen gesteld aan meststoffen en de verpakking van de grondstof.

Duurzaamheid Teelaarde is een duurzaam product. Er zitten geen grondstoffen in die gewonnen moeten worden.

Gewicht: 100 L = 150 kg Prijs: € 2,00 / 100 L (uitgaande van € 19,90/m3) (alle genoemde prijzen zijn inclusief BTW) tuinaarde

Tuinaarde bestaat uit een mengsel van turf, compost en potgrond. Het

Keurmerk

Afb. 103 RHP-certificaat

Afb. 104 MPS-certificaat

Afb. 105 Tuinaarde

72

voedselrijk mengsel met een watervasthoudend vermogen.

Er zijn diverse potgronden beschikbaar die speciaal voor typen planten samengesteld zijn. Zo zijn er potgronden voor mediterrane beplanting, potgrond voor hortensia, potgrond voor buxus, potgrond voor kwekers, potgrond voor zaai- en stekgrond en potgrond voor rozen. Deze zijn allemaal speciaal samengesteld en aangevuld met stoffen die dat type plant nodig heeft.

Hieronder laten we de potgronden zien die van toepassing zijn op ons onderzoek:

heeft een luchtige samenstelling, hierdoor groeien planten beter en sneller. Tuinaarde is een bodemverbeteraar die zeer geschikt is om te mengen door arme of uitgedroogde grond. Het bodemleven komt hierdoor weer op gang en het vocht wordt beter vastgehouden.

Tuinaarde wordt gebruikt voor het ophogen en egaliseren van de tuin en border. Plantgaten van heesters en bomen worden vaak aangevuld.

Duurzaamheid Een grondstof van tuinaarde is tuinturf en potgrond. De winning van deze grondstoffen is niet duurzaam. Er is biologische tuinaarde, in deze tuinaarde is onder andere geen tuinturf gebruikt.

Meer over de winning van tuinturf en potgrond volgt bij duurzaamheid potgrond.

Gewicht: 100 L = 140 kg Prijs: € 6,00 / 100 L (uitgaande € 60,00/m3)

Potgrond universeel

Universele potgrond is geschikt voor alle plantensoorten. Het heeft de basis samenstelling bestaande uit; turfstrooisel, tuinturf, kalk en meststoffen. Het is dan ook hoogwaardige potgrond te noemen.

Potgrond wordt gebruikt voor het inplanten van kamer- en kuipplanten, vaste planten en perkplanten.

Gewicht: 100 L = 70 kg Prijs: € 13.75 / 100 L (uitgaande € 5,49/40L)

Bemeste tuinaarde

Bemeste tuinaarde is een samenstelling van tuinturf, stalmest en een bodemverbeteraar. Het wordt gebruikt om de borders in de tuin aan te vullen, te egaliseren of op te hogen. Bemeste tuinaarde verbeterd de structuur van de bodem. In de bemeste tuinaarde zitten voedingsstoffen welke langzaam vrijkomen, hierdoor wordt de groei van wortels bevorderd. Na verloop van tijd is de meststof uit de aarde gehaald en is het noodzakelijk om te bemesten.

Kwekers potgrond

In kwekerspotgrond zitten extra kokosvezels, deze zorgen voor een open en luchtige structuur. Wortels van kleine plantjes kunnen gemakkelijk in de grond groeien. Daarnaast is er extra plantenvoeding aan de potgrond toegevoegd in de vorm van een mestkorrel. Deze mestkorrel is omhuld door kunsthars, deze zorgt voor een gelijkmatige verspreiding van de voedingstof over 6 maanden.

Gewicht: 100 L = 70 kg Prijs: € 22,48 / 100 L (uitgaande € 8,99/40L)

Duurzaamheid Een grondstof van bemeste tuinaarde is tuinturf. Bij de winning van tuinturf worden veenvelden afgegraven en ontgonnen. Hierbij komt CO2 vrij, wat bijdraagt aan het broeikaseffect. Meer hierover is te vinden bij duurzaamheid van potgronden.

Gewicht: 100 L = 85 kg Prijs: € 8,00 / 100L (uitgaande € 0,08/L, bigbag van 1,5 m3) Potgronden

Potgrond is een mengsel van natuurlijke producten; tuinturf(veen) en turfstrooisel. Als voeding is kalk en kunstmest toegevoegd. Het is een

Afb. 106 Potgrond

73

Roof Garden | Constructies

Lanka gehaald, daar is de kokosvezel een afvalproduct.

Waarom er toch vaak voor de gewone potgrond wordt gekozen is het prijsverschil. Ook zijn veel mensen zich niet bewust van de niet-duurzame gewone potgrond.

Gewicht: 100 L / 70 kg Prijs: € 18,74 / 100L (uitgaande € 7,50/40L)

Zaai- en stekgrond

Zaai- en stekgrond is samengesteld op basis van behoeften van zaden en jonge planten. De grond houdt water goed vast en heeft een fijne structuur. Hierdoor kunnen plantjes makkelijk hun wortelstelsel uitbreiden. Er is extra voeding toegevoegd aan de grond voor de eerste maanden.

Gewicht: 100 L = 70 kg Prijs: € 33,95 / 100 L (uitgaande € 6,79/20L)

Cocopeat

Cocopeat is een 100% natuurlijke bodemverbeteraar. Cocopeat bestaat uit kokosvezels en kokoschips. Als bemesting zijn micro-organismen en zeewier toegevoegd. Cocopeat zorgt voor een rijk bodemleven en een optimale wortelontwikkeling.

Na verloop van tijd zijn de voedingsstoffen op en is bemesting nodig.

Cocopeat droogt erg snel uit, maar neemt gemakkelijk water op.

Gewicht: 100 L = 70 kg Prijs: € 18,75 / 100 L (uitgaande € 7,47/40L)

Duurzaamheid Potgrond bestaat voor meer dan de helft uit veen. Dit veen wordt veelal ontgonnen in veenvelden in de Baltische staten (Estland, Letland, Litouwen). Het veen wordt hier ontgonnen en getransporteerd naar Nederland. Hier is veen een grondstof voor de verschillende soorten potgronden.

In het veen wordt CO2 opgeslagen, bij de drooglegging en winning van veen komt al dit CO2 vrij. De uitstoot van CO2 draagt bij aan het broeikaseffect. Ook worden prachtige natuurgebieden afgegraven voor het veen. Bijzondere dieren en planten verdwijnen bij het afgraven. Wat overblijft is braakliggende gronden; droge en lege woestijnen. Daarom moet er gekeken worden naar alternatieve grondstoffen voor het produceren van potgrond. Hierna volgen biologische en duurzame varianten van potgronden; biologische potgrond en cocopeat.

Makkelijke moestuin mix

Makkelijke moestuin mix is een aardemix voor in moestuinbakken. Het is een mengsel van 1/3 compost, 1/3 turfmolm (of turfstrooisel) en 1/3 vermiculiet (;zie duurzaamheid Makkelijke moestuin mix).

