Προσαρμογές στο Έδαφος_Τα υπόσκαφα | Research Thesis _ Lydia Sideri

προσαρμογες στο έδαφος

_ τα υποσκαφα

ελενη μερτζιδη // λυδια σιδερη

ξανθη απριλιος 2016

εισαγωγη στην αρχιτεκτονικη ερευνα - διαλεξη

προσαρμογες στο έδαφος

_ τα υποσκαφα

ελενη μερτζιδη // λυδια σιδερη

επιβλέποντες καθηγητές κοκκορης παναγιωτης αμερικανου ελενη παπαγιαννόπουλος γιώργος δημοκρίτειο πανεπιστήμιο θράκης πολυτεχνική σχολή τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών

ξανθη απριλιος 2016

Ευχαριστούμε τις οικογένειές μας και τους φίλους μας, για την υποστήριξη και την υπομονή τους. Επίσης, τους καθηγητές μας για την πολύτιμη καθοδόγησή τους, και ιδιαίτερα τον επιβλέποντα καθηγητή μας κ. Πάνο Κόκκορη για την εμπιστοσύνη του και για τον τρόπο σκέψης που προσπάθησε όλα αυτά τα χρόνια να μας μεταδώσει.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ABSTRACT

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

5

01_ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

9

1.1 _ Ορισμός εννοιών

11

1.2 _ Σύνθεση με το φυσικό περιβάλλον

15

1.3 _ Ανώνυμη αρχιτεκτονική

21

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

3

02_ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

33

2.1 _ Συσχέτιση με το έδαφος

35

2.2 _ Από το αρχέτυπο της σπηλιάς στην υπόγεια κατοίκηση

39

2.3 _ Ο ργανωμένη υπόγεια κατοίκηση, παραδείγματα ανά τον κόσμο

57

Οικισμοί Καππαδοκίας, Τουρκία

57

Η Νεκρόπολη της Pantalica, Σικελία

63

Οικισμοί Σαντορίνης

64

Οικισμοί Τυνησίας

73

Οικισμοί Κίνας

79

Εθνικό Πάρκο Mesa Verde, Colorado, US

84

2.4 _ Συμπεράσματα

90

03_ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

95

3.1 _ Εισαγωγή στα υπόγεια του σήμερα

97

3.2 _ Σύγχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική, παραδείγματα ανά τον κόσμο Villa Vals

105

Συνεδριακό Κέντρο Ολυμπιακής Επιτροπής

109

Ecology House

Νέα μονάδα της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Α.Π. Θ.

115

Αλώνι

119

Temppeliaukio Church

3.3 _Συμπεράσματα

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

112

Νέο Ναυτικό Μουσείο

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

105

122

127 130 135

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

139

143

2

ΠΕΡΊΛΗΨΗ Πώς ορίζεται η προσαρμογή μιας κατασκευής στο έδαφος; Με ποιους χειρισμούς μπορεί να επιτευχθεί; Ποιά είναι, τελικά, τα κριτήρια που την επαληθεύουν; Ερωτήματα που αναζητούν απαντήσεις και παράλληλα ερεθίσματα για περαιτέρω προβληματισμό. Μέσω έρευνας, αναζητήσεων και κυρίως παραδειγμάτων, σε ένα ευρύ φάσμα χρόνου και τόπου, προσπαθούμε να εισέλθουμε ακόμα πιο βαθιά στους προβληματισμούς που υπάρχουν σαν απο πάντα στις σκέψεις μας. Ανώνυμες, υπόσκαφες κατασκευές που χάνονται στο χρόνο, χωρίς σχεδιαστή αλλά με αξιοθαύμαστους χτίστες, προκαλούν, και θα συνεχίζουν να προκαλούν, κατάπληξη και δέος. Θεμέλια της έρευνας μας αποτέλεσαν αυτές οι κατασκευές που αντικατοπτρίζουν την ουσία της προσαρμογής χωρίς να την αποζητούν τυφλά, απλά να την δημιουργούν με σοφία και οικονομία. Εστιάζουμε στην κατηγορία που το κτίριο και το έδαφος αλληλεπιδρούν τόσο ώστε γίνονται αντιληπτά ως ένα. Τα υπόσκαφα. Με το ένα μάτι συνεχώς στραμμένο στο σήμερα, στην απόδοση θεμελιωδών αξιών στην σύγχρονη αρχιτεκτονική, ψάχνουμε το λεξιλόγιο που θα μεταφράσει στα σημερινά δεδομένα τη γνώση του χθες. Μας απασχολεί αν τα υπόσκαφα κτίρια του σήμερα μπορούν να χαρακτηριστούν αυτόματα προσαρμοσμένα στο έδαφος, όχι μόνο μορφολογικά αλλά και ουσιαστικά. Ανακαλύπτουμε ποιες ανάγκες ή ποιες επιθυμίες είναι αυτές που καθοοδηγούν τους σημερινούς αρχιτέκτονες στην επιλογή αυτή. Πόσο μοιάζουν ή διαφέρουν με αυτές των ανώνυμων χτιστών; Υπόσκαφες κατασκευές, σε πολλές περιπτώσεις, θα μπορούσαν εύκολα να χαρακτηριστούν ως η επιτομή της προσαρμογής. Απαιτείται όμως πάντοτε μια προσεκτικότερη ανάγνωση, τόσο στους λόγους όσο και στους τρόπους που χρησιμοποιούνται. Σήμερα ίσως εναπόκειται στον αρχιτέκτονα να επιχειρηματολογήσει για τις επιλογές του και έπειτα μόνο στο χρόνο να επαληθεύσει ή να διαψεύσει την επιτυχία τους.

3

ABSTRACT How do we define the adaptation of a structure in the ground?

In what ways is that possible?

What are the criteria that verify this adaptation?

These questions seek answers and at the same time stimuli for further discussion.

Through research, constant searches and particularly examples, from a wide range of time and space, we try to dig deeper into those questions that exist in our thoughts. Anonymous, underground structures that are lost in time, not designed by an architect but by admirable builders, cause awe and wonder, and will continue to do so. The foundations of our research were those structures that reflect the essence of the adaptation, without blindly seeking it, but by creating it themselves according to wisdom and frugality.

We focus on the part where the building and the ground interact in a way that they are ultimately perceived as one. Underground structures.

As we try to keep in mind the present situation, we are searching for the appropriate vocabulary that will translate in today’s terms the knowledge of the past, so that fundamental values are incorporated in contemporary architecture. What really concerns us is if the underground buildings of today can automatically be identified as adapted into the ground, not just morphologically but substantially.

We discover the needs and the desires that lead architects to this choice. How similar or different are they to those of the anonymous builders?

Underground structures could easily be characterized, in many cases, as the epitome of adjustment. Although, a more careful interpretation of the reasons and the ways that are used, is always required. Today, it is perhaps up to the architects to justify their choices. After all is said and done, only time can verify or disprove their success.

4

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 1. Λεπτομέρεια μακέτας της Διπλωματικής μας εργασίας, Κέντρο Έρευνας, Ενημέρωσης και Προστασίας της Θαλάσσιας ζωής, στο Παλιούρι Χαλκιδικής

5

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΑΝΤΙΚΕΊΜΕΝΟ // ΣΤΟΧΟΣ // ΑΦΟΡΜΗ Αντικείμενο της παρούσας ερευνητικής εργασίας αποτελεί η διερεύνηση της σχέσης κατασκευών και εδάφους, ανεξαρτήτως χρονικής περιόδου. Μας απασχόλησε η έννοια της προσαρμογής των ανθρώπινων δημιουργημάτων στο περιβάλλον τους, με τρόπο που καταλήγουν να συγχωνεύονται στην τοπιογραφία της τοποθεσίας και να γίνονται αντιληπτά ως μία ενότητα μ’ αυτήν. Κατασκευαστικές μορφές που προέρχονται από το αρχέτυπο της σπηλιάς, λαξευμένες σε βράχους, σκαμμένες στο έδαφος και άρρηκτα συνδεδεμένες μ’ αυτό, αποτέλεσαν το πεδίο της έρευνάς μας. Επιχειρείται κυρίως μέσω χαρακτηριστικών παραδειγμάτων, να γίνει κατανοητό πρώτα σε εμάς, ποιο είναι αυτό το στοιχείο, ή ο συνδυασμός στοιχείων, που προσδίδουν σε μια κατασκευή την ιδιότητα της προσαρμογής στα γύρω και ποια είναι η μέθοδος που ακολουθεί ο εκάστοτε “δημιουργός”. Μέσα από την αναζήτηση στοχεύουμε στο να αντιληφθούμε πρωταρχικά την έννοια της προσαρμογής των κατασκευών, να αποσαφηνίσουμε όσο είναι δυνατό τη σημασία της, που βασίζεται στην ανάγκη και καθοδηγείται από το ένστικτο. Να εμπλουτίσουμε τα ερεθίσματά μας πέρα από τα όρια της σύγχρονης, επίσημης αρχιτεκτονικής. Να ορίσουμε ένα σημείο αναφοράς, μια γενική αλήθεια, ξεφεύγοντας για λίγο από τα στενά όρια των τάσεων της αρχιτεκτονικής. Αναζητάμε έναν τρόπο σκέψης προσπαθώντας να αξιοποιήσουμε τη σοφία των ανώνυμων χτιστών, χρησιμοποιώντας παράλληλα τα μέσα και τις κατακτήσεις της σύγχρονης τεχνολογίας. Στην επιλογή του θέματος αφορμή στάθηκαν προσωπικοί προβληματισμοί και αναζητήσεις καθόλη τη διάρκεια των σπουδών μας, οι οποίοι κορυφώθηκαν κατά την εκπόνηση της διπλωματικής μας εργασίας.[1] Το ερέθισμα δημιουργήθηκε κυρίως από την τοποθεσία της μελέτης. Πρόκειται για παραθαλάσσια περιοχή, σε ύψωμα και με πυκνή

[1] Κέντρο Έρευνας, Ενημέρωσης και Προστασίας της Θαλάσσιας ζωής, στο Παλιούρι Χαλκιδικής

6

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

βλάστηση. Μέσω της αναγνώρισης της περιοχής και των ειδικών χαρακτηριστικών της, γεννήθηκαν ερωτήματα που αφορούσαν τη σχέση κατασκευής και εδάφους. Πώς ένα κτίριο σχετίζεται με το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους, τι σημαίνει πραγματικά προσαρμογή και ποια τα κριτήρια που την επαληθεύουν; Στην προσπάθειά μας να κατανοήσουμε εις βάθος τα ερωτήματά μας, νιώσαμε την ανάγκη να αναζητήσουμε οπτικά ερεθίσματα και να ορίσουμε ένα σημείο αναφοράς, το οποίο θα ανταποκρίνεται στα ερωτήματα μας περί προσαρμογής. Τι μας έρχεται στο νου μιλώντας για κατασκευές που προσαρμόζονται στο έδαφος. Μέσω συζητήσεων και αναζητήσεων σε προσωπικές εμπειρίες ή μη, γεμίσαμε εικόνες, σκέψεις και μνήμες από κατασκευές άχρονες, ανεπίσημες και αχρονολόγητες, άγνωστων κυρίως δημιουργών που συναντάμε συνήθως σκόρπια στην ύπαιθρο.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Η δομή της εργασίας είναι τριμερής. Στην πρώτη ενότητα, ως βάση του προβληματισμού τίθεται ο ορισμός των εννοιών της προσαρμογής και του εδάφους, καθώς και η σχέση τους με την αρχιτεκτονική και τις κατασκευές. Αναζητάμε τις απαρχές της προσαρμογής. Ξεκινώντας από την ίδια τη δημιουργία από τις δυνάμεις της φύσης, ανατρέχουμε σε εικόνες αρχέγονων, ανώνυμων κτισμάτων και κατασκευών, δίνοντας έμφαση στα διδάγματα και τη διαχρονική αξία τους. Αναλύουμε την ανάγκη και τη σημασία να στρέψουμε την προσοχή μας σε αυτή την κατεύθυνση. Στη συνέχεια οργανώνουμε μία κατηγοριοποίηση τρόπων με τους οποίους θα μπορούσε ένα κτίσμα να συσχετιστεί με το έδαφος. Στην δεύτερη ενότητα εστιάζουμε, πλέον, στην κατηγορία όπου το έδαφος αποτελεί μια ολότητα με το κτίσμα. Τα υπόσκαφα. Κτίρια που διαμορφώνουν το ανάγλυφο και ταυτόχρονα το ανάγλυφο διαμορφώνει εκείνα, σε μία σχέση συνεπαγωγής και αλληλεξάρτησης. Στο κεφάλαιο αυτό, θεωρούμε σκόπιμο και ενδιαφέρον να παρουσιάσουμε ένα φάσμα παραδειγμάτων από διάφορες περιοχές του πλανήτη. Η επιλογή μας αυτή στηρίζεται στην επιθυμία, τα συμπεράσματα που θα προκύψουν να επαληθεύονται ανά τον κόσμο. Δεν προσπαθούμε να παραθέσουμε όλα τα παραδείγματα υπόσκαφων κατασκευών, αλλά να ανιχνεύσουμε χαρακτηριστικά γνωρίσματα, τρόπους, ανάγκες, παράγοντες, υλικά, που

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

οδηγούν σε μια τέτοιου είδους λύση. Ψάχνουμε ομοιότητες και διαφορές, αναζητούμε τα συμπεράσματα που θα προκύψουν να ξεπερνούν, όσο το δυνατόν, τα όρια του εκάστοτε τόπου και χρόνου. Να επαληθεύουν μία διαχρονική αλήθεια για κατασκευές που συνεργάζονται κατ’ αυτό τον τρόπο με το έδαφος που τα περιβάλλει. Στην τρίτη ενότητα, με τον τρόπο αυτό, θα καταστεί δυνατό, εν κατακλείδι, να συσχετίσουμε τα παραπάνω συμπεράσματα με τη σύγχρονη εποχή, με την αρχιτεκτονική του σήμερα. Παραθέτουμε χαρακτηριστικά παραδείγματα σύγχρονων υπόσκαφων κατασκευών και μελετάμε τα χαρακτηριστικά και τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται. Προσπαθούμε να οργανώσουμε μια τυπολογία, μια κατηγοριοποίηση τρόπων, αιτιών και μεθόδων που χρησιμοποιούνται σήμερα σ΄ αυτού του τύπου κατασκευές. Συμπερασματικά, επιδιώκουμε να συνειδητοποιήσουμε μέσα από τη μελέτη του παρελθόντος και του παρόντος, εστιάζοντας όχι στα προβεβλημένα μνημεία και τα παραδειγματικά αρχιτεκτονικά έργα, αλλά στα άγνωστα ανώνυμα αρχιτεκτονήματα, την αξία και τη σημασία του αφανούς πλούτου της ανώνυμης αρχιτεκτονικής.

7

8

Εικόνα 2.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

9

01

_ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

10

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«Η γη και ο ουρανός, το φως και ο αέρας, ο χρόνος και οι εποχές συνθέτουν ένα αναπόσπαστο σύνολο, τον τόπο» Ν. Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα

Προηγούμενη σελίδα. Εικόνα 2.

Κατάβαση προς το λιμάνι Αμμούδι Σαντορίνη, Οία.

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

1.1 _ Ορισμός εννοιών Μια έρευνα που καταπιάνεται με το ζήτημα της προσαρμογής των κατασκευών στο έδαφος, έρχεται εξαρχής αντιμέτωπη με ερωτήματα για το τι αντιλαμβανόμαστε ως έδαφος, τι σημαίνει προσαρμογή σ’ αυτό και γιατί μπορεί να αποτελεί θέμα προς έρευνα, ανάγκη ή ζητούμενο. Το έδαφος στη νέα ελληνική γλώσσα ορίζεται ως «το ανώτατο στρώμα του φλοιού της Γης, ως το υλικό που καλύπτει τη στερεή επιφάνεια του πλανήτη και στην καθημερινή διάλεκτο ως η επιφάνεια πάνω στην οποία περπατούμε».[2] Για την αρχιτεκτονική, το έδαφος δεν αποτελεί μονοσήμαντα την επιφάνεια πάνω στην οποία τοποθετείται το κτίριο. Εν αντιθέσει, συνιστά πεδίο δράσης και εργαλείο αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Κατά τον Raoul Bunschoten[3], το έδαφος, η «επιδερμίδα της γης», «είναι η επιφάνεια στην οποία ζούμε. […] Ζούμε μέσα σ’ αυτό, πάνω σ’ αυτό και σπανίως μακριά από αυτό. Η αρχιτεκτονική είναι η μερικώς ενδεικτική, η μερικώς μιμητική έκφραση της σχέσης μας με αυτή την επιδερμίδα και η νοητική αντίληψη, που αναπτύσσουμε μέσα από αυτή τη σχέση. Ο τρόπος με τον οποίο αυτή η σχέση μορφώνεται ποικίλει από τις σχεδόν χειρουργικές χειρονομίες, μέχρι την πλήρη αντικατάσταση αυτής της επιδερμίδας […]. Το έδαφος δέχεται άπειρες ερμηνείες τόσες όσες επιτρέπει η φαντασία. Έδαφος στο οποίο χτίζουμε. Έδαφος στο οποίο εναποθέτουμε αντικείμενα. Αντικείμενα, πλήρως διαμορφωμένα και τα οποία σπανίως θα φανταζόμασταν ως έδαφος.»[4] Ο τρόπος με τον οποίο εκτείνεται το τοπίο, η γεωλογική διάστασή του εξαρτάται πρωτίστως από τη φύση του εδάφους, το ανάγλυφό του δηλαδή από τις τοπογραφικές συνθήκες. Σύμφωνα με το λεξικό του

[2] Γεώργιος Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1998 [3] Raoul Bunschoten, αρχιτέκτονας και καθηγητής στο Berlage Institute και στην Architectural Association, ιδρυτής του εργαστηρίου Chora, βλ. http://www.chora.org/ [4] Raoul Bunschotenςς, Chora (επιμ.), Urban Flotsam, 010 Publishers, Ρόττερνταμ, 2001, σελ. 17-19

11

12

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Γεώργιου Μπαμπινιώτη, το τοπίο ορίζεται ως «ο υπαίθριος, συνήθως φυσικός, χώρος ως προς τα ιδιαίτερα εκείνα χαρακτηριστικά του, που τον καθιστούν αντικείμενο αισθητικής απόλαυσης από τον άνθρωπο, ως η ζωγραφική αναπαράσταση τέτοιου χώρου, πολλές φορές πλαισιωμένου από πρόσωπα και τέλος ως η γενικότερη κατάσταση πραγμάτων, το σκηνικό, ενώ η ετυμολογία της λέξης προέρχεται από τον όρο τόπο».[5] Η αρχιτεκτονική που συνδέεται οργανικά με το ανάγλυφο του εδάφους, εκφράζει μια ευρύτερη στάση σεβασμού και ευλάβειας απέναντι στην τοποθεσία. Τα κτίσματα διαμορφώνονται στο τοπίο και εκφράζουν αυτή τη νοοτροπία με την επιλογή της τοποθεσίας, των υλικών και των μορφών τους. Αυτές οι μορφές ικανοποιούν πολιτισμικές, συμβολικές και ωφελιμιστικές απαιτήσεις και συνυφαίνονται στενά με την τοποθεσία. Η συνάντηση της αρχιτεκτονικής με το τοπίο, λαμβάνει χώρα στην επιφάνεια του φυσικού ανάγλυφου, του εδάφους, στην οποία εξελίσσονται όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Ένας συγκεκριμένος όρος που ορίζει το περιβάλλον είναι η λέξη τόπος. Ο τόπος είναι ένα αδιάσπαστο τμήμα της ύπαρξης. Με τη λέξη τόπος εννοούμε κάτι περισσότερο από μια αφηρημένη τοποθεσία. Εννοούμε ένα σύνολο από συγκεκριμένα πράγματα με ή και χωρίς υλική υπόσταση, σχήμα, υφή και χρώμα. Μαζί όλα αυτά τα πράγματα καθορίζουν τον «περιβάλλοντα χαρακτήρα», που είναι η ουσία ενός τόπου. Γενικά ένας τόπος, μέσω της ιστορίας του, παρουσιάζεται ως ένα σύνολο που αναδίδει χαρακτήρα ή «ατμόσφαιρα». Όσον αφορά στην προσαρμογή, στη νέα ελληνική γλώσσα ορίζεται ως «η ακριβής τοποθέτηση αντικειμένου πάνω σε άλλο, η εφαρμογή»[6]. Στην επιστήμη της βιολογίας, ο όρος προσαρμογή σχετίζεται άμεσα με την εξέλιξη και την επιβίωση των ειδών. Περιγράφει εν γένει τη διαδικασία με την οποία ένας οργανισμός αποκτά μεγαλύτερη αρμοστικότητα στο περιβάλλον του, μέσα από αλλαγές στη δομή ή τη λειτουργία του. Προσαρμογή είναι η ιδιότητα του οργανισμού να είναι έτσι κατασκευασμένος ώστε να μπορεί να επιβιώσει στο περιβάλλον του και ν’ αφήσει απογόνους. Με άλλα λόγια προσαρμογή είναι το «ταίριασμα» του οργανισμού με το

[5] Γεώργιος Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1998 [6] Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Εκδόσεις Αρμονία., Αθήνα, 1992

13

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

περιβάλλον του. Στην ψυχολογία, η διαδικασία εκείνη του οργανισμού που θα επιτρέψει στο άτομο να ανταποκριθεί και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις συνθήκες και απαιτήσεις του περιβάλλοντος ονομάζεται προσαρμογή και στην πραγματικότητα είναι μια ένδειξη ψυχικής υγείας. Ο όρος προσαρμογή χρησιμοποιείται επίσης στα οικονομικά και περιγράφει γενικά τη διαδικασία μεταβολής προς επίτευξη ισορροπίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Στην αρχιτεκτονική, αντιμετωπίζουμε τον όρο προσαρμογή κάθε φορά ως ζητούμενο, έχοντας ως παραμέτρους από τη μια την κατασκευή, το αντικείμενο που θα προσαρμοστεί, και από την άλλη το περιβάλλον της, τον υποδοχέα που αποτελεί το πεδίο της προσαρμογής. Το αποτέλεσμα, δεν είναι όμως κάτι το οποίο κρίνεται μονοδιάστατα με βάση τη μορφή. Όταν αναφέρουμε πως ένα κτίριο εντάσσεται στο περιβάλλον του, στο τοπίο του εν γένει, δεν εννοούμε απλά να επιτυγχάνει ένα οπτικό και μορφολογικό ταίριασμα. Ο όρος «εντάσσω κάτι στο τοπίο» δεν είναι κάτι εικονογραφικό και μορφολογικό. Εντάσσω ένα σύστημα σε ένα άλλο υπάρχον σύστημα, όταν έχω κατανοήσει τις διεργασίες του δεύτερου και αναζητώ να δημιουργήσω νέες. Η αληθινή προσαρμογή δεν θα έπρεπε να αποτελεί τυφλά το ζητούμενο αλλά να είναι αυτό που τελικά επέρχεται ως συνέπεια, ως αποτέλεσμα της αρμονικής συνεργασίας του ανθρώπου με το φυσικό ή το αστικό περιβάλλον, της σύνθεσης με το έδαφος και όχι μόνον. Η παραπάνω διαδικασία βέβαια δεν είναι κάτι απλό. Είναι ίσως ένα από τα πιο σύνθετα προβλήματα της αρχιτεκτονικής σκέψης.

Εικόνα 3. Σκίτσο τομής, έρευνα

προσαρμογής στο έδαφος

14

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«Πριν καν ο άνθρωπος ή τα θηρία περπατήσουν στη γη, υπήρχε ένα είδος αρχιτεκτονικής, αδρά πλασμένης από τις πρωταρχικές δυνάμεις της δημιουργίας και ενίοτε εξευγενισμένης από τον άνεμο και το νερό σε καλαίσθητες κατασκευές» Rudofsky Bernard, Architecture Without Architects

Εικόνα 4. Το ανάγλυφο που πλάθουν οι δυνάμεις

της φύσης. Atacama Desert, Χιλή.

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

1.2 _ Σύνθεση με το φυσικό περιβάλλον Ξεκινώντας την αναζήτηση, κρίθηκε σκόπιμο να στρέψουμε το βλέμμα μας πίσω, να εντοπίσουμε την απαρχή της δημιουργίας σε συνδυασμό με τη γη. Να παρατηρήσουμε, από προσωπική μας ανάγκη, προσεκτικά, τους τρόπους που η ίδια η δύναμη της φύσης έχει πλάσει το έδαφος εξαρχής και έχει γεννήσει την πρώτη μορφή αρχιτεκτονικής δημιουργίας.

«Το ανάγλυφο των βουνών, με τις κορυφές και τις κοιλάδες, με χαράδρες χαραγμένες από ρέματα και ποταμούς, το περίγραμμα των ακτών, με τις προεξοχές των κάβων, τις εσοχές των κόλπων δημιουργήθηκαν από τη φύση. Η γεωμετρία της διαμόρφωσης τους, τόσο διαφορετική από τη γεωμετρία των ανθρώπινων κατασκευών, υπακούει σε νόμους της φυσικής. Τίποτα δεν είναι τυχαίο, τα πάντα έχουν σχήμα. Ακόμα και η κατά κάποιο τρόπο απότομη αλλοίωση της μορφής του τοπίου, όταν οφείλεται σε νόμους φυσικούς, όπως η διάβρωση του εδάφους από το νερό, δεν ενοχλεί αισθητικά».[7] Ο Bernard Rudofsky, στο έργο του Architecture without architects, επισημαίνει χαρακτηριστικά πως η τάση των ανθρώπων να κοιτούν σπηλιές με σταλακτίτες και να έχουν στο πίσω μέρος του μυαλού τους καθεδρικούς ναούς ή η όψη διαβρωμένων βράχων να γεννά εικόνες κάστρων, δεν είναι κάτι που μαρτυρά καλπάζουσα φαντασία ούτε όμως κάποια ιδιαίτερη καλλιτεχνική αντίληψη των πραγμάτων. Ο άνθρωπος στη μακραίωνη ιστορία του προσπαθούσε πάντοτε να αντιπαλέψει τις δυνάμεις της φύσης, να ζήσει κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες, ενώ με το πέρασμα του χρόνου άφησε μια απίστευτη κληρονομιά κατασκευών που μαρτυρούν τον τρόπο ζωής ανάλογα με τον τόπο στον οποίο έζησε. Τόπους δύσκολους, κακοτράχαλους και άγονους τους μετέτρεψε σιγά-σιγά σε καλλιεργήσιμες εκτάσεις, κατασκευάζοντας κλιμακωτές οριζόντιες λουρίδες γόνιμης γης πάνω σε κεκλιμένες και απρόσιτες πλαγιές. Χαρακτηριστική είναι η προσπάθειά του να μην αφήσει σπιθαμή γης που να μην την εκμεταλλευτεί. Τέτοια είναι τα τοπία που αντικρίζουμε σε πολλές

[7] Αλέξανδρος Ι. Ζάννος, Η σύνθεση με τα γύρω, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007, σελ. 12

15

16

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

γωνιές της γης, αλλά και εδώ στον τόπο μας, κυρίως στη νησιωτική Ελλάδα. Ερωτήματα όπως, πώς ο άνθρωπος κατόρθωσε να προσαρμοστεί, να δημιουργήσει και να επιβιώσει, ποιες οι ανάγκες και ποια τα ερεθίσματα του, αποτέλεσαν τις αμέσως επόμενες σκέψεις μας. «Διαβάζοντας» προσεκτικά αρχέγονες κατασκευές κάθε είδους, αντιλαμβανόμαστε πως ο πρωτόγονος άνθρωπος καθοδηγούμενος από τη μια και βασική του ανάγκη, να προστατέψει το κεφάλι του και το κορμί του, να βρει καταφύγιο, κάλυμμα να χωθεί από κάτω, παρατήρησε και εκμεταλλεύτηκε κάθε δυνατότητα που προσέγερε η φύση, όπως μία κοιλότητα του εδάφους. Εικόνα 5. Οι λευκοί ηφαιστειογενείς βράχοι σμιλεύτηκαν με τα χρόνια απο τα στοιχεία της φύσης. Το όνομα του χωριού προέρχεται από την δράση των Σαρακηνών πειρατών, κατά τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ως ορμητήριο την περιοχή και είχαν τα λημέρια τους σε σπηλιές σκαλισμένες στους βράχους. Μηλος, Σαρακηνικό.

Αρχικά μια σπηλιά αποτέλεσε το πρώτο καταφύγιο και το άνοιγμά της συμπληρωνόταν με τις διαθέσιμες γύρω πέτρες ή με κλαδιά. Έπρεπε να επιλεχθεί το σχήμα της πέτρας ή των κλαδιών, η μορφή της σπηλιάς που ήταν πιο κατάλληλα για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες. Ο άνθρωπος μάθαινε να εκμεταλλεύεται τις «κατασκευές» της φύσης και να τις συμπληρώνει χρησιμοποιώντας κατάλληλα τα διαθέσιμα υλικά.

«...πρώτα κάτω από ένα δέντρο ή κάτω από ένα λοξό βράχο ή μέσα σε μια σπηλιά και ύστερα κάτω από μια τέντα (από φυλλώματα ή από κάποιο δέρμα) ή κάτω από μια ομπρέλα και αυτές οι δυο “κατασκευές” είναι, θα έλεγα, τα πρώτα αρχιτεκτονικά έργα»[8]

Εικόνα 6. Η αλμύρα, ο αέρας και το κύμα δημιούργησαν στη μια σειρά γλυπτά από άμμο, το κομμάτι του βράχου που χωρίζει το βουνό από τη θάλασσα. Σαντορίνη, Βλυχάδα.

Από τους προϊστορικούς χρόνους, φαίνεται να προϋπάρχει μέσα στην συνείδηση των ανθρώπων η έμφυτη ικανότητα, να δομούν, με έναν ενστικτώδη τρόπο, καταλύματα που χαρακτηρίζονται από μια καθαρή γεωμετρία στη δομή τους. Πρόκειται για μια αταβιστική γνώση. Η γεωμετρία αυτή εξασφαλίζει την κατασκευαστική τους αρτιότητα για την ασφαλή ένταξή τους στη φύση, όπως αυτή αρχικά έχει διδάξει τους ανώνυμους χτίστες. Η ανθρώπινη κατασκευή συμπληρώνει τη φυσική μορφή με οικονομία κι αποτελεί μια άρρηκτη ενότητα με αυτή. Ο ίδιος ο τόπος υπαγορεύει την κατασκευή και οι μάστορες αναπτύσσουν την ικανότητα να συνθέτουν την τεχνητή κατασκευή

[8] Άρης Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δοχεία ζωής ή το πρόβλημα για μιαν αληθινή αρχιτεκτονική, Δημοσίευση στο περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 6/1972, Ένα ανοιχτό γράμμα / 1972, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα , 2004, σελ. 217

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

με τη φυσική μορφή. Ο αγαστός τρόπος της εκμετάλλευσης της μορφής του εδάφους και προσαρμογής σ’ αυτό ικανοποιούσε και τις πιο σύνθετες απαιτήσεις κατασκευής έργων. Τελικά το τεχνητό με το φυσικό αποτελούσαν μια ενιαία σύνθεση. Παράλληλα, ο Rudofsky σημειώνει, ότι ο ταπεινός μας πρόγονος, ο προϊστορικός άνθρωπος, τον οποίο φανταζόμαστε αμυδρά ως έναν ανθρωποειδή πίθηκο, ήταν ένας αρκετά έξυπνος άνθρωπος. Πιθανόν να είχε μεγαλύτερο IQ από τον γείτονά μας, ο εγκέφαλός του σίγουρα ήταν μεγαλύτερος. Ο προϊστορικός άνθρωπος ήταν σίγουρα αμόρφωτος και αγράμματος. Δεν είχε λέξεις για τον εξπρεσιονισμό και τον συμβολισμό, αλλά σε ζητήματα πλαστικών τεχνών διέθετε πείρα, εμποτισμένη με ένα είδος ευφυΐας. Με κάποιο τρόπο είχε περισσότερη πρακτική σοφία και σύνεση από τον σύγχρονο άνθρωπο, γιατί αυτό που εμείς ονομάζουμε «πρωτόγονες» κατοικίες ήταν κατοικίες που διέπονταν από οικολογικό πνεύμα. Ο προϊστορικός άνθρωπος ίσως να αναρωτιόταν τι βλέπουμε σ’ αυτό το ευάλωτο αγαθό που ονομάζουμε Κατοικία. Ισχυροί άνεμοι και σεισμοί είναι ικανοί να το καταστρέψουν ολοσχερώς. Οι νομάδες υποχρεωτικά θα το μετακινήσουν σε άλλη τοποθεσία. Ωστόσο, το σπίτι δεσπόζει, αν όχι ως καταφύγιο, αλλά πλέον ως μια μεταφορά αυτού. Είναι η αποθήκη των ευχών και των ονείρων μας, των αναμνήσεων και των οραμάτων μας. Συμβάλλει, ή τουλάχιστον θα πρέπει να συμβάλλει, στη μετάβαση από την ύπαρξη στην ευημερία των ανθρώπων. Ο W. Churchill εξέτασε την αρχιτεκτονική ως ένα καλούπι για το ανθρώπινο μυαλό όταν είπε: «Διαμορφώνουμε τα κτίρια μας, και μετά τα κτίρια μας διαμορφώνουν εμάς.». Σαφώς, η αρχιτεκτονική σημαίνει πολλά περισσότερα από μία στέγη πάνω απ’ το κεφάλι μας και τον περιορισμό των τοίχων. Στο μακρινό παρελθόν, το να στοιβάζουνε τη μία πέτρα πάνω στην άλλη δεν ήταν εμπόριο ούτε τέχνη, αλλά το αποτέλεσμα μιας ακατάσχετης ανάγκης.[9] Ο C. Norberg-Schulz αναφέρει ότι οι άνθρωποι σχετίζονται με τη φύση με τρεις κυρίως τρόπους: τη μίμηση, τη συμπλήρωση και τον συμβολισμό. Πρώτον, ο άνθρωπος θέλει να καταστήσει τις φυσικές

[9] Rudofsky Bernard, Prodigious Builders: Notes Toward a Natural History of Architecture with Special Regard to Those Species that are Traditionally Neglected or Downright Ignored, Houghton Mifflin Harcourt P, University of Michigan, 1977, σελ. 12

17

18

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

δομές πιο ακριβείς. Δηλαδή θέλει να οπτικοποιήσει τη δική του κατανόηση της φύσης, εκφράζοντας το υπαρξιακό έρεισμα που έχει αποκτήσει. Για να το πετύχει αυτό χτίζει αυτό που έχει δει. Δεύτερον, ο άνθρωπος πρέπει να συμπληρώσει τη δεδομένη κατάσταση προσθέτοντας «εκείνο που λείπει». Τέλος, πρέπει να συμβολίσει την κατανόηση της φύσης. Ο συμβολισμός προϋποθέτει ότι ένα βιωμένο νόημα μεταφράζεται σε ένα άλλο μέσον. Ένα φυσικό χαρακτηριστικό, για παράδειγμα μεταφράζεται σε κτίριο τα στοιχεία του οποίου κατά κάποιο τρόπο αποκαλύπτουν αυτόν τον χαρακτήρα. Ο σκοπός της συμβολοποίησης είναι να ελευθερώσει το νόημα από τις υπάρχουσες συνθήκες ώστε να το καταστήσει «πολιτισμικό αντικείμενο».[10]

Για να μπορέσει να αντιληφθεί το σύμπαν ως κόσμον, δηλαδή ως εύτακτο όλον, ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να προσανατολιστεί στο περιβάλλον του. Για να μπορέσει να αισθανθεί οικεία έχει την ανάγκη να δημιουργήσει ένα imago mundi, δηλαδή να προβάλλει στο περιβάλλον του την εικόνα που έχει για τον κόσμο. Με άλλα λόγια ο άνθρωπος έχει ανάγκη να καταλάβει τον κόσμο του και να μετασχηματίσει το περιβάλλον του. «Η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον συνίσταται από τη μία στην προσπάθεια να το αφομοιώσει κατά τα προσωπικά του πρότυπα αντίληψης και από την άλλη να μεταφράσει αυτά τα πρότυπα σε συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές δομές»[11]

[10] Norberg-Schulz Christian, Genius loci: To πνεύμα του τόπου, για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Μ. Φραγκόπουλος (μτφρ), Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2009, σελ.20 [11] ibid, σελ. 21

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Εικόνα 7. Τροπικό αφρικανικό δέντρο baobab. Σε ορισμένες περιπτώσεις η διάμετρος

του φτάνει τα 9 μέτρα. Το ξύλο του είναι μαλακό και συχνά οι ντόπιοι δημιουργούσαν κοιλότητες ώστε να το χρησιμοποιήσουν ως κατοικία.

