Neohumanisme I 2022-2023

Voorwoord

Besteleden,oud­ledenensympathisanten,

Hetnieuweacademiejaarisalweeraangebrokenen hetLVSVGentisnaarhaargewoonteweermet vollegoestingbegonnenaanhaarliberaaljaar. Eerstenvooraldienikmijndankbaarheidteuiten, naar allemensendiehetLVSVmakentotwathet LVSVis.Aaniedereendiemeewerktaanonze werkingenervoorzorgtdatLVSVeentrotse ambassadeurkanzijnvanhetliberalisme. Welevenintijdenwaarhetwoordliberalismevoor veleneenonbegrepenconceptis.Hetisdaaromnu meerdanooitbelangrijkdathetLVSVhaarbasisrol vervult,deideologischeverrijkingvanhaarledenen iedereendiehetwilaanhoren.

Wezijnhetacademiejaaralvaststerkbegonnen,met eenprachtigopeningsdebatopendeLVSVhaarjaar instijl.Hiervoorwiliknogmaalshetpolitiek secretariaatmetAnnabelenJensbedanken,zij hebbenervoorgezorgddathetwederomeengroot succeswas.

Traditioneelvondnahetopeningsdebatonze LiberalismeQuidplaats,eenmomentwaar studentenvoorheteerstkenniskunnenmakenmet deideologischekantvanhetLVSV.Ookhiervoor dienikhetbestuurenspecifiekMaxvoorte bedanken.

Hiernavondookonzetweedelezingvanhetjaar plaats,weontvingenprof.Dr.MartenOvaeredie

kwamsprekenoverdeenergiecrisis.Opnieuween zeergeslaagdeeninteressantelezing.

Erstaatnatuurlijknogveelmeeropdeplanningom heteerstesemestertevervullen:hetmooie bestuursweekend,velelezingen,studentikoze activiteitenennogveelmeer.

IkkanalleenmaartrotszijnalsvoorzitteropLVSV en derichtingdiehetLVSVsamenmethaarbestuur uitgaat.Hetblijvennagaanvanonzeprincipesen bijbrengenvanliberalismeaanallegewilligen.Het partijonafhankelijkverkondingenvanpure ideologie.

HetLVSVismeerdanenkeleen studentenvereniging,hetiseenontmoetingsplaats voorgelijkgezindendieallenovertuigdzijnvanéén levensvisie.

Errestmijnietsandersdandelezerveelplezierte wensenmethetlezenvandezeNeohumanisme.Het is wederomeenmooieeditie.Hiervoorbedankik ookgraagderedactiemetinbijzonderde hoofdredacteurLucas. Veel leesplezier! LibertasVincit,LibertasSemper MichelleKeirsmaekers

"Watvrijheidis"

"Ineendemocratielijkthetvolkinderdaadtedoen wathetwil;maarpolitiekevrijheidhoudtnietindat mendoetwatmenwil.Ineenstaat,datwilzeggenin een samenlevingwaarwettenzijn,kanvrijheid uitsluitenddaarinbestaandatmenkandoenwat mendienttewillen,endatmennietgedwongeniste doenwatmennietdienttewillen.

Menmoetzichgoedrealiserenwat onafhankelijkheidenwatvrijheidis.Vrijheidishet rechtomtedoenwatdewettentoestaan;enalséén burgerzoukunnendoenwatdewettenverbieden, danwashijzijnvrijheidkwijt,wantdeanderen zoudendanhetzelfdekunnendoen."

Montesquieu, Overdegeestvandewetten

Editoriaal

Bestelezer,

MettrotsmagikudeeersteNeohumanismevan werkingsjaar2022­2023voorstellen.Indeeerste plaatsomdatikvoorheteerstderolvan hoofdredacteurvanditprachtigetijdschriftmag bekledenmaarzekerookomdatikueenmooie uitgavekanpresenterenmetverhelderende artikelsenvisionaireteksten.

Ikzetmetplezierookweerdetraditievoortdat een hoofdredacteurinheteditoriaalzijnhartkan luchtenovereenwelbepaaldonderwerp.Alsu mijtoestaat,hebikhetgraagkortoverde bestaansredenvaneentijdschriftals Neohumanismeendepraktijkvandefilosofie.

“Laatniemanddiejongiswachtenmethet beoefenenvandefilosofieenlaatookniemanddie oudisergenoegvanhebben.Niemandisimmerste onrijpenniemandterijpalshetomgeestelijke gezondheidgaat.Wiebeweertdatdetijdomte filosoferennognietisaangebroken,ofdatdezeal achterhemligt,isalsiemanddiezegtdathetvoor geluk noggeentijdis,ofgeentijdmeeris,”zo begint debriefvanEpicurusaanMenoeceus, bijgenaamd“Debriefovergeluk”,waarinEpicurus zijnethiekensocialefilosofieuiteenzet.Leeshet bovenstaandecitaateentweedemaalenlaatde woordenevenbezinken.Wiljijgelukkigworden? Uiteraard!Wieniet?Danisditjouwoproepde filosofietebestuderen,dekunstvanhetgelukkig zijn.