Dit substraat is makkelijk te bewerken, en biedt voedingsstoffen voor de planten. Het houdt het water goed vast, maar wordt niet modderig.

De mix dient na oogst van de planten te worden aangevuld met wat compost, deze voorziet de mix weer van voldoende voedingsstoffen.

“Vernietiging van veengronden zorgt wereldwijd voor 10 % van de kooldioxide uitstoot en draagt hierdoor bij aan de klimaatverandering” (Milieuprogramma van de Verenigde Naties)¹ Biologische potgrond

Een alternatief voor veen is bijvoorbeeld kokosvezels. Deze kokosvezels houden het vocht meer vast, drogen niet in, en zijn kiem- en schimmelvrij. Het kokosproduct zorgt niet voor grote effecten op het broeikaseffect, wel zorgt het transport voor schadelijke uitstoot van gassen. De kokosvezel wordt in samengeperste balen uit landen als Sri ¹ Trouw (2011). Potgrond van veenmos of kokos. Trouw, 9 april 2011

Afb. 107 Cocopeat

74

Het substraat heeft een groot water opnemend vermogen maar toch blijft het luchtig. Het substraat is goed drainerend en licht van gewicht.

Intensief daktuinsubstraat wordt toegepast op intensieve vegetatiedaken.

De beplanting bestaat hier uit vaste planten, heesters en bomen. Ook kan daktuinsubstraat worden toegepast als opvulling van bloembakken.

Compost blijft over als plantaardig materiaal vergaat. Het zit vol met voedingsstoffen. Het gebruik van compost van alleen bladeren volstaat niet, een goede compost is gemaakt van plantaardig materiaal, blad en hout.

De turfmolm is de bovenste laag van veengronden. Het neemt veel vocht op en zorgt voor een zuurgraad in het substraat.

Vermiculiet is een korrelachtig materiaal wat onder grote hitte opgeblazen wordt. De korrels zijn erg licht, isoleren goed en nemen veel vocht op. Vervolgens geven de korrels het vocht langzaam weer af.

Duurzaamheid

/ RAG Green Roof keurmerk

Het RAG Green Roof keurmerk biedt kwalitatief goed daktuinsubstraat aan. De meegegeven voeding in het daktuinsubstraat is in balans, zodat de beplanting geniet van een zo lang mogelijke levensduur.

Substraten van het RAG Green Roof keurmerk voldoen aan: - Schoon en onkruidarm daktuinsubstraat - Optimaal zuurstofgehalte - Bufferend waterbergend vermogen - Isolerende werking

Duurzaamheid In de Makkelijke Moestuinmix zit turfmolm, deze wordt ecologisch gewonnen en groeit veel sneller aan als de turfmolm die in potgronden zit. Hierdoor is het milieuvriendelijker.

Daarnaast zitten er in de mix geen blijvende meststoffen.

Vermiculiet is een mineraal, wat onder grote hitte opgeblazen word.

Het is dus een natuurlijk product en milieuvriendelijk. Het product heeft het RHP certificaat, hiermee toont het aan dat het een veilig materiaal is.

Gewicht: 100 L = 43 kg Prijs: € 22,22 / 100L (uitgaande € 10,00/45L)

Duurzaamheid Lava of kleikorrels zijn een milieuvriendelijk product. Ze zijn onuitputbaar en hebben een onbeperkte levensduur. De tuinturf is minder duurzaam, vooral de winning van tuinturf is niet duurzaam (zoals bij potgrond duurzaamheid toegelicht).

Ook de meststoffen zijn niet geheel duurzaam, wel als er gebruikt wordt gemaakt van biologische meststoffen.

Gewicht: 100 L = 90 kg (verzadigd) Prijs: € 18,00 / 100 L (uitgaande € 268,84/1,6m3)

Intensief daktuinsubstraat

Een intensief daktuinsubstraat bestaat uit een samenstelling van anorganisch materiaal, lava- of kleikorrels, organische meststoffen (compost, tuinturf).

Afb. 108 Makkelijke moestuin mix

Afb. 109 Daktuinsubstraat

75

Roof Garden | Constructies

5.2.3 Pilot-project

Opstelling Bakken De substraten komen in kratjes van 60 cm x 40 cm x 22 cm. De kratjes hebben geperforeerde zijkanten waardoor het water makkelijk kan weglopen. Om te zorgen dat het substraat niet door de bodem valt zijn de bakken bekleed met een anti-worteldoek. Dit doek is waterdoorlatend.

De laagdikte van het substraat is 15 cm.

Doel Om op het dak van Roof Garden Arnhem zo veel mogelijk groenten en kruiden te kunnen oogsten is gezocht naar het meest voedingrijke en duurzame maar ook lichtste substraat.

Het substraat moet voedingsstoffen bieden zodat de gewassen snel en goed groeien, en per gewas een zo groot mogelijke opbrengst is te oogsten.

Het substraat moet bijdragen aan het mobiliteitsaspect. Het moet daarom licht van gewicht zijn. Ook de laagdikte is hierbij van belang, deze laagdikte is minimaal en per gewas verschillend (denk hierbij aan diep groeiende wortels of een bladgewas zoals sla).

Substraten Er zijn verschillende substraten gekozen; 1. Teelaarde 2. (goedkope) Potgrond 3.

Kwalitatief hoogwaardige potgrond 4.

Makkelijke Moestuin Mix 5.

Intensief daktuinsubstraat (BVB Substrates) 6.

75 % Intensief daktuinsubstraat, 25 % Kwalitatief hoogwaardige potgrond

Methode Er worden 6 verschillende substraten getest in 6 bakken met dezelfde afmetingen (afb. 110). In deze bakken worden 5 verschillende gewassen gezaaid. In elke bak staan deze gewassen op dezelfde plek.

Het patroon van de gewassen is dus in elke bak gelijk.

De bakken worden naast elkaar geplaats op een verhoogde bak in de schooltuin van Hogeschool VHL. Alle omstandigheden (zoals licht, wind, temperatuur) zijn dus gelijk (afb. 111).

Na 10 weken worden de gewassen beoordeeld op hun ontwikkeling en groei. Er wordt gekeken naar de opbrengst van de gewassen; de grootte van de opbrengst en aantallen.

Sommige gewassen zullen niet binnen 10 weken te oogsten zijn dus wordt er bij deze gewassen gekeken naar de groeiontwikkeling en hoogte.

Deze substraten zijn geselecteerd op basis van gewicht, voedingsstoffen en de mogelijkheid om aan het substraat te komen.

Tussentijds vindt er wekelijks een monitoring plaats. Er wordt in de eerste weken gelet op het opkomen van de planten. Later wordt er gelet op de groeiontwikkeling.