19

20

Εικόνα 8. Ανθρώπινες παρεμβάσεις που η χάραξη τους υπαγορεύεται απο τη μορφή του εδάφους. Ακολουθούν τις υψομετρικές καμπύλες. Πεζούλες με ξερολιθιές, εκκλησία και περιστερώνας, Κάστρο Σίφνος Κυκλάδες.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

1.3 _ Ανώνυμη αρχιτεκτονική «Ακανόνιστο χωρίς να το ζητήσει ξεπίτηδες, κανονικό τόσο όσο είναι βολετό, συμμετρικό ή ασύμμετρο, τι ωραία ενώνεται με τη φύση γύρω! Από τα ίδια της τα υλικά πλασμένο, παίρνει κάτι από την ίδια, στις γραμμές και στο χρώμα του. Θαυμαστή συνεργασία φύσης και ανθρώπου. Όταν αυξήσουν οι ανάγκες, μεγαλώνει ο χωρικός το σπίτι χτίζοντας δίπλα στο παλιό, έτσι όπως οι ανάγκες, ο χώρος και το έδαφος το ζητήσουν: δηλαδή φυσικά πάλι. Και δεν έχω δει τίποτα πιο αρμονικό και γραφικό από αυτή τη διάταξη των μαζών που πηγάζει μ’ αυτό το φυσικό τρόπο και που, ενώ ούτε οφείλεται σε καμία σύλληψη ενός συνόλου αρχιτεκτονικού ούτε φαίνεται να πηγάζει από καμίαν αφηρημένη αρχιτεκτονική αρχή, μολαταύτα κρύβει τόση φυσική αρμονία. Είτε θεωρήσεις τούτο το γεγονός σ’ ένα σπίτι επάνω, είτε σε άθροισμα από πολλά, το αποτέλεσμα είναι πάντοτε το ίδιο, αρμονικό δηλαδή και ανώτερο χωρίς σύγκριση από οποιαδήποτε σύνθεση βγαλμένη από το κεφάλι αρχιτέκτονα σημερινού» [12] Παρόλο που η εποχή μας δίνει μεγάλη σημασία στις ραγδαίες αλλαγές, η ιστορική έρευνα εξακολουθεί να έχει μεγάλη σημασία, μιας και σε κάθε περίπτωση μπορούμε να διδαχθούμε από το παρελθόν. Η μελέτη του παρελθόντος έχει αξία τόσο από φιλοσοφική άποψη, όσο και γιατί μας βοηθά να συνειδητοποιήσουμε την πολυπλοκότητα των γεγονότων. Έτσι μπορεί να καθορίσει τα στοιχεία που μένουν σταθερά και εκείνα που μεταβάλλονται. Το παρελθόν είναι ένα ερέθισμα για αναζήτηση κοινών στοιχείων με το σήμερα και το αύριο. Μέσω της ιστορικής έρευνας μπορούμε να εντοπίσουμε διαχρονικά μορφώματα του χώρου στην αρχιτεκτονική. Η πλούσια διάσταση του χρόνου μας είναι πια αναγκαία, ώστε να αποφύγουμε να ζούμε το παρόν σαν μία συνεχή προετοιμασία, απερίσκεπτη και ορμητική, προς το μέλλον. Θα ήταν ανόητο να μην διδαχτούμε τίποτα από το παρελθόν, με την πρόφαση πως τα προβλήματα μας ή εμείς είμαστε τόσο διαφορετικοί. Η πρόοδος της τεχνολογίας και η πρόοδος της

[12] Πικιώνης Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987, σελ.

57

21

22

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

αρχιτεκτονικής δεν αποτελούν πάντα μια σχέση συνεπαγωγής. [13] Ο Rudofsky υποστηρίζει πως στις μέρες μας, είναι καθησυχαστική η σκέψη, ότι μέσα σ’ όλα, δεν έχει σημειωθεί μεγάλη πρόοδος στους τομείς που εκφράζουν πιο έντονα την ανθρωπιά της ανθρωπότητας μας: την ποίηση, τη μουσική και τις τέχνες. Όσον αφορά σε αυτούς τους τομείς, η αλλαγή είναι ελάχιστη, η καρδιά μας ακόμη χτυπάει στους παλιούς ρυθμούς. Λατρεύουμε, πέρα από τάσεις, καλλιτέχνες και στοχαστές περασμένων, μακρινών εποχών, των οποίων το έργο, ή κομμάτια αυτού έχουν φτάσει ως εμάς και είναι ακόμα ικανά να μας προκαλούν δέος. Ο χρόνος δεν θα έπρεπε να αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα στην απόλαυση της τέχνης. Η αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύει μία ειδική περίπτωση. Είναι και θα πρέπει να είναι ταυτόχρονα: τέχνη, ποίηση, και μουσική.

Το πρόβλημα των όρων Βρισκόμαστε, στο πλαίσιο της έρευνας μας, αντιμέτωπες με την γένεση της ίδιας της έννοιας της αρχιτεκτονικής, στην ουσιαστική της μορφή. Όχι με την επίσημη της σημασία, όχι μέσω του έργου ειδικών ή εκλεκτών, αλλά από την αυθόρμητη και συνεχή δραστηριότητα ενός πλήθους που καθοδηγείται και επαληθεύει αδιάλειπτα δυο αρχέγονες τάσεις του ανθρώπου, την ανάγκη και το ένστικτο. Ενός πλήθους με κοινή κληρονομιά, που δρα κάτω από μια κοινότητα εμπειριών. Η πλειοψηφία του δομημένου περιβάλλοντος του ανθρώπου έχει διαμορφωθεί από την ανώνυμη, τη λαϊκή ή δημώδη (popular) αρχιτεκτονική, από την οποία έχουμε πολλά να διδαχθούμε. Τι σημαίνει λοιπόν “λαϊκή” αρχιτεκτονική και τι εννοούμε με τους όρους πρωτόγονη και ανώνυμη όταν αναφερόμαστε σε μορφές κτισμάτων; Η ανώνυμη λαϊκή αρχιτεκτονική οφείλει την εντυπωσιακή μακροβιότητά της σε μία διαρκή ανακατανομή της δύσκολα κερδισμένης γνώσης που διοχετεύεται σε σχεδόν ενστικτώδεις αντιδράσεις με τον εξωτερικό κόσμο. Αυτοί που εμείς ονομάζουμε «πρωτόγονοι» άνθρωποι δεν έχουν καμία απερίσκεπτη συμπεριφορά όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με την πραγματικότητα

[13] Amos Rapoport, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Δημήτρης Φιλιππίδης, μετάφραση Δημήτρης Φιλιππίδης, επιμέλεια Δημήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα 2010, σ. 24

23

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Εικόνα 9. Η ανθρώπινη κατασκευή συμπληρώνει τη φυσική μορφή με

οικονομία κι αποτελεί μια άρρηκτη ενότητα μ’ αυτήν. Εκκλησακι Ζωοδόχου Πηγής, Καμάρι Σαντορίνης.

«...η αρχιτεκτονική υπάρχει πιο πολύ στο ‘ανώνυµο’ και ‘λαϊκό’ (διάβαζε ΑΛΗΘΙΝΟ) χτίσµα, που εντάσσεται αρµονικά και αυτονόητα στο τοπίο και γίνεται µαζί του το ΈΝΑ, και όχι σε ότι ‘διαφημίζουν’ οι διάφοροι ‘ρυθµοί’...» Άρης Κωνσταντινίδης, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια Εικόνα 10. Οχυρωματικά τείχη πάνω στο βράχο σε μια σύνθεση με τη φυσική

μορφή. Μονεμβασιά.

24

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 11. Κέα (Τζια), Κυκλάδες. Σε όλη σχεδόν την έκταση του νησιού συναντάμε ξερολιθιές. Στα φυσικά κοιλώματα ή σε γωνιές που σχημάτιζαν οι ξερολιθιές δημιουργήθηκαν στο νησί διάσπαρτα μαντριά. Η επικάλυψή τους γινόταν με μονολιθικές μεγάλες πλάκες και τα ανοίγματα έφθαναν και τα δύο μέτρα. Σε πολλές περιπτώσεις πάνω από τις πλάκες τοποθετήθηκε στρώμα χώματος πάχους 30 έως 50 εκ. για να κρατηθούν οι χώροι δροσεροί και στεγνοί. Εάν στους στάβλους προστεθούν και άλλοι χώροι όπου μπορούσαν να κατοικήσουν και άνθρωποι τότε δημιουργείται μια καθηκιά. Οι καθηκιές ήταν χτισμένες αποκλειστικά από πέτρα και στεγασμένες με σχιστολιθικές πλάκες και χώμα.

Εικόνα 12. Οι καθηκιές. Κέα (Τζια),

Κυκλάδες

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

του περιβάλλοντός τους. Πάνω απ’ όλα, δεν έχουν καμία επιθυμία να το κατακυριεύσουν. Η λαϊκή παράδοση, όσον αφορά στα κτίσματα, είναι η άμεσα και συνειδητά υλοποιημένη μορφή ενός πολιτισμού, των αναγκών του και των αξιών του – καθώς και των επιθυμιών, των ονείρων και του πάθους ενός λαού. Πρόκειται για μια κοσμοθεωρία σε μικρογραφία, για το «ιδεώδες» περιβάλλον ενός λαού όπως αυτό εκφράζεται σε κτίσματα και οικισμούς, χωρίς την ανάμειξη κανενός καλλιτέχνη ή αρχιτέκτονα.[14] Μέσα στο πλαίσιο αυτής της λαϊκής παράδοσης διακρίνονται πρωτόγονα και ανώνυμα κτίσματα. Το πρωτόγονο ορίζεται ευκολότερα από το ανώνυμο. Σύμφωνα με τον Amos Rapoport αυτή η μορφή αρχιτεκτονικής δεν ορίζεται επαρκώς ούτε από τον όρο τοπικό (vernacular), ούτε από τον όρο ανώνυμο (anonymous). Παρουσιάζει όμως, την γαλλική έκφραση architecture populaire πιθανότατα πιο ικανοποιητική.[15] Θα μπορούσαμε απλούστερα, να χαρακτηρίσουμε πρωτόγονο το κτίσμα εκείνο που έχει κατασκευαστεί από κοινωνίες τις οποίες ονομάζουμε πρωτόγονες. Κατά κύριο λόγο αναφέρεται σε συγκεκριμένα επίπεδα τεχνολογικής και οικονομικής ανάπτυξης, εμπεριέχει όμως και πτυχές που σχετίζονται με την κοινωνική οργάνωση. Ο χαρακτηρισμός «πρωτόγονος» αναφέρεται στην κοινωνία μέσα στο πλαίσιο της οποίας έχτισαν, και όχι στις προθέσεις ή στις ικανότητες των δημιουργών. Οι άνθρωποι έχτιζαν έχοντας ως βασικά του εργαλεία την νοημοσύνη τους και τις ικανότητες τους, καθώς και τους διαθέσιμους πόρους στον υπέρτατο βαθμό. Ένας ικανοποιητικός ορισμός του ανώνυμου κτίσματος είναι πιο δύσκολος. Ο καλύτερος τρόπος ορισμού του ανώνυμου

[14] Amos Rapoport, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Δημήτρης Φιλιππίδης, μετάφραση Δημήτρης Φιλιππίδης, επιμέλεια Δημήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα 2010, σελ. 14 [15] Σύμφωνα με τους ορισμούς του λεξικού, δημώδες (popular) είναι αυτό που σχετίζεται με τους κοινούς ανθρώπου, τους ανήκει ή δημιουργείται από αυτούς, σε αντιδιαστολή με τη μερίδα των εκλεκτών, ενώ το τοπικό (vernacular) αυτό που έχει τοπικό χαρακτήρα και και χρησιμοποιείται από το λαό. Ως ανώνυμο (anonymous) χαρακτηρίζεται αυτό το οποίο αγνοείται ο δημιουργός και ως λαϊκό (folk) αυτό που χαρακτηρίζει τις μάζες των ατόμων που ανήκουν στις κατώτερες βαθμίδεςτου πολιτισμού και συνεπώς κάτι που δημιουργείται ή χρησιμοποιείται ευρέως από τους κοινούς ανθρώπους.

25

26

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

27

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

χτίσματος είναι να περιγραφεί ως μια διαδικασία – το πώς δηλαδή «σχεδιάζεται» και χτίζεται. Η λαϊκή αρχιτεκτονική έχει απασχολήσει και δεν σταματά να απασχολεί και να θέτει πεδία προβληματισμών. Δημιουργήθηκε βασισμένη σε ανάγκες, σε διαθέσιμα υλικά κατασκευής και αντικατοπτρίζοντας τις τοπικές παραδόσεις, τόσο που η σύλληψη της απλότητας αυτής προκαλεί δέος. Χαρακτηρίστηκε ως αυθόρµητη άρα αυθεντική, γνήσια, αληθινή και σεµνή. Ο επιτόπου αυτοσχεδιασµός, η οικονοµία και οι επιλύσεις µε βάση τις δυνατότητες και τις παροχές του τόπου (κλίµα, υλικά κ.α.), η ανταπόκριση και η προσαρµοστικότητα των οικισµών στις ανάγκες της κοινωνικής οµάδας, ο ρασιοναλισµός των µορφών, αλλά και η διαδικασία της κληρονοµικά µεταβιβαζόµενης γνώσης της κατασκευής ήταν µερικά από τα χαρακτηριστικά της ανώνυµης - λαϊκής αρχιτεκτονικής που γοήτευσαν τους παρατηρητές της. Αξίες οι οποίες θεωρούνται ουσιαστικές και δόκιµες στην αρχιτεκτονική και στη διαδικασία παραγωγής δοµηµένου περιβάλλοντος. Μια περιγραφή της διαδικασίας που αναφέρθηκε παραπάνω, βρίσκεται σε ένα γιουκοσλάβικο βιβλίο[16], όπου περιγράφεται ο «σχεδιασμός» ενός σπιτιού στο Σεράγεβο στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.

Εικόνα 13. Απέναντι σελίδα και Εικόνα 14. Καλύβες ψαράδων στην ακτή,

Bahrein.

«Μια μέρα ο ιδιοκτήτης του διπλανού κήπου έφερε ένα μαραγκό και του ζήτησε να φτιάξει ένα σπίτι. Στάθηκαν σε ένα σημείο όπου το έδαφος κατηφόριζε μαλακά. Ο μαραγκός έριξε μια ματιά στα δέντρα, στο έδαφος, στη γύρω περιοχή και στην πόλη κάτω στην κοιλάδα. Μετά άρχισε να βγάζει από το ζωνάρι του μερικά στειλιάρια, μέτρησε με βήματα τις αποστάσεις και τις σημάδεψε με στειλιάρια. Ρώτησε τον ιδιοκτήτη ποια δέντρα μπορούν να κοπούν, μετέφερε τα στειλιάρια μερικά βήματα, έγνεψε και έδειξε ευχαριστημένος. Βρήκε πως το νέο σπίτι δεν θα εμποδίζει τη θέα των γειτονικών κτισμάτων...» Κατά τον Amos Rapoport στο κείμενο αυτό συνοψίζονται τα χαρακτηριστικά της ανώνυμης κατασκευής, και τα παραθέτει ως εξής: _απουσία θεωρητικής ή αισθητικής προσποίησης, _ένταξη στον τόπο και το μικροκλίμα, _σεβασμός για τους άλλους ανθρώπους και τα δικά τους σπίτια,

[16] D. Grabrijan και J. Neidhardt, Architecture of Bosnia, Drzavna Zalozba Slovenije, Λιουμπλιάνα, 1957, σελ.313

Εικόνα 15. Προσωρινές κατασκευές και κιόσκια,

Παλιούρι Χαλκιδικής

28

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

_σεβασμός για ολόκληρο το περιβάλλον, είτε το δομημένο είτε το φυσικό, _εργασία στο πλαίσιο ενός κοινού ιδιώματος με παραλλαγές μέσα σε ένα πλαίσιο που μπορεί να προσαρμοστεί με ποικίλους τρόπους, προσθετική ικανότητα, μη εξειδικευμένη ανοικτή διάταξη _καρπός συνεργασίας πολλών ανθρώπων στη διάρκεια πολλών γενεών.

Εικόνα 16. Καλύβα, Ανδρίτσαινα.

Εικόνα 17. Κιόσκι δίπλα στην ακτή, Αίγινα

Σε άρθρο του, με τίτλο: «Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική»[17], ο Γ.Π. Λάββας αναφέρει πως εκτός από το καθαρά ρομαντικό στοιχείο για το παρελθόν ο βαθύτερος λόγος που στρέφει τους αρχιτέκτονες προς την ανώνυμη αρχιτεκτονική φαίνεται να βρίσκεται στην κρίση που περνά η μοντέρνα αρχιτεκτονική εδώ και αρκετές δεκαετίες, τόσο στη μορφολογική όσο και στην εσώτερη, λειτουργική της έκφραση. Τα απλά, γεωμετρικά σχήματα του international style της δεκαετίας 1920-30 και η απλουστευτική δομή της «κατοικίαςμηχανής» μπορεί να ικανοποίησαν στην αρχή γιατί πρόσφεραν κάτι νέο και πρωτόγνωρο. Με τον καιρό όμως και τον πολλαπλασιασμό τους έγιναν αισθητά αβάσταχτα μέσα στη γυμνότητά τους και την ατελή λειτουργική τους σκοπιμότητα. Όταν βρίσκεται κανείς ανάμεσα στις μορφές της ανώνυμης αρχιτεκτονικής δεν μπορεί να μένει αδιάφορος στο πλαστικό παιχνίδι των όγκων της, που είναι απόλαυση οπτική και αισθητική. Η σπουδαιότερη ιδιότητά τους βρίσκεται ωστόσο στο γεγονός ότι αυτά τα κτίσματα είναι «δοχεία ζωής».[18] Ζωντανοί οργανισμοί που μπόρεσαν να εκφράσουν και να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες, συλλογικές και ατομικές, των κατοίκων τους. Η σημερινή αρχιτεκτονική έχει ανάγκη από μια τέτοια ισορροπημένη και εσωτερική σχέση μεταξύ κατασκευής, λειτουργίας και μορφής. Μόνο που δεν μπορεί να τη βρει έτοιμη ή να τη δανειστεί, αλλά πρέπει να μοχθήσει και να καταβάλλει το τίμημα για την απόκτησή της. Με το θέμα της ανώνυμης αρχιτεκτονικής ασχολείται επίσης ο αμερικάνος αρχιτέκτονας Bernard Rudofsky, στα έργα του Architecture without Architects και Prodigious Builders. Συγκεκριμένα το πρώτο

[17] Γ.Π.Λάββας, Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 6/1972, σελ. 49-59 [18] Α. Κωνσταντινίδης, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια, Αθήνα, 1950, σελ.16

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

αποτελεί, κατά τον συγγραφέα, μια μικρή εισαγωγή στη μη επίσημη αρχιτεκτονική και η έκδοση συνόδευε την αντίστοιχη έκθεση του στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στη Νέα Υόρκη. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει, η λαϊκή αρχιτεκτονική δεν περνά από τάσεις ή κύκλους μόδας. Είναι σχεδόν, αμετάβλητη, αφού υπηρετεί το σκοπό της πλήρως. Κατά κανόνα, η προέλευση των αυτοχθόνων κτιριακών μορφών και των μεθόδων κατασκευής έχει χαθεί στο μακρινό παρελθόν. Υπάρχουν πολλά να μάθουμε από την αρχιτεκτονική πριν γίνει «τέχνη των ειδικών». Οι ακαθοδήγητοι και αυτοδίδακτοι χτίστες επιδεικνύουν στο χώρο και στο χρόνο ένα αξιοθαύμαστο ταλέντο να προσαρμόζουν τα κτίρια τους στο φυσικό περιβάλλον. Αντί να προσπαθούν να υπερνικήσουν τη φύση, όπως εμείς, προσαρμόζονται στις ιδιοτροπίες του κλίματος και τις προκλήσεις της τοπογραφίας. Δεν είναι μόνο η ανάγκη για τον περιορισμό της ανάπτυξης μιας κοινότητας καλά κατανοητή από τους ανώνυμους κτίστες, αλλά συνοδεύεται και από την κατανόηση των ορίων της ίδιας της αρχιτεκτονικής. Σπάνια υποτάσσουν τη γενική ευημερία στην επιδίωξη του κέρδους και της προόδου. Παραδείγματα αρχέγονων λύσεων καταφέρνουν να προβλέψουν και να προλάβουν τη δική μας δυσκίνητη πολλές φορές τεχνολογία. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Huizinga: «Η προσδοκία ότι κάθε νέα ανακάλυψη ή βελτίωση των υφιστάμενων μέσων πρέπει να εμπεριέχει και την υπόσχεση μεγαλύτερων αξιών ή μεγαλύτερης ευτυχίας είναι μία εξαιρετικά αφελής σκέψη.... Δεν είναι καθόλου παράδοξο να πούμε ότι ένας πολιτισμός μπορεί να ριζώσει και να βλαστήσει σε πραγματική και απτή πρόοδο». Η φιλοσοφία και η τεχνογνωσία των ανώνυμων κτιστών αποτελούν τη μεγαλύτερη ανεκμετάλλευτη πηγή αρχιτεκτονικής έμπνευσης για τον βιομηχανικό κόσμο. Η σοφία που θα προκύψει υπερβαίνει όποιο οικονομικό και αισθητικό κριτήριο, επειδή αγγίζει το πολύ πιο σκληρό και αυξανόμενα ενοχλητικό πρόβλημα του πως να ζούμε και να επιτρέπουμε τη ζωή, πως να συμβιώνουμε με του γείτονές μας, τόσο με την στενή, όσο και με την παγκόσμια έννοια.[19]

[19] Rudofsky Bernard, Architecture Without Architects: A short introduction to nonpedigreed architecture, Museum of Modern Art, New York, 1964, σελ. 7

29

«Η ζωή είναι το δώρο των αθάνατων θεών, η ευζωία είναι το δώρο της φιλοσοφίας. Πίστεψε με, ήταν μια ευτυχισμένη εποχή, πριν από τις μέρες των αρχιτεκτόνων, πριν από τις μέρες των χτιστών» Annaeus Seneca, letter to Lucilius πηγή: Bernard Rudofsky, The Prodigious Builders

30

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Η αρχιτεκτονική χωρίς αρχιτέκτονες, καθώς αναφέρει ο Rudofsky, δεν είναι απλά ένα συνονθύλευμα κτιριακών κατασκευών παραδοσιακά παραμελημένων ή αγνοημένων ως σύνολο, αλλά αποτελεί τη σιωπηλή μαρτυρία των τρόπων ζωής που χαρακτηρίζονται για την έντονη διορατικότητα τους, αν και όχι για την εξέλιξή τους. Οδηγεί πίσω στις ρίζες της ανθρώπινης εμπειρίας, και επομένως χρήζει κάτι παραπάνω από τεχνικού και αισθητικού ενδιαφέροντος. Επιπλέον, είναι αρχιτεκτονική χωρίς δόγμα.[20]

«Είναι βέβαια αλήθεια, ότι η μεγαλύτερη αδυναμία της λαϊκής αρχιτεκτονικής είναι η σταθερότητα. Αντίθετα από της τάσεις ένδυσης, τέχνης και την επίσημη αρχιτεκτονική, δεν ακολουθεί μόδες αλλά εξελίσσεται μόνο ανεπαίσθητα στο χρόνο. Είναι κατά κανόνα προσαρμοσμένη στις ανθρώπινες διαστάσεις και ανάγκες, χωρίς διακοσμητικά στοιχεία, και χωρίς τις υστερίες του σχεδιαστή. Άπαξ ένας τρόπος ζωής έχει εδραιωθεί και η συνήθεια έχει γεννήσει την κατοίκηση, η αλλαγή για χάρη της αλλαγής και μόνο, αποφεύγεται.»[21] Αναπόφευκτα τίθενται ερωτήματα και γεννώνται σκέψεις, όσον αφορά στην έκλειψη της λαϊκής ανώνυμης αρχιτεκτονικής. Τι αντίκτυπο θα έχει στις κοινωνίες του μέλλοντος η σταδιακή απομάκρυνση από τα διδάγματα των ανώνυμων, για χάρη της πρωτοτυπίας και του νεωτερισμού; Σε κάποιες περιοχές η αποκλειστική εξάρτηση από τοπικά οικοδομικά υλικά εγγυάται την επιμονή των μεθόδων κατασκευής που έχουν αντέξει στο χρόνο. Αντιστρόφως, όταν εισάγονται ξένα υλικά και ξένες μέθοδοι, οι τοπικές παραδόσεις σβήνουνε, τα έθιμα αντικαθίστανται από τάσεις και η λαϊκή αρχιτεκτονική χάνεται. Το ερώτημα δεν είναι αν η εξαφάνιση της λαϊκής αρχιτεκτονικής είναι απλώς ένα λυπηρό γεγονός - οι περισσότεροι άνθρωποι δεν θα μπορούσαν να νοιάζονται λιγότερο - αλλά αν η ζωή γενικώς υποβαθμίζεται χωρίς αυτή. Η εξαφάνιση των αρχιτεκτονημάτων που κατάγονται από το έδαφος διαταράσσει την ισορροπία των πολιτισμών με τον ίδιο τρόπο που η εξαφάνιση συγκεκριμένων ζώων και φυτών διαταράσσουν την οικολογική ισορροπία;

[20] Rudofsky Bernard, Prodigious Builders: Notes Toward a Natural History of Architecture with Special Regard to Those Species that are Traditionally Neglected or Downright Ignored, Houghton Mifflin Harcourt P, University of Michigan, 1977, σελ. 9 [21] ibid, σελ. 13

01 _ ΕΔΑΦΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

31

Εικόνα 18. Κατασκευή και τόπος, μια ενιαία σύνθεση, Γέρακας.

«Υπάρχουν πράγματα που μόνο η νοημοσύνη είναι σε θέση να αναζητήσει, αλλά τα οποία δεν θα τα βρει ποτέ, από μόνη της. Αυτά τα πράγματα μόνο το ένστικτο θα μπορούσε να τα βρει: αλλά ποτέ δεν θα τα αναζητήσει.»

Henri Bergson [22]

[22] Ο Ανρί-Λουίς Μπεργκσόν (γαλλ.: Henri-Louis Bergson, 18 Οκτωβρίου 1859 - 4 Ιανουαρίου 1941) ήταν Γάλλος φιλόσοφος. Τα θέματα που θίγει ο Μπεργκσόν σχετίζονται με το χρόνο και την ταυτότητα, την ελεύθερη θέληση, την αντίληψη, την αλλαγή, τη μνήμη, τη συνείδηση, τη γλώσσα, και τα όρια της λογικής. Το 1927 τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

32

Εικόνα 19. Ajanta, Maharastra, Ινδία.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

33

02

_ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

34

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«Ένα κτίριο μπορεί να στέκει μέσα στο έδαφος, πάνω στο έδαφος ή πάνω από το έδαφος. Το ότι το κτίριο στέκει μέσα στο έδαφος εκφράζει μια οικεία «ρομαντική» σχέση με τις δυνάμεις της γης και συνήθως συγκεκριμενοποιείται με μια κατασκευή που κάνει το κτίριο να αναδύεται από το έδαφος χωρίς διακριτή βάση» Norberg-Schulz Christian, Genius loci

Εικόνα 20. Τσαρδάκι, Αμπελώνας Λάρισας, Θεσσαλία.

Εικόνα 21. Τσαρδάκι, Τύρναβος.

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Αναζητώντας κατασκευές με το χαρακτηριστικό της προσαρμογής αυθόρμητα έρχονται στο νου μας κατασκευές χωμένες στο έδαφος ή σκαλισμένες σε κάποιο βράχο. Κατασκευές με τη μικρότερη παρουσία στο περιβάλλον, συνήθως «χαμένες» εντός του φυσικού αναγλύφου. Συνειρμικά, σχεδόν αυτόματα, στο μυαλό μας ορίζονται αδιαμφισβήτητα ως ενταγμένα στο τοπίο. Αποφασίσαμε να εμβαθύνουμε περαιτέρω στις αυθόρμητες σκέψεις μας, να μελετήσουμε κατασκευές μέσα στο έδαφος και τελικά να ανακαλύψουμε αν το χαρακτηριστικό της προσαρμογής, που προϋπήρχε στο νου μας, αποτελεί γεγονός και με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται. Πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση των υπόσκαφων κατασκευών, επιχειρούμε μια κατηγοριοποίηση τρόπων που η κατασκευή μπορεί να συσχετίζεται με το έδαφος, ώστε να γίνουνε εμφανείς οι διαφορές μεταξύ τους και να ορίσουμε πληρέστερα τι εννοούμε με τον όρο υπόσκαφα.