Indeeersteplaatsmoetjejezelfervanovertuigen datdeanderdeboominkan,wantindewoorden vanPicodellaMirandola,“zichbezighoudenmetde filosofieisietsdatvandaagdedag(hetishet droevigelotvanonzetijd)eerderminachtingen smaadoplevertdaneerenroem.”Vooriemanddie kiestvooreendoordachtelevenshoudingende toepassingvandefilosofie,isvaakweinigbegrip. Defilosoofwordtmetledeofzelfsmetargusogen gadegeslagen.Daaromisleséén:denkindeeerste plaatsaanjouweigengeluk,eenanderzalhetjeniet geven.Weesautonoom.

HetcitaatvanMontesquieudatuopdevoorgaande

pagina kanterugvinden,verheldert:vrijheiden autonomiezijnnietdezelfdewaarden.Autonomie kan nietbestaanzonderdevrijheidenhetisdeze autonomiediedeaspirant­denkermoetveroveren. Dedenkerheeftechterookderuimtenodigom vanuitdieautonomiedevrijheidintevullen, daarvoordienthetliberaletijdschriftinuwhanden ofopuwscherm;de Neo biedtsteedseenplaats voorartikelsdieuitinggevenaanhetverlangen naar geluk,autonomieenvrijheid.

Omdienobeletraditieverdertekunnenzetten bedankikmijnvoorgangers­hoofdredacteur,Max DeSchryverinhetbijzonder;diegenendiehetpad vanhetdenkenopgeslagenzijnenookbedankiku, delezer.

Indezeeditievindenjullieeenbreedscalaaan onderwerpenterug:EllenVandeSteenhoudteen krachtigpleidooivoorhetklassiekliberalismeinhet Vlaanderen,mediaverantwoordelijkeFilipneemt stellingininhetdebatovergodsdienst,praeses MichelleKeirsmaekerszetonsaanhetdenkenover dierenrechtenenethiek,politieksecretarisJensVan Mieghemzetprachtigdepolitiekefilosofievande verreproto­liberaalCicerouiteen.Daarnakanueen artikelterugvindenwaarinikzelfaandehandvan deroman Dezwartekost vanCyrielBuysseeen anderlichtwilwerpenopdeactuelediscussiesover Congo.TenslotteneemtpenningmeesterRobbeDe KosteronsmeenaarOostenrijkmeteen uiteenzettingvanhetwerkvanCarlMengeren EugenBhöm­Bawerk. Veelleesplezier,

Aspirant MaximPiers

Aspirant LennertBeuckelaere

Aspirant RalfMoerenhout

Aspirant EmielvanderSlikke

Aspirant EwoudDegrande

Opinie

Degrote‘L’inKlassiekLiberaal inhetVlaamspartijlandschap

EllenVandeSteen

InditwervelendeopiniestukneemtEllenVandeSteenonsmeelangsheendefilosofievanhetklassiek liberalisme.Zezetopeenscherpeenkernachtigewijzedekrachtlijnenvandeideologieuiteenen toontonswaardezeopvattingenindeVlaamsepolitiekingangvinden­ofjuistniet.

In2024gaatelkeVlaamseburgernaarhetstemhokje omopeenvandeVlaamsepartijentestemmenen eenhordevertegenwoordigers,diegeclusterdzijn in partijen,naarhetparlementtestemmen.Vooreen filosofischliberaal,dieindemeestegevallende neusoptrektvoorparticratie,isstemmenin2024 een heleopgave.InVlaanderenzittenwenamelijk vastineenparticratischsysteem,waar partijvoorzittersendepartijtopdefactodemacht hebben.Zijzijndegatekeepersvandekieslijst, bepalen devolgordevandelijstenenzwaaienmet eenpartijzweep.Deklassiekliberaalheefthet moeilijkmetdezeconstructievaneenmachtige partijtopenisbijnadramatischgezienindit particratischsysteempolitiekdakloos.Deklassiek liberaal iseenliberaaldiezichnamelijkvasthoudt aandebasisprincipesvanliberalismedie onvermijdelijkconflicterenmetdeparticratie. DeklassiekliberaalhanteertdegroteLvanhet LiberalismeMaarwaaromstaateenklassiek liberaalzoaverstegenoverparticratie,en voornamelijkinonshuidigVlaamspartijsysteem?

Om dievraagtebeantwoorddienenweeengoede notietehebbenvanwatklassiekliberalismejuistis.

DeLvanLockeenLiberaledemocratie:de bakermatvanhetklassiekliberalisme

Alsudedoorsneeliberaalvraagtwiedevoorvader is vanhetliberalismezouLocketochopzijnofhaar lijstmoetenstaan.Indienniet,magdevoorvader

vanhetLiberalismemetzijnboek Briefovertolerantie opzijn/haarkerstmislijstjevan2022staan.Een gemakkelijktelezenboekjedateengoede samenvattinggeeftwatdeessentieisvaneen Liberaal.“Beingallequalandindependent,noone oughttoharmanotherinhislife,health,liberty,or possessions.”Debakermatvanliberalisme,de negatievevrijheidvanelkindividu.Niemand,noch dekerk,nochdestaat,nochdeechtgenootisbaas vanhetindividu.