Elke week worden er foto’s gemaakt en bevindingen genoteerd. Ook wordt er in droge periode water gegeven.

Na 10 weken volgt een eindoordeel met een conclusie en een advies voor het substraattype dat het beste uit de test komt.

Afb. 110 Kratjes

76

Afb. 111 Opstelling pilot

Monitoring De pilot is voorbereid en in de schooltuin van Hogeschool VHL opgesteld.

Er wordt per week gemonitoord en foto’s gemaakt. De notities staan allemaal uitgebreid uitgewerkt in Bijlage 4 in het Bijlagerapport.

Gewassen Om te kunnen beoordelen welk substraat de meeste voedingsstoffen biedt is het van belang dat de beplanting geselecteerd is op hun eisen.

Als er 5 typeng gewassen gezaaid worden die allemaal dezelfde eisen stellen aan de bodem, kan er geen realistisch oordeel gegeven worden.

De gewassen die zijn uitgekozen zijn geselecteerd op hun verschillende eisen. Elke gewas komt uit een andere ‘groep’. Zo zijn groenten onder te verdelen in 6 groepen; wortel & knol, vrucht, kool, peul, blad en fruit en kruid.

Elke familie heeft soortelijke eigenschappen en stelt bepaalde eisen aan de bodem.

Er zijn 4 soorten ‘families’ gekozen en 1 kruid; 1.

Kropsla (Bladgewas) 2. Tuinboon (Peulgewas) 3. Bloemkool (Koolgewas) 4.

Wortel (Wortel & knol) 5. Dille (Kruid)

Op de volgende pagina’s volgen de belangrijkste gebeurtenissen en de eindconclusie met aanbeveling.

Op afbeelding 112 het ´beplantingsplan´ van elke krat.

10

Tuinboon 10

Kropsla 60 cm

10

Wortel 10

Bloemkool 10

Dille 10 8

8

8

8

8

40 krat Afb. 112 Beplantingsplan per

Afb. 113 Opstelling in schooltuin

cm

77

Roof Garden | Constructies

Afb. 114 Vullen van de kratten

Afb. 115 Tijdslijn weergave pilot project

Arme potgrond

Daktuinsubstraat (75%) gemengd met hoogwaardige potgrond (25%).

Onkruid: Laatste weken veel onkruid (door veel neerslag).

Bijzonderheden: - Beide bonen niet opgekomen.

Hoogte boon: / cm hoog Aantal bonen: 0 boon (van de 2)

Onkruid: Weinig tot geen onkruid.

Bijzonderheden: - EĂŠn boon sinds week 2 weggepikt en niet opgekomen (door vogels).

- Houdt water goed vast, na periode van droogte is deze bak nog vrij nat.

Hoogte boon: Aantal bonen: Afb. 116 Krat met daktuinsubstraat gemixt met hoogwardige potgrond

64 cm hoog 1 stuk (van de 2) Afb. 118 Krat met Arme potgrond

Diameter slakrop: 16 cm Aantal slakroppen: 3 slakroppen (van de 3) Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

8 cm, 9 mm 5 wortelen (van de 5)

Grootte bladbloemkool: Aantal bloemkolen:

12 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

23 cm 3 dille (van de 3)

25 cm 3 slakroppen (van de 3)

Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

12 cm, 15 mm 5 wortelen (van de 5)

Grootte blad bloemkool: Aantal bloemkolen:

18 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

60 cm 3 dille (van de 3)

Teelaarde

Daktuinsubstraat

Onkruid: Later meer onkruid.

Bijzonderheden: - Houdt water goed vast, na periode van droogte is deze bak nog vrij nat.

Onkruid: Weinig tot geen onkruid Bijzonderheden: - EĂŠn boon sinds week 2 weggepikt en niet opgekomen (door vogels).

- Houdt water goed vast, na periode van droogte is deze bak nog vrij nat.

Afb. 117 Krat met daktuinsubstraat

Diameter slakrop: Aantal slakroppen:

Hoogte boon: Aantal bonen:

70 cm hoog 1 boon (van de 2)

Diameter slakrop: Aantal slakroppen:

13 cm 3 slakroppen (van de 3)

Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

6 cm, 10 mm 5 wortelen (van de 5)

Groote blad bloemkool: Aantal bloemkolen:

8 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

32 cm 3 dille (van de 3)

Afb. 119 krat met teelaarde

80

Hoogte boon: Aantal bonen:

50 cm hoog, 2 boon (van de 2)

Diameter slakrop: Aantal slakroppen:

20 cm 3 slakroppen (van de 3)

Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

5 cm, 6 mm 4 wortelen (van de 5)

Grootte blad bloemkool: Aantal bloemkolen:

25 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

62 cm 3 dille (van de 3)

Makkelijke moestuin mix

CONCLUSIE PILOT Na 10 weken monitoren is te zien in welk substraat de gewassen zich het beste ontwikkelen. Het beste substraat is de Makkelijke Moestuin mix. In deze bak zijn de gewassen het grootst, en hebben zich het snelst ontwikkeld. Ondanks de beperkte ruimte zijn alle gewassen gegroeid en enkele al klaar om te oogsten (sla, dille).

De Makkelijke Moestuin mix heeft met zijn eigenschappen gezorgd voor een optimale groei van de gewassen. Doordat het substraat het water lang vasthoudt, hebben de gewassen ook in droge perioden nog vocht. Ook biedt het substraat dusdanig veel voedingsstoffen dat naast de hoge, grote bonen ook de sla zich uitstekend heeft ontwikkeld op betrekkelijk weinig ruimte en weinig licht (dit in tegenstelling tot de hoogwaardige potgrond, waar de sla kapot is gegaan wegens licht en ruimte gebrek).

Onkruid: Gering onkruid.

Bijzonderheden: - Houdt water goed vast, na periode van droogte is deze bak nog vrij nat.

Afb. 120 Krat met makkelijke moestuin mix

Gewassen: Hoogte boon: Aantal bonen:

70 cm hoog, 2 boon (van de 2)

Diameter slakrop: Aantal slakroppen:

20 cm 3 slakroppen (van de 3)

Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

6 cm, 10 mm 5 wortelen (van de 5)

Grootte blad bloemkool: Aantal bloemkolen:

16 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

65 cm 3 dille (van de 3)

Het daktuinsubstraat biedt weinig voeding om snel te kunnen oogsten. De gewassen zijn in deze krat duidelijk het kleinst en minst ontwikkeld.

Een andere conclusie is dat de teelaarde prima is om makkelijke en snelle gewassen zoals sla en wortels te telen.

Bij deze resultaten heeft het beplantingsplan een hoge invloed, door de beperkte ruimte staan de planten erg dicht op elkaar. Dit heeft ervoor gezorgd dat de grootste en sterkste gewassen overleefden en kleinere gewassen verdrongen werden (bonen vs sla).