2.1 _ Συσχέτιση με το έδαφος Ο χειρισμός του εδάφους μέσα από διάφορες χειρονομίες στην αρχιτεκτονική, κατηγοριοποιείται βάσει της διερευνητικής διείσδυσης της τομής.[1] Αν έπρεπε να ομαδοποιήσουμε τις χειρονομίες αυτές, θα προέκυπταν τρεις μεγάλες κατηγορίες συσχετισμού κατασκευής και εδάφους. Με αυτόν τον τρόπο διευκολύνεται η μελέτη και η αντίληψη του εδάφους ως αυτόνομου αρχιτεκτονικού εργαλείου, ως ικανή και αναγκαία συνθήκη αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Κάθε χειρονομία αλληλεπίδρασης με το έδαφος αναδεικνύει διαφορετικές και εξαιρετικά ενδιαφέρουσες χωρικές ποιότητες. Η κατασκευή μπορεί να υφίσταται πάνω στο έδαφος, πάνω από το έδαφος ή μέσα σ’ αυτό. Άλλωστε η αναζήτηση νέων χωρικών εμπειριών είναι, που έστρεψε το ενδιαφέρον των σύγχρονων αρχιτεκτόνων στο έδαφος και όχι η

[1] David Leatherbarrow στο “Eidetic Operations and New Landscapes” στο Recovering Landscape, Essays in Contemporary Landscape Architecture, James Corner (επιμ.), Princeton Architectural Press, Νέα Υόρκη, 1999, σελ. 164

35

36

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

ανάγκη για καταφύγιο από τα στοιχεία της φύσης, όπως συνέβη στην πρώτη μορφή αρχιτεκτονικής στην ιστορία του ανθρώπου, δηλαδή την καλύβα.[2]

Πάνω στο έδαφος

Εικόνα 22. Μαντριά στην ύπαιθρο, Θεσσαλονίκη, Μεγάλη Βόλβη

Το κτίριο βρίσκεται σε επαφή με το έδαφος, τοποθετείται πάνω στην επιφάνεια του εδάφους. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η κατασκευή σχεδιάζεται ώστε να εκμεταλλεύεται το φυσικό ανάγλυφο χωρίς όμως να επεμβαίνει κάνοντας τομές και επεμβάσεις σ’ αυτό. Η αρχιτεκτονική ξεδιπλώνεται στο φυσικό ανάγλυφο δημιουργώντας δομές, που μοιάζουν να αναδύονται από το έδαφος, ενώ αναπτύσσονται ως μια συνεχόμενη πορεία κίνησης, προσφέροντας διαφορετικές θεάσεις και αντιλήψεις του τοπίου. Εικόνα 22, Εικόνα 23

Πάνω από το έδαφος Ο διαχωρισμός εδάφους και αρχιτεκτονικής αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα του Μοντέρνου κινήματος, όπου το κτίριο μοιάζει να απογειώνεται ή να μένει σε μια διστακτική αιώρηση, σε μια προσπάθεια απελευθέρωσης της αρχιτεκτονικής από το έδαφος. Στη σύγχρονη αρχιτεκτονική διαμορφώνεται μια αντίστροφη ανάγνωση αυτής της διαλεκτικής, όπου δεν είναι η αρχιτεκτονική, που απελευθερώνεται από το έδαφος, αλλά το έδαφος αποδεσμεύεται από την αρχιτεκτονική και αναδεικνύεται σε αυτόνομη συνιστώσα. Ο ενδιάμεσος χώρος αναδεικνύει την αυτονομία και τη μορφολογία της τοπογραφίας. Τέτοιες περιπτώσει συναντάμε σε μεμονωμένα κτίσματα ή και σε ολόκληρους παραδοσιακούς οικισμούς, που διαμορφώνονται σε πασσάλους. Εικόνα 20, Εικόνα 21 Εικόνα 23. Ψάθινη καλύβα στον κάμπο της Λιβαδειάς, ανθεκτική

παρά την πίεση του αέρα

«Το έδαφος προηγείται της αρχιτεκτονικής και είναι αύταρκες χωρίς αυτήν».[3] Το ενδιαφέρον έγκειται ακριβώς στην αποστασιοποίηση του νέου κτιρίου από το φυσικό ή αστικό τεχνητό έδαφος, στην αυθύπαρκτη [2] Joseph Rykwert, On Adam’s house in paradise: the idea of the primitive hut in architectural history, MIT Press, 1981, Cambridge, σελ.10-15. Joseph Rykwert, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια. Θεωρείται ως ο πιο σημαντικός ιστορικός και κριτικός αρχιτεκτονικής της γενιάς του.

[3] Iika & Andreas Ruby, Groundscapes/ El reecuentro con el suelo en la arquitectura contemporanea/ the discovery of the ground in contemporary architecture, Gustavo Gili, 2006, Βαρκελώνη, σελ. 33

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

37

υπόστασή του και στις ποιότητες και θεάσεις, που αποκαλύπτονται από ψηλά.

Μέσα στο έδαφος Συνήθως η αρχιτεκτονική γίνεται αντιληπτή ως ο κτιριακός όγκος, που προεξέχει από το φυσικό ανάγλυφο, με αποτέλεσμα ένα αθέατο μέρος της να παραγκωνίζεται. Πρόκειται για τους υπόγειους χώρους, που σμιλεύουν το φυσικό ανάγλυφο και αναπτύσσουν μια εσωστρεφή σχέση ως προς τον υπέργειο κόσμο αναδεικνύοντας απόκοσμες και ενδιαφέρουσες χωρικές εμπειρίες. Η αρχιτεκτονική εσωτερικά της γης, εν γένει θεωρείται «υπόγεια αρχιτεκτονική» ή «υπόσκαφη αρχιτεκτονική». Υπόσκαφο είναι το κτίριο ή το τμήμα κτιρίου που κατασκευάζεται υπό την στάθμη του φυσικού εδάφους και παρουσιάζει μόνο μια ορατή όψη. Η εργασία αυτή καταπιάνεται με την αρχιτεκτονική εντός του εδάφους, με την αρχιτεκτονική της αφαίρεσης και της άρρηκτης επαφής με τη γη και το εσωτερικό της. Εικόνα 24 Στην περίπτωση αυτή, η κατασκευή δεν τοποθετείται ως αντικείμενο στο τοπίο, αλλά σμιλεύει την τοπογραφία, εισχωρώντας σ’ αυτή. Ο υπόγειος χώρος είναι εκμεταλλεύσιμος και απαλλαγμένος από χαρακτηρισμούς όπως σκοτεινός, κρύος, υγρός, κλειστοφοβικός. Η σμίλευση του εδάφους προσφέρει την πολυτέλεια της απόδρασης από τη συνεχή επιτήρηση και οπτική οικονομία στο τοπίο.[4] Εικόνα 24. Kατασκευή λαξευμένη στο βράχο και συμπληρωμένη με φυσικά υλικά της περιοχής, Βλυχάδα, Σαντορίνη.

[4] ibid, σελ. 49

38

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«Η γη είναι η πρώτη μήτρα, η βασική πρώτη ύλη, η σπηλιά είναι ο κοσμικός σπόρος...»

Utidjian Edouard, Αrchitecture et urbanisme souterrains, Paris, 1966

Εικόνα 25. Μια γυναίκα

στην υπόγεια κατοικία της. Χωριό της φυλής Μπόζο, Μόπτι, Μάλι. 1972.

39

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

2.2 _ Από το αρχέτυπο της σπηλιάς στην υπόγεια κατοίκηση Εστιάζοντας στη μελέτη της αρχιτεκτονικής μέσα στη στη γη, εξετάζουμε την προέλευση της υπόσκαφης κατοίκησης ιστορικά και ανακαλύπτουμε τη φυσική σπηλιά ως μια από τις πρώτες μορφές κατοικίας του ανθρώπου. Οι σπηλιές, αποκαλύπτουν μια πρώτη ερμηνεία του όρου «εστία». Ο άνθρωπος, λειτουργώντας αμυντικά ως ον που εφευρίσκει και αναζητά τρόπους προστασίας, οδηγείται στις φυσικές κοιλότητες των βράχων προκειμένου να καλύψει ζωτικές του ανάγκες. Η σπηλιά προσφέρει στέγη και προστασία από τις απότομες αλλαγές της θερμοκρασίας και ταυτόχρονα αποτελεί κρησφύγετο αποκρύπτοντάς τον. Εκεί έγιναν οι πρώτες προσπάθειες κοινωνικής συγκρότησης και του προσφέρθηκαν στοιχειωδώς ελεγχόμενες συνθήκες περιβάλλοντος και προστασία. Οι σπηλιές αποτελούν την εναρκτήριο βάση για την υπόσκαφη κατοίκηση και θεωρείται σκόπιμη η περαιτέρω μελέτη τους. Η συνηθέστερη διαδικασία σπηλαιογένεσης, είναι αυτή των καρστικών φαινομένων[5], όπου το βρόχινο νερό διαλύει αργά και σταδιακά τα ασβεστολιθικά ή άλλα ευδιάλυτα πετρώματα δημιουργώντας, κυλά μέσα τους, και εναποθέτει τα συστατικά που συμπαρασύρει σε άλλα σημεία δημιουργώντας νέες μορφές. Σε αυτούς τους χώρους, έξω από την επιρροή των καιρικών συνθηκών πλην όμως με αρκετή υγρασία, ήταν φυσικό να ζητήσουν καταφύγιο ποικίλα είδη ζώων.[6] Πιθανότατα πολλοί συσχετίζουν υποσυνείδητα την έννοια της σπηλιάς με τις αρκούδες, τις νυχτερίδες και διάφορα άλλα, «απειλητικά» για τον σημερινό κάτοικο των πόλεων όντα, υπαρκτά και μη. Σίγουρα ωστόσο, επίσης συνειρμικά, έρχεται στο μυαλό μας ο λεγόμενος «άνθρωπος των σπηλαίων», ένας απλοϊκός και ανακριβής χαρακτηρισμός για τον άνθρωπο της Ανωτέρας Παλαιολιθικής περιόδου (50.000 – 10.000 π. Χ.), ο οποίος από ενστικτώδη ευφυΐα,

[5] Παπαδοπούλου-Βρυνιώτη Κ., Καρστικά Φαινόμενα & Γένεση Σπηλαίων, Αθήνα, 2007 [6] BBC, 2007, Planet Earth - επεισόδιο 4ο: Caves

Εικόνα 26. Από το βιβλίο «The cave boy of the age of stone», Margaret A. McIntyre, 1923.

40

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

βρήκε καταφύγιο από τον καιρό και τους εχθρούς του σε τρώγλες, στις αγκαλιές του βράχου. Ωστόσο η σημερινή παραφθορά τις αρχικής έννοιας της λέξης παραπέμπει μάλλον σε αμφιβολίες για την ιδιοφυΐα της χρήσης της σπηλιάς ως καταφύγιο. Αν δεχθούμε πως η αρχιτεκτονική μεταφράζεται ως έννοια και διαδικασία στο χώρο εκείνο που συνδυάζει μορφολογικές και λειτουργικές αρετές, οι φυσικά διαμορφωμένες κοιλότητες της γης είναι η κορωνίδα της. Οι ρίζες της αρχιτεκτονικής (ως παράγωγο του ανθρώπου) δεν μπορούν παρά να αναζητηθούν στην εποχή που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε την ανάγκη του να βρει καταφύγιο σε τόπους όπου η φύση δεν είχε «προνοήσει» να δημιουργήσει. Πιθανότατα, χρησιμοποίησε δέρματα ζώων, φύλλα, κλαδιά δέντρων και έφτιαξε τέντες ανάλογες με αυτές των σημερινών νομαδικών φυλών[7] και αλλού συγκέντρωσε πέτρες ή έσκαψε το χώμα προσπαθώντας να μιμηθεί τις κοιλότητες της Γης.

O C. Norman Foster υποστηρίζει πως όλες οι κατασκευαστικές μορφές προέρχονται από τα δυο αυτά αρχέτυπα της αρχιτεκτονικής: το σπήλαιο και την τέντα-στέγαστρο.[8] Φυσικό επακόλουθο της γενεαλογίας της ανθρώπινης κατοικίας, ήταν η τεχνητή σπηλιά, και εκεί που δεν ήταν εύκολο να σκαφτεί, το λαγούμι ή ο τεχνητός λόφος. Σε αυτό το σημείο είναι σκόπιμο να επεξηγήσουμε την έννοια του αρχέτυπου.

«Αρχέτυπο στην αρχιτεκτονική είναι μια μορφή που εξακολουθούμε να την αναπαράγουμε, λιγότερο ή περισσότερο συνειδητά, αναγνωρίζοντας σ’ αυτήν μια αδιαμφισβήτητη σοφία και μια γοητεία που δεν χάνονται ποτέ. Εδώ η μορφή εννοείται με την αρχική έννοια του όρου, ως δομή οργάνωση και θεμελιώδη χαρακτηριστικά ενός πράγματος και όχι ως ένα προσωπείο του. Το αρχέτυπο είναι ένα πρότυπο που συμπυκνώνει μέσα του το σημαντικό και το αιώνιο, που μπορεί να προσαρμοστεί στις συγκεκριμένες κάθε φορά απαιτήσεις όσο οι καιροί αλλάζουν, διατηρώντας όμως όλα τα πρωτεύοντα

[7] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/83859/building-construction/59309 [8] Ernst von Meijenfeldt., Below Ground Level: Creating New Spaces for Contempory Architecture, Springer Science & Business Media, 2002, σελ. 19

41

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

γνωρίσματά του».[9] Ο E. von Meijenfeldt και ο G. Golany[10] αμφότεροι παρατηρούν πως τυπολογικά, η ιστορική υπόγεια κατοικία διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: • λαξευμένη στον βράχο ή σε κάποια πλαγιά • σκαμμένη στο έδαφος και κάτω από αυτό Ο B. Rudofsky, στο έργο του Prodigious builders, κάνει ιδιαίτερη μνεία στις σπηλιές.[11] Συμμαζεμένες και ευχάριστα συμπαγείς, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει, δεν προσφέρονται για ενοικίαση ή πώληση, και η ιδέα του να κατοικήσουμε σε μία δεν μας περνάει καν από το μυαλό. Παρ’ όλη την ανθυγιεινή κατάσταση που επικρατεί στη ζωή μας πάνω από την επιφάνεια της γης, οι κτηματομεσίτες έχουν παραβλέψει μερικές εντυπωσιακές ευκαιρίες. Αντίθετα, προωθείται το πρόχειρο ξύλινο κιβώτιο, που δεν υπόσχεται καταφύγιο από την οργισμένη φύση. Σε σύγκριση με τα βραχώδη σπήλαια, το σημερινό σπίτι είναι τόσο επισφαλές όσο το κλαδί που κουρνιάζει ένα καναρίνι. Σε περασμένα χρόνια, οι σπηλιές χρησίμευσαν ως ανθρώπινο καταφύγιο περίπου όπως και τα συνηθισμένα σπίτια, παρόλο που δεν θεωρούνταν προσωπικά αντικείμενα. Όσο αποκρουστική κι αν μας φαίνεται η σκέψη του να μείνουμε σε μια γυμνή σχισμή του βράχου, οι σπηλιές έχουν επιλεχθεί από τον άνθρωπο ως καταφύγιο από τον ανελέητο καιρό και ως κρησφύγετο από τους εχθρούς του. Απλά συμβαίνει η προκατάληψη να είναι πιο δυνατή από το φόβο ή από οποιαδήποτε πρακτική θεώρηση. Σύμφωνα με τον τρόπο σκέψης μας, οι σπηλιές είναι μόνο για τους ανθρώπους των σπηλαίων τους πρωτόγονους ανθρώπους. Ο τρωγλοδυτισμός - το να κατοικούμε σε σπηλιές - ισοδυναμεί με το να απαρνούμαστε την κοινωνική μας κατάσταση ως ανθρώπινα όντα. Αυτή η «συκοφαντία» έχει εξαπλωθεί και από επιστημονικού είδους δημοσιεύσεις, όπως το Αγγλικό

Εικόνα 27. Τεχνητοί σπηλαιώδεις χώροι, πιθανώς κατοίκησης, λαξευμένοι στο βράχο, Μάταλα, Κρήτη.

[9] Παύλος Λέφας, Αρχιτεκτονική, μια ιστορική θεώρηση, ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα, 2013, σελ. 11 [10] Golany Gideon, Chinese Earth-sheltered Dwellings: Indigenous Lessons for Modern Urban Design, USA, 1992, σελ. 2 [11] Rudofsky Bernard, Prodigious Builders: Notes Toward a Natural History of Architecture with Special Regard to Those Species that are Traditionally Neglected or Downright Ignored, Houghton Mifflin Harcourt P, University of Michigan, 1977, σελ. 12

Εικόνα 28. Σπήλαιο Shanidar στο Κουρδιστάν, βόρειο Ιράκ. Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα, το σπήλαιο είχε κατοικηθεί από μια μικρή κοινότητα Νεάντερταλς, περίπου 70.000 χρόνια πριν.

42

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Λεξικό της Οξφόρδης (Oxford English Dictionary), που ορίζει τον τρωγλοδύτη ως «ένα υποβαθμισμένο άτομο όπως οι προϊστορικοί ή άγριοι άνθρωποι των σπηλαίων».

Τρωγλοδύτης ο, θηλ. Τρωγλοδύτισσα: 1. αυτός που ζει σε σπηλιές: Ο πρωτόγονος άνθρωπος ήταν ~.

2. σε σχήμα υπερβολής, αυτός που ζει σε μικρή, άθλια κατοικία.[12] Ο όρος τρωγλοδυτισμός δεν συνεπάγεται κατ’ ανάγκη και χαμηλό πολιτιστικό επίπεδο. Η εικόνα του ανθρώπου των σπηλαίων που σέρνει το ταίρι του από τα μαλλιά είναι ένα κλισέ των σκιτσογράφων, παρά ένα πορτραίτο του είδους των ανθρώπων που προτιμούν να ζουν κάτω από το έδαφος. Το ον που εμείς ονομάζουμε, άνθρωπο των σπηλαίων ή αγριάνθρωπο (είναι ένας χυδαϊσμός που συνήθως αναφέρεται στον πρώτο παλαιολιθικό άνθρωπο) ήταν ένας άνθρωπος της υπαίθρου, που χρησιμοποιούσε τις σπηλιές ενίοτε ως καταφύγιο. Οι σπηλιές τον εξυπηρετούσαν κατά κύριο λόγο για την προετοιμασία φαγητού και για ταφές. Εκτός απ’ αυτό, οι ανέσεις του τρωγλοδυτισμού ποικίλλουν όσο κι εκείνες των πιο συμβατικών κατοικιών.[13]

Εικόνα 29. Κατοικίες λαξευμένες στο βράχο, Βασίλειο του Mustang στο Νεπάλ. Στην όψη του βράχου υπολογίζεται πως υπάρχουν περίπου 10.000 αρχαία σπήλαια - κατοικίες, μερικές απο τις οποίες βρίσκονται σε τέτοιο ύψος που είναι εντυπωσιακό το πως οι άνθρωποι κατόρθωναν να σκαρφαλώνουν.

Απέναντι σελίδα. Εικόνα 30, Εικόνα 31. Το Bamiyan, στο κεντρικό Αφγανιστάν, είναι διάσημο για τα δυο

γιγάντια αγάλματα του Βούδα που είναι σκαλισμένα στην πλαγιά ενός βράχου. Κατασκευασμένα τον 6ο αιώνα ήταν τα ψηλότερα αγάλματα του Βούδα στον κόσμο, πριν καταστραφούν απο τους Ταλιμπάν τον Μάρτιο του 2001. Οι υπόσκαφες κατοικίες στη βάση των αγαλμάτων, χρησιμοποιήθηκαν απο τους Ταλιμπάν, με σκοπό την αποθήκευση όπλων. Μετά την απομάκρυνση τους απο τον αμερικανικό στρατό, οι πολίτες τις χρησιμοποίησαν ως κατοικίες.

Δεν υπάρχει τίποτα ακατάλληλο σε ότι αφορά τον κόσμο των σπηλαίων. Αντίθετα μάλιστα, η πίστη, η ευσέβεια και η θρησκοληψία όλων των λαών φαίνεται να ευδοκιμεί σ’ αυτά. Προφήτες, μάντεις, ή οποιοσδήποτε προσευχόμενος άνδρας ή γυναίκα, έχουν δείξει μια προτίμηση στα πρώτα καταφύγια. Το ακατέργαστο φυσικό σπήλαιο ευνοεί, ή μάλλον, εμπνέει, μια μυστικιστική επικοινωνία. Φαίνεται σε όλη τη θρησκευτική αρχιτεκτονική, από το σπήλαιο μέχρι την φωλιά στην κορυφή του βράχου, ότι έχουν τα εξαιρετικά προσόντα για να προκαλέσουν μια αίσθηση ζάλης που οδηγεί στο διαλογισμό. Οι υπάρχουσες ανθρώπινες αγέλες, εξελίσσουν σταδιακά το προσωρινό κατάλυμα της σπηλιάς σε σχεδόν μόνιμη κατοικία, ορμητήριο για κυνηγετικές εξορμήσεις και ταυτόχρονα αποθήκη των τροφών και των μέσων παραγωγής τους. Έτσι, εισέρχεται για πρώτη φορά η έννοια της ιδιοκτησίας και οργανώνονται οι πρώτοι

[12] www.el.wiktionary.org/wiki/τρωγλοδύτης [13] Rudofsky Bernard, Architecture Without Architects: A short introduction to nonpedigreed architecture, Museum of Modern Art, New York, 1964, σελ. 19

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

43

Εικόνα 30. Εικόνα 31.

44

Εικόνα 32. Το Kandovan είναι ένα μυστηριώδες χωριό του 13ου αιώνα, που βρίσκεται στην επαρχία του ανατολικού Ιράν. Πολλές από τις κατοικίες στο χωριό βρίσκονται σε σπηλιές εντός φυσικών διαμορφώσεων, κωνικού σχήματος , απο ηφαιστειακή σκόνη.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

45

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

«οικισμοί». Το περίβλημα της σπηλιάς προσέφερε στον άνθρωπο ένα αίσθημα προστασίας, όπου η αντοχή της δομής και το μοναδικό σημείο εισόδου, επέτρεπε στον κάτοικο να αναπαυθεί ειρηνικά χωρίς το φόβο της επίθεσης.

«Εκεί που η πράξη ανάβασης σ’ ένα ανυψωμένο χώρο μπορεί να εκφράσει την εξωστρεφή φύση ή σημασία του χώρου, το χαμήλωμα μιας περιοχής κάτω από τον περίγυρό της θα μπορούσε να υπονοήσει των εσωστρέφεια της ή τις ιδιότητες της προφύλαξης και της προστασίας.»[14] Όπως αναφέρει ο Gaston Bachelard στο έργο του ‘Η ποιητική του χώρου’, το πρωταρχικότερο από το συναίσθημα της ενδιάθετης εύρεσης μέσα στον κόσμο είναι το συναίσθημα της ασφάλειας, της θαλπωρής. Φυσικό επακόλουθο της γενεαλογίας της ανθρώπινης κατοικίας, ήταν η τεχνητή σπηλιά, λαξευμένη στο βράχο ή σε κάποια πλαγιά, ή σκαμμένη στο έδαφος και κάτω από αυτό. Η μόνιμη εγκατάσταση για τη δήλωση και προστασία της ιδιοκτησίας, καθώς και η εξέλιξη των εργαλείων, οδηγεί σταδιακά στην επεξεργασία της μόνιμης κατοικίας. Έτσι από την φυσική σπηλιά προχωρούμε στην τεχνητά λαξευμένη σπηλιά.

[14] Ching D.K. Francis, Αρχιτεκτονική – Μορφή, Χώρος και Διάταξη, Εκδόσεις ΙΩΝ, Αθήνα, 2006, σελ. 109

Εικόνα 33. Το παλιό λιμάνι στα Φηρά, Σαντορίνη

46

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«Ο άνθρωπος ανεβαίνει σε λόφους και κατεβαίνει σε σπήλαια, γι’ αυτό τύμβοι και υπόγειες κατασκευές υπήρξαν ευθύς εξ αρχής χαρακτηριστικές μορφές της αρχιτεκτονικής. Και οι μορφές αυτές τον συγκινούν [...]»[15] Σπήλαια και υπόγειες μορφές δόμησης, πέρα από αισθήματα ασφάλειας, γενούν στον άνθρωπο αισθήματα δέους, φόβου για το άγνωστο και μυστικισμού. Αν εστιάσουμε σε ορισμένες δοξαστικές «συνήθειες» που κληρονομήθηκαν από τον πρώτο άνθρωπο αντιλαμβανόμαστε ότι παρέμειναν σταθερές, από την οπτική γωνία που εξετάζουμε. Οι συνήθειες αυτές είναι: η σύνδεση των σπηλαίων με τη λατρεία των θεών και η χρήση τους ως χώρους μυσταγωγίας και ποικίλων τελετών, η λατρεία μιας ανώτερης θεότητας συνδεδεμένης με την έννοια της γονιμότητας, της καρποφορίας και του κύκλου της ζωής (μητέρα γη), και η πίστη στην ύπαρξη του Κάτω Κόσμου, όπου καταλήγουν το σώμα και η ψυχή του ανθρώπου. Η τελευταία σταθερά, είναι ίσως η πιο γερά συνυφασμένη με τη ζωή του ανθρώπου, ακριβώς γιατί προσδιορίζει τέλος της, γιατί στιγματίζει τη φθαρτότητα του είδους του, εσωκλείει τους πιο ειλικρινείς φόβους του και, στη φαντασία του. Μέχρι και σήμερα, ο θάνατος είναι μια κατάσταση σκοτεινή και «υπόγεια». Από τις πρώτες εκφάνσεις υπόγειας αρχιτεκτονικής υπήρξαν τα ταφικά μνημεία, καθώς η υλική και πνευματική σχέση των ταφικών εθίμων - τελετών με τη γη και το εσωτερικό της είναι άρρηκτη. Εν αρχή, το ρόλο αυτό πληρούσαν τα σπήλαια,[16] όμως με την δημιουργία οργανωμένων κοινωνιών σε συγκεκριμένα σημεία του παγκόσμιου χάρτη, επικράτησε η ανάγκη για ανέγερση τεχνητών μνημείων.

Απέναντι σελίδα. Εικόνα 34.

Η Vardzia, στην νότια Γεωργία, είναι μια πόλη και ένα μοναστήρι του 12ου αιώνα, λαξευμένη πάνω σε ένα βράχο. Οι υπόσκαφες κατοικίες κατασκευάστηκαν ώστε οι κάτοικοι να προστατευτούν απο τις επιδρομές των Μογγόλων. Αποτελούνταν απο 600 διαμερίσματα, σε ένα σύμπλεγμα δεκατριών ορόφων. Η πόλη περιελάμβανε εκκλησία, αίθουσα του θρόνου και ένα πολύπλοκο αρδευτικό σύστημα. Η μόνη πρόσβαση γινόταν μέσω καλά κρυμμένων υπόγειων τούνελ. Σήμερα στο μοναστήρι βρίσκεται μια μικρή ομάδα μοναχών.

[15] Μιχελής Π., Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Αθήνα, 2002, σελ. 22 [16] «...οι πιο παλιές ταφές βρέθηκαν στη σπηλιά Skhul, του Ισραήλ, και χρονολογούνται γύρω στα 120.000 χρόνια», πηγή : http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/1251.pd

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 34.

47

48

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Υπόγεια ταφική και θρησκευτική αρχιτεκτονική Αναφέρονται ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα υπόγειας ταφικής αρχιτεκτονικής: Αιγυπτιακοί τάφοι λαξευμένοι στο βράχο: Εξωτερικά δε διακρίνονται καν. Αποτελούνται από εκτεταμένους διαδρόμους, σκαμμένους βαθιά μέσα στο πέτρωμα, που οδηγούν σε ένα χώρο τελετών πίσω από τον οποίο ήταν ο κυρίως νεκρικός θάλαμος με τη σαρκοφάγο του Φαραώ. Εικόνα 35. Κάτοψη και τομή του τάφου του Seti I, 1366 π.Χ.

Εικόνα 36. Οι τάφοι των βασιλέων της Περσίας.

Παρά τα όποια συστήματα παραπλάνησης και απόκρυψης της εισόδου που εφαρμόστηκαν, σχεδόν όλοι αυτοί οι τάφοι βρέθηκαν λεηλατημένοι ήδη από την αρχαιότητα, εκτός από τον τάφο του Τουταγχαμών, που είναι όμως μικρού αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος. Οι σπουδαιότεροι εξ αυτών είναι των Φαραώ Ραμσή ΙΙΙ, ΙV, και ΙΧ και του Seti του πρώτου, οι οποίοι βρέθηκαν το 1817 στην περίφημη κοιλάδα των Βασιλέων, στη δυτική ακτή του Νείλου απέναντι από την πόλη των Θηβών.[17] Εικόνα 35

Οι τάφοι των Αχαιμενιδών βασιλέων της Περσίας: Πρόκειται για τέσσερα τεράστια νεκρικά μνημεία σε σχήμα σταυρού, λαξευμένα σε μια κάθετη βραχώδη πλαγιά, και τα οποία αποτελούν μέρος ενός ιδιαίτερα υποβλητικού και απόκοσμου τοπίου. Βρίσκονται 13 χιλιόμετρα βόρεια της Περσέπολης, σκαλισμένοι στο φυσικό βράχο, δημιουργώντας μια μεγάλη κατακόρυφη πρόσοψη ανακτόρου με τέσσερις κίονες, με έντονη ανάγλυφη διακόσμηση, και στο βάθος ήταν διαμορφωμένος θάλαμος που δεχόταν τις σαρκοφάγους των βασιλέων.[18] Εικόνα 36 Οι μυκηναϊκοί τάφοι: Διακρίνονται στους λακοειδείς, με ορθογώνιο συνήθως σχήμα, που σκάβονταν κάθετα στο χώμα και καλύπτονταν με πλάκες από μαλακό πωρόλιθο ή κογχυλιάτη λίθο, στους θαλαμοειδείς, που ήταν σκαλισμένοι στις πλαγιές μαλακών βραχωδών λόφων και

[17] Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2001, τόμος Α, σελ. 51 [18] ibid, σελ. 77

49

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 37. Μυκηναϊκός θόλος, ο τάφος του Αγαμέμνονα.

Εικόνα 38. Ο τάφος του Αγαμέμνονα. Σχεδιαστική απεικόνιση

50

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

αποτελούνταν από ένα ευθύγραμμο κεκλιμένο διάδρομο («δρόμος») που οδηγούσε σε ένα θάλαμο με κυκλική συνήθως κάτοψη, και τέλος, τους θολωτούς, που στεγάζονταν με το σύστημα της εκφοράς, και σκεπάζονταν με χώματα ώστε να μην είναι αντιληπτός εξωτερικά ο θόλος. Οι θολωτοί τάφοι αποκαλούνταν από τους αρχαίους Έλληνες «θησαυροί», και αποτελούν εξαιρετικά δείγματα μνημειώδους αρχιτεκτονικής. Ο τάφος του Αγαμέμνονα ή αλλιώς θησαυρός του Ατρέως, στις Μυκήνες, είναι το σπουδαιότερο παράδειγμα εξ αυτών, ενώ άλλοι γνωστοί είναι ο τάφος της Κλυταιμνήστρας και ο τάφος του Αιγίσθου, στις Μυκήνες, ο θησαυρός του Μινύου στον Ορχομενό Βοιωτίας, ο τάφος του Νέστορος στην Πύλο ή ο τάφος των Αχαρνών – ο πιο σημαντικός σωσμένος θολωτός τάφος της Αττικής κ.α.[19] Εικόνα 39. Κατακόμβες στη Μήλο.

Με τον τονισμό του οριζόντιου άξονα του δρόμου, και του κάθετου άξονα στο θολοσκέπαστο δωμάτιο, επιτυγχάνεται η μύηση του επισκέπτη, μέσω της αρχιτεκτονικής του χώρου-που βεβαίως δεν έπαψε να μιμείται τον μυστικισμό των φυσικών σπηλαίων και του μεγαλείου του ουράνιου θόλου. Αργή κάθοδος – επιβλητική στάση: η αρχιτεκτονική κωδικοποίηση της μετάβασης σε έναν άλλο κόσμο.

Πρωτοχριστιανικοί τάφοι:

Εικόνα 40. Αρκοσόλια στα Πρίνια, Ηράκλειο Κρήτης.