Defysiekeintegriteitalsookandereuniversele rechtenvloeienvoortuitdezenegatievevrijheid. Wezijnnamelijkvrijvanhindernis,marteling, belemmeringen,…Destaatmagenkelopbasis hiervantussenkomeninhetlevenvandeburger; indieneenanderindividuofindividuenuwvrijheid belemmeren,kandestaathaargeweldsmonopolie inzetten. IsaiahBerlin,eveneenseenprominent denkervanhetliberalisme,gaatdieperinopde aspectenvandienegatievevrijhedenen introduceerthetaspectvandepositievevrijheid, TwoConceptsofLiberty.Depositievevrijheidbouwt verderopdenegatievevrijheid,maargaatruimer overinwelkematedeoverheideenrolheeftindie vrijheid.Hierbenjeniet‘vrijvan’maarkrijgjede mogelijkheidomvrijtezijn.Denkmaaraan mogelijkheidomnaarschooltegaanofbijv.de mogelijkheidtotsocialewoningen.Derolvande overheidomzichbezigtehoudenmethet dagelijkselevenvandeburgerisgeboren.Inde

huidigevormkennenwedieoverheidalsde uitgebreidewelvaartstaat.

VooreenklassiekLiberaalklinktdenegatieve vrijheidalseenvanzelfsprekendprincipe.Echteris ditfundamentietsdatgeenenkelezelfuitgeroepen liberale politiekepartijgoedbegrijpt.Berlin favoriseerdedenegatievevrijheid,waarbijhet individuverantwoordelijkheidneemtoverhetlot. DeklassiekLiberaalfavoriseertookdenegatieve vrijheid.Eensociaal­liberaaldaarentegenverkiest depositievevrijheid,deontwikkelingvaneen welvaartsstaatmeteenoverheiddiebepaaltwathet algemeenbelangis.Inonshuidigsysteem,de uitgebreidewelvaartstaat,gedijtdeklassiekLiberaal moeilijk.EenklassiekLiberaalzaldenegatieve vrijheidaltijdbovendepositievevrijhedenplaatsen endepositievevrijhedenmetargwaanbekijken. Nietdatdeklassiekliberaaltegendepositieve vrijheidis,maardeklassiekliberaalbeseftde gevarenvandepositievevrijheden.Namelijkdatdit impliceertdatdeoverheidmoetbepalenwathet algemeenbelangiseninherenteen machtsconcentratieinhoudt.Hetneemt onvermijdelijkverantwoordelijkheiduithandenvan deburgereneigenthetzichtoe.Ineenparticratie waarpartijenmachthalenuiteengroter belangenbehartigingvanindividuenenhun vrijhedenzaleronvermijdelijkeenbiaszijnnaar positievevrijheden.Eenpartij,enzekereenliberale partij,zalineenparticratischsysteemmoeten overlevendoorzichteverenigingenoverpositieve vrijhedenenzodeafhankelijkheidvandeburgers garanderen.EenklassiekLiberaalzalnietaverszijn tegenovereengrotewelvaartstaatansichmaarzal deliberaledemocratiealsfundamentbeschouwen meteenmeerprominenteplaatsvoornegatieve vrijheden.

DeidentiteitvaneenklassiekLiberaal: liberalismeversusLiberalisme

Wanneerliberalismezichversplinterdenaareen geheel“babyblauwtotpaarsblauwtot donkerblauw”kleurenspectrummet zelfuitgeroepensociaal­liberalen,libertairen, conservatief­liberalen,links­liberalen,progressiefliberalen, rechts­liberalen,nationaal­liberalen… raakte hetklassiekLiberalismenaarachtergrond, overmeesterddoordeanderestromingen,die afwijkenvanhetklassiekLiberalisme.Hetklassiek liberalismewerddelaatstedecenniaeenholleterm, waarmensendiehetconceptliberalismeniet begrijpenklakkelooshetdiscoursovernemenvan partijendiezichvereenzelvigenmethet ‘liberalisme’maarinsehetsociaal­liberalismeofeen anderesubstromingaanhangen.Eennationaalliberaal zalenkeldevrijheidvaneigenburgers vooropstellen,eenrechts­liberaalalsookeen conservatiefliberaalzaldefysiekeintegriteitvan een vrouwnietvolledigaccepteren.Ditbetekent nietdateenklassiekLiberaalnietgelovigkanzijn, nochvoorliefdevoorheteigenlandkanhebben. Echtermogendezegevoelensnietondergeschikt aandebasisprincipesvanhetklassiekLiberalisme.

Inonshuidigparticratischsysteemmoeteréén soortliberalismeindepartijgekozenwordengezien wetemakenhebbenmeteensysteemdateen partijzweepheeft,éénliberalevisie.InVlaanderen vindenwetweesoortenliberalesubstromingenvan hetklassiekliberalismeterugIndeNationaal VlaamseAlliantie(N­VA)vindtuvoornamelijkde nationaal­liberalenterug,meteenvoorliefdevoor Vlaanderenmeteconomisch­rechtstetoetsenbijde Open VlaamsLiberaalDemocraten(OpenVld) vindtudesociaal­liberalen:progressief,meteen voorliefdevoordewelvaartstaat.DeKlassiek

"Deoverheidheefteenfigurantenroldiemonopoliesmag tegengaanenalsnoodzakelijkkwaaddevrijemarktmag vrijwaren,maardeneutralespelermaggeenmisbruik makenvanhaarroldoordemarktentesturenviagrote subsidiesaanbedrijven,viaoverdadigeregulatiediede ideeënenzelfontplooiingvandemensversmacht.Voor sommigenisditeenradicaletakegewordenophetleven..."