Kwalitatief hoogwaardige potgrond

Daarnaast speelt de beperktheid van dit onderzoek een grote rol. De opstelling is beperkt te noemen vanwege de beperkte financiële middelen, de ruimte en het materiaal. Er zijn 6 substraten getest, maar er zijn natuurlijk nog meer substraten die bij één test vergeleken kunnen worden. De pilot heeft een omlooptijd van 10 weken, enkele gewassen hebben binnen 10 weken nog geen vruchten. Het oordeel hierover is dan ook alleen op de groeiontwikkeling. Een langere omlooptijd zou dan ook gewenst zijn.

Onkruid: Veel onkruid naarmate de neerslag toeneemt.

Bijzonderheden: - Substraat is erg snel droog.

Afb. 121 Krat met kwalitatief hoogwaardige potgrond

Gewassen: Hoogte boon: Aantal bonen:

80 cm hoog, 2 boon (van de 2)

Diameter slakrop: Aantal slakroppen:

4 cm (kapot) 0 slakroppen (van de 3)

Lengte en dikte wortel: Aantal wortelen:

4 cm, 5 mm 5 wortelen (van de 5)

Grootte blad bloemkool: Aantal bloemkolen:

18 cm 2 bloemkolen (van de 2)

Hoogte dille: Aantal dille:

20 cm 3 dille (van de 3)

Ook is de afmeting van de bak erg beperkt, waardoor er slechts 4 gewassen en 1 kruid konden worden geplant. Een grotere groeiplaats en meerdere soorten gewassen geven misschien andere testresultaten en een representatiever beeld.

81

Roof Garden | Constructies

Arnhem, zoals bijvoorbeeld het gewicht van de kistjes.

Elk substraat is per aspect beoordeeld met een score van zeer slecht tot aan zeer goed. Elke waardering heeft zijn eigen aantal punten, oplopend van -2 tot aan + 2.

Hieruit volgt een totaalscore voor elk substraat.

5.2.4 Substraat-matrix

Om Roof Garden Arnhem te voorzien van een tussentijds advies, is er een matrix van de substraten gemaakt. Dit tussentijdse advies is noodzakelijk vanwege de voorbereidingstijd die nodig is voor het evenement. In dit geval zal er op tijd worden begonnen met het zaaien en kweken van groenten in kistjes. Daarbij is het noodzakelijk dat deze kistjes meteen al gevuld worden met het juiste en aanbevolen substraat.

Advies Het advies is om te kiezen voor de Makkelijke Moestuin Mix. Dit substraat biedt de meeste voedingsstoffen, heeft een groot vochtvasthoudend vermogen en is vergelijkbaar met het gewicht van andere potgronden.

Het is wel een van de duurdere substraten. Daarom zou een sponsoring van dit substraat gewenst zijn.

Bij elk substraat wegen de volgende aspecten mee voor het totale oordeel: gewicht, duurzaamheid, prijs, voedingsstoffen in het substraat en vochthoudend vermogen. Bij elk aspect staat een wegingsfactor.

Deze laat zien dat enkele aspecten belangrijker zijn voor Roof Garden

Wegingsfactor 2

Substraten Teelaarde Tuinaarde Tuinaarde Bemeste tuinaarde Potgrond universeel Kwekers potgrond Potgrond Zaai- en stekgrond Cocopeat Biologische potgrond Makkelijke Moestuin Mix Intensief daktuinsubstraat

Tabel 2: Substraten matrix

Score indicatie: ++ + +/--

Gewicht (/100L) 150 kg 140 kg 90 kg 70 kg 70 kg 70 kg 60 kg 70 kg 75 kg 90 kg

= = = = =

2

Duurzaamheid + ---++ + + +/-

Zeer goed Goed Neutraal Slecht Zeer slecht

82

1

2

2

Prijs (/100L) € 2,00 € 6,00 € 8,00 € 13,75 € 22,48 € 33,95 € 18,75 € 18,74 € 22,22 € 18,00

Plantengroei (voedingsstoffen) -+/+ ++ ++ + + + +

Vochthoudend vermogen +/+ +/+ ++ ++

(2 punten) (1 punt) (geen) (-1 punt) (-2 punten)

Totaalscore -6 -9 -4 -2 -3 1 5 5 7 3

5.2.5 Overzicht beplanting

-

- -

Om de groeiplaatsvoorziening van de gewassen enigzins mobiel te houden is er gekozen voor twee varianten kratjes. De kratjes hebben beide afmetingen van 60 x 40 cm. De hoogte is varierend, de lage zijn 12 cm en de hoge zijn 22 cm hoog. Gewassen zoals wortelen en aardappelen hebben een hoge krat nodig.

Lichtgewicht kratjes; er is gebruik gemaakt van de kratjes die Roof Garden Arnhem al twee jaar toepast Duurzaam; hergebruik van materialen Sfeer; Moet passen binnen de sfeer van Roof Garden Arnhem

Een van de belangrijkste punten van bovenstaande lijst is het gebruik van lichtgewichte kratjes. Bijna alle constructies zijn bedacht aan de hand van de lichtgewicht kratjes omdat deze heel makkelijk te verplaatsen zijn. Het uitgangspunt hierbij was: Wanneer een van de kratjes geoogst is en dus geen functionele bijdrage meer levert, is het van belang dat deze makkelijk kan worden vervangen door een kratje met nog te oogsten beplanting.

Ook zijn de aantallen gewassen per krat verschillend, er passen veel meer wortelen en uien in een krat dan bijvoorbeeld sla en spinazie planten.

Om deze verschillen inzichtelijk te maken is er een totale overzichtstabel gemaakt waarin alle te oogsten groenten tijdens Roof Garden Arnhem 2014 in vermeld staan. Achter elk gewas is te zien de behoefte, het aantal planten nodig, de plantafstanden, aantal benodigde kisten, substraattype en een hoge of lage kratje.

De blauwe kolom (gewenste aantal kisten) is in te vullen door de opdrachtgever.

Ook kunnen alle lichtgewicht kratjes worden gebruikt voor het planten van sierheesters of vaste planten die de estethica van het geheel zullen verbeteren.

Met sierbeplanting in deze kratjes is het ook altijd mogelijk om de roof garden een nieuwe inrichting te geven omdat alle kratjes heel gemakkelijk verwisseld kunnen worden en zo een geheel nieuw beplantingsindeling ontstaat.

Alle bovenstaande aspecten hebben een directe betrekking op het duurzaamheidsaspect van Roof Garden Arnhem en passen binnen de sfeer die het evenement uitstraalt.

Deze tabel is gebaseerd op verschillende meningen qua opbrengst per gewas en zelf geschatten waarden (er zijn geen feitelijke gegevens hiervan bekend).