τάφοι υπόγειοι, λαξευτοί στο πορώδες έδαφος: λαξεύονταν στο βράχο σε σχήμα λάρνακας πάνω από την οποία διαμορφωνόταν ένα τόξο (λέγονται και αρκοσόλια). Όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν λαξεύονταν στο βράχο χώροι τετράγωνοι στις πλευρές των οποίων έσκαβαν τρία ή και περισσότερα αρκοσόλια. Σχηματίζονταν σχεδόν πάντα έξω από τις πόλεις, κοντά σε μεγάλους δρόμους και ανήκαν σε ιδιώτες. Αρκοσόλια σώζονται στην Ελλάδα στους Δελφούς, στη Μήλο, στη Μεθώνη, την Κύπρο, τη Θεσσαλονίκη, στα Πρινιά στο Ηράκλειο Κρήτης Εικόνα 40, καθώς και στη Ρώμη, Παλαιστίνη, Συρία, Μ Ασία.[20] κατακόμβες: στα πλαίσια της κοινοκτημοσύνης που χαρακτήριζε τους πρώτους

[19] ibid, σελ. 124 [20] ibid, τόμος Β, σελ. 17

51

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

χριστιανούς, δημιουργήθηκαν ενιαία, κρυφά, κοινοτικά κοιμητήρια. Είχαν τη μορφή υπόγειων διαδρόμων, στενών και χαμηλών με μεγάλη επέκταση κατά μήκος αλλά και σε επάλληλα επίπεδα, στις πλευρές των οποίων σχηματίζονταν ανοίγματα για την τοποθέτηση των τάφων. Οι τάφοι ήταν απλές θήκες που έκλειναν προς τα έξω με ενεπίγραφη πλάκα ή είχαν μορφή αρκοσολίου. Οι κατακόμβες φωτίζονταν με στενούς κάθετους φωταγωγούς, ή με λυχνάρια, και ήταν κατασκευές συνήθως δαιδαλώδεις. Κατά το διάστημα των διωγμών, οι χριστιανοί βρήκαν καταφύγιο στις προστατευόμενες από τους ρωμαϊκούς νόμους κατακόμβες καθώς θεωρούνταν τόποι ιεροί και απαραβίαστοι. Οι πιο αξιόλογες κατακόμβες διασώζονται στη Ρώμη, όπως η κατακόμβη του Αγίου Καλλίστου, της Αγίας Δομιτίλλης, του Αγίου Σεβαστιανού και της Via Latina. Άλλες κατακόμβες βρίσκονται στη Νεάπολη, στις Συρακούσες, στο Παλέρμο και στη Μάλτα, ενώ στην Ελλάδα γνωστό είναι το σύμπλεγμα κατακομβών στη Μήλο.[21] Εικόνα 39

Εικόνα 41. Μονολιθική εκκλησία στη Lalibela, Αιθιοπία.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, αποτελούν τα σπήλαια της Ajanta στην Ινδία (ξεκίνησαν να κατασκευάζονται από τον 2ο αι.π.Χ. επί αυτοκρατορίας Gupta και ολοκληρώθηκαν το 600 μ.Χ.), που αποτελούνται από τριάντα ιερά και μοναστήρια, λαξευμένα στο βράχο. Η κατασκευή τους στο εσωτερικό του βράχου, εικάζεται πως σχετίζεται με τη λατρεία προς τη γη, έχοντας συμβολικές προεκτάσεις. Εδώ οι έντονες αντιθέσεις φωτός και σκιάς σε οδηγούν σε μια είδους μυσταγωγική βίωση του χώρου και εντείνουν τη θεώρηση του τόπου ως ιερού. Εικόνα 42, Εικόνα 43. Ένα άλλο παράδειγμα αρχιτεκτονικής που αναπτύσσεται στο εσωτερικό της γης, αποτελούν οι μονολιθικές εκκλησίες στην Αιθιοπία, στο χωρίο της Lalibela. Βρέθηκαν μονολιθικές εκκλησίες λαξευμένες στο βράχο χρονολογημένες τον 13ο αιώνα. Το κλίμα ξηρό και το έδαφος κόκκινο και ηφαιστειογενές. Έτσι δημιουργήθηκαν τέσσερα θρησκευτικά μνημεία, συνδεδεμένα με τη μήτρα του βράχου στη βάση τους. Εικόνα 41. Τα θρησκευτικά αυτά μνημεία, παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς, είναι συνδεδεμένα υπογείως μέσω λαβυρίνθων- υπόγειων στοών και σύμφωνα με το μύθο, ο Θεός ζήτησε από τον βασιλιά της περιοχής να

[21] ibid, σελ. 18 - 20

Εικόνα 42. Στο εσωτερικό των σπηλαίων της Ajanta

52

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 43. Σπήλαια της Ajanta.

53

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

χτίσει αυτές τις εκκλησίες, δίνοντας του εκτενείς λεπτομέρειες για τον τρόπο κατασκευής τους. Η θρησκευτική αρχιτεκτονική του Μεσαίωνα, είχε συνήθως για βάση το σταυρό, έτσι δικαιολογείται και η μορφή κάποιων από τους ναούς, που έχουν σταυροειδή κάτοψη.

Λαβύρινθοι Μία άλλη μορφή υπόγειας δόμησης που έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, συνδέθηκε με το μύθο, τη μυσταγωγία, και θεωρείται από τις πιο συμβολικές αρχιτεκτονικές εκφάνσεις, είναι οι λαβύρινθοι. Σύμφωνα με το γερμανό φιλόσοφο Hegel, οι λαβύρινθοι είναι μονοπάτια ανάμεσα από ακατανόητα περιπεπλεγμένους τοίχους, που σκοπό έχουν, όχι να σε οδηγήσουν έξω, αλλά να σου «επιβάλλουν» ένα αργό, αλλά με βαθύτερο νόημα, περπάτημα ανάμεσα σε συμβολικούς γρίφους.[22]

Εικόνα 44. Θόλος Επιδαύρου, από ψηλά.

Στην αρχαϊκή εποχή ως λαβύρινθος χαρακτηριζόταν κάθε σημαντικό πέτρινο κτίριο με σύνθετη κάτοψη και για πρώτη φορά η λέξη αναφέρεται στο μυθικό οικοδόμημα που έκτισε ο Δαίδαλος στην Κνωσό, ύστερα από εντολή του Μίνωα, για κατοικία του Μινώταυρου. Από τα αρχαιότερα δείγματα λαβυρινθοειδούς κτίσματος στο μεσογειακό χώρο, είναι ο αιγυπτιακός τάφος της 6ης δυναστείας -2300 π.Χ., που περιγράφουν ο Ηρόδοτος και ο Στράβων[23], ωστόσο αυτό που κυρίως πλουτίζει τις γνώσεις μας επί του θέματος είναι παραστάσεις του σχήματος του λαβυρίνθου που βρέθηκαν άφθονες σε αγγεία, νομίσματα, κοσμήματα κ.ο.κ. Το μόνο λαβυρινθοειδές κτίσμα που σώζεται στην Ελλάδα, είναι η υπόγεια κατασκευή της θόλου της Επιδαύρου, που κατασκευάστηκε το 360- 320 π.Χ. κοντά στο ναό του Ασκληπιού, από τον Πολύκλειτο τον νεότερο. Ο λαβύρινθος βρίσκεται στο κέντρο του κυκλικού περιγράμματος του κτιρίου, και είναι πολύ πιθανό ότι αποτελούσε τη βάση κάποιου προγενέστερου λατρευτικού χώρου. Εικόνα 44, Εικόνα 45. Ένα παράδειγμα υπόγειου λαβυρινθοειδούς συστήματος που

[22] Rudofsky Bernard, The Prodigious..., σ. 335 [23] Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, Αθήνα, 1972, βλ.: «λαβύρινθος»

Εικόνα 45. Θόλος Επιδαύρου.

54

Εικόνα 47. Αλατωρυχείο της Wieliczka στην Πολωνία.

Εικόνα 46. Απέναντι σελίδα. Το Βουδιστικό Μοναστήρι Phugtal

στην βόρεια Ινδία. Είναι το μόνο μοναστήρι στην περιοχή που προσεγγίζεται μόνο με τα πόδια. Η Μονή Phugal είναι χτισμένη και λαξευμένη πάνω στο βράχο, γύρω από μια φυσική σπηλιά, στην οποία πιστεύεται ότι έχουν επισκεφθεί πολλοί σοφοί, μελετητές, μεταφραστές, και μοναχοί περίπου 2.550 χρόνια πριν. Η απομακρυσμένη τοποθεσία του μοναστηριού ήταν ιδανική για τους μοναχούς που αναζητούν την ειρήνη και τη μοναξιά ώστε να διαλογίζονται. Σήμερα στη μονή διαμένουν γύρω στους 70 μοναχούς.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

παραμένει άξιο θαυμασμού ως σήμερα είναι το αλατωρυχείο της Wieliczka στην Πολωνία. Είναι από τα αρχαιότερα αλατωρυχεία του κόσμου, με ιστορία λειτουργίας από το 11ο αιώνα έως το 2007, και από το 1978 ανήκει στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.[24] Αποτελείται από ένα δαιδαλώδες σύνολο κάθετων και οριζόντιων διαδρόμων, αναπτυσσόμενο σε εφτά επίπεδα, που φτάνουν τα 300 m βάθος και συνολικό μήκος 65 χιλιόμετρα. Επρόκειτο για μια ολόκληρη κοινωνία, καθώς περιελάμβανε κατοικίες, εκκλησίες, μνημεία, σιδηροδρομικό σταθμό, εστιατόρια, σαλούν, λίμνες και ένα ποτάμι, όλα προσβάσιμα με μνημειώδεις κλίμακες. Μια ολόκληρη κοινωνία ανθρώπων έζησε σε αυτόν το υπόγειο κόσμο για χρόνια, και προστατεύθηκε καλύτερα από οποιοδήποτε στους αιώνες που η Πολωνία λεηλατούνταν από ξένες δυνάμεις. Το 1950 το ορυχείο μετατράπηκε σε μουσείο, γνώρισε έκτοτε μεγάλη επισκεψιμότητα και προκαλεί πάντα το θαυμασμό με τα οικοδομήματα και τα γλυπτά του, εξολοκλήρου φτιαγμένα από αλάτι.

H λατρεία της γης ξεκίνησε από τη μη κατανόηση της, κατόπιν πέρασε στο σεβασμό, στο φόβο, στο μύθο, στην ανάγκη, στο άγνωστο και ως τις μέρες μας, είναι ίσως η πιο σταθερή πίστη, σε κάτι που θα είναι πάντα απτό, αλλά και πάντα μυστηριώδες. Σήμερα παίρνει ενίοτε τη μορφή της αναβίωσης των παγανιστικών, και ορφικών λατρειών, κυρίως σε βιομηχανοποιημένες χώρες της Ευρώπης και της Αμερικής,[25] και παράλληλα μετουσιώνεται σε αρχιτεκτονική έκφραση, είτε με τη χρήση ήδη υπαρχόντων υπόγειων-ναών, είτε ακόμη και με την κατασκευή σύγχρονων υπόγειων τόπων λατρείας. Στις ημέρες μας τα σπήλαια αναβιώνουν μέσα από ένα ευρύ φάσμα ενεργειών επανάχρησης, πέραν της αναψυχής και του σπηλαιοτουρισμού, όπως η ενσωμάτωση λατρευτικών – μουσειακών - χώρων, στρατηγικών εγκαταστάσεων, χώρων αποθήκευσης καυσίμων, ακόμη και χώρων κατοικίας. Είναι αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και ως τέτοιο οφείλουμε να τα αντιμετωπίζουμε.

[24] http://whc.unesco.org/en/statesparties/pl [25] http://en.wikipedia.org/wiki/Neopaganism

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

55

56

Εικόνα 48. Κατοικία

σε κωνικό σχηματισμό, Ματσάν, Καππαδoκία, 1939, Φωτογραφία του Maynard Owen Williams

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

2.3 _ Οργανωμένη υπόγεια κατοίκηση, παραδείγματα ανά τον κόσμο Ο G. Golany ορίζει το συνειδητοποιημένο στάδιο του τρωγλοδυτισμού ως τον πρόγονο του επίγειου χώρου ενδιαιτήματος.[26] Τα παραδείγματα που παρουσιάζονται στη συνέχεια, αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα ανώνυμης υπόσκαφης αρχιτεκτονικής. Εντοπίσαμε πολλές περιοχές στον κόσμο που δημιουργήθηκαν με βάση την αρχιτεκτονική της αφαίρεσης. Από αυτές, αρχικά, επιλέχθηκαν τρία χαρακτηριστικά παραδείγματα λαξευμένης υπόσκαφης κατοίκησης σε βράχους, σε διαφορετικές τοποθεσίες, στην Καππαδοκία, στη Σικελία και στη Σαντορίνη. Στη συνέχεια, αναλύονται δύο παραδείγματα στη νότια Τυνησία και την κεντρική Κίνα, βασισμένα στη λογική της εκσκαφής του εδάφους και του υποβαθμισμένου αιθρίου. Στο τέλος, αναφέρεται μία περιοχή ιδιαίτερου ενδιαφέροντος στο Colorado των Ηνωμένων Πολιτειών, με ημίκτιστες κατοικίες διαμορφωμένες μέσα στις φυσικές κοιλότητες των βράχων. Πρόκειται για ένα δείγμα της αρχιτεκτονικής της συμπλήρωσης.

Οικισμοί Καππαδοκίας, Τουρκία Η Καππαδοκία βρίσκεται στην κεντρική Τουρκία, 30 χιλιόμετρα νοτιότερα της Άγκυρας. Πρόκειται για μια ορεινή περιοχή με ξηρό έδαφος, το οποίο αποτελείται από ένα εύθρυπτο υποκίτρινο πέτρωμα που προήλθε από δεκαεννιά μεγάλες ηφαιστειακές εστίες. Με το πέρασμα των αιώνων όμως, οι δυνατοί άνεμοι, οι βροχές, τα διάφορα ποτάμια και ρέματα κατάφεραν να διαβρώσουν αυτό το πέτρωμα και το μετέτρεψαν σε λεπτόκοκκο υλικό. Έτσι, οι άνθρωποι από την προϊστορική εποχή εκμεταλλεύτηκαν τις ιδιότητες των εύκολα λαξευτών βράχων και έσκαψαν αναπτύσσοντας μια υπόσκαφη αρχιτεκτονική. Το Γκιόρεμε (τουρκικά: Göreme, αρχαιοελληνική ονομασία Κόραμα) είναι περιοχή στην Καππαδοκία της τουρκικής επαρχίας Νεφσεχίρ. Την περιοχή αυτή αποτελεί το κέντρο του εθνικού πάρκου Γκιόρεμε, το

[26] Golany Gideon, Chinese Earth-Sheltered Dwellings: Indigenous Lessons for Modern Urban Design, σ. 2

57

58

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

οποίο σε συνδυασμό με τις μονολιθικές εκκλησίες της Καππαδοκίας έχουν ανακηρυχθεί Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO από το 1985.[27]

Εικόνα 49. Οικισμοί Καππαδοκίας, Τουρκία

Η τυπολογία των διάφορων υπόσκαφων κτισμάτων ποικίλλει σε μέγεθος και περιπλοκότητα. Λόγω της μαλακής σύστασης των βράχων, ο χτίστης μπορούσε εύκολα να σκάψει προς το εσωτερικό τους και να δημιουργήσει δωμάτια γύρω από ένα κεντρικό χώρο στο μπροστινό κομμάτι του βράχου, το οποίο είχε λαξευτεί πρώτα. Αν ο βράχος ήταν αρκετά ψηλός, ήταν εφικτό να δημιουργηθούν πολυώροφα διαμερίσματα και αν ήταν αρκετά πλατύς, ήταν δυνατό να κτιστούν πολλά διαμερίσματα στη σειρά. Μέσω σκαλοπατιών σκαλισμένων στο βράχο συνδέονταν και οι όροφοι μεταξύ τους και για τη στήριξη των υπερκείμενων ορόφων σκαλίζονταν σε διάφορα σημεία υποστυλώματα από το ίδιο το υλικό του εδάφους. Επίσης, αν και τα περισσότερα κτίρια δεν έχουν εξωτερικά διακοσμητικά στοιχεία, στο εσωτερικό υπάρχουν περίτεχνες τοιχογραφίες και ανάγλυφα διακοσμητικά. Παρατηρείται ότι αυτές οι υπόγειες δομές συγκροτούνταν από απλούς χώρους όπως τάφους, στέρνες, περιστερώνες, μελίσσια, καθώς και πιο σύνθετους, όπως κατοικίες, εκκλησίες, μοναστήρια. Πιο συγκεκριμένα, από τον 6ο αι. π.Χ., με την ελληνιστική επιρροή εμφανίζονται τα πρώτα λαξευμένα ταφικά μνημεία. Τον 7ο και 9ο αιώνα με την έλευση των αραβικών φυλών στην περιοχή, αναπτύσσονται οι υπόγειες πόλεις της Καππαδοκίας. Μεγάλα και πολύπλοκα χωριά στεγάζονταν σε βραχώδεις τοίχους ή μετατρέπονταν σε λαβύρινθους υπόγειων καταφυγίων και πόλεων άλλοτε οριζόντια (αγγίζοντας περίπου μέχρι και τους 16 ορόφους) και άλλοτε σε πολλαπλά επίπεδα με βάθος ως και 80 μέτρα. Συνδέονταν με ένα πολύπλοκο σύστημα συνδετήριων σηράγγων και διέθεταν εξαιρετικά ανεπτυγμένα συστήματα ύδρευσης και αερισμού, καθώς προορίζονταν για να φιλοξενούν έως και 20.000 μόνιμους κατοίκους. Μέχρι στιγμής έχουν ανακαλυφθεί 183 εγκαταστάσεις σε έξι περιοχές.

Εικόνα 50. Περιστερώνας, Καππαδοκία

[27] http://whc.unesco.org/en/list/357

59

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 51. Στα αριστερά: λαξευμένη κατοικία στην Καππαδοκία.

Στα δεξιά: τυπολογία κατοικίας στην Καππαδοκία, πάνω κατόψεις και κάτω τομή.

60

Εικόνα 52. Άποψη του Εθνικού πάρκου Γκιόρεμε, Καππαδοκία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

61

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η κατοίκηση στο τεφρώδες-βραχώδες έδαφος της Καππαδοκίας προσέφερε τόσο οικονομικά όσο και κλιματικά πλεονεκτήματα σε κατασκευή και συντήρηση, αλλά παρείχε και το βασικό αίσθημα της ασφάλειας και προστασίας εν καιρώ πολέμων και εχθρικών επιδρομών. Οι βοηθητικές λειτουργίες όπως οι στάβλοι βρισκόντουσαν στα ανώτερα επίπεδα, ενώ κατεβαίνοντας οι διάδρομοι γινόντουσαν στενότεροι ώστε να δυσχεραίνονται οι άραβες εισβολείς. Η είσοδος δε σε όλες τις υπόγειες πόλεις, μπορούσε να ασφαλιστεί με μια μυλόπετρα ανακόπτοντας τους επιτιθέμενους. Υπήρχαν ακόμα και μικρής έκτασης υπόγεια προσωρινά καταφύγια που αποτελούν σχηματισμούς πάνω σε λόφους και κάτω από το έδαφος, όπου αποθήκευαν τρόφιμα και κατέφευγαν εκεί με τα ζώα τους όταν απειλούνταν από επιδρομές.[28] Στην Καππαδοκία εντοπίζονται τρεις κατηγορίες υπόσκαφων χώρων: _οι φυσικές σπηλιές _οι ανθρωπογενείς σπηλιές [φυσικές σπηλιές μερικώς τροποποιημένες από τον άνθρωπο] _οι τεχνητές κοιλότητες [πλήρως λαξευμένες από τον άνθρωπο] Οι τεχνητές κοιλότητες είναι αναμφίβολα περισσότερο ανεπτυγμένες και διάσπαρτα διαδεδομένες. Διακρίνονται στις εξής κατηγορίες: _βραχώδεις οικισμοί πάνω από την επιφάνεια του εδάφους, σκαμμένοι είτε σε τμήματα βράχων είτε σε τοιχώματα φαραγγιών, λόφων και φυσικών κωνικών σχηματισμών _υπόγειοι οικισμοί που αναπτύσσονται βαθιά κάτω από την επιφάνεια του εδάφους _κατασκευές που συνδυάζουν τις δύο παραπάνω κατηγορίες Η βασική ιδέα ήταν η προσαρμογή του κάθε χώρου στο περιβάλλον του, γι’ αυτό και κάθε χώρος είναι μοναδικός και δεν υπακούει σε αυστηρά, προκαθορισμένα κριτήρια παρά μόνο σέβεται το φυσικό τοπίο.

[28] Giovannini Luciano, Arts of Cappadocia, Geneva: 1971

Εικόνα 53. Λαξευμένες κατοικίες, Καππαδοκία

62

Εικόνα 54. Συνολική άποψη από ψηλά, Pantalica, Σικελία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

63

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Η Νεκρόπολη της Pantalica, Σικελία Η αντοχή και η ποικιλομορφία είναι χαρακτηριστικά της ανώνυμης, λαϊκής αρχιτεκτονικής. Η πόλη της Pantalica βρίσκεται σε ένα μέρος μεγάλης φυσικής ομορφιάς με πολύ ψηλούς βράχους, οι οποίοι προεξέχουν από μια χαράδρα από ασβεστόλιθο, σκαλισμένη σταδιακά επί χιλιετίες από τους ποταμούς που ρέουν σε εξαιρετικά στενές κοιλάδες στην περιοχή. Το γεγονός αυτό καθιστά την νεκρόπολη κάτι σαν φυσικό οχυρό και ιδιαίτερα δυσπρόσιτη. Πιο συγκεκριμένα, η τρωγλοδυτική Νεκρόπολη της Pantalica εκτείνεται για 1.200 μέτρα από βορρά προς νότο και 500 μέτρα από τα ανατολικά προς τα δυτικά στην περιοχή της Σορτίνο, στη Σικελία της Ιταλίας. Βρίσκεται στην κοιλάδα των ποταμών Calcinara και Anapo, περίπου 23 χιλιόμετρα βορειοδυτικά από τις Συρακούσες. Μαζί με τις Συρακούσες, η πόλη της Pantalica καταχωρήθηκε ως Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς το 2005.[29] Η περιοχή αποτελείται από 5.000 κυψελοειδείς τάφους ή ταφικούς θαλάμους, οι οποίοι έχουν σκαλιστεί στον ασβεστόλιθο αυτού του βαθιού φαραγγιού και χρονολογούνται από τον 13ο μέχρι και τον 7ο αιώνα π.Χ.. Οι τάφοι είναι σχετικά μικροί σε μέγεθος και έχουν τετράγωνο, ορθογώνιο ή ελλειπτικό σχήμα. Στο εσωτερικό τους, μοιάζουν με τεχνητά σπήλαια και κάποια διαθέτουν περισσότερα από ένα δωμάτιο. Οι πετρώδεις θάλαμοι (των οποίων οι πόρτες διακρίνονται στη φωτογραφία), σκάφτηκαν στη σχεδόν κάθετη κλίση των λόφων της κοιλάδας από τους Siculi, οι οποίοι κατοικούσαν στη Σικελία 3.000 χρόνια πριν. Αρχικά, χρησιμοποιούνταν ως χώροι ταφής για μία γειτονική προϊστορική πόλη, αλλά μετατράπηκαν σε κατοικίες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα. Κατά κανόνα, οι βράχοι αυτοί συγκροτούνται από πολυώροφα διαμερίσματα συνδεδεμένα με εσωτερικούς διαδρόμους.

Εικόνα 55. Εσωτερική άποψη ενός κυψελωτού λαξευμένου τάφου,

Pantalica, Σικελία

Εικόνα 56. Όψη λαξευμένου βράχου στην Pantalica, Σικελία

Εικόνα 57. Είσοδοι τάφων στην Pantalica, Σικελία [29] http://whc.unesco.org/en/list/?type=natural

64

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Οικισμοί Σαντορίνης Η οικεία μας Σαντορίνη ή Θήρα, το νοτιότερο νησί των Κυκλάδων, είναι πασίγνωστη για την τοπική της αιγαιοπελαγίτικη αρχιτεκτονική όπως και για το ηφαίστειό της. Η σημερινή Σαντορίνη μαζί με τα μικρότερα νησιά Θηρασία και Ασπρονήσι, αποτελούν τα απομεινάρια της μεγάλης ηφαιστειακής έκρηξης του 1500 π.Χ., που εξαφάνισε τον προϊστορικό πολιτισμό του νησιού και οδήγησε την Μινωική Κρήτη στην παρακμή.[30] Η τελευταία ηφαιστειακή έκρηξη συνέβη το 1956 προκαλώντας τεράστιες απώλειες και το ηφαίστειό της παραμένει ενεργό. Πέρα από τις καταστροφές, η ηφαιστειακή δραστηριότητα έχει καταστήσει το έδαφος γόνιμο, εκτός του ότι το νησί αντιμετωπίζει πρόβλημα λειψυδρίας. Το νησί κατοικείτο από το 3000 π.Χ. όμως τα χαρακτηριστικά υπόσκαφα εμφανίστηκαν πολύ αργότερα. Ο κίνδυνος των πειρατικών επιδρομών οδήγησε τους κατοίκους στο δυτικό βραχώδες, απόκρημνο αλλά και φυσικά οχυρωμένο τμήμα του νησιού. Η ξυλεία σπανίζει, όμως η ηφαιστειακή τέφρα [άσπα] που καλύπτει το νησί είναι μαλακή και μπορεί να λαξευθεί εύκολα με απλά εργαλεία· αποτελεί δε, ένα εξαιρετικό υδραυλικό κονίαμα, γνωστό και ως θηραϊκή γη, η οποία έχει μονωτικές ιδιότητες κι έτσι τα υπόσκαφα διατηρούνται δροσερά το καλοκαίρι και ζεστά το χειμώνα. Αποτελεί, επίσης, συστατικό εξαιρετικών κονιαμάτων με μεγάλες μηχανικές αντοχές για κατασκευή θόλων και σταυροθολίων χωρίς οπλισμό. Φυσικά μια τέτοια κατασκευή είναι οικονομικότερη από μια επιφανειακή με λαξευτές πέτρες και μεγάλες απαιτήσεις ξυλείας. Βασικοί Τύποι Οικισμών Οι οικισμοί του νησιού διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: _Γραμμικούς [που αναπτύσσονται στο χείλος της Καλντέρας, όπως τα Φηρά, η Οία, η Θηρασιά] _Εξελιγμένους οχυρούς [που αναπτύσσονται γύρω από τα τείχη ενός οχυρού πυρήνα, όπως ο Πύργος, το Εμπορείο, το Ακρωτήρι] _Υπόσκαφους [που ακολουθούν τους βραχίονες ενός ποταμού

Εικόνα 58. Συναρμογή από βράχους και σπηλιές για τη δημιουργία

μιας γειτονιάς, Μεσσαριά, Σαντορίνη

[30] Sivertsen B, The Minoan Eruption. The Parting of the Sea, USA: 2009

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

65

Εικόνα 59. Άποψη

του νησιού, Σαντορίνη, προσωπικό αρχείο

66

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

σκαμμένοι μέσα στη θηραϊκή γη, όπως ο Βόθωνας, η Φοινικιά, το Καρτεράδο.] Βασικοί Τύποι Σπιτιών Ως προς την κατασκευή, τα κτίσματα μπορεί να ήταν: _Υπόσκαφα _Κτιστά _Hμίκτιστα

Εικόνα 60. Βόθωνας, Σαντορίνη

Η ιδιόμορφη σύσταση του εδάφους του νησιού σαν αποτέλεσμα της ύπαρξης του ηφαιστείου, ήταν καθοριστική στην διαμόρφωση της τοπικής αρχιτεκτονικής, διαφοροποιώντας την από την αρχιτεκτονική των υπόλοιπων νησιών των Κυκλάδων. Η άσπα αποτελεί το σημαντικότερο οικοδομικό υλικό του νησιού της Σαντορίνης, λόγω της εύκολης εξόρυξής της αλλά και των ιδιοτήτων της. Οι φυσικές της ιδιότητες διευκόλυναν την διαπλάτυνση των φυσικών ρωγμών και οδηγούσαν στη στέγαση με θόλο. Το ηφαιστειακό και το εύκολα σκαπτόμενο αυτό έδαφος της Σαντορίνης σε συνδυασμό με την έλλειψη ξυλείας αλλά και την ύπαρξη φυσικών σπηλαίων σε όλη σχεδόν την επιφάνεια του νησιού, δημιούργησε το υπόβαθρο της υπόσκαφης κατοίκησης, της αρχέτυπης αυτής μορφής κατοικίας. Η μορφολογία τους είναι κοινή: στενομέτωποι χώροι με τοξωτές οροφές και διαστάσεις περίπου 10m μήκος με 4m πλάτος. Η όψη είναι χτιστή, λίθινη, με την είσοδο στο κέντρο, με ένα φεγγίτη πάνω από αυτή και δυο ανοίγματα εκατέρωθεν της. Τα μικρά παράθυρα επαρκούν, καθώς οι τοίχοι, τα ταβάνια, συνήθως και τα πατώματα είναι βαμμένα άσπρα, και ως εκ τούτου αντανακλούν το φως.[31]

Εικόνα 61. Κατοικία στο Βόθωνα, Σαντορίνη

Οι θολωτές κατασκευές είναι κτιστές πάνω στο έδαφος ή ημίκτιστες (τμήμα κτιστό στην είσοδο και το υπόλοιπο υπόσκαφο). Ο θόλος αναπτύσσεται συνήθως κατά μήκος των στενών τοιχοποιιών από φέρουσα λιθοδομή. Η κατασκευή των θόλων είναι μια ειδική παραδοσιακή τεχνική που έχει εξελιχθεί με το πέρασμα του χρόνου και με τη συμβολή της εμπειρίας των τεχνιτών. Τα τοπικά οικοδομικά υλικά χρησιμοποιούνται με εντυπωσιακή ευχέρεια και οικονομία. Ξυλότυποι που αφαιρούνται και επαναχρησιμοποιούνται, χαλίκια

[31] Bernard Rudofsky , Architecture Without Architects, A Short Introduction to NonPedigreed Architecture

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 62. Φοινικιά, Σαντορίνη

67

68

Εικόνα 63. Άποψη της Οίας, Σαντορίνη

Εικόνα 64. Θήρα, Σαντορίνη - Ακουαρέλα του Quentin Miller

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

69

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

κίσσηρης με ελάχιστο βάρος, χυτά ισχυρά κονιάματα με εξαιρετικές στατικές και υδραυλικές ικανότητες. Ο θόλος, ανάλογα με τις ανάγκες, είτε αφήνεται γυμνός είτε συμπληρώνεται με κίσσηρη ώστε να δημιουργηθεί ένα βατό δώμα. Καθώς το νερό είναι πολύτιμο αγαθό στα νησιά, τόσο οι θόλοι όσο και τα επίπεδα δώματα αποτελούν ένα σύστημα συλλογής των ομβρίων υδάτων στις υπόγειες συνήθως στέρνες. Στο μπροστινό τους τμήμα βρίσκεται η σάλα με μήκος περίπου 6 m, ενώ στο βάθος, πίσω από έναν χτιστό διαχωριστικό τοίχο που μιμείται αυτόν της όψης, βρίσκεται το υπνοδωμάτιο. Μια δεύτερη μονάδα μπορεί να υπάρχει πλησίον της κύριας, παρέχοντας χώρο για την κουζίνα, τους στάβλους, αποθηκευτικούς χώρους κ.α.. Συχνά απαντώνται συνδυασμοί με διάφορα χτιστά, εξέχοντα τμήματα ή ορόφους. Παρόλα αυτά, όλα τα υπόσκαφα της Σαντορίνης αποτελούν διάφορες εκδοχές ενός μοναδικού τύπου κατοικίας, του θολωτού κυττάρου. Δεν υπάρχουν εσωτερικές σκάλες και η πρόσβαση σε κάθε δωμάτιο γίνεται μόνο από το εξωτερικό της κατοικίας. Η ομοιότητα των κατοικιών και η εγγύτητά τους έχει (ή τουλάχιστον είχε πριν την έκρηξη του τουρισμού) συγκροτήσει μια δεμένη και διόλου πομπώδη κοινωνία με δυσδιάκριτα όρια στην μετάβαση από τον δημόσιο στον ιδιωτικό χώρο και κοινόκτητες παροχές όπως δεξαμενές ή φούρνους. Το χρώμα των όψεων ήταν όπως και σε όλες τις Κυκλάδες λευκό, σε συνδυασμό ενίοτε με εντονότερα φυσικά χρώματα όπως ώχρα, κεραμιδί κ.α..

Εικόνα 65. Τομή τυπικών υπόσκαφων κατοικιών, Σαντορίνη

Πλέον γίνεται χρήση οπλισμένου σκυροδέματος ώστε να βελτιωθεί η σεισμική αντοχή και διαφόρων στεγανωτικών, πλέον της θηραϊκής γης, για την προστασία από την υγρασία. Όπως και με τις υπόλοιπες υπόγειες κατοικίες, υπάρχει σημαντική βελτίωση της θερμικής συμπεριφοράς του κτηρίου, λόγω της σταθερής θερμοκρασίας του εδάφους. Ωστόσο παραμένει το πρόβλημα της αυξημένης υγρασίας κατά τους θερινούς μήνες κυρίως. Σε αρκετά παραδείγματα, μια καμινάδα στο πίσω τμήμα όταν το επιτρέπει η γεωμετρία του εδάφους, ενισχύει την φυσική κυκλοφορία του αέρα.[32] Εικόνα 66. Όψη κατοικίας, Οία, Σαντορίνη

[32] Xiao Jingwen, Διερεύνηση και Σύγκριση Υπόσκαφων Κατασκευών στην Ελλάδα και στην Κίνα, ΕΜΠ, Αθήνα,1998

70

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Οι φυσικές σπηλιές αποτέλεσαν την γρηγορότερη και πιο οικονομική λύση για τη στέγαση των οικονομικότερα χαμηλών στρωμάτων. Επίσης, αυτός ο τρόπος κατασκευής επιτρέπει τη δημιουργία μιας ποικιλίας μορφών με μεγάλη πλαστικότητα. Στους οικισμούς της Καλντέρας ο κοινόχρηστος και ο ιδιωτικός χώρος συνδέονται, ή και ταυτίζονται. «Σπίτι όσο να χωρείς και κάμπο όσο θωρείς», έλεγαν οι παλιοί Κυκλαδίτες. Έτσι, σε πείσμα του κατηφορικού βράχου όπου είναι σκαμμένα, τα υπόσκαφα προσπαθούν να χωρέσουν τα πάντα.[33]

Εικόνα 67. Σκίτσο του οικισμού της Οίας, από τον αρχιτέκτονα

Steve Siegle.