Liberaalzalzijn/haarneusdanookoptrekkenvoor ditsub­liberalismemeteentoetsvannationalisme enconservatisme,maarzalookdeneusoptrekken voorhetsociaal­liberalismedateenvoorliefdeheeft vooreenuitgebreidewelvaarstaatwaardeoverheid hetalgemeenbelangbepaalt.DeKlassiekLiberaal kan onmogelijkhetpadvolgenvaneenvandeze partijengezienafwijkingenvanwatdeparticratie bepaalt,nietwordtgeduldendatdestemmeninhet parlementéénblokmoetenvormen­zekerenvast alsdepartijinkwestietotdemeerderheidhoort.De verloocheningvanhetindividudoordezepartijenis onverzoenlijkmethoeeenklassiekLiberaalomgaat metdeander.

DeirdeMccloskey,eenmodernklassiekLiberaal Hoemoethetdanwel?Ookverdedigervanhet klassiekLiberalisme,DeirdeMccloskey,komtin haar boek WhyLiberalismWorks totdeconstatatie dat‘liberalisme’omgevormdistotverdedigingvan dedemocratiemetgroteoverheidsinterventies,ook wel‘softsocialism’genoemd.Zijverdedigtvurig hetklassiekLiberalisme.Inhaarboekspreektze overdenoodaaneenkleine,efficiëntestaat,the Enrichmentvandewereldsinds1800,enhetbelang vanindividueleideeënineconomischegroei.De klassiekLiberaalgelooftinideeën,inde zelfontplooiingvanhetindividuzowelop economischalssociaalvlakenhetvooruitgangsoptimismewaarelkindividufloreert.Deoverheid heefteenfigurantenroldiemonopoliesmag tegengaan enalsnoodzakelijkkwaaddevrijemarkt magvrijwaren,maardeneutralespelermaggeen misbruikmakenvanhaarroldoordemarktente sturenviagrotesubsidiesaanbedrijven,via overdadigeregulatiediedeideeënenzelfontplooiingvandemensversmacht.Voor sommigenisditeenradicaletakegewordenophet leven,terwijlhetklassiekLiberalismenooitals radicaalwerdbeschouwd,integenstellingtothet libertarisme.HettoontaanhoeklassiekLiberalisme inde21stebijnaeenmarginalestromingis geworden,enampervoetaanwalkanzetteninhet partijpolitiekesysteem.Hetfeitdatklassiek Liberalismeeenmarginaleenbijnaonbekende stromingisgeworden,iseentragischtafereel.De particratieheefthiereenrolingehaddoor

liberalismetepasenteonpasuittevaardigen zonderdeeffectieveliberalesubstromingdie gehanteerd wordt,zoalshetsociaal­liberalisme,juist te communicerennaardekiezers.

DeklassiekLiberaalgedijtnietinhetVlaams partijpolitiekesysteem

Kortom,indezebeknopteredeneringstelikdateen klassiekLiberaaldoorgaansdeparticratiewaarin individuenondergeschiktwordenaaneenpartij, waarinindividuelemeningenmoeteninboetenvoor een collectiefpartijstandpuntenwaarinpolitiek geëngageerdenzichberoepenoppartijfichesin plaats vanpolitiekefilosofie,verafschuwt.In Vlaanderenishetnietandersensteventde zelfverklaardeliberalepartijafopeenflaterin2024. EenGriekstragediediebijelkeklassiekLiberaal kan rekenenopmedelijden.Deliberalepoliticusin deVlaamseparticratieiseentjediemoet herverkozenwordenals“partijsoldaat”,dieineen partijsysteemzitenwaar‘softsocialism’de gemeenschappelijkedeleris.

DeklassiekLiberaalzaldusnooittotuitingkunnen komenineenparticratischsysteem,enkelmet brekenvandepartijmachtzouooiteenklassiek Liberalebewegingkunnenontstaan­ja,een bewegingennietpartij.Inherentbetekenteenpartij een structuurdieingaattegenindividuelebelangen dieongetwijfeldafglijdtnaareenmachtscentrum datzichzelfinstandwilhouden.Eenklassiek liberale bewegingzounietmogenafglijdenindeze valkuilvanmachtswellustenzichhoudenaande basisprincipesvanhetKlassiekLiberalisme.Echter isdezewegnaarhetdoorbrekenvaneenparticratischsysteemwaardeklassiekLiberaalzich thuis kanvoelennietevident,zelfsbijnaonmogelijk. Zoweldewetgevingalsdepartijcultuurzou grondigmoetenveranderenendeparticratische partijenenhunpartijtopzienlieverdemachtniet doorbrokenworden.Indenabijetoekomstzaler danooknietveelveranderenenvoor2024zalde klassiekLiberaalhoogstwaarschijnlijkpolitiek dakloosblijven.MaarelkeklassiekLiberaalmoet zichkritischblijvenuitenenzichvasthoudenaande klassiekLiberaleprincipesmetdegrote‘L’omtoch te vechtentegendecollectievewurggreepvande particratie.