5.3 Geschikte constructies

Uitgaande van de verschillende mobiele constructies die zijn toegepast bij het Zuidpark in Amsterdam en bij GardenMania in Eindhoven, zijn er verschillende geschikte constructies vormgegeven voor Roof Garden Arnhem. Naast de constructies die zijn toegepast op de referentieprojecten, is er ook rekening gehouden met de beschikbare materialen. Daarnaast is er geprobeerd te denken in dezelfde sfeer zoals Roof Garden Arnhem dat doet. Er is rekening gehouden met de volgende aspecten: - Materiaal; zoveel mogelijk hergebruikte materialen zoals pallethout - Mobiliteit; op wielen of makkelijk te verplaatsen - Lichtgewicht; makkelijk te hanteren 83

Roof Garden | Constructies

Afb. 122 Verrijdbare bak

Afb. 123 Kratjes in en uit te nemen

Afb. 124 Verticale plantenbakken

Afb. 125 Bovenaanzicht constructie

Afb. 126 Zitbank met leuning van planten

Afb. 127 Kratjes in en uit te nemen

Afb. 128 Rek voor kratjes

Afb. 129 Kratjes in en uit te nemen

Afb. 130 Plantenbak voor sierbeplanting

Afb. 131 Detail binnenkant plantenbak

Afb. 132 Kleine sierbak

Afb. 133 Binnenkant kleine sierbak

84

Afb. 134 Fles als groeimedium

Afb. 135 Flessenwand met gewassen

Afb. 136 PVC buizen als groeimedium

Afb. 137 Flessengordijn met gewassen

Afb. 138 Detail essengordijn

Afb. 139 Zakken met gewassen

85

Roof Garden | Constructies

HOOFDSTUK

6

vernieuWende ideeĂŤn

om de evenementen van rooF garden arnhem interessant te houden en leuK te houden voor iedereen, is het verstandig om innovatieve dingen uit te Proberen. daarom geeFt dit hooFdstuK een aantal vernieuWende ideeĂŤn die ervoor zorgen dat mensen ziCh Constant blijven interesseren in het stadslandbouW ConCePt en elK jaar terug Komen.

86

6.1 aquaPoniCs Wat is aquaPoniCs

“Aquaponics is een werkend watersysteem dat hydrocultuur(planten kweken op water) en aquacultuur(waterdieren kweken) combineert in een ecologisch evenwicht. De vissen leveren voedingsstoffen voor de plantengroei en de plantenwortels filteren het water voor de vissen.”(Vasch aquaponics) Een aquaponics systeem is een uiterst duurzaam systeem met een gesloten kringloop (afb. 140). De vissen zorgen voor de meststoffen die de planten nodig hebben. De planten nemen deze stoffen op en filteren het water zodat het schoon terugkeert naar de vissen.

De eetbare beplanting staat met de wortels in een groeibed met een waterdoorlatend substraat. Vissen zwemmen in een vissentank of bassin.

Afb. 140 Principe van het aquaponic systeem

Wanneer de vissen goed worden gevoerd zullen deze uitwerpselen produceren die ammonium bevatten. Het water in de fishtanks zal dus vol met de stof ammonium komen te zitten en wordt door middel van een pomp naar het groeibed gepompt waarover het uitvloeit.

Vervolgens zullen de nutrificerende bacteriën in het groeibed, de ammonium stoffen omzetten in nitriten. Andere bacterien zetten deze nitriten weer om tot nitraten. Met dit nitraatrijke water zal de beplanting zich voeden. Om dit proces in gang te brengen hebben de bacteriën zuurstof nodig.

Wanneer de beplanting het water weer heeft gezuiverd zal het middels een overflow of een sifon terug worden gebracht in de fishtank, en hiermee is de kringloop rond (afb. 141).

Het leukste van het systeem is dat naast de beplanting, ook de vissen gegeten kunnen worden.

Afb. 141 Schematische weergave van aquaponic systemen

87

Roof Garden | Vernieuwende ideeën

uit het groeibed en brengt het terug naar de vistank. (afb. 146)

Waarom Aquaponics

Aquaponics is al een aantal jaren erg bekend in Amerika. Ook in Groot-Britanië wordt er veel mee geëxperimenteerd op de Queens University of Belfast. Het kan dan ook op allerlei verschillende manieren worden toegepast: Voor particulier gebruik in de tuin maar ook bij grootschalige agrarische bedrijven wordt het gebruikt. In nederland is het systeem nog vrijwel niet bekend.

Middels een pomp in de vistank wordt het water terug gepompt naar het groeibed en zo is de kringloop rond (afb. 145).

Het aquaponics systeem kan ideaal worden toegepast in het stadslandbouw concept en zou een geweldige bijdrage kunnen leveren aan de evenementen van Roof Garden Arnhem. Het is een uniek systeem wat mensen erg zal gaan interesseren. Daarnaast zal het systeem een functionele bijdrage leveren aan de ‘dakhap’.

Het systeem

Het makkelijkst toe te passen systeem tijdens de evenementen is een systeem in een 1000 liter IBC tank (afb. 142). Met deze tank, Pvc leidingen, hulpstukken en een pomp kan een geheel aquaponic systeem gebouwd worden. Dit systeem is erg makkelijk te bouwen en kan haast niet falen.

De bovenkant van de witte watertank wordt eraf geslepen en deze word op de kop terug op het ijzeren geraamte gelegd. Dit bovenste deel zal fungeren als groeibed en het onderste deel zal fungeren als vissentank.

Het groeibed kan gevuld worden met verschillende soorten substraat zoals lavakorrels(hydrokorrels) of grind. Lavakorrels zijn vaak erg goed voor het systeem omdat deze erg poreus zijn en dus hebben de bacterien erg veel oppervlakte beschikbaar om zich op te vestigen.

Ook zal in het bovenste deel een soort van overflow moeten komen wat ervoor zorgt dat het groeibed niet overstroomt en het water terugbrengt naar de vissentank.

De beste manier waarop dit gerealiseerd kan worden is door middel van een sifon. Een sifon trekt het groeibed in één keer leeg wanneer het water op een bepaald niveau komt. De sifon zuigt het water weg

Afb. 142 Aqaponicsysteem in IBC tank

88

Afb. 144 Mobiel d.m.v. ijzeren frame

Afb. 145 Leiding vanuit pomp naar het groeibed

Afb. 143 Uitwerking van een simpel aquaponic systeem

Afb. 146 Onderkant van de sifon

89

Roof Garden | Vernieuwende ideeĂŤn

6.2 tomaardaPPel

Hoe leuk zou het zijn om van één plant twee verschillende producten te kunnen oogsten. Dit kan bij de tomaardappel. Het is een tomatenplant die ook aardappels krijgt. Dit experiment is in Engeland opgestart door het bedrijf Thompson & Morgan. Het resultaat is een geweldige plant met bovengronds honderden cherrytomaten en onder de grond enkele kilo’s aardappels (afb. 147).