Αυτού του είδους οι κατοικίες παρουσίαζαν βέβαια αρκετά μειονεκτήματα, όπως υγρασία, ελλιπή φωτισμό και αερισμό, αλλά μπορούμε να εντοπίσουμε σ’ αυτές αρκετά προτερήματα, αν αναλογιστούμε την εκμετάλλευση της θερμικής αδράνειας του εδάφους, των υδραυλικών ιδιοτήτων των ντόπιων υλικών και τη φυσική προστασία από ακραία καιρικά φαινόμενα που παρείχαν, καθώς και την κατασκευή τους με τα ελάχιστα δυνατά μέσα. «Πάνω σ’ αυτό το αγέρωχο νησί, με το σημαδεμένο από τη μεγάλη γεωλογική περιπέτεια τοπίο, οι δρόμοι, τα σπίτια, οι αυλές και τ’ άλλα της ανθρώπινης οίκησης στοιχεία, συνθέτουν πρωτόφαντα γλυπτικά συμπλέγματα, στερεομετρικούς σχηματισμούς όπου διημερεύουν εξαίσια ισορροπήματα φωτός και σκιάς, ωσάν από τα πριν λογαριασμένα. Και είναι όσα το μάτι βλέπει και μετράει τόσο αψεγάδιαστα στην πλαστική τους εντέλεια, και τόση των μεταξύ τους σχέσεων η μαγεία, που μπορεί να ξεχαστείς για μια στιγμή και να νομίσεις πως πρόκειται για είδωλα σε χώρο πλασματικό, ή για δημιουργήματα σύγχρονου καλλιτέχνη που δουλεύει στο πλαίσιο μιας αφηρημένης γεωμετρίας...».[34]

Εικόνα 68. Σκίτσο, Θήρα, Σαντορίνη, από τον αρχιτέκτονα Steve

Siegle.

[33] www.santorini.gr [34] Σάββας Κονταράτος, αρχιτέκτονας, από το βιβλίο «Σαντορίνη», του Μιχαήλ Δανέζη/1971. Διευθυντής Έκδοσης Εμμ.Α.Λιγνός.

71

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

«Αν καθώς είπε ο Λε Κορμπιζιέ, αρχιτεκτονική σημαίνει το σοφό, σωστό και υπέροχο παιχνίδι όγκων συναθροισμένων κάτω από το φως, τότε στους παλιούς οικισμούς της Σαντορίνης, έχεις μιαν αποκάλυψη από τις πιο αυθεντικές της δύναμης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.» Σάββας Κονταράτος, αρχιτέκτονας από το βιβλίο «Σαντορίνη», του Μιχαήλ Δανέζη, 1971

Εικόνα 69. Οία, Σαντορίνη

72

Εικόνα 70. Άποψη ενός οικισμού των Ματμάτα από ψηλά, Τυνησία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

73

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Οικισμοί Τυνησίας Η Τυνησία είναι μια μικρή χώρα στο μέγεθος την Ελλάδας, εγκλωβισμένη μεταξύ της Λιβύης από τα νοτιοανατολικά και της Αλγερίας από τα δυτικά.[35] Στο βόρειο τμήμα της χώρας επικρατεί εύκρατο κλίμα λόγω της επαφής της με την Μεσόγειο Θάλασσα ωστόσο το νότιο τμήμα της χώρας, όντας τμήμα της ερήμου Σαχάρας είναι ξηρό και άνυδρο με θερμοκρασίες που ξεπερνούν τους 40 °C.[36] Ως απάντηση σε αυτό το αφιλόξενο κλίμα, αλλά και τις αλλοτινές ληστρικές επιδρομές νομαδικών φυλών, οι γηγενείς της περιοχής Matmâta ανέπτυξαν έναν ιδιωματικό τύπο αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα υπόγειων κατοικιών , οι οποίες συνθέτουν ένα ιδιαίτερο χωριό που κατοικείται ακόμη και σήμερα και αποτελεί τη μεγαλύτερη κοινότητα τρωγλοδυτών στον κόσμο. Τα πετρώματα των βουνών στην περιοχή είναι ασβεστολιθικά, καθιστώντας εφικτή την εκσκαφή τους για τη δημιουργία τεχνητών σπηλιών. Η κατασκευή των υπόσκαφων κατοικιών που γίνεται από τα μέλη της ίδιας της οικογένειας, βασίζεται στην αφαίρεση υλικού από τα ασβεστολιθικά πετρώματα με την ίδια τεχνική που τα μυρμήγκια φτιάχνουν τις φωλιές τους. Η οργάνωση τους χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη του αίθριου, με την ειδική ονομασία haush, στο κέντρο και την περιμετρική διάταξη των δωματίων μέσα στον ασβεστολιθικό βράχο, καθρεφτίζοντας τη δομή της βερβερικής κοινωνίας, στη βάση της οποίας είναι η οικογένεια. Η είσοδος στην αυλή γινόταν μέσω μιας διαγώνιας σήραγγας. Τις απογευματινές ώρες και το βράδυ μέσω αυτής της διαγώνιας σήραγγας κυκλοφορούσε ο αέρας δροσίζοντας την αυλή.

[35] Golany Gideon, Ethics & Urban Design, USA: 1995, σ. 207-208 [36] http://en.wikipedia.org/wiki/Tunisia

Εικόνα 71. Διάταξη οικισμού στη Ματμάτα, στη νότια Τυνησία

74

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Αρχικά δημιουργείται ένα μεγάλο σκάμμα στο έδαφος, με διάμετρο από 8 μέχρι 13 μέτρα και έχοντας βάθος περίπου τριών ορόφων, και έπειτα στα τοιχώματά του ανοίγονται πολλαπλές «τεχνητές σπηλιές» που φιλοξενούν τους χώρους της οικίας. Ενίοτε προστίθεται ένα πηγάδι ύδρευσης στο κέντρο του διαμορφούμενου αίθριου ενώ γειτονικοί «κρατήρες» μπορούν να επικοινωνούν με στοές.

Εικόνα 72. Άποψη ενός τρωγλοδυτικού οικισμού των Ματμάτα από το επίπεδο της επιφάνειας του εδάφους, Τυνησία

Κάθε κατοικία είχε κατά μέσο όρο έξι με οχτώ τεχνητές σπηλιές που έχουν ανοιχτεί στις κάθετες πλευρές των τοιχωμάτων του αίθριου και μπορεί να στεγάσει μέχρι και σαράντα άτομα. Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για φυσικές κοιλότητες στο βράχο, οι οποίες με ελάχιστη επεξεργασία μπορούσαν να διαμορφωθούν σε δωμάτια. Πρακτικά, οι κατοικίες αυτές είναι αόρατες στον ανυποψίαστο επισκέπτη ενώ ταυτόχρονα εκμεταλλεύονται το έδαφος ως δεξαμενή θερμότητας. Ενώ η θερμοκρασία εσωτερικά των κατοικιών τους καλοκαιρινούς μήνες κυμαίνεται στους 20-22 βαθμούς, με εξωτερική θερμοκρασία τους 30-40 βαθμούς Κελσίου, τους χειμερινούς μήνες κυμαίνεται στους 18-20 βαθμούς εσωτερικά, με εξωτερικούς βαθμούς στους 9-15. Η τοπική αρχιτεκτονική φαίνεται πως ήταν τόσο επιτυχημένη στο να διατηρεί σταθερή την θερμοκρασία του εσωτερικού κατά τη διάρκεια της ημέρας, που οι Ρωμαίοι δανείστηκαν την λογική αυτή σχεδιάζοντας την πόλη Bulla Regia, στο βορειοδυτικό τμήμα της Τυνησίας. Ακόμα και υπογείως, οι ρωμαϊκές εκδοχές, είχαν πλήρες σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης[37] ενώ με την χρήση φωταγωγών δινόταν λύση στον αερισμό και τον φωτισμό των χώρων.[38]

Εικόνα 73. Είσοδοι κατοικίων, Ματμάτα, Τυνησία

Η γραφική ομορφιά της Matmâta έγινε ευρύτερα γνωστή μέσω της δημοφιλούς ταινίας Star Wars (1977), γεγονός που συνεχίζει και διατηρεί ζωντανό το τουριστικό ενδιαφέρον για την περιοχή. Δυστυχώς όμως η εκτεταμένη πλέον διάδοση των επίγειων κατοικιών μαζί με τον «εκσυγχρονισμό» της διαβίωσης και του κύρους των ιδιοκτητών, απειλεί την διατήρηση αυτής της ιδιαίτερης παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.

[37] Raven S., Rome in Africa, New York: 1993 [38] Golany Gideon, Earth Sheltered Architecture in China, σ. 143

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 74. Αξονομετρική τομή κατοικίας των Ματμάτα στη Σαχάρα

75

76

Εικόνα 75. Οι τρωγλοδυτικοί οικισμοί των Ματμάτα

Εικόνα 76. Στο αίθριο ενός υπόσκαφου οικισμού των Ματμάτα,

Τυνησία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εν κατακλείδι, παρατηρείται ότι δημιουργούσαν τις κατοικίεςκαταφύγιά τους χωρίς να αλλοιώνουν το τοπίο, αλλά ενσωματώνοντάς τες σε αυτό. Ακόμα κι αν μετατρέπονταν σε ερείπια λόγω ελλιπούς συντήρησης ή επειδή έφταναν στο όριο της ζωής τους, δεν παράγουν απορρίμματα αλλά επανεντάσσονται και «απορροφώνται» από το περιβάλλον. Ο τρόπος οργάνωσης των κατοικιών διατηρεί μια σχέση εξάρτησης με τη γη, η οποία εκτός του ότι εξασφαλίζει τροφή, αποτελεί πρώτη ύλη ως οικοδομικό υλικό για τη στέγασή τους. Οι περισσότερες δραστηριότητες της οικογένειας, λαμβάνουν χώρα στην αυλή καθιστώντας το αίθριο τον βασικό συνθετικό πυρήνα της κατοικίας και παράλληλα βασική συνθετική διάταξη στην υπόσκαφη κατοίκηση.

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 77. Το υποβαθμισμένο κεντρικό αίθριο του οικισμού, Ματμάτα, Τυνησία

77

78

Εικόνα 78. Υπόσκαφος οικισμός δίπλα στην πόλη Tungkwan, Κίνα

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Οικισμοί Κίνας Η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας είναι μια αχανής χώρα, με ακραίες κλιματολογικές και γεωμορφολογικές αντιθέσεις και όπως θα περίμενε κανείς, η τοπική υπόγεια αρχιτεκτονική εντοπίζεται μόνο σε μια συγκεκριμένη περιοχή με ευνοϊκές προς αυτή συνθήκες. Η ενδημική υπόγεια κατοικία, τα Yaodong[39] βρίσκονται διάσπαρτα στην πλατιά λωρίδα αιολικών αποθέσεων, στην βορειοδυτική και κεντρική Κίνα και συγκεκριμένα στις επαρχίες Hoonan, Shansi, Shensi, και Kansu. Η προαναφερόμενη ζώνη, γνωστή και ως Loess Plateau, έχει ηπειρωτικό κλίμα, με ελάχιστες βροχοπτώσεις ενώ η ξυλεία είναι δυσεύρετη λόγω της υπερυλοτόμησης που συνέβη μερικές εκατοντάδες χρόνια πριν.[40] Το ιδιαίτερο έδαφος που καλύπτει την περιοχή [loess] είναι ένα μείγμα ιλύος, λεπτής χαλαζιακής άμμου, σιδηρούχων ορυκτών και ασβέστη, με πορώδες 30 - 60%. Καλύπτει μια έκταση 400.000 km2 ενώ το ύψος των αποθέσεων κυμαίνεται στα 50 – 80 m.[41] Πρόκειται δηλαδή για μια κίτρινη ασβεστώδη λάσπη, η οποία μεταφέρθηκε και κατατέθηκε εκεί από τον άνεμο.[42] Η φυσική της δομή την καθιστά εύπλαστο υλικό, με επαρκή ικανότητα παραλαβής φορτίων, με δεδομένο ωστόσο πως αυτό παραμένει ξηρό και προστατευμένο από το νερό.[43] Η εκσκαφή γίνεται με απλά γεωργικά εργαλεία και οι χώροι που προκύπτουν είναι μακρόστενοι λόγω των περιορισμών του υλικού, με συνήθεις διαστάσεις 2,5 m μέχρι το ανώτερο σημείο της θολωτής οροφής, 2.9 – 3.5 m πλάτος και μήκος 6 ή περισσότερα μέτρα.

[39] Yaodong (Κινέζικα, pinyin: yao dong) ή «Κατοικία Σπηλιά» είναι ένα συγκεκριμένο είδος κατοικίας που καλύπτεται από έδαφος στο οροπέδιο Loess, στο βόρειο τμήμα της Κίνας. Γενικά δημιουργούνται σκαλίζοντας σε πλαγιές ή σκάβοντας οριζοντίως σε μία κεντρικά «βυθισμένη αυλή».

[40] Xiao Jingwen, Διερεύνηση και Σύγκριση Υπόσκαφων Κατασκευών στην Ελλάδα και στην Κίνα, ΕΜΠ, Αθήνα, 1998, σ. 3, 7 [41] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/346036/Loess-Plateau [42] Architecture without Architects, Bernard Rudofsky, σελ.16 [43] http://www.britannica.com/EBchecked/topic/346022/loess

79

80

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Τα Yaodong, ακολουθούν την αρχή ενός τετραγωνικού βυθισμένου αίθριου, γύρω από το οποίο βρίσκονται οι διάφοροι χώροι της οικίας, σύμφωνα με την κινεζική παράδοση που θέλει την οικία προστατευμένη και εσωστρεφή. Συχνά κάποιο δέντρο φύεται στο αίθριο ώστε να προσφέρει σκίαση κατά τους θερινούς μήνες. Ο δε προσανατολισμός είναι πάνω στους άξονες Βορρά-Νότου και Ανατολής-Δύσης. Οι περισσότερες οικίες αναπτύσσουν δυο χώρους σε κάθε μία από τις τέσσερις πλαϊνές όψεις. Η όψη με θέα τον Νότο αποδίδεται στην μεγαλύτερη ηλικιακά γενιά της εκτεταμένης οικογένειας, ενώ η ανατολική και δυτική αφορά στην χαμηλότερη ιεραρχία, σύμφωνα πάντα με τις αρχές του Κομφούκιου. Τα δωμάτια στην εκτεθειμένη στο Βορρά όψη, χρησιμοποιούνται ως αποθήκες, χώροι για τα οικόσιτα ζώα και την ράμπα εισόδου. Συχνοί είναι και οι συνδυασμοί με ένα δεύτερο αίθριο αν το απαιτούν οι ανάγκες της οικογένειας. [44]

Εικόνα 79. Άποψη αίθριου υπόσκαφης κατοικίας από την επιφάνεις

του εδάφους, περιοχή Nxiang, Κίνα

Το υλικό που αφαιρείται χρησιμοποιείται με την μορφή πλίνθων για τους κατακόρυφους τοίχους σε συνδυασμό με ελάχιστη ξυλεία για τα απαραίτητα κουφώματα, όπως και για επίγειες οικίες ή αποθήκες. Παρατηρείται δε και ένας δεύτερος τύπος, στις πλαγιές των λόφων που σχηματίζονται από την διάβρωση των loess, που μπορεί να περιγραφεί ως παράθεση των χώρων που απαρτίζουν τον προηγούμενο, με όμοιες αναλογίες διαστάσεων. Το εμφανές πλεονέκτημα είναι η εξασφάλιση γης για γεωργική χρήση καθώς οι εύφορες εκτάσεις σπανίζουν. Αξίζει να σημειωθεί, ότι παρά τον εκσυγχρονισμό που εφάρμοσε η Πολιτιστική Επανάσταση, τα Yaodong έτυχαν της ιδιαίτερης εύνοιας του Μάο Τσετούνγκ[45], γιατί αυτός ο -οικολογικός θα λέγαμε σήμερα- τρόπος ζωής συμβάδιζε με την αγροτική πολιτική του.[46]

[44] Golany Gideon, Chinese Landscapes, USA: 1992, σ. 159 Εικόνα 80. Αεροφωτογραφία υπόσκαφου οικισμού, περιοχή

Nxiang, Κίνα

[45] Mao Zédong: (1893 – 1976) ήταν Κινέζος κομμουνιστής επαναστάτης και ιδρυτής της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, στην οποία κυβέρνησε ως Γενικός Γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας. Οι Μαρξιστικές - Λενινιστικές του θεωρίες, οι στρατιωτικές στρατηγικές και οι πολιτικές του θέσεις είναι γνωστές ως Μαοϊσμός.

[46] von Meijenfeldt Ernst et al., Below Ground Level..., σ. 18

81

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Το δεύτερο σαφές πλεονέκτημα είναι η οικονομία της κατασκευής. Τα ελάχιστα επιπλέον υλικά που απαιτούνται, η ευκολία της εκσκαφής επιτρέπει σε απλούς εργάτες χωρίς προηγούμενη εμπειρία να κατασκευάσουν ταχύτατα μια οικία. Χαρακτηριστικά, δύο άτομα μπορούν να λαξεύσουν ένα δωμάτιο μέσα σε δυο μέρες.[47] «Κάποιος μπορεί να δει καπνό να αναδύεται από τα χωράφια», γράφει ο George B. Cressey στο βιβλίο του Land of the 500 million: A Geography of China, παρόλο που δεν είναι ορατό κανένα σπίτι στον ορίζοντα. «Τέτοια γη υπηρετεί διπλό καθήκον, με χωράφια πάνω και κατοικίες κάτω απ’ αυτή.» Όχι μόνο κατοικίες, αλλά και εργοστάσια, σχολεία, ξενοδοχεία και κρατικές υπηρεσίες είναι χτισμένες εξ ολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Λόγω δε της σταθερής θερμοκρασίας του εδάφους, εξασφαλίζουν δροσερό περιβάλλον στους ενοίκους κατά τους θερμούς μήνες και σχετική ζεστασιά το χειμώνα. Μπορεί η θερμοκρασία να παραμένει σταθερή, όμως κατά κανόνα ο εξαερισμός είναι ανεπαρκής λόγω του βάθους της εκσκαφής και της μονής εξωτερικής όψης. Στο βάθος των 10 μέτρων, η εσωτερική θερμοκρασία των χώρων κυμαίνεται μεταξύ 10 – 20 °C από χειμώνα σε καλοκαίρι.[48] Επακολούθως, υπάρχουν αυξημένα επίπεδα ατμοσφαιρικής υγρασίας στο εσωτερικό που δημιουργούν επιπρόσθετα προβλήματα υγροποίησης στις τοιχοποιίες, προκαλούν την ανάπτυξη μούχλας και επιβαρύνουν την υγεία των κατοίκων. Ο Golany ωστόσο αναφέρει πως σύμφωνα με ιατρικές μαρτυρίες, οι μετεγχειρητικές ουλές επουλώνονται ταχύτερα σε υπόγειες αναρρωτικές κλίνες.

Εικόνα 81. Τομή υπόσκαφης κατοικίας στην Κίνα

Εικόνα 82. Κάτοψη τυπικής υπόσκαφης κατοικίας, Κίνα

Εικόνα 83. Προοπτικό τυπική υπόσκαφης κατοικίας στην Κίνα

[47] Golany Gideon, Chinese Landscapes, σ. 161 [48] Golany Gideon, Chinese Earth-Sheltered Dwellings: Indigenous Lessons for Modern Urban Design., σ. 125

82

Εικόνα 84. Τομή τυπικής υπόσκαφης κατοικίας στην Κίνα

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Παρά τα παραπάνω προβλήματα, περισσότεροι από 40 εκατομμύρια άνθρωποι κατοικούν μέχρι και σήμερα μέσα σε αυτές τις υπόσκαφες κατοικίες.[49] Επιπλέον, είτε στην Κίνα είτε αλλού, οι υπόσκαφες κατοικίες συμπεριφέρονται καλύτερα από τις αντίστοιχες επιφανειακές στον σεισμό καθώς αναγκάζονται να μετακινούνται μαζί με το έδαφος ενώ δεν επηρεάζονται από τα επιφανειακά σεισμικά κύματα. Επειδή όμως το έδαφος των loess δεν έχει μεγάλη ικανότητα φόρτισης, παρατηρείται συχνότερα η ενίσχυση των λαξευμένων χώρων με μια επιφάνεια από οπτόπλινθους και συνδετικό κονίαμα.[50]

Εικόνα 85. Άποψη αυλής του κεντρικά υποβαθμισμένου αίθριου

στην πόλη Luoyang,επαρχία Henan, Κίνα

[49] Gu Bingshu (20.10.1995). Earth Dwellings and Destinies of Two Hundred Million People in China. South Weekend Newspaper, Guangzhou, China.

[50] Xiao Jingwen, Διερεύνηση και Σύγκριση Υπόσκαφων Κατασκευών στην Ελλάδα και στην Κίνα, ΕΜΠ, Αθήνα, 1998, σ. 79

83

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

«Κάποιος μπορεί να δει καπνό να αναδύεται από τα χωράφια [παρόλο που δεν είναι ορατό κανένα σπίτι στον ορίζοντα]. Τέτοια γη υπηρετεί διπλό καθήκον, με χωράφια πάνω και κατοικίες κάτω απ’ αυτή.»

George B. Cressey Land of the 500 million: A Geography of China

Εικόνα 86. Λήψη από ψηλά, οικισμός κοντά στην πόλη Tungkwan, Κίνα

Εικόνα 87. Αεροφωτογραφία υπόσκαφης

πόλης στην πεδιάδα Loess, κοντά στην πόλη Tungkwan, Κίνα

84

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εθνικό Πάρκο Mesa Verde, Colorado, US Η περιοχή του Εθνικού Πάρκου Mesa Verde[51] βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα του Colorado, εκτείνεται σε μήκος 40 περίπου χιλιομέτρων με βράχους που αγγίζουν σε ύψος τα 2.500 μέτρα (συγκεκριμένα από 1.829 μέχρι 2.613 m). Εκεί βρίσκονται οι αρχέγονες κατοικίες πουέμπλο, οι οποίες χτίστηκαν μέσα στις φυσικά διαμορφωμένες κοιλότητες των βράχων, από τον 6ο μέχρι τον 12ο αιώνα. Τα πουέμπλο επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από την τοποθεσία όπου είναι χτισμένα, καθώς τα δωμάτια, που είναι σπηλιές, συνενώνονται για να μοιάσουν με έναν υπερυψωμένο βράχο. Ουσιαστικά, το πουέμπλο μοιάζει με φυσική γήινη μορφή, επειδή η στενή σχέση της μορφής του σπιτιού και του τοπίου αντικατοπτρίζει την αρμονική σχέση του ανθρώπου με τη φύση. Ολόκληρο το τοπίο είναι ιερό, όπως είναι και το σπίτι, και όλο το περιβάλλον επηρεάζει τη ζωή των Ινδιάνων Πουέμπλο (παλαιότερα γνωστοί με την ονομασία Anasazi) στο σύνολό της.[52] Πράγματι, οι Πουέμπλο ζητούν να συγχωρεθούν κάθε φορά που κόβουν ένα δέντρο ή σκοτώνουν έναν λαγό. Η καλλιέργεια του καλαμποκιού αποτελεί γι’ αυτούς θρησκευτική πράξη και ουσιαστικό μέρος της όλης πνευματικής ζωής. Αυτή ακριβώς η νοοτροπία είναι που επηρεάζει το σπίτι, τη μορφή του, τη χωροθέτησή του και τη σχέση του με τη γη, κάτι που μας βοηθά να εξηγήσουμε γιατί τέτοια κτίσματα αναβαθμίζουν μάλλον παρά καταστρέφουν το τοπίο. Κάθε κατοικία προσαρμόστηκε στην τοπογραφία των κοιλωμάτων του βράχου, καθιστώντας τους εκατοντάδες χώρους μοναδικούς.

Εικόνα 88. Κάτοψη του Cliff Palace με τα κυκλικά δωμάτια kiva, [πηγή National Park Service]

Στην περίπτωση αυτή παρατηρείται ότι μέσα από την αρχιτεκτονική της συμπλήρωσης, προκύπτει ένας οικισμός με ημίκτιστες κατασκευές, ενσωματωμένες πλήρως στην τοπογραφία της περιοχής.

«Κρυμμένα» κάτω από μεγάλες προεξοχές των βράχων, είναι

[51] Mesa Verde (Ισπανικά: «Πράσινο Τραπέζι»), είναι το μεγαλύτερο αρχαιολογικό πάρκο στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η λέξη «mesa» σημαίνει τραπέζι στα Ισπανικά, αλλά εδώ αναφέρεται στα βουνά με τις επίπεδες κορυφές, που συναντώνται κυρίως στις νοτιοδυτικές Ηνωμένες Πολιτείες.

[52] Paul Horgan, «Place, form and prayer», Landscape 3, αρ. 2 (Χειμώνας 1953-54), 8-9

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 89. Cliff Palace, Φωτογραφία του Gustaf Nordenskiöld, 1891, Mesa Verde National Park, νοτιοδυτικό Colorado

85

86

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 90. Άποψη του οικισμού House

of Many Windows, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde, Colorado

Εικόνα 91. Άποψη του Cliff Palace, Φωτογραφία του Steven Zucker, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde, Colorado

87

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

σαφές ότι παρείχανε προστασία από αντίξοες καιρικές συνθήκες και αποτελούσαν σημεία με αμυντικό χαρακτήρα. Η άμυνα ωστόσο δεν εξηγεί ποτέ πλήρως τη μορφή και ίσως να έχει ακόμα και συμβολικό χαρακτήρα.[53] Όσο αναφορά το δριμύ κλίμα της περιοχής, αναπτύσσονται πολύ υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι και χαμηλές το χειμώνα με αρκετή χιονόπτωση. Αυτές οι ημίκτιστες κατασκευές ήταν τέλεια προσαρμοσμένες για να προστατεύουν τους κατοίκους απ’ αυτές τις ακραίες θερμοκρασίες και τους δυνατούς ανέμους. Υπάρχουν πάνω από 600 τέτοιες κατασκευές, οι οποίες ήταν κυρίως κατοικίες, ενώ κάποιες χρησιμοποιούνταν για αποθήκευση ή θρησκευτικές τελετουργίες. Ο μεγαλύτερος οικισμός του πάρκου, το Cliff Palace, στέγαζε 125 άτομα και αποτελεί κομμάτι μιας μεγαλύτερης κοινότητας από 60 γειτονικούς οικισμούς, που στέγαζαν συνολικά 600 ή περισσότερα άτομα.[54]. Πιο συγκεκριμένα, το Cliff Palace έχει συνολικά 150 δωμάτια, οργανωμένα γύρω από 23 κυκλικά, υπόγεια δωμάτια, γνωστά με την ονομασία κίβα [kiva]. Τα κτίρια αρχικά κατασκευάζονταν με ύψος που κυμαίνεται από έναν μέχρι τέσσερις ορόφους, και μερικά φτάνουν ως και το ανώτατο όριο του κοιλώματος του βράχου. Για την κατασκευή τους, χρησιμοποιήθηκαν υλικά, όπως πέτρα και κονίαμα από λάσπη, μαζί με ξύλινα δοκάρια προσαρμοσμένα στις φυσικές σχισμές του γκρεμού. Αυτή η κατασκευαστική τεχνική, ήταν μία παραλλαγή από κατασκευές που χτίστηκαν πριν το 1000 μ.Χ., οι οποίες είχαν δημιουργηθεί από ηλιόψητους πλίνθους, δηλαδή ένα είδος τούβλου από πηλό, άμμο και άχυρα ή κλαδιά.

Εικόνα 92. Λήψη του Oak Tree House από το Sun Point, στο φαράγγι Fewkes Canyon, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde, Colorado

Εικόνα 93. Άποψη του New Fire House, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde,

Colorado

Από το 1285 και μετά, έπειτα από μία περίοδο κοινωνικής και περιβαλλοντικής αστάθειας, που προκλήθηκε εξαιτίας μίας σειράς από σοβαρές και παρατεταμένες ξηρασίες, οι κάτοικοι εγκατέλειψαν την περιοχή και μετακινήθηκαν νοτιότερα σε τοποθεσίες στην Αριζόνα και το Νέο Μεξικό.

[53] J. B. Jackson, «Pueblo architecture and our own», Landscape 3, αρ.2 (Χειμώνας 1953-54), 23, όπου διατυπώνει την άποψη πως το πουέμπλο δεν είναι φρούριο, αλλά προστατεύει συμβολικά το ιερό δωμάτιο.

[54] https://en.wikipedia.org/wiki/Mesa_Verde_National_Park#Architecture

Εικόνα 94. Ο οικισμός Spruce Tree House το χειμώνα, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde.jpg

88

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 95. Κάτοψη του Spruce Tree House, Εθνικό Πάρκο Mesa

Verde, Colorado

Εικόνα 96. Cliff Palace, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde Εικόνα 97. Εσωτερική άποψη του Spruce Tree House

Εικόνα 98. Το κυκλικό δωμάτιο kiva στο Spruce Tree House, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde

89

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 99. Η θέα από το εσωτερικό

του βράχου, Cliff Palace

« Mέσα από την αρχιτεκτονική της συμπλήρωσης, προκύπτει ένας οικισμός με ημίκτιστες κατασκευές, ενσωματωμένες πλήρως στην τοπογραφία της περιοχής.» Εικόνα 100. Τριώροφη ημίκτιστη

κατοικία στο Spruce Tree House, Εθνικό Πάρκο Mesa Verde

Εικόνα 101. Σκάλα που οδηγεί

στον οικισμό Balcony House, Εθνικό πάρκο Mesa Verde

90

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

2.4 _ Συμπεράσματα Μετά από αυτή την ανάλυση των ανώνυμων κατασκευών, προσπαθήσαμε να συγκεντρώσουμε τα κοινά τους γνωρίσματα, να ανιχνεύσουμε τον τρόπο σκέψης των δημιουργών τους και τέλος, να εντοπίσουμε τους βασικούς παράγοντες που επηρέασαν τη μορφή των κτισμάτων. Οι παράγοντες αυτοί, όπως παρατίθενται παρακάτω είναι: _το τοπίο και η τοπογραφία _το κλίμα _τα υλικά _η ίδια η διαδικασία της κατασκευής _η προστασία _η θρησκεία _οι κοινωνικοπολιτισμικοί παράγοντες Παρατηρείται, ότι πρωταρχικό παράγοντα αποτελεί το τοπίο, στο οποίο ενσωματώνεται το υπόσκαφο κτίριο, είτε αυτό είναι ένας λόφος, ένας βράχος ή μια περιοχή μαλακού εδάφους. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται η φύση και η τοποθεσία είναι σημαντικό στοιχείο για τη δημιουργία της μορφής του κτιρίου ή την τροποποίησή της, και γι’ αυτό πρώτα διερευνάται η σχέση του ανθρώπου με το τοπίο. Ο καθορισμός της τοποθεσίας, άρα και, ως ένα βαθμό, η μορφή του κτίσματος, προκύπτουν από τη δράση κοινωνικών παραγόντων, όπως η δομή και η συγκρότηση της οικογένειας ή του γένους, η σχέση με τα ζώα, η στάση απέναντι στη φύση, οι ανάγκες του ιερού προσανατολισμού και ο συμβολισμός των χαρακτηριστικών στοιχείων του τοπίου. Σε ότι αφορά το κλίμα της εκάστοτε περιοχής, αλλά και τη θερμική συμπεριφορά των υπόσκαφων κατασκευών, συμπεραίνεται πως ένα υπόσκαφο κτίριο ενδείκνυται ως ένα πολύ καλό παράδειγμα υψηλής θερμοχωρητικότητας. Ωστόσο, η ύπαρξη υγρασίας και ο λιγοστός εξαερισμός είναι χαρακτηριστικά που πρέπει να βελτιωθούν. «Μπορεί ο άνθρωπος να χτίζει για να ελέγξει το περιβάλλον του, αλλά όσο ελέγχει το φυσικό περιβάλλον, τόσο ελέγχει και το εσωτερικό κοινωνικό και θρησκευτικό περιβάλλον – το ιδανικό από πολιτισμική

91

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

άποψη περιβάλλον».[55] Η ανάγκη επαφής με τη γη, η ανάγκη για εσωστρέφεια και προφύλαξη της ιδιωτικότητας, ανάγονται στους κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες. Η επιλογή της καλής τοποθεσίας έχει υλικές συνέπειες και οδηγεί σε ορισμένες προσαρμογές. Η επίδραση που έχουν οι υλικές αυτές συνέπειες στη χωροθέτηση των κτισμάτων, και κατ’ επέκταση στη μορφή τους και στις μεταξύ τους σχέσεις, είναι αρκετά ισχυρή. Έτσι, καθοριστικό ρόλο για τη μορφολογία τους αποτελούν τα υλικά και η διαδικασία της κατασκευής. Οι εύκολα λαξευτοί πετρώδεις ή τεφρώδεις βράχοι, το μαλακό έδαφος, αποτελούν αυτά τα «εύπλαστα» υλικά από τα οποία θα προκύψει τελικά ο χώρος, και ουσιαστικά μέσω της αφαίρεσης των οποίων διευκολύνεται η διαδικασία της κατασκευής. Με τον τρόπο αυτό, ο τόπος - το υλικό - η κατασκευή είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και βρίσκονται σε αγαστή συνεργασία. Πιο συγκεκριμένα, αποτελούν πλέον μία ενότητα και έχει δημιουργηθεί μία σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, καθώς η κατασκευή ενσωματώνεται μέσα στο τοπίο και ταυτόχρονα προκύπτει από τα ίδια τα υλικά που το έχουν διαμορφώσει. Έτσι, το τοπίο, μέσω της ένταξης της κατασκευής σ’ αυτό, επαναπροσδιορίζεται εκ νέου, χωρίς όμως να αλλοιώνονται τα χαρακτηριστικά του ή οι ιδιαιτερότητές του, παρά μόνο έχοντας αποκτήσει κι άλλες ποιότητες χώρου, πλήρως ενσωματωμένες στην υπάρχουσα τοπογραφία.