Opinie

Godisdood!

FilipKa

źmierczak

InzijneersteartikelvoorNeohumanismeneemtFilipduidelijkstellingininhetgodsdienstdebat. Ditdoethijinnietmisteverstanewoordenenmetruggesteunuitonverwachtehoek.

Hijismisschiennietdeeerstepersoondie geassocieerdwordtmethetliberalisme,vooral omwillevanzijnnegatievehoudingtegenover democratie,maartochishijiemanddie­zoalsvele anderedenkersvanvoor,tijdensennazijntijd­uit hetmaatschappelijkopgelegdedenkkaderdurfde stappenenmetzijnmeningenenideeënzijn medemensenenderegerendeeliteshockeerdeenal dannietinspireerde.IndebloemlezingGodisdood klaagt Nietzschehetchristendomenhetkerkelijk instituutaanendoetdatmeteenzeerhelderetaal: “Godisdoodenzalzoblijven,wantwijhebben hemgedood.”Godisgedooddooronze rationaliteit,doordeVerlichting.Nietzsche beschrijfthoehetChristendomeenreligieis gebaseerdoponderdrukking,mislukkingenleed, enmeentdathaarleidersleugenaarszijndiezelf niet ineengodgeloven.

Liberalismeisvoormijkritischzijn,bestaande waardeninvraagdurvenstellenenoutofthebox denkenomvooruitgangnatestreven.Nietzsche pastinditplaatjeomdatzijnkritischegeestook andereninspireertomhetzelfdetedoen.De bloemlezingGodisdoodheeft,netalsandere boekenenpamflettenvanliberaledenkers,het kerkelijkverhaalinvraaggesteld(ofinzijngeval frontaalaangevallen).Alsiemanddieeenzeer negatieveblikheeftophetkerkelijkinstituuten geloofoverhetalgemeen,kanikmezelfin Nietzscheswerkvinden.ZowelGodalshet kerkelijkverhaalzijnnietsminderdaneenmanier ommensenteonderdrukkenenpechenlijdengoed te pratendoortezeggendatditGodsplanzouzijn. Demenskanenmoetrationeeldenkenengeen alwetendeGodpastinditplaatje,wantGodis dood.

Dieren:allengelijkwaardig?

MichelleKeirsmaekers

Inditboeiendeartikelloodstonzepraeses,Michelle,onsdoorheendehistorischeontwikkelingvande ethiekinverbandmetmensendier.Aangevuurddooreenhartvoordierenenenkeledystopische romanssteltdeschrijverdeaardvandemenselijkeomgangmetdiereninvraag.

Doorheenmijneigenstudieswordikaleens geconfronteerdmetdevraag:behandelenwewel alledierengelijkwaardigenmoetenwezewelals gelijkwaardigbeschouwen?Isdebehandelingvoor deenediersoortsuperieuraandievooreenandere? Hetkwekenvanvleesenhetslachtenvan nutsdiereniseendagdagelijksiets,maarwaaromis ditzonormaal?Datterwijlhetfokkenendaarna slachtenvangezelschapsdierennetondenkbaarzou zijn.

Onlangs lasikhetboek Tenderistheflesh van AgustinaBazterrica.Ditiseendystopischeroman waarineenvirusdewereldteistertdatenkeldieren treft enalhetdierlijkvleesongeschiktmaaktvoor consumptie.Doordehogevraagnaarvlees,zoekt dewereldeenoplossing.Dezevindenzeinhet kwekenvanmensenvoordeuiteindelijke consumptievanmenselijkvlees.Hetboekbeschrijft hoedeze‘gekweektemensen’wordenbehandeld, hoezewordengeketendinstallenenklaargemaakt wordenvoordeslacht.Bijhetlezenisdeeerste indrukeencompleteaversie,hetvoeltaanalsiets onbegrijpelijk.Maarstaathetwelzoverwegvande realiteit?Indienweinhetboek‘dekweekvan mensen’verwisselenmeteenhedendaagsnutsdier, danvoelthetopeensenormvertrouwdaan.

Ditzettemeaanhetdenken,waaromishetkweken enslachtenvanbepaaldedierenzogenormaliseerd, maardatvananderenniet?Ditvraagstuk

stimuleerdemeomtereflecterenoverdealgemene dierenethiekenhoeonzedenkwijzeisgeëvolueerd doorheendejaren. Eerstenvooralwiliknogvermeldendathetdoel vandezetekstniethettoewijzenisvanwelke meningcorrectisofwelkevisiesuperieurisaande andere.Mijndoelisenkelomdelezeraanhet denkentezettenenomhemaantewakkeren bewusterekeuzestemaken.

GeorgeOrwell, Animalfarm

Animalfarm

Demeestenkennenhetboek‘Animalfarm’van GeorgeOrwellwel.Zoalshetboekdatikeerder vermeldheb,is‘Animalfarm’evengoedeen dystopischverhaal.Eenrevolutievindtplaatsop een boerderijendemensenwordenverjaagd,de dierenzienditalseenkansomhunvrijheidte krijgen.