Zelf kweken De plant kan zelf gekweekt worden. Beide planten zijn familie van de nachtschade, dus enten gaat prima. Poot een aardappel naar keuze als ‘onderstel’. Als de aardappel is opgekomen wordt de stengel op 5 cm hoogte schuin afgesneden. Hierop wordt een tomatentwijg gezet.

Zorg dat beide stengels aan elkaar vast worden gemaakt met een entclip. Dit voorkomt ook uitdroging van de stengels.

Het enten is gemakkelijk te doen. Daarna wordt het een stuk lastiger.

De plant zet zijn energie vaak in voor of de aardappels of de tomaten. Het is moeilijk om een dubbele opbrengst te krijgen.

In Engeland zijn ze hierin geslaagd en hebben een TomTato ontwikkeld.

Het invoeren van de TomTato in Nederland wordt vooralsnog tegengehouden, er geldt een invoerverbod op alle nachtschade gewassen.

Afb. 147 De tomaardappel

Het is een lastig experiment, maar zeker de moeite waard om het eens te proberen!

Afb. 148 Het wortelgestel: aardappelen

90

6.3 kas

Tijdens de referentiestudie naar gelijkwaardige stadslandbouw concepten in Nederland viel één element dat werd toegepast bij Garden Mania nogal op. Dit was een zelfgemaakt kas, gemaakt van een soort plexiglas. Bij Garden Mania werd deze kas hoofdzakelijk gebruik om bepaalde groentes zelf voor te zaaien. Dit is voor Garden Mania natuurlijk ideaal omdat dit een permanent evenement is en niet opgebouwd of afgebroken hoeft te worden. De kas blijft hier permanent staan en wordt in de zomer ook gebruikt om tomaten en dergelijke in te verbouwen.

De kas die hier gebruikt is bestaat uit allerlei kleine, driehoek vormige, delen en is makkelijk op te bouwen en af te breken. In vrij korte tijd kan deze met een aantal schroeven in elkaar gezet worden en ook weer uit elkaar geschroefd worden (afb. 149).

Op het dak is nogal veel wind en er zijn beplantingen die slecht windbestendig zijn omdat deze bijvoorbeeld erg grote bladeren hebben. Vooral vruchtgewassen zijn goed in een kas te telen omdat soorten zoals tomaat, komkommer en augurk vaak slecht windbestendig zijn. Daarnaast zullen deze soorten vooral goed groeien bij constant hoge temperatuur en een kas zoals deze is juist goed om warmte in vast te houden.

Afb. 149 Simpel te bouwen kas

Afb. 150 De kas

91

Roof Garden | Vernieuwende ideeën

7

HOOFDSTUK

ConClusies en aanbevelingen

dit hele onderzoeKsraPPort is bedoeld om ConClusies en aanbeveling te Kunnen leveren aan rooF garden arnhem. hierbij geven de ConClusies inFormatie die voortKomt uit het onderzoeK. de aanbevelingen zijn meer ideeĂŤn oF meningen die Worden gegeven zodat er bePaalde Punten nog meer verbeterd Kunnen Worden.

92

Na verloop van tijd is de hoofdvraag bijgesteld en veranderd. Dit vanwege het feit dat de opdrachtgever, Roof Garden Arnhem, zelf bezig is met het inrichten van de daken. Roof Garden Arnhem is bezig met een inrichting op basis van SMART-games, deze methode zou in eerste instantie ook worden toegepast in dit onderzoek. Uitgaande van het feit dat Roof Garden Arnhem zelf met de inrichting bezig is en de beperkte tijd is in overleg met de begeleiders besloten dit onderdeel te laten vervallen.

7.1 beantWoording hooFdvraag

‘Hoe kan de beplanting en duurzame, mobiele, geoptimaliseerde groeiplaatconstructies bijdragen aan Roof Garden Arnhem?’

Een selectie van gemakkelijk te telen gewassen (zie Bijlage 3 in het Bijlagerapport) laat zien welke gewassen haalbaar zijn om te oogsten tijdens de maanden juni en juli. Deze lijst geldt mits de volgende 2 voorwaarden worden nagestreefd:

7.2 ConClusies

1.De gewassen staan in een optimale groeiplaats. Het groeimedium is de Makkelijke Moestuin-mix, met een laagdikte variërend van 12 of 20 cm (deze laagdikte is afhankelijk van het soort gewas).

De elementen die bijdrage aan het succes van Roof Garden Arnhem zijn duurzaamheid, mobiliteit, stadslandbouw en creativiteit. Ondanks het succes van voorgaande jaren kunnen al deze elementen verbeterd worden door middel van het groen. Uit het uitgebreide onderzoek zijn een aantal conclusies naar voren gekomen die van belang zijn. Met deze conclusies in gedachte kan er verder gewerkt worden aan de professionaliseringsslag, met name op het gebied van groen.

2. De voorbereiding is optimaal; tijdig zaaien en planten van gewassen in de juiste groeiplaats met het gekozen groeimedium.

Daarnaast draagt sierbeplanting bij aan de esthetische waarde van het evenement. Met sierbeplanting wordt de sfeer van een daadwerkelijke tuin gecreëerd, daar waar de naam Roof Garden doet denken aan een echte daktuin.

reFerentiestudie

Uit de referentiestudie is gebleken dat het gebruik van intensieve daktuinen en stadslandbouw een succesfactor is. Ook stimuleert dit het meervoudige ruimtegebruik in de stad. De inrichting van deze daktuinen staat uitgebreid beschreven in Hoofdstuk 3 Referentiestudie.

Voor de constructie zijn lichtgewicht en mobiele oplossingen van gerecyclede materialen, zoals pallethout, plastic flessen en pvc buizen bedacht. De constructies zijn gebouwd op het gemakkelijk in- en uitnemen van de kratjes en op het duurzaamheids principe van Roof Garden Arnhem.

Wanneer deze richtlijnen gehanteerd worden bij de voorbereiding van het evenement zal er een groot scala aan gewassen te oogsten zijn op het dak. Deze gewassen dragen functioneel bij aan de ‘dakhap’ en de sierwaarde van de daktuin.

Bij GardenMania in Eindhoven worden workshops moestuinieren aangeboden, waardoor de sociale betrokkenheid vergroot wordt.

Hierdoor heeft GardenMania een actieve en betrokken werkgroep.

Daarnaast werd gebruik gemaakt van een kas waarin werd voor gekweekt. Hierdoor maakten bezoeker het gehele proces van stadslandbouw (zaad tot oogst) bewust mee.

In eerste instantie was de hoofdvraag als volgt: “Hoe kan een duurzame, mobiele en geoptimaliseerde groeiplaatsconstructie bijdragen aan diverse inrichtingsplannen voor de daken van Roof Garden Arnhem?”