Εικόνα 102. Σκάλα διαμορφωμένη στο έδαφος, Εθνικό Πάρκο Mesa

Verde, Colorado, US

[55] Amos Rapoport, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, σελ.89

92

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Είναι εμφανές ότι η επιρροή του πρωτόγονου ανθρώπου στο τοπίο είναι ελάχιστη και πλέον δεν υπάρχει σαφής διάκριση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση. Εδώ η σχέση του ανθρώπου με το μη ανθρώπινο είναι πάνω απ’ όλα μια αρμονική σχέση αμοιβαιότητας: ο άνθρωπος βρίσκεται μέσα στη φύση και δεν μπορεί κανείς να μιλήσει για τον άνθρωπο και τη φύση ως δύο ξεχωριστά πράγματα. Αυτή η ευρύτερη στάση σεβασμού και ευλάβειας απέναντι στην τοποθεσία (ή γενικά τη φύση) σημαίνει ότι δεν πρέπει κανείς να την καταδυναστεύει ή να τη βιάζει, αλλά να συνεργάζεται μαζί της. Τα κτίσματα προσαρμόζονται στο τοπίο και εκφράζουν αυτή τη νοοτροπία με την επιλογή της τοποθεσίας, των υλικών και των μορφών τους. Αυτό που είναι χαρακτηριστικό και σημαντικό για έναν πολιτισμό είναι αυτή η επιλογή, η συγκεκριμένη λύση για ορισμένες ανάγκες που, αν και εξαρτώνται από τον τρόπο ερμηνείας, είναι μάλλον σε μεγάλο βαθμό καθολικές: την έκφραση της ιδιαίτερης πίστης και βιοθεωρίας, την επικοινωνία με τους συνανθρώπους και την προστασία από τις κλιματικές συνθήκες και τους εχθρούς.

93

02 _ ΑΝΩΝΥΜΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 103. Πόρτα σε σχήμα Τ, Balcony House, Εθνικό Πάρκο

Mesa Verde, Colorado. Φωτογραφία του Emmett Harryson, περίπου το 1929.

94

Εικόνα 104. Νέο Ναυτικό Μουσείο Δανία.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

95

03

_ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

96

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

3.1 _ Εισαγωγή στα υπόγεια του σήμερα Η έρευνά μας στο χθες, στο χαοτικό και πολύπλοκο σύμπαν των κατασκευών εντός του εδάφους, αποτελεί σημείο αναφοράς στην έρευνα των κατασκευών μέσα στη γη. Στρέφοντας το βλέμμα στο παρελθόν αναζητήσαμε παράγοντες και αίτια που οδηγούν σε λύσεις τέτοιου είδους. Στο μυαλό μας, συνεχής ήταν παράλληλα η σκέψη του συνδυασμού του πλούτου του παρελθόντος με την αρχιτεκτονική του σήμερα. Εκτός από πηγή έμπνευσης, τα παραδείγματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανεξάντλητη πηγή γνώσης και διδαγμάτων, σε σχέση με τους τρόπους και τους λόγους που τα όρισαν. Στο κεφάλαιο αυτό, επομένως, θα πραγματευτούμε την εξέλιξη των κατασκευών εντός της γης στη σύγχρονη εποχή, μέσα από παραδείγματα της επίσημης αρχιτεκτονικής. Γίνεται προσπάθεια να αναζητηθούν οι παράγοντες, οι αρχές καθώς και ο τρόπος δόμησης υπόσκαφων κτιρίων σήμερα. Αναζητείται η σχέση τους με τον τόπο που σχεδιάστηκαν και η γενικότερη ένταξή τους σε αυτόν. Πώς όμως φτάσαμε να μιλάμε για υπόγειες κατασκευές σήμερα; Μια μικρή ιστορική αναδρομή στην έννοια και την εξέλιξη των υπογείων του σήμερα θα βοηθήσει στην κατανόηση των τωρινών δεδομένων καθώς φαίνεται πως οι υπόγειες κατασκευές, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, αποτελούν πλέον αναπόσπαστο μέλος τον σύγχρονων πόλεων. Η σύγχρονη πόλη φαίνεται να κληρονόμησε τους υπόγειους χώρους από τα δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης των αρχαίων πόλεων, με φημισμένα μεταξύ τους τα Ελληνικά και Ρωμαϊκά έργα. Μόλις το 1850, ο μηχανικός Baron Haussmann σχεδιάζει με την τεχνογνωσία της Βιομηχανικής Επανάστασης, τα ξεχωριστά δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης του Παρισίου, και το 1878 το σύστημα είχε μήκος άνω των 580 km ενώ πλέον ξεπερνά τα 2.100 km. Σχεδόν ταυτόχρονα, ο Joseph Bazalgette σχεδιάζει και υλοποιεί ένα αντίστοιχο δίκτυο στο βικτωριανό Λονδίνο. Οι δε διαστάσεις των αποχετευτικών αγωγών είναι τόσο μεγάλες ώστε συχνά χρησιμοποιήθηκαν από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα ως καταφύγιο ή ως χώρος δράσης του υποκόσμου. Οι Άθλιοι του Victor Hugo και ο ήρωάς του ο Jean Valjean δρουν στο Παρίσι που ο Louis-Sebastian Mercier αποκαλεί

97

98

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

«υπόγεια πόλη» [la ville souterraine] θέλοντας να δώσει έμφαση στην διττή υπόσταση και την εγκληματικότητα της πόλης. [1] Παράλληλα, η επινόηση της «ασπίδας» από τον βρετανό μηχανικό Marc Brunel τo 1825, που χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή της πρώτης υποβρύχιας σήραγγας στον κόσμο, αποτέλεσε την αναγκαία τεχνολογική ώθηση για την διάνοιξη σηράγγων σε δυσμενές υπέδαφος και έστρωσε τον δρόμο για την κατασκευή του υπόγειου μητροπολιτικού σιδηροδρόμου σε Λονδίνο το 1863, [2] και στο Παρίσι 1900.[3] Εικόνα 105. Σήραγγα St. Clair. Μπροστινή όψη της «ασπίδας»

που δείχνει τη μέθοδο της εκσκαφής. 1889-90. MHT model.

(Smithsonian photo 49260-D.)

Η ιδέα της κατανομής των λειτουργιών υπογείως, αναπτύχθηκε περαιτέρω, από τον γάλλο αρχιτέκτονα Edouard Utudjan,[4] ιδρυτή του GECUS [Ομάδα έρευνας και συντονισμού του υπογείου χώρου]. Διατύπωσε την ανάγκη θεώρησης του υπογείου χώρου ως ζωτικής σημασίας τμήματος της πόλης την δεκαετία του ‘30, πρότεινε την μεταφορά συγκεκριμένων λειτουργιών στον προηγούμενο, επιζητώντας την βελτίωση της αισθητικής αλλά και της υγιεινής των πόλεων. Οι λειτουργίες αυτές κατά τον Utudjan, είναι οι χώροι στάθμευσης, εγκαταστάσεις μέσων μαζικής μεταφοράς, καταστήματα, κινηματογράφοι, τράπεζες και λοιπές διοικητικές υπηρεσίες. Η εγγύτητα του πολέμου δε, τους ώθησε να σκέπτονται τους προηγούμενους χώρους και ως καταφύγια σε περίπτωση προσβολής από τον εχθρό. Πίστευε ακράδαντα πως το κατακόρυφο zoning θα έπρεπε να συμπληρώνει το οριζόντιο και πως ο αναξιοποίητος τρισδιάστατος χώρος θα έδινε στις ιστορικές πόλεις την ανάσα που είχαν ανάγκη. Αντίθετα, ο Le Corbusier, που όπως θα αναφερθεί στη συνέχεια, πρότεινε την εκμηδένιση μεγάλου μέρους του Παρισιού.[5]

Εικόνα 106. 1963. Πρόταση υπόγειας στάθμευσης les Champs-

Το 1936 ο Utudjian θέλοντας να δείξει τον αναπόφευκτο χαρακτήρα της υπόγειας πολεοδομίας γράφει:

Elysées - προοπτική τομή. (Fond Edouard Utudjian, Académie d’architecture / Cité de l’architecture & du patrimoine / Archives d’architecture du XXe siècle.)

[1] Pike David L., Metropolis on the Styx..., passim [2] http://www.tfl.gov.uk/corporate/modesoftransport/londonunderground/1604.aspx http://www.brooklynmuseum.org/research/digital-collections/goodyear/paris.php [3] http://www.brooklynmuseum.org/research/digital-collections/goodyear/paris.php [4] Pierrick Maire et al., Underground planning and optimisation of the underground ressources’combination looking for sustainable development in urban areas, Lausanne, 2006 [5] Barles S., Going Underground: Excavating the Subterranean City, Paris: 2006

99

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

«Από την πρώιμη αρχαιότητα, τρία στοιχεία έχουν συνεισφέρει στην ανάπτυξη των υπογείων έργων [...] οι μεταλλευτικές έρευνες [...], η απομάκρυνση φυσικών εμποδίων και η ελευθέρωση ατραπών [...], η ανάγκη για ένα καταφύγιο ή προστασία» Παρά τις προσπάθειες της ομάδας GECUS, οι αρχές της δεν κατόρθωσαν να αποκτήσουν την ορμή που ήλπιζαν. Στις επίσημες δηλώσεις τους φαινόντουσαν αντίθετοι, όμως αρκετά μέλη, συμπεριλαμβανομένου και του Utudjian, το θεωρούσαν φυσική εξέλιξη και οραματιζόντουσαν την πόλη σπηλιά. Στον αντίποδα, πριν από κάποιες δεκαετίες ένας γνωστός υποστηρικτής των κάστρων υπήρξε ο Le Corbusier. Στα πλαίσια της αστικής πολεοδομίας, που είχε ως ανάγκη αρχίσει να αναπτύσσεται σε πυκνοδομημένες και γεμάτες ιστορία, πόλεις, όπως το Παρίσι, πρότεινε (plan Voisin,1925), την κατεδάφιση των υπαρχόντων δομών της πόλης, και τη δημιουργία εξηνταόροφων σταυροειδών πύργων, ανάμεσα σε μεγάλες εκτάσεις πάρκων, κήπων και αθλητικών εγκαταστάσεων. Όπως είχε πει ο ίδιος «ο Hausmann (νομάρχης Παρισιού) αντί να κάνει λεπτές εντομές στο Παρίσι, θα είχε κατεδαφίσει ολόκληρες γειτονιές και θα τις είχε ανασυστήσει σε ύψος. Ύστερα θα είχε δημιουργήσει πάρκα ωραιότερα από εκείνα του Grand Roy». Πρότεινε, μάλιστα, αντί της εκσκαφής και διάνοιξης χώρων για την εγκατάσταση νέων υποδομών, την τοποθέτηση πλήθους μπετονένιων υποστυλωμάτων στο υπάρχον επίπεδο εδάφους, ώστε αφενός να χρησιμοποιηθούν τα υπάρχοντα δίκτυα, και αφετέρου να δημιουργηθεί ένα δεύτερο επίπεδο κίνησης οχημάτων και πεζών, πάνω από αυτά, διαχωρίζοντας έτσι τις ροές της πόλης, άρα αποσυμφορίζοντάς την.[6] Τα σχέδιά του αυτά, παρότι είχαν την εύνοια των τάσεων του Φορντισμού και Τεϋλορισμού, αποδοκιμάστηκαν από τους γάλλους πολιτικούς και κατασκευαστές, εν τούτοις ανέγειραν τον προβληματισμό, που είναι πάντα θεμιτός.[7]

[6] Le Corbusier, Για μια Αρχιτεκτονική, Αθήνα: 2005, Εκδόσεις Εκκρεμές, σελ 40-47 [7] http://en.wikipedia.org/wiki/Le_Corbusier

Εικόνα 108. Le Corbusier. Plan Voisin για το Παρίσι. 1925.

Εικόνα 107. Plan Voisin για το Παρίσι, σχέδιο όψης.

100

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Η επίδραση του πολέμου Στα χρόνια που ακολούθησαν, η ανθρωπότητα αναλώθηκε σε εκτεταμένους και καταστρεπτικούς πολέμους. Στον μεσοπόλεμο, διάφορες συνιστώσες όπως η ανάγκη για προστασία απέναντι σε αντίστοιχες καταστροφές, η τεχνολογική πρόοδος και η ανάπτυξη του είδους της επιστημονικής φαντασίας έδωσαν τροφή σε σενάρια εγκατάστασης υποδομών μέσα στη γη. Μπορεί βέβαια να μην κατασκευάστηκε τίποτα συγκρίσιμο με την φαντασία εκείνων των επιστημόνων, όμως ο Δεύτερος Παγκόσμιος, και ακόμα περισσότερο ο Ψυχρός Πόλεμος που ακολούθησε[8] επανέφερε τον φόβο και την ανάγκη για εύρεση προστασίας στην αγκαλιά της γης που ένιωθε ο πρωτόγονος άνθρωπος. Πέραν από την κατασκευή πολλαπλών καταφυγίων σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της γης κατά τη διάρκεια του πολέμου, το παράφρον όραμα του Adolf Hitler, περιελάμβανε την ανέγερση μιας παγκόσμιας πρωτεύουσας, με γιγαντιαία κτίρια και υπόγειες λεωφόρους και βιομηχανίες, με τμήματα αυτών να βρίσκονται διάσπαρτα κάτω από το σημερινό Βερολίνο.[9]

Επιστημονική Φαντασία και Φουτουρισμός Ενδεικτικά παραδείγματα, αποτελούν τα έργα του Isaak Asimov και η μελλοντική δυστοπία στην πολυαναφερόμενη ταινία Metropolis, όπου η εργατική τάξη υποχρεούται να εργάζεται σε βαθιά υπόγειες βιομηχανίες. Επιπλέον επιρροές τροφοδότησε το έργο του Ray Scarfo, ο οποίος διατέλεσε καλλιτεχνικός και επιστημονικός συνεργάτης της NASA. Τα φουτουριστικά του σχέδια, απεικονίζουν μεταξύ άλλων υπόγειες διαστημικές αποικίες στο φεγγάρι, κουφωμένους μετεωρίτες κ.ο.κ. Οι μηχανικοί και οραματιστές εμπνέονται από τα δημιουργήματα της φαντασίας, με αποτελέσματα όπως τα άρθρα στα περιοδικά «απλουστευμένης επιστήμης» της εποχής, με πομπώδεις τίτλους όπως

Εικόνα 109. Popular Science Monthly Ιούνιος, 1934.

[8] Hall Loretta, Underground Buildings: More than meets the eye, California: 2004

Παρουσίαση της πιθανότητας η μελλοντική πόλη να επεκταθεί προς τα κάτω, στο εσωτερικό της γης.

[9] History Channel, Cities Of The Underworld, 2007, επεισόδιο 01: - Hitler’s Underground Lair

101

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

«Οι ουρανοξύστες καταδικασμένοι από τις υπόγειες πολιτείες»[10], «Πόλεις-σπήλαια του μέλλοντος»[11], «Αλεξίβομβες πόλεις από το μέλλον»[12] κ.α.. Σε αυτά περιγράφονται ποικίλες προτάσεις από Αμερικανούς, Ρώσους και Ιάπωνες επιστήμονες, για οργανωμένα συστήματα υπόγειας κατοικίας. Πολυεπίπεδοι αντισεισμικοί «βαθυξύστες»[13] που ομοιάζουν με κυψέλες και χρησιμοποιούν γιγαντιαία κάτοπτρα που για να κατευθύνουν το φυσικό φως στο εσωτερικό τους, φιλόδοξα εξοπλισμένοι με ταχύτατους ανελκυστήρες και ανανέωση του αέρα με μηχανικά μέσα. Αρκετά πιο πρόσφατα, την δεκαετία του ‘90, ο Gideon Golany προβάλει ξανά την έννοια του Γεωχώρου (Geospace) στην πολεοδομία. Επισημαίνει την πιεστική ανάγκη για ανάπτυξη των πόλεων σε τρεις διαστάσεις και αξιοποίηση του υπεδάφους. Προτείνει την μεταφορά των εμπορικών χρήσεων στο πρώτο επίπεδο, της βιομηχανίας και της κίνησης των οχημάτων ακόμα βαθύτερα. Οι κατοικίες μπορούν να αναπτύσσονται μέσα σε πρανή ώστε να εκμεταλλεύονται πλήρως την ηλιακή ενέργεια αλλά και την σταθερή θερμοκρασία της γης. Η επιφάνεια του εδάφους προσφέρεται για πάρκα και άλλες χρήσεις αναψυχής.

Περιβαλλοντική συνειδητοποίηση

Εικόνα 110. Modern Mechanix, Ιούλιος 1934. Ουρανοξύστες

καταδικασμένοι απο τις υπόγειες πόλεις.

Ήδη από την δεκαετία του ‘50, η επιστημονική κοινότητα αρχίζει να εντοπίζει προβληματικές ενδείξεις της ανθρώπινης δραστηριότητας στη γη. Τα επίπεδα αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα μετρώνται για πρώτη φορά από τον Roger Revelle[14] και παρουσιάζουν εμφανείς ανοδικές τάσεις. Στις επόμενες δεκαετίες σχηματίζονται οργανώσεις όπως η Greenpeace και σταδιακά ο πλανήτης αρχίζει να αποκτά αυτό που σήμερα λέμε οικολογική συνείδηση, και συνεχίζουμε

[10] Modern Mechanics, Ιούνιος 1934, σ. 46-47 [11] Popular Science, Ιούνιος 1934, σ. 27 [12] Popular Mechanics, Δεκέμβριος 1927, σ. 924-925 [13] Science and Mechanics, Νοέμβριος 1932 [14] Lawrence Bender Productions, An Inconvenient Truth, 2006

102

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

να προσπαθούμε να αποκτήσουμε. Η πετρελαϊκή κρίση του 1973[15] σε συνδυασμό με όσα αναφέρθηκαν, πυροδοτεί ένα πρωτοφανές κύμα ανέγερσης υπόσκαφων κτιρίων στις Η.Π.Α. Πλέον εκτιμάται, ότι στην Αμερική μόνο, υπάρχουν 5.000 – 7000. Βέβαια πολλά από αυτά ήταν προβληματικά, συχνά αυτοσχέδια ενώ ακόμα και οι ίδιοι αρχιτέκτονες δεν είχαν εμπειρία με ανάλογες κατασκευές.

Συνήθεις Χρήσεις Αναζητώντας παραδείγματα συγχρόνων κατασκευών εντός της γης διαπιστώσαμε ποικιλία χρήσεων και λειτουργιών. Συναντήσαμε μεγάλο εύρος κατασκευών, από υποδομές πόλεων, υπόσκαφες ιδιωτικές κατοικίες μέχρι και κτίρια δημόσιας χρήσης. Συνοπτικά κάποιες από τις συνήθεις χρήσεις σήμερα είναι: _φυσικά σπήλαια. Σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο, πολλά σπήλαια είναι επισκέψιμα, ως ζωντανά μουσεία φυσικής ιστορίας _ορυχεία. Αποτελούν ένα ακόμα από τα πολλαπλά επίπεδα αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με την γη, και μεγάλος μέρος της τεχνικής μας γνώσης προέρχεται από αυτά. Όπως και τα λατομεία πλησίον των αστικών κέντρων, φαίνεται ότι ασκούν μια ιδιαίτερη γοητεία στον άνθρωπο. _αποθήκευση αγαθών _στρατιωτικές εγκαταστάσεις _υπόγειοι χώροι στάθμευσης _αθλητικές εγκαταστάσεις. Πρωτιά σε αυτό το τομέα κατέχουν οι Σκανδιναβικές χώρες, με πολλά παραδείγματα πισινών, γηπέδων και γυμναστηρίων μέσα σε τεχνητά σπήλαια. Οι χώροι επίσης έχουν διττή λειτουργία καθώς είναι εξοπλισμένοι ώστε να λειτουργούν και σαν πολιτικά καταφύγια σε περίπτωση πολέμου. Σε όλο τον κόσμο ωστόσο, δεν είναι ασυνήθιστα τα γυμναστήρια ή πισίνες κάτω από συμβατικά αθλητικά στάδια.

[15] http://en.wikipedia.org/wiki/1973_energy_crisis

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

_εμπορικά - κοινωνικά κέντρα _μουσεία και βιβλιοθήκες. Αμφότερα τα μουσεία και οι βιβλιοθήκες έχουν την ανάγκη για ελεγχόμενο φωτισμό και ελάχιστα ανοίγματα. Πολλές σύγχρονες επεκτάσεις μουσείων, βιβλιοθηκών ή ακόμα και νέα κτίρια, πλέον κατασκευάζονται υπογείως είτε για να μην αλλοιωθεί ο χαρακτήρας των υπαρχόντων –συνηθέστερα ιστορικών- κτιρίων είτε γιατί δεν υπάρχει διαθέσιμος χώρος στην επιφάνεια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Λούβρο στο Παρίσι, με την εμβληματική πυραμίδα του Ieoh Ming Pei.[16] _ερευνητικά και εκπαιδευτικά ιδρύματα _κατοικίες _μνημεία και θρησκευτικοί χώροι. Οι θρησκευτικοί χώροι – όπως ήδη είδαμε και όπως θα εξετάσουμε επί παραδείγματος στη συνέχειαευνοούνται από την υπό της γης τοποθέτηση, καθώς η κατάβαση που επιβάλλεται σε τέτοιες επιλύσεις, η μυστηριακή διάθεση που ένας υπόγειος χώρος δημιουργεί, οι δυνατότητες αξιοποίησης της ακουστικής των φυσικών σπηλαίων και ο μυσταγωγικός φωτισμός που μπορεί να εισέλθει με περίτεχνους τρόπους από την οροφή ( σε συνδυασμό με το ότι η μόνη θέα δύναται να είναι ο ουρανός) είναι κύρια ζητούμενα.

[16] von Meijenfeldt Ernst et al., Below Ground Level..., passim

103

104

Εικόνα 111. Άποψη από την αυλή της Villa Vals προς το βουνό, Vals, Ελβετία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

105

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

3.2 _ Σύγχρονη υπόσκαφη αρχιτεκτονική, παραδείγματα ανά τον κόσμο Η επιλογή των παραδειγμάτων, τόσο υλοποιημένων όσο και προτάσεων, που θα παρουσιαστούν παρακάτω, έγινε με σκοπό να καλύπτεται ένα εύρος χρήσεων σύγχρονων κατασκευών. Τρεις κατοικίες σε διαφορετικά σημεία του κόσμου, δυο κτίρια δημόσιας χρήσης, μια πρόταση κτιρίου ειδικού ενδιαφέροντος, και ένα κτίριο θρησκευτικού χώρου. Κριτήρια, αποτέλεσαν η ποικιλία όσον αφορά στο περιβάλλον ένταξης των κατασκευών, τόσο υπαίθριο όσο και αστικό καθώς και η συσχέτιση τους με αρχετυπικές δομές των ανώνυμων υπόσκαφων παραδειγμάτων. Η μελέτη τους πραγματοποιήθηκε με γνώμονα τους τρόπους προσαρμογής τους στο έδαφος και τους λόγους που οδήγησαν στην συγκεκριμένη συσχέτιση τους με αυτό.

Villa Vals Vals, Ελβετία – 2009 SeARCH & Christian Muller Architects Πρόκειται για έναν μικρό ξενώνα στην προστατευόμενη κοιλάδα Valsertal στην Ελβετία, στο χωριό Vals, σε απόσταση αναπνοής από τα περίφημα λουτρά του Peter Zumthor. Στόχος των αρχιτεκτόνων, ήταν να επιτύχουν την ελάχιστη δυνατή επίδραση στο τοπίο, και το κεκλιμένο οικόπεδο φαίνεται ότι υπέδειξε πως η καταλληλότερη λύση θα ήταν η ενσωμάτωση στη γη. Παρότι υπήρχαν φόβοι ότι το σχέδιο θα απορριφθεί από τις τοπικές αρχές ως υπερβολικά νεωτεριστικό για την περιοχή, η αποδοχή του κοινού ήταν αναπάντεχα θετική.[17] Μια αυλή ελλειπτικής κάτοψης δημιουργεί μια κατακόρυφη τομή στο πρανές, αφήνοντας ως αποτύπωμα την όψη του κτιρίου. Η αυλή τέμνεται με την ορθογώνια κάτοψη του κτιρίου το οποίο καλύπτεται με έδαφος. Στο κατώτερο επίπεδο βρίσκονται οι χώροι διημέρευσης

[17] http://www.villavals.ch/

Εικόνα 112. Σκίτσο των αρχιτεκτόνων της κατοικίας Villa Vals, Εσωτερική άποψη

106

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

και ένα από τα υπνοδωμάτια. Περνώντας στο επόμενο επίπεδο βρίσκουμε άλλα δυο υπνοδωμάτια και στο αμέσως επόμενο άλλο ένα, το καθένα από αυτά με το δικό του μπάνιο. Στην τομή του κτιρίου, διακρίνουμε μια συνεχή διαφοροποίηση των επιπέδων, κάτι που αντικατοπτρίζεται στο παιχνίδισμα των ανοιγμάτων της όψης. Παρότι διακρίνονται ορισμένοι άξονες, τα ανοίγματα είναι ανόμοια στις διαστάσεις τους, ενώ στο πρώτο επίπεδο, μια ενιαία γυάλινη ζώνη μαζί με τη χρήση τοπικού λίθου στην όψη δίνει στον παρατηρητή την εντύπωση ότι το κτίριο είναι ένα είδος σπηλιάς. Όλοι οι χώροι έχουν τη δυνατότητα φυσικού φωτισμού και αερισμού. Η αίσθηση αυτή εντείνεται στο εσωτερικό, από τον τρόπο που διαχέεται το φως πάνω στα αδρά επίπεδα από σκυρόδεμα. Η βιομηχανική αισθητική του εσωτερικού συμπληρώνεται με έπιπλα και έργα τέχνης διάσημων ολλανδών σχεδιαστών. Εικόνα 113. Όψη της Villa Vals, Ελβετία

Η είσοδος στο κτίριο γίνεται μέσω μιας υπόγειας διαδρομής που ξεκινά από έναν παραδοσιακό αχυρώνα, ώστε να χάνεται ακόμα περισσότερο μέσα στο τοπίο. Βέβαια, ενώ οι δημιουργοί δηλώνουν ότι πρόκειται για την αποκλειστική είσοδο, οι φωτογραφίες προδίδουν την ύπαρξη ενός μονοπατιού που καταλήγει απευθείας στην αυλή. Παρότι το κτίριο όντως δεν τραβά την προσοχή από τα λουτρά του Zumthor ούτε διαταράσσει το φυσικό τοπίο, τα γύρω του κτίρια είναι κάθε άλλο παρά διακριτικά ή καλαίσθητα ίσως εν τέλει οι αρχιτέκτονες να προσπάθησαν υπερβολικά να δικαιολογήσουν τις αποφάσεις τους, παράχθηκε όμως μια ενδιαφέρουσα λύση ακριβώς από αυτήν την αντίστιξη με τον περιβάλλοντα χώρο.

Εικόνα 114. Πλαϊνή είσοδος της κατοικίας Villa Vals, Ελβετία

107

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 115. Τρισδιάστατη απεικόνιση σε τομή, σχέση κτιρίου με το έδαφος, Villa Vals

Εικόνα 117. Κάτοψη ορόφου, Villa Vals

Εικόνα 118. Κάτοψη ισογείου, Villa Vals

Εικόνα 116. Προοπτική αναπαράσταση της ιδέας για τη δημιουργία της υπόσκαφης κατοικίας, Villa Vals

108

Εικόνα 119. Φωτογραφία μακέτας, Συνεδριακό κέντρο Ολυμπιακής επιτροπής, Ολυμπία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

109

Συνεδριακό Κέντρο Ολυμπιακής Επιτροπής Ολυμπία, Ελλάδα - 1989 Τ. Μπίρης, Δ. Μπίρης, Π. Κόκκορης, Μ. Παπαδοπούλου, Μ. Κατσαρός Πανελλήνιος αρχιτεκτονικός διαγωνισμός, εξαγορά, μη υλοποιημένο

Η πρόταση αυτή αναφέρεται σε ένα μεγάλης κλίμακας έργο που εντάσσεται σε ένα ιδιαίτερο περιβάλλον. Πρόκειται για ένα μοναδικό σε φυσική γλυπτικότητα και ιστορική φόρτιση τοπίο. Από την έκθεση δημοσίευσης στο περιοδικό Αρχιτεκτονικά Θέματα 1990, γίνεται εμφανές πως οι αρχιτέκτονες επιχείρησαν την ενσωμάτωση του κτιρίου έτσι ώστε να προκαλέσει την ελάχιστη επέμβαση στο φυσικό τοπίο. Έτσι χρησιμοποιήθηκε μια γλυπτική συνθετική διαδικασία, με αρχιτεκτονικές διατάξεις, μορφές και υλικά τα οποία, όχι μόνο θα περιόριζαν το μέγεθος, αλλά θα επιτάχυναν την επούλωση της πληγής που αναπόφευκτα θα προκαλούσε η αρχιτεκτονική επέμβαση. Ο σχετικός μεγάλος κτιριακός όγκος των λειτουργικών ενοτήτων οδήγησε σε μια λύση που τοποθετείται στο μεγαλύτερο μέρος του κάτω από τη γη. [18] H προσέγγιση στο κτίριο γίνεται κυρίως από την κεντρική είσοδο, ενώ υπάρχουν ακόμα δύο συμπληρωματικές προσβάσεις παραπλεύρως. Ένας ευθύγραμμος αναλημματικός τοίχος διαμορφώνει το όριο του κτιρίου, κάθετα στον οποίο βρίσκεται ο άξονας εισόδου. Εξωτερικά αυτού του ορίου αναπτύσσεται ο υπαίθριος χώρος ο οποίος διαμορφώνεται από μια πορεία παράλληλη προς τον τοίχο, ο οποίος καταλήγει σε μια κυκλική στέρνα και ένα τετράγωνης κάτοψης ομοεπίπεδο πλάτωμα εισόδου. Η κύρια είσοδος διαμορφώνεται ως το βασικό άνοιγμα του εξωτερικού τοίχου και σηματοδοτείται από το τετράγωνο πλάτωμα με τις τέσσερις κολώνες, οδηγώντας τον επισκέπτη άμεσα στο φουαγιέ. Σε μεγάλο βαθμό απασχόλησε τους αρχιτέκτονες, η κατάλληλη σήμανση του αφανούς μέρους της σύνθεσης πάνω στην πλαγιά του λόφου, γιατί η μη ύπαρξη τοπικών κτιριακών όψεων δεν θα έπρεπε αναγκαστικά να σημαίνει και την πλήρη εξαφάνισή του. Τον ρόλο

[18] Αλέξανδρος Ι. Ζάννος, Η σύνθεση με τα γύρω, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007, σελ.

111

Εικόνα 120. Σκίτσο του αρχιτεκτόνα, η ένταξη του κτιρίου στο τοπίο

110

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

τέτοιων σημάτων παίζουν συγκεκριμένα ο τοίχος αντιστήριξης, ο ημιβυθισμένος θόλος της αίθουσας συνεδριάσεων, το βυθισμένο κυκλικό αίθριο, στο οποίο εκτονώνονται οι μικρότερες αίθουσες και φωτιστικές σχισμές.

Εικόνα 121. Κάτοψη Συνεδριακού Κέντρου Ολυμπιακής Επιτροπής

Η κατανόηση μια τέτοιας αρχιτεκτονικής δεν πραγματοποιείται τόσο από εξωτερικά οπτικά στοιχεία, όσο από μια μοναδική αίσθηση που προσδίδει εσωτερικά η «κατοίκησή» του. Η αίσθηση του υπόσκαφου χώρου τονίζεται στο εσωτερικό με τον εκ των άνω φωτισμό, με τη χρήση σχισμών και οπών στην οροφή. Η διαχείριση του φωτός αποτελεί ένα σημαντικό εργαλείο, που σε αυτήν την περίπτωση εντείνει την πρόκληση συναισθημάτων, επισημαίνοντας μας πως μέσω μιας αρχιτεκτονικής που αναπτύσσεται εντός του εδάφους, οι αντιθέσεις φωτός σκιάς είναι εντονότερες, οι χώροι γίνονται πιο ατμοσφαιρικοί, προβάλλοντας την πνευματικότητα. Γενικά σε αυτή την αρχιτεκτονική πρόταση, παρατηρούμε μια στάση σεβασμού προς το τοπίο. Η γη είναι το πρωταρχικό δεδομένο, μαζί με τον άνθρωπο, που συγκροτεί τη βάση, την αφετηρίας της αρχιτεκτονικής αυτής δημιουργίας. Η δημιουργία αυτή είναι γεωγραφική, φυτρώνει αυτοφυώς και εναρμονίζεται πλήρως με την φύση που την περιβάλλει. Δίνεται έμφαση στην αξία και τη μοναδικότητα του τόπου, το ρίζωμα στην τοποθεσία, στη συμβολική διάσταση του χώρου και σε μια ποιητική του χώρου και της ύλης. Επιπλέον η διάταξη του αίθριου, του βυθισμένου θόλου, και όλες οι γεωμετρικές αρχές που διέπουν αυτήν την πρόταση τονίζουν τη διαμεσολαβητική θέσπιση των αρχετύπων.