Inhetbeginzijndediereneuforisch,maarde stemmingslaatsnelom.Bepaaldedierentrekken snelmeerenmeermachtnaarzichtoeendeandere raken onderdrukt,ditallesondereendoctrinedie voorkomtuithet‘animalisme’.Waarinhet basisprincipeisdatalledierengelijkzijn,maar sommigemeergelijkzijndananderen.Dedieren

"Allanimalsareequal,butsome aremoreequalthanothers."

diezichzelfalssuperieurbeschouwennemen uiteindelijkdezelfdehoudingaanalsdemensendie opdeboerderijwarenvoorhen;eriseigenlijkniets veranderd.

Hetboekiseerdereencommentaarophettotalitaire regimeindeSovjet­UnienadeOktoberrevolutie. Verderishetvoordezetekstnietrelevant,maarhet steltweleeninteressanteethischevraag.Het principevangelijkwaardigheiddatinhetboek wordtaangehaald,isweltoepasbaaroponze ethischevisienaardierenvandaagdedag. Onbewustbeschouwenwedanookbepaaldedieren alssuperieuraananderen.Debehandelingvan nutsdierentegenovergezelschapsdierenis opvallendverschillendvanelkaar.Ofditjuistof foutis,daargaiknietopin.Ethiekisnietzwartwit,hetbiedtenkeldemogelijkheidaanomte reflecterenoveronszelf.

Hoeisonzeethischevisieopdierengeëvolueerd doorheendeeeuwen?

Indevolgendeparagrafenzalikproberenschetsen hoe,historischgezien,ethiekveranderdisenwelke ethischedenkersdezevisiesnaarvorenhebben gebracht.Doordehistorischeachtergrondte begrijpen,kunnenweeenbeterekijkverkrijgenop onzeeigenethischevisie.

Hetnadenkenoverhoewijalsmaatschappij omgaanmetdierengaatalterugtotAristotelesdie deeerstebeschrijvende‘dierenboeken’heeft geschreven.Dezevijfboekengebaseerdopde observatievandierenvormensamen DeAnimalibus Hijginguitvaneensoorthiërarchischsysteemvan oplopendevolmaaktheid:hetimperfectestond steedsindienstvanhetperfecte.Plantendienenals voedselvoordedierenendierenkunnen beschouwdwordenalsnutsdierenvoordemens. Ditalleswordtsamengevatonderhetideevande ‘scalanaturae’.

Ookomschrijfthijhetverschiltussenlevendeen niet­levendedingen.Levendewezensbezitten volgensAristoteleseen‘animasensitiva’,wathet vermogenompijntevoelenbetekent.Hetverschil tussenmensenendierenligtinhetvermogenom rationeeltedenken,de‘animarationalis’.

OokRenéDecartesheefteenvisieoverdieren.Hij beschrijftdierenenmensenalskleinemachines.De mensbezitdaarentegenweleendenkendeziel,wat hen onderscheidtvanhetdier.Mensenkunnendoor dezedenkendezielzelfbepalenwatzedoenmet hun lichaam.Dierenzoudengeenverstandhebben en gedragenzichenkelalsgevolgvande mechanischeprincipes.Decartesgrijpthierdeels terug opAristoteles’visiedatdierengeen rationaliteitbezitten.

Rondde18een19eeeuwisereenshiftinhet denkenoverdieren.Dierenkrijgeneensoortmorele statustoegekendophunvermogentotlijdenenhet ervarenvanpijn,zewordenals‘sentientbeings’ beschouwd.

Dierenhebbenopditpuntnietenkeleen instrumentelewaardemeer,zekrijgenookeen intrinsiekewaarde.Dithoudtindatzewaarde hebbenuitzichzelf,zonderdatdezewaardeaan hen moettoegekendwordendooranderen.

Opeenbepaaldpuntbegintdewetenschappelijke visieopdierenovertenemenvandefilosofische. Hetzoöcentrismebegintoptekomenrondde19e

eeuw,nietenkelnutsdierenmaarook gezelschapsdierenbeginneninhetdagelijksleven voortekomen.

CharlesDarwinishiereengrondleggervan.Hij creëertde‘treeoflife’.Hierinzienwede bevoorrechtepositiedieAristotelesaandemensgaf verdwijnen.Dierenenmensenwordennietmeer hiërarchischmetelkaarvergeleken;erwordtop wetenschappelijkebasisbepaaldwaardierenen mensenzichtegenoverelkaarbevinden.

Metgevolgdathetconceptvande‘scalanaturae’ vervangenwerddooreenclassificatiesysteem uitgevondendoorCarolusLinnaeus.Dieren,

“painispain,whetheritbe inflictedonmanoronbeast” ­HumphreyPrimatt, A DissertationontheDutyofMercy andSinofCrueltytoBruteAnimals

waaronderookmensen,werdenopbasisvan uiterlijkekenmerkeningedeeldingroepen. Uiteindelijkisdemodernecladistiekoftaxonomie diewevandaagdedagkennenhieruitgevormd. Hetonderscheidtussendierenmensvervaagt:het eindevanhetwetenschappelijkhiërarchisch denken.