Als laatste viel op dat er een combinatie werd toegepast van eetbare beplanting en sierbeplanting. Deze sierbeplanting draagt bij aan de sfeer van een tuin.

93

Roof Garden | Conclusies en aanbevelingen

substraat uit de test gekomen. Deze is relatief duurzaam, bied veel voeding en heeft een groot vochtvasthoudend vermogen.

Weliswaar is de eenmalige aanschaf van dit substraat duur dus een opslag is benodigd zodat het meerdere jaren gebruikt kan worden.

Beplanting

Wanneer de eetbare beplanting een maximale bijdrage moet leveren aan de dakhap is een goede voorbereiding van essentieel belang. Hiermee wordt bedoeld dat er tijdig wordt begonnen met het opstellen van een teeltplan en het voorkweken. Het teeltplan bevat een beschrijving van welke gewassen, hoeveelheden en zaai en oogstmomenten. Een opzet van het teeltplan voor het evenement van 2014 is weergeven in Bijlage 3 en 4 van het Bijlagerapport. Alle soorten die te oogsten zijn tijdens het evenement staan beschreven in Hoofdstuk 4 Beplanting.

Constructies

Tijdens de referentiestudie zijn verschillende constructies gezien. Deze waren in meer of mindere mate mobiel. Hierop zijn verschillende varianten bedacht die de duurzaamheids visie van RGA in acht nemen. Dit is terug te zien in het gebruik van recycle materialen zoals pallethout, plastic flessen en pvc buizen zoals afgebeeld in Paragraaf 5.3 Geschikte constructies.

Gebaseerd op diverse ervaring van experts in moestuinieren mag gesteld worden dat bladgewassen en kruiden over het algemeen erg goed haalbaar zijn en dat vruchtgewassen en fruit moeilijker te telen zijn. Bladgewassen en kruiden groeien in vrijwel alle grondsoorten en omstandigheden maar vruchtgewassen stellen specifieke eisen aan bodem en omgeving.

Daarnaast krijgt een fruitplant pas vruchten na enkele jaren dus hiervoor is een goede opslagplaats van groot belang. (Zie aanbeveling opslagruimte)

Roof Garden Arnhem heeft standaard twee maten kratjes in gebruik en dit blijkt een van de meest mobiele en gemakkelijke manieren van werken.

Constructies zijn bedacht op het gemakkelijk in- en uitnemen van deze kratjes.

Vernieuwende ideeĂŤn

In het kader van creativiteit, duurzaamheid en stadslandbouw kan een aquaponic systeem een waardevolle toevoeging zijn aan de evenementen.

Het systeem is zelfvoorzienend en duurzaam en nog uniek in Nederland.

Daarom zal het veel mensen interesseren en trekken.

Substraat

Om het telen van gewassen te optimaliseren is het substraat van belang, daarom is er gekeken naar diverse substraten.

Er is een breed scala aan te verkrijgen substraten en groeimedium. Een groot deel van deze substraten is tegenstrijdig met de duurzaamheids visie van RGA omdat deze veen bevat. Voor de winning van veen worden grote veengebieden ontgonnen. Hierdoor vallen veel substraten af. Daarnaast zijn er ook biologische producten verkrijgbaar.

Naast het duurzaamheids aspect is er ook geselecteerd op prijs, gewicht, voeding en vochthoudend vermogen. Hierbij is de voeding van de substraten getest door middel van een pilot. Uit de pilot bleek dat de gewassen in de makkelijke moestuin mix zich het beste ontwikkelde.

Uit deze afweging is de Makkelijke moestuin mix als meest geschikt 94

7.3 Aanbevelingen

Een voorbeeld voor een workshop kan zijn het rooien van de aardappelen, het schillen van de aardappelen, het frituren van de aardappel en het eten van je eigen gemaakte patat!

Naast conclusies volgen hier een aantal aanbevelingen. Met deze aanbevelingen zouden verbeteringen of nieuwe dingen kunnen worden toegevoegd aan het evenement van Roof Garden Arnhem.

Notitie: Zorg voor een bepaalde flexibiliteit met betrekking tot het oogsten van de gewassen. Het oogsten van de gewassen is erg afhankelijk van het klimaat en de weersomstandigheden. Hierdoor is het niet exact vast te stellen in welke week een gewas te oogsten (en eten) is. Het is daarom moeilijk om van te voren een maaltijd per week vast te stellen.

1. Bij de naam Roof Garden Arnhem, wordt direct gedacht aan een daktuin met evenementen.

Bij een daktuin hoort beplanting met een sierwaarde. Momenteel is het een evenement met een groene aankleding, maar geen evenement in een daktuin. Door toepassing van sierbeplanting krijgt het evenement een esthetische kwaliteitsimpuls.

2. Om optimaal gebruik te maken van de beplanting en groeiplaatsen, is een opslagruimte, buiten het seizoen, van essentieel belang. Hier kan er ruim van te voren begonnen worden met voor zaaien. Daarnaast kan hier na het evenement de beplanting worden opgeslagen en onderhouden. Dit zorgt ervoor dat beplanting mee kan naar het volgende jaar (fruitsoorten).

3. Om een breder assortiment aan (met name) fruit te kunnen oogsten op het dak, zou het een toevoeging zijn om een opklapbare kas op het dak te plaatsen. Deze kas zorgt voor ideale groeiomstandigheden voor onder andere tomaten.

De kas kan ook gebruikt worden om mensen bewust te laten worden van het proces vanaf zaaien tot aan oogsten van gewassen.

4. Tijdens het evenement zien mensen het resultaat van stadslandbouw: Er kunnen gewassen worden geoogst op het dak. Maar het is natuurlijk nog leuker om mensen te betrekken bij dit proces. Dit kan door moestuinieren workshops te geven op het dak. Hierbij worden mensen bewust betrokken bij het gehele proces van stadslandbouw en zien niet alleen het resultaat ervan.

5. Voor kinderen zou het erg leuk zijn om je eigen gewassen te oogsten, te bereiden en vervolgens zelf te eten. Een soort workshops voor kinderen zou hier passend voor zijn.

95

Roof Garden | Conclusies en aanbevelingen

8

HOOFDSTUK

literatuurlijst

een onderzoeK is gebaseerd oP allerlei bronnen en versChillende literatuur. een goede literatuurlijst is van groot belang om aan te geven dat de gedane uitsPraKen in het raPPort gebaseerd zijn oP goede bronnen.

96

eetbare geWassen

elementen rooF garden arnhem

Jelle Medema & Saskia Naber (2012) Jelle’s Makkelijke Moestuin.

Welzo media Productions BV Buczacki, S. Het sappigste kleinfruit.