Εικόνα 122. Τομή, σχέση κτιρίου με το έδαφος

Εικόνα 123. Τομή συνεδριακού κέντρου

111

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 124. Φωτογραφία μακέτας, άποψη του κτιρίου από ψηλά

Εικόνα 125. Φωτογραφία μακέτας,

όψη του κτιρίου

Εικόνα 126. Φωτογραφία μακέτας, άποψη του κτιρίου από μακριά

112

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Ecology House Marstons Mills, Massachusetts, Η.Π.Α. - 1973 John Barnard Η οικολογική κατοικία του John Barnard, μοιάζει με μια μοντέρνα εκδοχή των κινεζικών Yaodong. Θεωρώντας πως τα εξωτερικά παράθυρα είναι περιττά σε μια κατοικία που από την φύση της είναι εσωστρεφής, αποφάσισε να βυθίσει όλο το κτίριο.[19] Το κτίριο σχεδιάστηκε με γνώμονα την ιδιωτικότητα. Έπρεπε να είναι οικονομικό στην κατασκευή, τη θέρμανση και τη συντήρησή του. Αναφέρεται πως τα έξοδα θέρμανσης βρισκόντουσαν στο 60% μιας τυπικής οικίας ενώ και η κατασκευή ήταν 25% πιο οικονομική σε σχέση με μια κατασκευή με ξύλινο σκελετό.[20]

Εικόνα 127. Αεροφωτογραφία, άποψη του αιθρίου, Ecology House

Η είσοδος γίνεται με μια απλή σκάλα, στη νότια πλευρά του κτιρίου, σε ένα αίθριο 28 m2. Δυτικά βρίσκεται το καθιστικό, στον βορρά με όψη προς τον νότο η κουζίνα και ανατολικά το υπνοδωμάτιο, το λουτρό και αποθηκευτικοί χώροι. Κάθε τοίχος προς το αίθριο αποτελείται από υαλοπετάσματα ενώ η υπόλοιπη κατασκευή είναι συνδυασμός χυτών και προκατασκευασμένων στοιχείων από οπλισμένο σκυρόδεμα. Οι περιμετρικοί χώροι καλύπτονται άνωθεν από μονώσεις και 30 cm εδάφους. Ένα μηχανικό σύστημα εξαερισμού απομακρύνει την περιττή υγρασία και ανανεώνει τον αέρα όταν δεν αρκεί η φυσική κίνηση του ανέμου. Το αίθριο χρησιμοποιείται ως χώρος διημέρευσης, όταν ο καιρός το επιτρέπει. Το κτίριο δεν θα γινόταν καθόλου αντιληπτό αν δεν υπήρχε ένα κιγκλίδωμα ασφαλείας περιμετρικά της οπής. Ευχαριστημένος με τα αποτελέσματα ο Barnard άνοιξε τις πόρτες στο κοινό έναντι μικρού αντιτίμου το 1973, και μόνο μέσα στο καλοκαίρι το επισκέφθηκαν 8500 άτομα.

Εικόνα 128. Εσωτερική άποψη της κατοικίας, κοιτώντας στην αυλή-

αίθριο

[19] Hall Loretta, Underground.Buildings: More than Meets the Eye, σ. 58 [20] Kaiman Lee, Encyclopedia of energy-efficient building design, Boston: 1977, σ. 352

113

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο ίδιος δηλώνει:[21] «Η ιδέα του υπογείου, είναι εξόχως πρακτική για προαστιακές κοινότητες, [τέτοιες κοινότητες] θα έμοιαζαν με πάρκο αντί της τωρινής αστικής επέκτασης που πλήττει την χώρα.» Σχεδιάζοντας με βάση την εσωστρέφεια του κτιρίου, την ιδιωτικότητα, την οικονομία της κατασκευής και τη δημιουργία ελεύθερου χώρου στην ύπαιθρο, ο αρχιτέκτονας καταφέρνει να δικαιολογήσει επαρκώς τις επιλογές του, αφού το κτίριο λειτουργεί αποτελεσματικά ικανοποιώντας τους στόχους που είχαν τεθεί.

Εικόνα 129. Κάτοψη κατοικίας, Ecology House

«Η ιδέα του υπογείου, είναι εξόχως πρακτική για προαστιακές κοινότητες, [τέτοιες κοινότητες] θα έμοιαζαν με πάρκο αντί της τωρινής αστικής επέκτασης που πλήττει την χώρα.»

John Barnard Popular Science, Ιούλιος 1974

Εικόνα 130. Το κεντρικά υποβαθμισμένο αίθριο-αυλή, Ecology House

[21] Popular Science, Ιούλιος 1974, σ. 132

114

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 131. Αεροφωτογραφία ευρύτερης περιοχής, διακρίνεται το τριγωνικό ιστίο της εισόδου, Νέα Μονάδα Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη

115

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Νέα μονάδα της Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Α.Π. Θ.[22] Θεσσαλονίκη, Ελλάδα - 1999 Α. Κωτσιόπουλος, Μ. Παπανικολάου, Ρ. Σακελλαρίδου Α’ βραβείο σε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό, Υλοποιημένο Η νέα μονάδα της Κεντρικής Βιβλιοθήκης αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, διεθνές παράδειγμα υπόγειας αρχιτεκτονικής. Πρόκειται για επέκταση του υπάρχοντος κτιρίου των Φινέ και Παπαϊωάννου, που λειτουργεί από το 1974. Το νέο κτίριο έχει συνολική επιφάνεια 4.500 τ.μ. και στεγάζει μέρος των βιβλιοστασίων του ιδρύματος και τα αναγνωστήρια των μεταπτυχιακών φοιτητών.[23] Βρίσκεται αποκλειστικά υπογείως στο πρανές της βορειοανατολικής πλευράς του προϋπάρχοντος κτιρίου, η οροφή του είναι φυτεμένη, τα skylights έχουν γλυπτική διάθεση και η χρήση του αίθριου προς σηματοδότηση της εισόδου του προσδίδει ιδιαίτερο χαρακτήρα και αναγνωσιμότητα, παρότι το ίδιο το κτίριο δεν παράγει ορατή μάζα. Το κτίριο οργανώνεται σε τρία επίπεδα, γύρω από ένα κυλινδρικό αίθριο και αποτελείται από κλειστό βιβλιοστάσιο, διπλού ύψους χώρο αναγνωστηρίου και ανοικτό βιβλιοστάσιο σε πατάρι. Η πρόσβαση στο αίθριο γίνεται μέσα από μια πτυχωτή σχισμή του εδάφους, και τα χειροποίητα τούβλα στην εξωτερική του όψη εντείνουν την αίσθηση της κατάβασης στη γη. Το ίδιο το αίθριο, είναι ένα υψηλό τύμπανο από μπετόν και πάνω από αυτό ίπταται ένα τριγωνικό ιστίο,[24] επέκταση του καλύμματος της μεγάλης φωτιστικής οπής του χώρου των αναγνωστηρίων. Από εκεί μια περιστροφική κλίμακα οδηγεί στο δεύτερο επίπεδο και την υποδοχή, και κατόπιν στον διπλού ύψους χώρο των αναγνωστηρίων, που λειτουργεί ως πυρήνας του κτιρίου. Όπως στην «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων», προχωρείς βήμαβήμα από ένα τούνελ στην υποδοχή και στον εσωτερικό χώρο.[25] Εικόνα 132. Το τριγωνικό ιστίο της εισόδου, Νέα Μονάδα Κεντρικής

Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ.

[22] Πρώτο βραβείο «Αρχιτεκτονική 2000» (καλύτερο δημόσιο κτίριο στην Ελλάδα), Ελληνικό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής [23] http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1960 [24] Davey Peter, Architectural Review, Μάιος 2002, τεύχος 1263, σ. 80-83 [25] http://www.greekarchitects.gr/gr/κτηρια-δ-χρησης/νέα-μονάδα-της-κεντρικής-βιβλιοθήκης-του-απθ-id2975

116

Εικόνα 133. Εσωτερική άποψη αναγνωστηρίου, Νέα Μονάδα Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Σταδιακά, γίνεται σαφές ότι, σε κάθε μια από τις δύο πλευρές της εισόδου, βρίσκεται ένας χώρος επενδεδυμένος με ξύλο. Είναι ένας διπλού ύψους χώρος αναγνωστηρίου, το κέντρο και ο λόγος ύπαρξης του συνολικού κτιρίου. Είναι ταυτόχρονα φιλικός και μεγάλος, με το μπετόν του τυμπάνου και τις αντηρίδες του να έρχονται σε αντίθεση με το θερμό ξύλο της επένδυσης. Τα βιβλιοστάσια αναπτύσσονται σε δύο επίπεδα, εκατέρωθεν αυτού, ενώ σε ένα τρίτο επίπεδο στεγάζονται οι ειδικές συλλογές και οι βοηθητικοί χώροι. Στις διακοπές των τοίχων του αναγνωστηρίου, ανάμεσα στα βιβλιοστάσια, δημιουργούνται μικροί χώροι μελέτης οι οποίοι επίσης δέχονται φυσικό φως από κυκλικές οπές. Ο συνδυασμός φυσικού και τεχνητού φωτός στο εσωτερικό, μαζί με τον συνδυασμό ζεστών υφών όπως το ξύλο, τα τούβλα και ψυχρών όπως το εμφανές μπετόν, δεν προδίδουν διόλου την τοποθέτηση του κτιρίου. Ο Α. Κωτσιόπουλος παρατηρεί: [26] «Η έννοια του υπογείου είναι μια συμβατική έννοια, και κατ’ ουσίαν δεν πρέπει να μιλάμε για υπόγεια ή ισόγεια κτίρια, αλλά για τη σχέση ενός κτιρίου με το έδαφος.» Αναλογιζόμενος κανείς αυτά τα λόγια, έρχεται αντιμέτωπος με την επιλογή των αρχιτεκτόνων να βυθίσουν ολοκληρωτικά το κτίριο μέσα στο έδαφος. Λαμβάνοντας υπόψη την έκταση και τα τετραγωνικά που χρειάζεται ένα τέτοιο κτίριο, καθώς και τι όγκο τελικά μπορεί να καταλάβει στο χώρο, συνειδητοποιούμε γιατί η επιλογή αυτή όχι απλά δικαιώνεται, αλλά παράλληλα εντείνει τον «μυστικιστικό» χαρακτήρα της βιβλιοθήκης καταφέρνοντας να τονίσει με τον τρόπο αυτό και τη λειτουργία του κτιρίου. Έτσι, το τοπίο, η μορφή και η λειτουργία συγχωνεύονται δημιουργώντας μία ενότητα, το κτίριο.

Εικόνα 134. Τούβλινος τοίχος της εξωτερικής όψης, Νέα Μονάδα Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ.

[26] http://www.greekarchitects.gr/site_parts/articles/print.php?article=1960

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 135. Εξωτερική άποψη, Νέα Μονάδα Κεντρικής Βιβλιοθήκης Α.Π.Θ.

117

118

Εικόνα 136. Αεροφωτογραφία οικοπέδου, κατοικία Αλώνι, Αντίπαρος, Κυκλάδες

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Αλώνι Αντίπαρος, Κυκλάδες - 2008 decaARCHITECTURE [Αλέξανδρος Βαΐτσος, Carlos Loperena, Έλενα Ζαμπέλη] Το Αλώνι είναι μια εξοχική κατοικία 170 m2. Η ονομασία της κατοικίας, Αλώνι, αναφέρεται στο ερειπωμένο πέτρινο αλώνι που βρέθηκε στο οικόπεδο και διατηρήθηκε ως μέρος του αγροτικού παρελθόντος της περιοχής. Ο σχεδιασμός της κατοικίας προέκυψε από μια διπλή αντίδραση στη μορφολογία του εδάφους της ευρύτερης περιοχής και στις παραδοσιακές τεχνικές αγροτικής «εξημέρωσης» του άγονου τοπίου των Κυκλάδων. Στο παρελθόν, ξερολιθικοί τοίχοι καθιστούσαν το έδαφος κατάλληλο για αγροτικές καλλιέργειες. Οι τοίχοι αυτοί ήταν η πιο εμφανής ανθρώπινη παρέμβαση στο τοπίο. Οι ξερολιθιές στήριζαν όγκους γης, μετατρέποντας το συχνά επικλινές τοπίο σε μία σειρά από επάλληλα, αρόσιμα, επίπεδα. Σήμερα τα Κυκλαδίτικα νησιά μεταμορφώνονται κάτω από την πίεση μιας διαφορετικής ανθρώπινης ανάγκης: της ισχυρής ζήτησης για εξοχικές κατοικίες. Σύμφωνα με τους αρχιτέκτονες, η πρόταση αυτή χρησιμοποιεί το παράδειγμα των ξερολιθικών τοίχων αντιστήριξης του παρελθόντος με σκοπό να πλάσει ένα νέο τεχνητό τοπίο τόσο για υπαίθρια όσο και για οικιακή χρήση.[27] Η θέση του σπιτιού βρίσκεται σε μία φυσική σέλλα όπου συναντιούνται δύο λόφοι. Στο άξονα Βορρά-Νότου η κλίση της γης ανεβαίνει ανάμεσα στους δύο λόφους ενώ στον άξονα Ανατολής-Δύσης το τοπίο κατεβαίνει, απελευθερώνοντας φυγές προς της θάλασσα και στις δύο κατευθύνσεις. Δύο επιμήκεις πέτρινοι τοίχοι γεφυρώνουν τους λόφους και επιτρέπουν στην κατοικία να «φωλιάσει» στην εσοχή αυτή. Αυτή η απλή στρατηγική σβήνει τα όρια της κατοικίας και εξαφανίζει τον όγκο της από την ευρύτερη κορυφογραμμή του νησιού.

[27] http://www.deca.gr/#/en/project/265

119

120

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Η παρουσία του σπιτιού αποκαλύπτεται από τέσσερεις εσωτερικές αυλές, σκαλισμένες μέσα στο τοπίο που εξαπλώνεται στην οροφή. Οι αυλές χωρίζουν τους εσωτερικούς χώρους σε πέντε ξεχωριστά δωμάτια, έτσι ώστε όλοι οι υπόσκαφοι χώροι του σπιτιού να φωτίζονται και να αερίζονται διαμπερώς και οι εξωτερικοί χώροι να προστατεύονται από τα καιρικά φαινόμενα.

Εικόνα 137. Εξωτερική άποψη της κατοικίας από το λόφο, Αλώνι, Αντίπαρος, Κυκλάδες

Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, στόχος τον αρχιτεκτόνων ήταν να δημιουργήσουν ένα τεχνητό τοπίο, και να χειριστούν τη γη σαν υλικό, όπως την πέτρα και τα τούβλα.[28] Με μια πρώτη ματιά, παρατηρεί κανείς την προσπάθεια ένταξης του κτιρίου στο τοπίο, το πως καταφέρνουν να καλύψουν και να «κρύψουν» το κτίριο μέσα στο ευρύτερο περιβάλλον του με το φυτεμένο δώμα και τη δημιουργία των αυλών. Παρ’ όλα αυτά, σε μια δεύτερη ανάλυση μπορεί να αναρωτηθεί κανείς για τα υποκειμενικά κριτήρια που καθορίζουν την επιλογή των αρχιτεκτόνων να δημιουργήσουν μια τέτοια κατοικία, για τους προσωπικούς λόγους που μπορεί να οδήγησαν σ’ αυτή τη λύση, αλλά και για το αν τελικά η μορφή του κτιρίου προκύπτει ικανοποιώντας πραγματικές ανάγκες ή απλά από την «ανάγκη» των αρχιτεκτόνων να δημιουργήσουν ένα υπόσκαφο κτίριο. Παρατηρείται, πως ενώ η χρήση των τοπικών υλικών, οι πέτρινοι τοίχοι, η χωροθέτηση του κτιρίου και η λογική της ξερολιθιάς καταφέρνουν να συνδέσουν το κτίριο με τον τόπο του και να το ενσωματώσουν σ’ αυτό, η επιλογή του να καλυφθεί με έδαφος προκύπτει ως προσωπική επιθυμία των αρχιτεκτόνων και όχι ως αποτέλεσμα βασικών αναγκών επιβίωσης ή προστασίας από αντίξοες καιρικές συνθήκες.

Εικόνα 138. Αυλή, Αλώνι, Αντίπαρος, Κυκλάδες

Στην περίπτωση αυτή, είναι υποκειμενικοί οι λόγοι για τους οποίους το κτίριο αυτό είναι τελικά υπόσκαφο, χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι δεν προσαρμόζεται ή δεν εντάσσεται στο έδαφος. Αυτό που μένει όμως να μπορεί να αμφισβητηθεί είναι το κατά πόσο η σύγχρονη αρχιτεκτονική καθορίζεται από τις ανάγκες και το εκάστοτε τοπίο, και πόσο από προσωπικές επιλογές και επιθυμίες.

[28] http://www.tovima.gr/vimadeco/designers/article/?aid=415968

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

121

Εικόνα 139. Άποψη της κατοκίας από το λόφο, Αλώνι, Αντίπαρος, Κυκλάδες

Εικόνα 140. Άποψη από το λόφο, αυλή,

Αλώνι, Αντίπαρος, Κυκλάδες

122

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Νέο Ναυτικό Μουσείο Helsingor, Δανία - 2013 Bjarke Ingles, David Zahle Α’ βραβείο σε διαγωνισμό με τη διαδικασία ανάθεσης Yλοποιημένο Το νέο ναυτικό μουσείο στη Δανία σχεδιάστηκε σε ένα ιδιαίτερα ιστορικό και πολιτισμικό τοπίο, ανάμεσα στο κάστρο Κronborg, ένα από τα πιο σημαντικά κάστρα της Αναγέννησης στην Βόρεια Ευρώπη, μνημείο Παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco, και ένα νέο πολιτισμικό κέντρο. Βρίσκεται εξ’ ολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια του εδάφους, δίπλα στο ιστορικό λιμάνι της περιοχής. Στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν να διατηρηθεί η οπτική επαφή με το λιμάνι αλλά και η θέαση του ιστορικού κάστρου. Πριν την κατασκευή του μουσείου, στην περιοχή βρισκόταν το παλιό νεώριο. Η κάτοψη του μουσείου σε σχήμα πλοίου, έχει συμβολικές αναφορές, τονίζοντας τη θεματολογία του μουσείου. Οργανώνεται σε δύο επίπεδα και η προσέγγιση του κτιρίου γίνεται είτε σύντομα μέσω μίας κλίμακας που οδηγεί στο κατώτερο επίπεδο, είτε μέσω μια ράμπας που σε οδηγεί ήπια στο φουαγιέ. Στο πρώτο επίπεδο βρίσκεται η αίθουσα εισόδου στο μουσείο και το κατάστημα. Ενώ περιμετρικά της κάτοψης αναπτύσσονται οι μόνιμες εκθέσεις. Στα διαγώνια τμήματά του αναπτύσσονται οι περιοδικές εκθέσεις και ένα κεκλιμένο αμφιθέατρο. Στο κάτω επίπεδο υπάρχει ένα ακόμη τμήμα της μόνιμης έκθεσης, αίθουσα πολλαπλών χρήσεων, αίθουσα διάσκεψης, τα γραφεία διευθύνσεως και βοηθητικοί χώροι. Ανάμεσα στα κλειστά αυτά σχήματα αναπτύσσονται τρείς υπαίθριοι χώροι, ως χώροι εκτόνωσης του μουσείου. Καθώς περπατά κανείς στο επίπεδο του εδάφους, το μουσείο του αποκαλύπτεται μέσω μιας αβίαστης διαδρομής προς το εσωτερικό του. Δεν ξεπροβάλει κανένας κτιριακός όγκος, πάρα μόνο εναλλακτικές διαδρομές κίνησης στο επίπεδο της επιφάνειας του εδάφους, που σε οδηγούν προς το εσωτερικό του, είτε προς το ιστορικό κάστρο, είτε στο πολιτισμικό κέντρο νεότητας. Στα διαγώνια τμήματα του μουσείου, κάτω από τις διαδρομές, όπου βρίσκονται το αμφιθέατρο και οι περιοδικές εκθέσεις, το φως

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 141. Άποψη του Νέου Ναυτικού Μουσείου από την επιφάνεια του εδάφους

123

124

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

εισέρχεται μέσω των μεγάλων πλαϊνών γυάλινων επιφανειών. Ενώ στα υπόλοιπα βυθισμένα τμήματα υπάρχουν μικρότερα ανοίγματα προς την πλευρά των υπαίθριων χώρων. Οι αρχιτέκτονες δεν επέλεξαν να κάνουν φωτιστικές σχισμές ή οπές στα δώματα των χώρων, αλλά επέλεξαν απλές συνθετικές επιλύσεις διαχείρισης του φωτός. Αφήνοντας άθικτα τα παλιά τείχη -ηλικίας 60 ετών- της προβλήτας, οι γκαλερί τοποθετούνται κάτω από το έδαφος και ταξινομούνται σε μια συνεχή θηλιά γύρω από αυτά, κάνοντας την αποβάθρα το κεντρικό θέμα της έκθεσης, έναν ανοιχτό υπαίθριο χώρο όπου οι επισκέπτες έχουν την ευκαιρία να βιώσουν την κλίμακα του κτιρίουπλοίου.[29] Εικόνα 142. Άποψη από τη σκάλα που οδηγεί στο υποβαθμισμένο

αίθριο, Νέο Ναυτικό Μουσείο

Εικόνα 143. Αίθριο, υπαίθριος χώρος εκτόνωσης του μουσείου, Νέο

Ναυτικό Μουσείο

Ο αρχιτέκτονας Bjarke Ingels έχει δηλώσει για το έργο: « Περιτυλίγοντας την παλιά προβλήτα με το κτηριολογικό πρόγραμμα του μουσείου, αυθορμήτως διατηρούμε τη δομή που κληρονομήσαμε ενώ παράλληλα τη μετατρέπουμε σε μια αυλή που φέρνει το φως της ημέρας και τον αέρα στην καρδιά του υποβαθμισμένου μουσείου. Το να αντιστρέψουμε το μέσα-έξω της προβλήτας έλυσε ένα μεγάλο δίλημμα: Από σεβασμό προς το κάστρο του Άμλετ έπρεπε να παραμείνουμε απολύτως αόρατοι και κάτω από τη στάθμη του εδάφους, αλλά ταυτόχρονα για να μπορέσουμε να προσελκύσουμε τους επισκέπτες χρειαζόταν μια ισχυρή δημόσια παρουσία. Η επιλογή να αφήσουμε την προβλήτα ως μία αστική άβυσσο, έδωσε στο μουσείο τη δυνατότητα να αποκτήσει εσωτερικές όψεις που «βλέπουν» στο κενό και συγχρόνως προσφέραμε στους πολίτες του Helsingοr ένα νέο δημόσιο χώρο βυθισμένο 8 μέτρα κάτω από τη στάθμη της θάλασσας ». Αυτά τα υποβαθμισμένα εσωτερικά κενά είναι βασικοί παράγοντες που νοηματοδοτούν τον κτισμένο χώρο και προσφέρουν οπτική σύνδεση με τη ζωή στο επίπεδο της επιφάνειας του εδάφους. Γενικά σ’ αυτή την αρχιτεκτονική πρόταση, παρατηρούμε πως λόγω του μεγάλου κτιριακού όγκου, η επιλογή των αρχιτεκτόνων να βυθίσουν ολοκληρωτικά το κτίριο στο έδαφος απελευθερώνει αρκετό δημόσιο χώρο και δικαιολογεί την απόφασή τους.

[29] http://www.greekarchitects.gr/

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 144. Αεροφωτογραφία της ευρύτερης περιοχής, Νέο Ναυτικό Μουσείο, Δανία

125

126

Εικόνα 145. Αεροφωτογραφία, Εκκλησία Temppeliaukio ή Εκκλησία του Βράχου, Ελσίνκι, Φινλαδία

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

127

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Temppeliaukio Church Helsinki, Φινλανδία – 1969 Timo και Tuomo Suomalainen Η Temppeliaukio, ή «Εκκλησία του Βράχου» ή «Πέτρινη Εκκλησία», αποτελεί ένα ενδιαφέρον παράδειγμα εξ’ ολοκλήρου υπόσκαφου θρησκευτικού χώρου. Σχεδιάστηκε το 1961 από τους αδελφούς Suomalainen και ολοκληρώθηκε το 1969 μετά από αρκετές μετατροπές. Είναι χτισμένη σε ένα βράχο φυσικού γρανίτη και δύσκολα διακρίνεται εξωτερικά. Το μόνο που προεξέχει από το βράχο είναι ο χάλκινος θόλος, διαμέτρου 24 μέτρων, που πατάει στην αδρά κυκλική της κάτοψη και επιτρέπει την είσοδο φυσικού φωτός μέσω 180 κάθετων υαλοστασίων που συνδέουν το θόλο με τους γυμνούς, και εσωτερικά, πέτρινους τοίχους.[30] Ο επισκέπτης έχει πρόσβαση από το επίπεδο του δρόμου, και εισέρχεται από μια μεγάλη πλην όμως ταπεινή οπή, σκαμμένη στο παχύ στρώμα του βράχου. Τα εσωτερικά τοιχώματα είναι σκληρά, ανεπεξέργαστα, με τα σημάδια των σκαπτικών εργαλείων στο σώμα τους, ενώ επιτρέπεται στο νερό να στάζει πάνω στην επιφάνειά τους, δημιουργώντας ποιότητες ανάλογες με αυτές ενός φυσικού σπηλαίου. Η γυμνή επιφάνεια του βράχου και η κοίλη οροφή, ενισχύουν επίσης την ακουστική του χώρου προσδίδοντας επιπλέον επιβλητικότητα στο χώρο.[31] Πιθανώς η επιδίωξη των αρχιτεκτόνων ήταν να φέρουν τον άνθρωπο πιο κοντά στο έδαφος, στην άγρια ομορφιά αλλά συνάμα και στην ταπεινότητα της γης. Ο χάλκινος θόλος με τα διαδοχικά ανοίγματα, θεωρείται ότι ενδεχομένως συμβολίζει την αγκαλιά του ουρανού και το μεγαλείο του Θεού. Την όλη δε μυσταγωγία, ενισχύει ο θείος συμβολισμός του φωτισμού που κατεβαίνει από τον ουρανό. Η Temppeliaukio, εκτός από εκκλησία, λειτουργεί και ως χώρος

[30] von Meijenfeldt Ernst et al., Below Ground Level..., σ. 186-191 [31] http://www.discoverhelsinki.com/explore_helsinki.asp

Εικόνα 146. Σκίτσο των αρχιτεκτόνων, Κάτοψη, Εκκλησία

Temppeliaukio

128

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

εκδηλώσεων ή συναυλιών, ενώ αποτελεί έναν από τους πλέον διαδεδομένους τουριστικούς προορισμούς στο Helsinki. Κατά την διεξαγωγή ανάλογων εκδηλώσεων, ένα αντιαεροπορικό καταφύγιο, κατάλοιπο του Ψυχρού Πολέμου, κάτω από την εκκλησία, χρησιμοποιείται ως χώρος στάθμευσης.

Εικόνα 147. Άποψη εσωτερικού χώρου της Εκκλησίας

Εικόνα 148. Είσοδος της Εκκλησίας Temppeliaukio

Στο συγκεκριμένο παράδειγμα αντιλαμβανόμαστε και στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, το πως ένας ιερός χώρος που διακρίνεται για την ηρεμία, την περισυλλογή και την πνευματικότητά του βρίσκει τρόπο να τονίσει ακριβώς αυτά τα στοιχεία με το να αναπτυχθεί υποσκαφα. Πλήρως ενσωματωμένο στο έδαφος, δηλώνει εμφανώς ότι τελικά σε κάποιες περιπτώσεις η συνειδητή επιλογή της υπόσκαφης και εσωστρεφούς δομής δίνει έμφαση στη λειτουργία.

129

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Εικόνα 150. Σκίτσα αρχιτεκτόνων, Εκκλησία Temppeliaukio

Εικόνα 149. Κάτοψη

Εκκλησίας Temppeliaukio

130

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

3.3 _ Συμπεράσματα Από την παρουσίαση των σύγχρονων παραδειγμάτων αντιλαμβανόμαστε πως οι λόγοι για τους οποίους αυτά τα κτίρια σχεδιάστηκαν εντός τους εδάφους, δεν συμπίπτουν με αυτούς για τους οποίους ο άνθρωπος επέλεξε να κατοικήσει μέσα στο εδάφος στο παρελθόν. Στα σύγχρονα παραδείγματα υπόσκαφης αρχιτεκτονικής η ανάγκη για προστασία και η σύσταση του εδάφους, δεν παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαδικασία του σχεδιασμού. Με την εξέλιξη των τεχνολογικών μεθόδων στην κατασκευή και την χρήση νέων υλικών, όπως το οπλισμένο σκυρόδεμα, ο άνθρωπος σταματά να «πλάθει» με το υλικό του τόπου στον οποίο χτίζει. Επιπλέον, τα παραδείγματα που αναλύθηκαν παραπάνω, έχουν σχεδιαστεί σε τόπους όπου δεν έχουν υπάρχουν ακραία κλιματολογικά φαινόμενα. Επομένως, η συσχέτιση με το κλίμα δεν αποτελεί προϋπόθεση για να στραφεί κανείς στην υπόσκαφη αρχιτεκτονική. Οι λόγοι για τους οποίους οδηγούμαστε σε μια τέτοια αρχιτεκτονική, έχουν να κάνουν κυρίως με την ένταξη του κτιρίου στο περιβάλλον που το υποδέχεται. Έτσι, με τη δημιουργία κτιρίων ήπιας μορφής επέμβασης, δίνοντας έμφαση στον μετασχηματισμό του εδάφους, καθώς και με το να αποφεύγουμε να επιβαρύνουμε το τοπίο με μεγάλους κτιριακούς όγκους, επιτυγχάνεται αυτή η αρμονική ένταξη. Αυτό, λοιπόν, που μπορεί κανείς και αξίζει τελικά να διδαχθεί από το παρελθόν είναι ο σεβασμός στον τόπο και το τοπίο, μέσω της μη αλλοίωσής του και έχοντας ως σκοπό την ενσωμάτωση του αρχιτεκτονήματος σε αυτό. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας, που ευνοεί περισσότερο τον αστικό ιστό και γενικότερα το δημόσιο χώρο, είναι η δημιουργία ελεύθερων υπαίθριων χώρων. Μέσω της επιλογής να αναπτυχθεί υπογείως μία κατασκευή, «αποδεσμεύεται» ταυτόχρονα η έκταση που θα καταλάμβανε στο επίπεδο της επιφάνειας του εδάφους. Επιπλέον, είναι κατανοητό πως η αρχιτεκτονική που αναπτύσσεται μέσα στη γη, αποπνέει την εσωστρέφεια, την συγκέντρωση, την πνευματικότητα και μια στροφή προς το περιεχόμενο του κτιρίου και όχι προς την προβολή της εικόνας του κτιρίου μέσω της

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

μορφοπλασίας του. Έτσι τονίζεται ο σκοπός της λειτουργίας του και των ιδιαιτεροτήτων του. Παράλληλα, μέσα σε ένα υπόσκαφο κτίριο, ο χώρος γίνεται αντιληπτός μέσω της συνεργασίας του συνόλου των αισθήσεων, και όχι μόνο μέσω της οπτικής αντίληψης. Ακόμη, μέσω της υλικότητας στο εσωτερικό του κτιρίου μπορεί να δημιουργηθεί μια απτική σχέση με τον χώρο. Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο στην υπόσκαφη αρχιτεκτονική, είναι αυτό της διαχείρισης του φυσικού φωτός. Όταν βρίσκεται κανείς εντός του εδάφους, και ο φωτισμός είναι πολύ ήπιος, μια έντονη δέσμη φωτός, που προέρχεται από μια σχισμή στο δώμα του κτιρίου, δημιουργεί μια σκηνογραφική ατμόσφαιρα στο χώρο και εντείνει την πρόκληση συναισθημάτων. Αντιλαμβάνεται κανείς, ότι σχεδιάζοντας ένα κτίριο εσωτερικά της γης, μπορεί να χειριστεί το φως με πολλούς τρόπους, δημιουργώντας εντονότερες αντιθέσεις φωτός στον χώρο.