Naasthetanderskijkennaardierenophiërarchisch vlakbeginnenmensenookeenplichttevoelen tegenoverdieren,onderdevormvanecocentrisme.

JeremyBenthamstelt,integenstellingtotDecartes en meerinlijnmetAristoteles,datdierenwel degelijkpijnvoelenendathierommensenmoreel verplichtzijntegenoverdierenomhente beschermen.Hijisdeeerstediepleitvoorrechten voordierenenhijhaaltzijninspiratiehiervoorbijde DuitsefilosoofSchopenhauer.

Hiernaisdierenethiekendierenethologie geëvolueerdtotwaarhetvandaagdedagstaat.In 1978isereenuniverseleverklaringvanderechten vanhetdieroppotengezetdoorUNESCO.

Maarsommigemensenwillenhiernognietstoppen. Hetprincipevan‘speciesism’houdtindatbepaalde soortenhuneigeninteressesbovendievanandere soortenzoudenmoetenzetten.Mensendie aanhangerszijnvan Animalliberation vanPeter Singer,eensoortBijbelvoordedierenbeweging, verzettenzichtegendit‘speciesism’.Zijvindendat hetvermogentotgewaarwordingvanpijnen pleziernoodzakelijkisenookeenvoldoende voorwaardeisomrekeningtehoudenmetde belangenvandieren.Hetverschiltussenmensen dierzouvolgenshenhieringeenverschilmaken.

Datstaatinschrilcontrastmeteenanderevisie. Dezezegtdatnietalleenhetvermogentotlijden telt,maarookeencombinatievanbepaaldementale vermogenseenrolspeelt:hethebbenvaneeneigen welzijnenhetinstaatzijntotgedragdatgerichtis ophetverzorgenvanbehoeftenenvoorkeuren. Enkelwanneeraandezecriteriavoldaanis,hebben individuenrechtopeenbehandelingdiehun waarderespecteert.Ditsluitdierennietpersein hungeheeluit,zoogdiereninhetbijzonderzouden

nogsteedsaandezecriteriavoldoen.

MarthaNussbaum,eenmodernefilosoof,haaltaan datwerechtvaardigdheidkunnengaranderenvoor niet­menselijkedierendoorhunsoortspecifieke basiscapaciteitenterespecterenentepromoten.We kunnenhaarvisievandaagdedagookterugvinden indevijfvrijheden:

(1)Vrijvandorst,hongerenonjuistevoeding,(2) vrijvanfysiekenthermaalongerief,(3)vrijvanpijn, verwondingenziektes,(4)vrijvanangsten chronischestressen(5)vrijomnatuurlijkgedragte vertonen.

Dezevijfvrijhedenwordenvandaaghetmeeste aangenomenalsdeplichtendiewijalsmensen hebbentegenoverdieren.Hetiseensoort minimumdrempeldienodigisvooreenwezenom eenwaardigleventeleiden.

Ikhebgeprobeerdeenkortetijdslijntemakenvan hoedevisieopdierendoorheendeeeuwenis geëvolueerd.Maarzelfstotopdagvanvandaagzijn demeningenzeerverdeeld,deenebeweertdat dierengelijkgesteldzijnaanmensen,terwijlde anderebeweertdatdierendoorhunmindere mentalecapaciteitnetminderwaardigzijnaan mensenenookzobehandeldmoetenworden.

Moetenwedierenalsobjectenenbezitbeschouwen ofhebbenzehetrechtomalsindividubeschouwd te worden?Natuurlijkzijnditvragendieinons rechtssysteemalbeantwoordzijn,maarhetblijven ethischgezieninteressantevragendieonsdoen reflecterenoverhoewijmetdierenomgaan.

Ethischevraagstukken

Dierenethiekiseenrelevanteronderwerpvooronze dagdagelijksesamenlevingdandemeestemensen zullenbeseffen.Zoalseerdervermeld,zalikniet ingaan opwat‘correct’is,aangezienditeen onderwerpiswaarmeningenvanelkaarkunnen verschillenenwaaropikookgeensluitend antwoordkangeven.Tochwilikenkele voorbeeldenaanhalendiemijzelfenhopelijku,de lezer, aanhetdenkenzullenzetten:

Laatonsnaareenvoorbeeldkijkendatniethet

meestvoordehandliggendeis,namelijkhetfokken vanverschillenderassenbijgezelschapsdierenmet alsdoelhetverbeterenvanhetesthetischuitzicht.In hetverledenwerdenverschillenderassengekweekt voornamelijkmethetdoeleenbepaaldnutte hebben;zewerdennietgekweektomhunspecifieke uiterlijkekenmerken.Vandaagdedagisditgeheel anders,demeesterassenwordennietmeergefokt meteenbepaalddoel,maareerderombepaalde uiterlijkekenmerken.Hetgevolgvanhetintensief kwekenopuiterlijkekenmerkenishetveroorzaken ennegerenvanmedischeproblemendiehiermee gepaard gaan.Hetbekendstevoorbeeldzijnde brachycefalerassen,zowelbijhondenalsbijkatten zienwedit.Dezedierenlijdenvakerweldanniet aanernstigemedischeproblemenalsgevolgvan hunzeer‘plattesnuit’,ditiseenkenmerkdat doelbewustisgekweekt.Deenigeredenwaaromdit zoisgeëvolueerd,isomdaterveelvraagnaarwas vanmensendiehetesthetischmooivonden.