Baarn, Uitgeversmaatschappij Tirion

Roof Garden Arnhem. Info http://www.roofgardenarnhem.nl/info-2/ Geraadpleegd op 7-4-2014

Van der Wolf, M (2014) Missie, visie & doelstellingen Roof Garden Arnhem Geraadpleegd op 14-4-2014

Ter Straeten, P - Oudshoorn W (1984). Groenten, fruit & kruiden. 2e druk.

Ede, Zomer & Keuning Boeken BV Van Boxem, H. Buysse, G. Maes, B. Robinet, P. Williame, F. (2006) Handboek Ecologisch tuinieren. Tiende druk, Berchem Velt vzw

succes- en FaalFactoren daktuinen

Waarom zou ik een daktuin op mijn school willen ? http://www.dakboerin.nl/inhoud/veelgestelde+vragen/3/ik+ben+van+een+s chool+en+wil+een+groen+educatie+dak Geraadpleegd op 05-03-2014

Wikipedia, planten http://nl.wikipedia.org/wiki/Planten Geraadpleegd op 13-03-2014

Intensief en extensief groendak http://www.groendak.info/wat-is-een-groendak/intensief-en-extensief Geraadpleegd op 05-03-2014

Gemakkelijke moestuin; zelf tomaten kweken, planten, verzorgen en oogsten http://plazilla.com/page/4295019968/gemakkelijke-moestuin-zelf-tomatenkweken-planten-verzorgen-en-oogsten Geraadpleegd op 17-03-2014

Universal Greenfiels, Groendak systemen http://www.ug-daktuinen.nl/page/groendaken Geraadpleegd op 05-03-2014

Diana’s mooie moestuin. Groenten http://www.mooiemoestuin.nl/groenteteelt/bladgewassen/andijvie/ Geraadpleegd op 17-03-2014

Leven op daken, projecten http://www.levenopdaken.nl/leven-op-daken-projecten/index.html Geraadpleegd op 14-03-2014

De Overhaag, Daktuinen http://overhaag.nl/diensten/daktuinen/ Geraadpleegd op 04-04-2014 Tuinadvies, zaaikalender voor de moestuin http://www.tuinadvies.nl/groenten_zaaikalender.htm Geraadpleegd op 11-04-2014 Tuinieren, snel groenten kweken 97

Roof Garden | Literatuurlijst

Substraten

http://www.tuinieren.nl/a/moestuin/snel-groenten-kweken Geraadpleegd op 11-04-2014

Zandbestellen. Zwarte grond / teelaarde http://www.zandbestellen.nl/onderbouw/teelaarde Geraadpleegd op 16-04-2014

Mijn Keukentuintje. Kruiden, Groenten, Aardappelen en fruit http://www.mijnkeukentuintje.nl/planten/aardappelen Geraadpleegd op 14-4-2014

123Tuingrond, tuinaarde http://www.123tuingrond.nl/p-17470/tuinaarde Geraadpleegd op 16-04-2014

Tuinadvies. Fruit http://www.tuinadvies.be/aalbessen_rode_bes_trosbes_snoeien.htm Geraadpleegd op 14-4-2014

Tuinaarde. Pokon Kwekerspotgrond http://www.tuinaarde.nl/pokon-kwekerspotgrond-40-liter.html Geraadpleegd op 16-04-2014

Tuinkrant. Plantengids groenten http://www.tuinkrant.com/plantengids/groenten/30248.htm Geraadpleegd 15-4-2014

Plagron. Veenwinning en veensoorten http://www.plagron.com/nl-nl/growguide/1/51/20/veenwinning-enveensoorten.aspx Geraadpleegd op 17-04-2014

De Bolster. Groentenzaden http://www.bolster.nl/groenten Geraadpleegd op 16-4-2014

Trouw (2011). Potgrond van veenmos of kokos. Trouw, 9 april 2011 http://www.trouw.nl/tr/nl/5009/Archief/archief/article/ detail/1872050/2011/04/08/Potgrond-van-veenmos-of-kokos.dhtml Geraadpleegd op 17-04-2014

MergenMetz. Tuin - groentensoorten http://www.mergenmetz.nl/sf.mcgi?5146 Geraadpleegd op 17-4-2014 De Volkskrant (2013). Kweek je eigen tomaardappel, de Volkskrant 19 oktober 2013.

Geraadpleegd op 15-04-2014

KRO. Video donderdag 16 januari 2014. Potgrond http://keuringsdienstvanwaarde.kro.nl/seizoenen/2014/ afleveringen/16-01-2014 Geraadpleegd op 16-04-2014

Stadslandbouw

Ecostyle. Cocopeat plantaarde http://www.ecostyle.nl/tuin/siertuin/producten/cocopeat-plantaarde Geraadpleegd op 17-04-2014

Boland, J (2002). Urban Argriculture, growing vegetables in cities.

Wageningen, de Goede press Biet&Boon, Urban Farming dak (Zuidpark) http://www.bietenboon.nl/zuidpark-urban-farming-dak/ Geraadpleegd op 14-03-2014

Tuineren. Potgrond kiezen http://www.tuinieren.nl/a/terras-en-balkon/potgrond Geraadpleegd op 17-04-2014

98

Interview

´Beperktheid´ bronnen

Dhr. M. Spierings BVB Substrates Grubbenvorst

Bovengenoemde bronnen zijn gebruikt bij het samenstellen van deze rapportage. Hierbij geldt wel de volgende kanttekening: - Bronnen met betrekking tot zaai- en oogstgegevens van gewassen zijn op basis van ervaringen en meningen van experts van moestuinierders. Er waren voor ons geen feitelijke gegevens beschikbaar van zaai- en oogstgegevens van gewassen.

In meer of mindere mate moet deze informatie gecheckt worden door eigen ervaringen, monitoren en verwerken van voor volgend jaar.

Dhr. R. Plomp Openlucht Museum Arnhem Afdeling Kwekerij

- Ook de tabel in Bijlage 5 in het Bijlagerapport heeft een beperktheid. Het is een handvat voor Roof Garden Arnhem waarin ongeveer de opbrengsten en productie per gewas in vermeld staat. Ook hiervan zijn geen feitelijke meetgegevens beschikbaar, maar deze tabel is samengesteld uit literatuur en naar ons eigen inzicht.

- Beperktheid pilot-project. Vanwege de beperkte financiële middelen, de ruimte, en materiaal is de pilot beperkt te noemen. Het betreft een advies op basis van een vergelijking met 6 verschillende substraten in een groeiplaats van 60 x 40 x 20 cm. Ook zijn er ‘slechts’ 4 gewassen en 1 kruid geplant in elke bak. Daarom geld ook hierbij een ‘check’ naar eigen inzicht zou tot een bevestiging of een andere afweging qua substraatkeuze kunnen leiden.

Ook speelt de temperatuur een rol. Het voorjaar van 2014 is warm en droog, wanneer er een kouder voorjaar is (zoals voorjaar 2013) zouden de resultaten kunnen afwijken.

99

Roof Garden | Literatuurlijst