131

132

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Τυπολογία χειρισμού του εδάφους, με βάση το σχέδιο της Τομής Σε μια προσπάθεια συσχέτισης των ανώνυμων υπόσκαφων κατασκευών με τις σύγχρονες, αποφασίσαμε να μελετήσουμε τον τρόπο που αυτά διαχειρίζονται το έδαφος. Το εργαλείο που μας βοηθά σ’ αυτή την περίπτωση είναι το σχέδιο της τομής, μέσω του οποίου προκύπτει η παρακάτω κατηγοριοποίηση. Ανάλογα με τον τρόπο χειρισμού του εδάφους, ένα κτίριο μπορεί είτε να λαξεύεται σε βράχους, είτε να αφαιρείται έδαφος ώστε να δημιουργείται ένα υποβαθμισμένο αίθριο στον πυρήνα της κατασκευής. Σε μια τρίτη κατηγορία η κυρίως μάζα του κτιρίου τοποθετείται κεντρικά στο αίθριο αυτό. Παρατηρούμε ότι η λογική της λάξευσης σε βράχο προϋπάρχει στους αρχέγονους οικισμούς της Καππαδοκίας, στα σπήλαια της Ajanta στην Ινδία, στους λαξευμένους κυψελοειδείς τάφους της Νεκρόπολης στη Σικελία, στους οικισμούς της Σαντορίνης, αλλά ακολουθείται με παρόμοιο τρόπο στη σύγχρονη κατοικία Villa Vals και στο Συνεδριακό Κέντρο στην Ολυμπία. Η τεχνική της αφαίρεσης του εδάφους με τη δημιουργία ενός αίθριου κεντρικά εφαρμόζεται στους οικισμούς της Τυνησίας και της Κίνας, καθώς και στη Νέα Μονάδα Κεντρικής Βιβλιοθήκης του Α.Π.Θ. Στην τελευταία κατηγορία, όπου εντάσσονται το Ναυτικό Μουσείο της Δανίας, η «Εκκλησία του Βράχου» στη Φινλανδία και οι μονολιθικές εκκλησίες στην Αιθιοπία, η μάζα του κτιρίου τοποθετείται κεντρικά στο υποβαθμισμένο αίθριο. Μέσα από αυτή τη συσχέτιση των κατασκευών, σε ότι αφορά τη σχέση της τομής με το έδαφος, συμπεραίνουμε πως ενυπάρχουν αρχετυπικές δομικές χαράξεις του χώρου, οι οποίες βρίσκουν εφαρμογή στη σύγχρονη αρχιτεκτονική. Αυτές οι πρωτογενείς διατάξεις αποτελούν τα διαχρονικά μορφώματα του χώρου της αρχιτεκτονικής. Είναι βασικές συνθετικές δομές του παρελθόντος, που εξακολουθούν να υπάρχουν στη σύγχρονη αρχιτεκτονική και μπορούν να εμπλουτιστούν με νέες ιδέες, αφού αποτελούν αξίες δίχως χρόνο και τόπο, έτσι ώστε να καταφέρουν να συνδιαλεχθούν με το μέλλον κάθε εποχής.

03 _ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΥΠΟΣΚΑΦΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Σχηματική απεικόνιση τυπολογίας

133

134

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

135

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Από τους προϊστορικούς χρόνους, φαίνεται εν τέλει να προϋπάρχει μέσα στην συνείδηση των ανθρώπων η έμφυτη ικανότητα, να δομούν με έναν ενστικτώδη τρόπο. Το βασικότερο γνώρισμα των ανώνυμων χτιστών είναι η ικανότητά τους να «αφουγκράζονται» το χώρο. Καθώς ζούνε από αυτόν και μέσα σ’ αυτόν, προσαρμόζουν του χώρους με βάση το έδαφος και την εκάστοτε τοπιογραφία. Έτσι, η μορφή είναι απόλυτα συνυφασμένη με το περιβάλλον που την περικλείει και την υποδέχεται, αφού προκύπτει μέσω μιας απόλυτα συνειδητής επιλογής. Καθώς οι αρχιτέκτονες τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να στρέφονται προς διάφορες κατευθύνσεις για να ζητήσουν έμπνευση και βοήθεια σε βασικά προβλήματα συνθέσεως και μορφής, ανακαλύπτουν και την ανώνυμη δημιουργία, που έχει να επιδείξει όχι μόνο λειτουργικές αρετές, αλλά και μορφολογική ποικιλία και εσωτερική συνέπεια. Σ’ αυτές τους τις αναζητήσεις βασικό κριτήριο αποτελεί η ικανοποίηση των σύνθετων ανθρώπινων αναγκών. Βέβαια, κοντά σ’ αυτό θα πρέπει να προστεθεί και η νέα πραγματικότητα μιας κοινωνίας που, μαζί με τα πάγια ανθρώπινα προβλήματα κάθε εποχής, έχει να αντιμετωπίσει σήμερα μια πρωτοφανή τεχνική εξέλιξη και μια χωρίς προηγούμενο επιτάχυνση της αλλαγής των όρων ζωής, με αναπόφευκτες κοινωνιολογικές και ψυχολογικές επιπτώσεις. Η αναζήτηση του σωστού μέτρου και η προσπάθεια ικανοποιήσεως του ανθρώπινου συναισθηματισμού, που μέσα στη διανοητική σκληρότητα του τεχνικού πολιτισμού υποφέρει και καταπιέζεται, εξηγεί χωρίς δυσκολία τη φυγή σε πρωτόγονες και ειδυλλιακές μορφές διαβιώσεως. Σ’ αυτές ο παράγων άνθρωπος διατηρεί ακόμη τη σημασία του και οι ατομικές και συλλογικές του ανάγκες βρίσκονται σε ισόρροπη σχέση με το τοπίο, το κλίμα και το συναισθηματικό του κόσμο. Το ερώτημα που είναι φυσικό να τίθεται, είναι αν μια τέτοια στροφή έχει σκοπιμότητα και ωφέλεια. Τι μπορεί να προσφέρει στα δικά μας πολύπλοκα οικιστικά προβλήματα μια αρχιτεκτονική που γεννήθηκε κάτω από άλλες οικονομικές, κοινωνικές, κλιματικές και ιστορικές συνθήκες και διαμορφώθηκε με διαφορετικά υλικά και διαφορετική τεχνική;

136

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Η εσωτερική σχέση που υπάρχει μεταξύ κατασκευής και υλικού, μεταξύ λειτουργικής ανάγκης και μορφής, καθιστά τις ανώνυμες δομές ένα αρχιτεκτονικό σύνολο με σπάνια συνέπεια και ισορροπία. Τέτοιες αρετές και αποτελέσματα είναι χωρίς αμφιβολία και ωφέλιμο και εποικοδομητικό να τα σπουδάζει ο αρχιτέκτονας. Του δίνουν μέτρο και το κριτήριο για τους δικούς του στόχους, ενώ σαν εμπειρία τον βοηθούν να δει καλύτερα το πρόβλημά του. Αρκεί μόνο να μην υποπέσει στο συνηθισμένο σφάλμα, που χαρακτηρίζει με ελάχιστες εξαιρέσεις τη στροφή αυτή προς την ανώνυμη. Στο σφάλμα να ζητάμε τη βοήθεια και «πληροφορίες» από τις ανώνυμες μορφές για να δώσουμε στα κτίρια μας ζωντάνια και ποικιλία. Στη βιασύνη μας, ή στην αδυναμία μας να μπούμε στην εσωτερική τους διάσταση, αστοχούμε στην κατανόησή τους. Σαν άνθρωποι της «οπτικής γλώσσας» παρασυρόμαστε από τον αισθητικό και μορφολογικό τους πληθωρισμό, κι έτσι σταματάμε συνήθως στη μορφή, λησμονώντας πως κάτω από το δέρμα κινούνται οι δυνάμεις της ζωής. Έτσι, λαθεύουμε όμως στο στόχο και αντί να δούμε αυτές τις μορφές σαν έκφραση της εσωτερικής δομής μιας ολοκληρωμένης κοινότητας και τη σωστή σχέση αιτίου και αιτιατού, γοητευόμαστε από την αισθητική τους και η επαφή μας μαζί τους παραμένει επιδερμική. Συνέπεια αυτής της μονομέρειας είναι η μοιραία παρεξήγηση, που συνίσταται στην αποτύπωση αυτών των μορφών και την αυτούσια ή διαφοροποιημένη χρήση τους χωρίς κατανόηση της νομοτέλειάς τους. Η σημερινή αρχιτεκτονική έχει ανάγκη από μια τέτοια ισορροπημένη και εσωτερική σχέση μεταξύ κατασκευής, λειτουργίας και μορφής. Μόνο που δεν μπορεί να τη βρει έτοιμη ή να τη δανειστεί, αλλά πρέπει να μοχθήσει και να καταβάλλει το τίμημα για την απόκτησή της. Η ανώνυμη αρχιτεκτονική με την παρουσία της μας δείχνει ολοκάθαρα πως η προσφορά της δεν βρίσκεται στις λύσεις ή στις μορφές της, αλλά στο ότι καταπιάστηκε με τον άνθρωπο και το πρόβλημά του. [17] Μέσα από αυτή την αναζήτηση, προέκυψαν διάφοροι προβληματισμοί σε σχέση με την αλήθεια της αρχιτεκτονικής, τη συσχέτιση του τρόπου ζωής με τον τρόπο σκέψης των ανώνυμων δημιουργών, και

[17] Γ. Π.Λάββας, Ανώνυμη και μοντέρνα αρχιτεκτονική, Αρχιτεκτονικά Θέματα, 6/1972, σελ. 49-59

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

κατ’ επέκταση με τον τρόπο σκέψης και σχεδιασμού των σύγχρονων αρχιτεκτόνων. Ακόμη, μας απασχόλησε αρκετά η σύνδεση της ανώνυμης αρχιτεκτονικής με τη σύγχρονη και ειδικότερα το πως απαντώνται τα ίδια ζητήματα σε βάθος χρόνου και σε διαφορετικές τοποθεσίες. Σε αρκετές περιπτώσεις, όσο κι αν προχωράμε στο χώρο και στο χρόνο, κάποιες θεμελιώδεις αξίες παραμένουν αναλλοίωτες. Και ίσως θα έπρεπε να εμβαθύνουμε σ’ αυτές και σε συνάρτηση με την τοποθεσία, να αποζητήσουμε έναν άλλο τρόπο σχεδιασμού, με σεβασμό στην ανθρώπινη κλίμακα, κοντά και σύμφωνα με τη φύση. Αναρωτιόμαστε τελικά, πότε θεωρείται ένα κτίριο ότι έχει προσαρμοστεί στο έδαφος και το τοπίο που το περιβάλλει. Όταν αυτή η επιλογή προκύπτει από θεμελιώδεις ανάγκες, ή όταν αποτελεί προσωπική επιλογή του εκάστοτε δημιουργού; Σε ποιο βαθμό είναι η μία περίπτωση περισσότερο αποδεκτή από την άλλη; Πότε θεωρούμε ότι ένα κτίριο αποτελεί πετυχημένο παράδειγμα, όταν διέπεται από κριτήρια, κανόνες, βασισμένους σε πραγματικές ανάγκες ή χάριν ομοιομορφίας με το τοπίο; Τελικά, αντιλαμβανόμαστε, πως η επιτυχία προσαρμογής μιας κατασκευής στο έδαφος δεν επαληθεύεται από συγκεκριμένα στερεότυπα. Συναντήσαμε παραδείγματα, κατά την άποψή μας επιτυχημένα, στα οποία η επιλογή του σχεδιασμού εντός της γης προέκυψε είτε μόνο από προσωπικές επιλογές του δημιουργού είτε καθαρά από την ικανοποίηση βασικών αναγκών. Ίσως, στις μέρες μας, εναπόκειται στον αρχιτέκτονα να μας πείσει για τους λόγους που τον οδηγούν σ’ αυτή την επιλογή. Η υπόσκαφη αρχιτεκτονική, σίγουρα, δεν αποτελεί πανάκεια για την αρμονική ένταξη ενός κτιρίου στο τοπίο, την ικανοποίηση βασικών αναγκών και για την επίλυση περιβαλλοντικών ζητημάτων, αλλά είναι συχνά μια κατάλληλη αρχιτεκτονική λύση. Βέβαια, χωρίς να θέλουμε να εννοήσουμε ότι όλες οι αρχιτεκτονικές λύσεις που αναπτύσσονται υπόσκαφα αποτελούν την απάντηση στα ερωτήματα περί προσαρμογής, παρόλα αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις αποδεικνύεται, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Charles Fairhurst[18], ότι ίσως να «... έχουμε την απάντηση κάτω απ’ τα πόδια μας».

[18] Charles Fairhurst, Βραβευμένος Δρ. Μηχανικός Μεταλλειολόγος, University of Minnesota.

137

138

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

139

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βιβλία Rudofsky Bernard, Architecture Without Architects: A short introduction to non-pedigreed architecture, Museum of Modern Art, New York, 1964 Rudofsky Bernard, Prodigious Builders: Notes Toward a Natural History of Architecture with Special Regard to Those Species that are Traditionally Neglected or Downright Ignored, Houghton Mifflin Harcourt P, University of Michigan, 1977 Raoul Bunschoten, Chora, Urban Flotsam, 010 Publishers, Ρόττερνταμ, 2001 Νίκος Τερζόγλου, Ιδέες του χώρου στον εικοστό αιώνα Αλέξανδρος Ι. Ζάννος, Η σύνθεση με τα γύρω, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2007 Άρης Κωνσταντινίδης, Για την Αρχιτεκτονική, Δοχεία ζωής ή το πρόβλημα για μιαν αληθινή αρχιτεκτονική Norberg-Schulz Christian, Genius loci: To πνεύμα του τόπου, για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, Μ. Φραγκόπουλος(μτφρ), Πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2009 Πικιώνης Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1987 Amos Rapoport, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Δημήτρης Φιλιππίδης, μετάφραση Δημήτρης Φιλιππίδης, επιμέλεια Δημήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα 2010 Grabrijan και J. Neidhardt, Architecture of Bosnia, Drzavna Zalozba Slovenije, Λιουμπλιάνα, 1957 David Leatherbarrow, “Eidetic Operations and New Landscapes”, Princeton Architectural Press, Νέα Υόρκη, 1999 Rykwert, On Adam’s house in paradise: the idea of the primitive hut in architectural history, MIT Press, 1981, Cambridge Iika & Andreas Ruby, Groundscapes/ El reecuentro con el suelo en la arquitectura contemporanea/ the discovery of the ground in contemporary architecture, Gustavo Gili, 2006, Βαρκελώνη Utidjian Edouard, Αrchitecture et urbanisme souterrains, Paris, 1966 Παπαδοπούλου-Βρυνιώτη Κ., Καρστικά Φαινόμενα & Γένεση Σπηλαίων, Αθήνα, 2007 Ernst von Meijenfeldt., Below Ground Level: Creating New Spaces for Contempory Architecture, Springer Science & Business Media, 2002 Παύλος Λέφας, Αρχιτεκτονική, μια ιστορική θεώρηση, ΠΛΕΘΡΟΝ, Αθήνα, 2013

140

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Golany Gideon, Chinese Earth-sheltered Dwellings: Indigenous Lessons for Modern Urban Design, USA, 1992 Ching D.K. Francis, Αρχιτεκτονική – Μορφή, Χώρος και Διάταξη, Εκδόσεις ΙΩΝ, Αθήνα, 2006 Μιχελής Π., Η Αρχιτεκτονική ως Τέχνη, Αθήνα, 2002 Μπούρας Χαράλαμπος, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Αθήνα, 2001, τόμος Α και τόμος Β Golany Gideon, Ethics & Urban Design, USA: 1995 Le Corbusier, Για μια Αρχιτεκτονική, Αθήνα: 2005, Εκδόσεις Εκκρεμές Hall Loretta, Undergroung Buildings: More than meets the eye, California, 2004

Λεξικά Γεώργιος Δ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής, Κέντρο Λεξικολογίας Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1998 Τεγόπουλος-Φυτράκης, Ελληνικό Λεξικό, Εκδόσεις Αρμονία., Αθήνα, 1992 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη, Αθήνα, 1972

Διαλέξεις και διδακτορικά Xiao Jingwen, Διερεύνηση και Σύγκριση Υπόσκαφων Κατασκευών στην Ελλάδα και στην Κίνα, ΕΜΠ, Αθήνα,1998 Kenneth B,. Labs, The Architectural Use of Underground Space: Issues & Applications, μεταπτυχιακή διάλεξη, Washington University, 1975 Μανουρά Μαρία, Παπαθεοδώρου Ηρακλής, ΥΠΟ.ΓΕΩ υπόγεια αρχιτεκτονική, προπτυχιακή διάλεξη Ε.Μ.Π. , τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, υπεύθυνη καθηγήτρια Εφεσίου Ειρήνη, Αθήνα, Ιούνιος, 2010 Πολυδώρα Ηλιάνα, εσωterra, προπτυχιακή διάλεξη Ε.Μ.Π., τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, υπεύθυνη καθηγήτρια Τσιράκη Σοφία, Αθήνα, Μάρτιος, 2015 Καψάλη Μαριάμ, Ποτηριάδη Ηλιάνα, Διαδρομές στο τοπίο με αναφορά στο έργο του Δημήτρη Πικιώνη, ερευνητική εργασία, υπεύθυνη καθηγήτρια Μπούκη Μπαμπάλου, 2009-2010 Γκοτσοπούλου Γεωργία, Το νέο έδαφος , Πανεπιστήμιο Πατρών, τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, επιβλέπουσα καθηγήτρια Κατσώτα Δήμητρα, Πάτρα, Φεβρουάριος, 2012

141

Περιοδικά Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 6/1972, Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα , 2004 Popular Science, Ιούνιος 1934 Modern Mechanix, Ιούνιος 1934 Science and Mechanics, Νοέμβριος 1932 Davey Peter, Architectural Review, Μάιος 2002, τεύχος 1263

Ιστοσελίδες http://en.wikipedia.org/ http://www.britannica.com/ http://www.brooklynmuseum.org/research/digital-collections/goodyear/ paris.php http://www.santorini.gr http://www.designboom.com/ http://www.archdaily.com/ http://www.villavals.ch/ http://www.greekarchitects.gr/ http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ http://theundergroundhomedirectory.com/ http://domesindex.com/ http://www.ktirio.gr/ http://www.deca.gr/#/en/project/265 http://www.tovima.gr/vimadeco/designers/article/?aid=415968 http://www.discoverhelsinki.com/explore_helsinki.asp http://whc.unesco.org/en/list/357 http://www.panoramio.com/ http://www.scribd.com/doc/15271752/the-troglodyte-dwellings-of-the-matmata-berbers http://www.nps.gov/meve/learn/historyculture/cliff_dwellings_home.htm

142

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

143

ΠΗΓΈΣ ΕΙΚΌΝΩΝ Εικόνα 1. Προσωπικό αρχείο Εικόνα 2. Προσωπικό αρχείο Εικόνα 3. Προσωπικό αρχείο Εικόνα 4. http://travel.nationalgeographic.com/travel/365-photos/ valley-of-the-moon-atacama-desert-chile/, Copyright: © Richard Nowitz, National Geographic Εικόνα 5. http://klearchosguidetothegalaxy.blogspot.gr/search/label/ Sarakiniko, Copyright: © Klearchos Kapoutsis Εικόνα 6. Προσωπικό αρχείο Εικόνα 7. https://en.wikipedia.org/wiki/Adansonia Εικόνα 8. http://www.panoramio.com/photo/96451758, Copyright: © Michael Kalafatas Εικόνα 9. http://www.wondergreece.gr/v1/el/Perioxes/Santorini_Thira/ Politismos/Ekklisies_Monastiria/830-Zwodoxos_Pigi, Copyright: © Klearchos Kapoutsis Εικόνα 10. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 11. http://kathikies.gr/ Εικόνα 12. http://keatour.gr/index.php?page=gallery Εικόνα 13. http://www.mutualart.com/Artwork/Coastal-Promenade--Fisherman-s-Huts/B3339D7462674025, Copyright: © Camille Zakharia “Coastal Promenade“ Εικόνα 14. http://www.mutualart.com/Artwork/Coastal-Promenade--Fisherman-s-Huts/B3339D7462674025, Copyright: © Camille Zakharia “Coastal Promenade“ Εικόνα 15. Προσωπικό αρχείο Εικόνα 16. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 17. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 18. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 19. https://en.wikipedia.org/wiki/Ajanta_Caves#/media/File:Ajanta_viewpoint.jpg, photo taken by Freakyyash, επεξεργασία διάλεξη εσωterra Εικόνα 20. http://archetypa.blogspot.gr/, Copyright: © Τάκης Γλούπας

144

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 21. http://archetypa.blogspot.gr/, Copyright: © Τάκης Γλούπας Εικόνα 22. http://archetypa.blogspot.gr Εικόνα 23. http://www.ethnos.gr/arxiki_selida/arthro/atzenta_19_04-11247007/ Εικόνα 24. https://gr.pinterest.com/, http://www.escapegreece.com/ Εικόνα 25. https://commons.wikimedia.org, Gillet Mairet Εικόνα 26. «Cave boy of the age of stone», Margaret A. McIntyre Εικόνα 27. https://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Datei:Matala_caves.jpg Εικόνα 28. http://www.heritageinstitute.com/zoroastrianism/cavedwellings/shanidar.htm Εικόνα 29. http://www.amusingplanet.com/2016/03/the-mysterious-caves-of-mustang-nepal.html, photo credit: www.paulo-grobel.com Εικόνα 30. http://wikitravel.org/en/File:Bamiyan_Vally_Sunrise,_Afghanistan.jpg Εικόνα 31. http://smarthistory.org/bamiyan-buddhas/ Εικόνα 32. www.flickr.com/photos/bastian/1979085854/ Εικόνα 33. https://www.flickr.com/photos/wallyg/136358573/in/photostream/ Εικόνα 34. https://en.wikipedia.org/wiki/Vardzia#/media/File:Vardezia_city_cave,_Georgia.jpg Εικόνα 35. https://scholarship.rice.edu/handle/1911/20806, πηγή: Budge, E. A. Wallace. «The Nile: Notes for Travellers in Egypt.» (Harrison and Sons, London: 1902). p. 419. Εικόνα 36. http://katja.net/?p=3321 Εικόνα 37. http://www.thetravelbook.gr/article.asp?catid=30841&subid=2&pubid=63980741, Copyright: © Ηρακλής Μήλας Εικόνα 38. Χαράλαμπος Μπούρας, Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, τόμος Α Εικόνα 39. http://www.milos.gr/ Εικόνα 40. http://kastrinos.blogspot.gr/2013/08/blog-post_4.html, Copyright: © Marios Psalidakis Εικόνα 41. http://www.getintravel.com/lalibela-ethiopia/bete-giyorgisthe-church-of-st-george-in-lalibela-ethiopia/, Copyright: © Bete Giyorgis Εικόνα 42. http://amazingmagictrips.blogspot.gr/2013/12/ello-

145

ra-caves-aurangabad-india.html Εικόνα 43. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b3/A_ view_of_Ajanta_Caves_Landscape_Jalgaon_Maharashtra_India_June_2014. jpg Εικόνα 44. http://greeksurnames.blogspot.gr/2011/08/blog-post_5679. Εικόνα 45. Υπουργείο πολιτισμού - ΤΔΠΕΑΕ Εικόνα 46. https://www.wenomads.com/blog/setting-foot-in-thezanskar-valley-falling-in-love-with-it-its-people/ Εικόνα 47. http://www.grupafuntime.pl/en/wieliczka/ Εικόνα 48. περιοδικό National Geographic , Ιανουάριος 1939, σελ. 28, https://onlineonly.christies.com/s/timeless-national-geographic-as-celebrated-by-taschen-books/matsan-cappadocia-turkey-1939-14/2738/ Εικόνα 49. http://www.byrontours.it/wp-content/uploads/2014/09/ Screen-Shot-2014-10-16-at-17.18.04. jpg, ιδία επεξεργασία Εικόνα 50. https://gr.pinterest.com/pin/524247212850403349/ Εικόνα 51. http://whc.unesco.org/include/tool_image.cfm?src=/uploads/ sites/gallery/original/site_0357_0032.jpg&id_site=357, Copyright: © Ministry of Culture and Tourism, Umut Özdemir Εικόνα 52. http://www.panoramio.com/photo/61808684http://www. ancient-origins.net/ancient-places-europe/pantalica-spectacular-honeycomb-tombs-sicily-003363 Εικόνα 53. http://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/pantalica-spectacular-honeycomb-tombs-sicily-003363 Εικόνα 54. http://www.ancient-origins.net/ancient-places-europe/pantalica-spectacular-honeycomb-tombs-sicily-003363 Εικόνα 55. David Edgar, https://en.wikipedia.org/wiki/File:Pantalica1770. jpg Εικόνα 56. εσωterra, διάλεξη, Πολυδώρα Ηλιάνα, Ε.Μ.Π., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Εικόνα 57. http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_ files/177.15.05.pdf Εικόνα 58. προσωπικό αρχείο Εικόνα 59. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 60. εσωterra, διάλεξη, Πολυδώρα Ηλιάνα, Ε.Μ.Π., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

146

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 61. http://www.greekarchitects.gr/site_parts/doc_ files/177.15.05.pdf Εικόνα 62. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 63. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 64. https://iamalexmiller.wordpress.com/tag/santorini/ Εικόνα 65. Xiao Jingwen, Διερεύνηση και Σύγκριση Υπόσκαφων Κατασκευών στην Ελλάδα και στην Κίνα, ΕΜΠ, Αθήνα,1998 Εικόνα 66. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 67. http://www.voa.com/blog/anonymous-architecture/ Εικόνα 68. http://www.voa.com/blog/anonymous-architecture/ Εικόνα 69. Τα Θεόχτιστα, Α. Κωνσταντινίδης Εικόνα 70. http://chrysanthidalakli.blogspot.gr/2015/10/blog-post_18. html Εικόνα 71. http://www.cohlarch.ca/book/ex_territorial_pictures.htm Εικόνα 72. http://www.ritebook.in/2014/09/matmata-troglodyte-houses-in-tunisia.html Εικόνα 73. http://www.ritebook.in/2014/09/matmata-troglodyte-houses-in-tunisia.html Εικόνα 74. Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, Amos Rapoport, Δημήτρης Φιλιππίδης, Εκδ. οίκος Μέλισσα, σελ.131 Εικόνα 75. http://www.ritebook.in/2014/09/matmata-troglodyte-houses-in-tunisia.html Εικόνα 76. http://www.ritebook.in/2014/09/matmata-troglodyte-houses-in-tunisia.html Εικόνα 77. http://www.ritebook.in/2014/09/matmata-troglodyte-houses-in-tunisia.html Εικόνα 78. Architecture without Architects, A Short Introduction to Non-Pedigreed Architecture, Bernard Rudofsky, εικ. 16 Εικόνα 79. http://www.earth-auroville.com/earth_dug_out_en.php Εικόνα 80. http://www.earth-auroville.com/earth_dug_out_en.php Εικόνα 81. A comparative study between excavated dwellings in China and Greece, Jingwen Xiao (1998, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) Εικόνα 82. http://www.earth-auroville.com/maintenance/uploaded_ pics/8-china-dug.jpg

147

Εικόνα 83. εσωterra, διάλεξη, Πολυδώρα Ηλιάνα, Ε.Μ.Π., Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, http://www.greekarchitects.gr/site_parts/ doc_files/177.15.05.pdf Εικόνα 84. A comparative study between excavated dwellings in China and Greece, Jingwen Xiao (1998, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ) Εικόνα 85. http://www.intechopen.com/books/energy-conservation/ earth-shelters-a-review-of-energy-conservation-properties-in-earth-sheltered-housing#F2 Εικόνα 86. Architecture without Architects, A Short Introduction to Non-Pedigreed Architecture, Bernard Rudofsky, εικ. 15 Εικόνα 87. Architecture without Architects, A Short Introduction to Non-Pedigreed Architecture, Bernard Rudofsky, εικ. 18 Εικόνα 88. http://npshistory.com/series/archeology/bae/bul/51/sec7. htm Εικόνα 89. Φωτογραφία του Gustaf Nordenskiöld, 1891, https://en.wikipedia.org/wiki/File:Mesa-Verde---Cliff-Palace-in_1891_-_edit1.jpg Εικόνα 90. http://www.cynic.org.uk/photos/USA2007/MesaVerde/CliffPalace/index2.html Εικόνα 91. Φωτογραφία του Steven Zucker https://www.khanacademy. org/humanities/art-americas/early-cultures/ancestral-puebloan/a/mesaverde-cliff-dwellings Εικόνα 92. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mesa_Verde_National_Park_Oak_Tree_House_Close_View_2006_09_12.jpg Εικόνα 93. Φωτογραφία του Ken Lund, https://www.khanacademy.org/ test-prep/ap-art-history/indigenous-americas/a/mesa-verde-cliff-dwellings Εικόνα 94. http://www.nps.gov/media/photo/gallery Εικόνα 95. http://www.ratical.com/southwest/SHsiteGuide.html Εικόνα 96. https://en.wikipedia.org/wiki/Mesa_Verde_National_Park#/ media/File:Cliff_Palace.JPG Εικόνα 97. http://whc.unesco.org/en/list/27/gallery/ Εικόνα 98. Φωτογραφία του Doug Kerr, https://www.khanacademy.org/ humanities/art-americas/early-cultures/ancestral-puebloan/a/mesa-verdecliff-dwellings Εικόνα 99. http://www.getintravel.com/adventure-travel-to-mesa-verde-in-colorado-united-states/mesa-verde-national-park-aramark-tour-in-colorado-usa/ Εικόνα 100. http://whc.unesco.org/en/list/27/gallery/

148

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 101. Φωτογραφία του Ken Lund, https://www.khanacademy.org/ test-prep/ap-art-history/indigenous-americas/a/mesa-verde-cliff-dwellings Εικόνα 102. https://jennsalcedo.files.wordpress. com/2015/02/366230d8c0ce7f4bb7f7bd34f3918d171.jpg Εικόνα 103. Φωτογραφία του George A. Grant, US National Park Service Historic Photograph Collection Εικόνα 104. http://www.archdaily.com/440541/danish-national-maritime-museum-big/ Εικόνα 105. http://www.ajhw.co.uk/books/book449/book449.htmlΓ Εικόνα 106. https://www.espazium.ch/de-la-violence-faite-aux-villes Εικόνα 107. http://www.fondationlecorbusier.fr Εικόνα 108. http://www.fondationlecorbusier.fr Εικόνα 109. http://longstreet.typepad.com/.a/6a00d83542d51e69e20 1287664c203970c-pi Εικόνα 110. http://blog.modernmechanix.com/skyscrapers-doomed-by-underground-cities/ Εικόνα 111. http://www.designboom.com/architecture/search-and-cmavilla-vals/ Εικόνα 112. http://www.archdaily.com/43187/villa-vals-search-cma Εικόνα 113. http://architizer.com/projects/villa-vals/ Εικόνα 114. http://architizer.com/projects/villa-vals/ Εικόνα 115. http://ideasgn.com/architecture/villa-vals-search-christianmuller-architects/ Εικόνα 116. http://www.search.nl/#!content/villa-vals Εικόνα 117. http://www.bna.nl/project/villa-vals-search-en-cma/ Εικόνα 118. http://www.designboom.com/architecture/search-and-cmavilla-vals/ Εικόνα 119.

http://biris-tsiraki-architects.com/biris/

Εικόνα 120. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 121. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 122. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 123. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/

149

Εικόνα 124. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 125. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 126. http://biris-tsiraki-architects.com/biris/ Εικόνα 127. http://theundergroundhomedirectory.com/case-study-ecology-house-by-john-barnard-jr/ Εικόνα 128. Popular Science, June 1974 Εικόνα 129. Popular Science, June 1974 Εικόνα 130. Hall Loretta, Undergroung Buildings: More than meets the eye, California, 2004 Εικόνα 131. http://domesindex.com/buildings/nea-monada-ths-kentrikhs-biblio8hkhs-toy-p8/ Εικόνα 132. http://domesindex.com/buildings/nea-monada-ths-kentrikhs-biblio8hkhs-toy-p8/ Εικόνα 133. http://www.kotsiopoulos-architects.gr/ Εικόνα 134. http://www.kotsiopoulos-architects.gr/ Εικόνα 135. http://www.kotsiopoulos-architects.gr/ Εικόνα 136. http://www.deca.gr/#/en/project/265 Εικόνα 137. http://domesindex.com/buildings/alwni/ Εικόνα 138. http://domesindex.com/buildings/alwni/ Εικόνα 139. http://domesindex.com/buildings/alwni/ Εικόνα 140. http://domesindex.com/buildings/alwni/ Εικόνα 141. http://inspirationist.net/danish-national-maritime-museum-by-big/ Εικόνα 142. http://inspirationist.net/danish-national-maritime-museum-by-big/ Εικόνα 143. http://www.archdaily.com/440541/danish-national-maritime-museum-big Εικόνα 144. http://www.publicspace.org/en/works/h011-danish-maritime-museum Εικόνα 145. http://stoneartblog.blogspot.gr/2012/03/temppeliaukio-rock-church-helsinki.html Εικόνα 146. http://min-linesonpaper.blogspot.gr/2012_09_01_archive. html

150

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΟ ΕΔΑΦΟΣ _ ΤΑ ΥΠΟΣΚΑΦΑ

Εικόνα 147. http://www.galinsky.com/buildings/temppeliaukio/ Εικόνα 148. https://en.wikipedia.org/wiki/Temppeliaukio_Church#/media/File:Eingang_Felsenkirche_Helsinki.jpg Εικόνα 149. http://min-linesonpaper.blogspot.gr/2012_09_01_archive. html Εικόνα 150. http://min-linesonpaper.blogspot.gr/2012_09_01_archive. html

151