Isditethischverantwoord?Ditantwoordlaatik openaandelezer.Alstelikmezelfdevraaghoever wehierinkunnengaanvooraleerweonsbewust wordenvandegevolgenvandezeacties.We normaliserenbepaaldegewoonteszonderstilte staanbijdeeventuelegevolgen.

Conclusie

Doorheendezetekstweigerikeenstandpuntinte nemen,deredenhiertoeisdatikooknietgeloofdat er­zoalseerdervermeld­een‘juist’en‘fout’ antwoordklaarligtopdezevragen.Mijn persoonlijkeperceptielevertgeendirectebijdrage aandediscussie,enkelhetaanzettentotdenkenlijkt mijeennuttigdoelvandezetekst.Omterugte grijpennaardeoriginelevraaguitdezetekst:“Iser een redenwaaromwebepaaldenutsdierenanders behandelenenbekijkendangezelschapsdieren?” Dezeredeniserzeker.Hetishetgevolgvaneen

evolutiefproceswaarinbepaaldediereneen specifieknuthebbenbewezen.Nutsdieren,zoalshet woordonszelfzegt,hebbenbewezendatzeeennut hebbenbijvoorbeeldalsvoedsel.Aandeandere kantstaandegezelschapsdieren,demeestevan dezedierenhebbenhunoriginelenutverlorenen dienenenkelnogalsgezelschapvoordemens.Het is doordezeevolutiedatonzeperceptievandeze dierenisveranderdendaarbijookhoeweze behandelen.

Hetlijktzeersimpelmaartochvaltdezeevolutie niet opeenrationelemanierteverklaren,ditiszo gekomenomdathetonsbepaaldevoordelen aanbiedt.Misschienishetdanooknietonsdoelom hier rationeelnaartewillenkijken;wekunnenniet allesverklaren,ditmoetookniet.Ditishetzelfde principedatF.A.Hayekonsaanleertoverspontane processen,hetmoetnetnietrationeelzijn.Hetis langs deenekantbelangrijkdatweonsbewustzijn vanhoeweomgaanmetdierenenhoeditreflecteert opwiewijzijn.Langsdeanderekantishetnietde bedoelingomhiereenrationeleredenvoorte zoeken.Hetiseenspontaanevolutiefprocesdatons geleid heeftomdierentebehandelenzoalswedoen.

Dusmoetenalledierengelijkwaardigzijn?Nietelk dierheeftdezelfderoltevervulleninonze maatschappij,gelijkwaardigbehandelenkandan ookniet.Maarhetisalsmenswelonzeplichtom diereninhunbepaalderol,zowaardigmogelijkte behandelen.

Wezijnvaaknietbewustbezigmetdezekeuzes, cognitievedissonantieverblindtonsvaakvoorhet feit datonze‘waarden’nietovereenkomenmet onzedaden.Hetmoraaldenkendatvooronssoms een evidentgegevenlijkt,isevengoedeengevolg vandeevolutiediehieringemaaktisdoorheende jaren.Laatonsvooralnietstilstaanindezeevolutie, maarlaatonsooknietvoorbarigtenietdoenwatwe uithetverledenkunnenleren.

"Dusmoetenalledierengelijkwaardigzijn?Nietelkdier heeftdezelfderoltevervulleninonzemaatschappij, gelijkwaardigbehandelenkandanookniet.Maarhetisals menswelonzeplichtomdiereninhunbepaalderol,zo waardigmogelijktebehandelen."

Visie

DevrijheidvanCicero: tussenliberaal,republikeinsen conservatief

Jens VanMieghem

Denaam'Cicero'roeptbijvelengoedeofmindergoedeherinneringenop.Meteenprachtigmaarcomplex Latijnstuurthijnogsteedsleerlingenopeenlangezoektochtnaarhethoofdwerkwoordvandezin. PolitieksecretarisJensVanMieghemlietzichnietafschrikkenenvondnietalleendewerkwoordenmaar ookdedieperezinindezin.DepolitiekefilosofievanCicerokrijgtdankzijditkraakheldereartikelweerde aandachtdiehetabsoluutverdient.

IndevorigeeditievanNeohumanismegafLucas Adriaenssensonseenprachtigeinleidingoponder meerhetantiekeenrepublikeinsevrijheidsdenken. Hetdoelvanditartikelisomdaaropvoortte bouwendoordepolitiekefilosofievaneenvande invloedrijksteklassiekeauteurs,MarcusTullius Cicero,onderdeloeptenemen.DoorCicero’s invullingvan‘libertas’enzijnvisieopdestaaten hetrechtvannaderbijtebekijken,hoopikaante tonendatookhetRomeinsevrijheidsconcepteen complexeenveelgelaagdeaangelegenheidwas. BovendienwilikinhetwerkvanCiceroopzoek gaan naarideeëndiedeprilleintellectuelezaadjes vandeliberaletraditieinzichdragen,waarbijik bewustdeparallellenzalopzoekenmethet gedachtegoedvanF.A.Hayek.Watdaarbijnaar bovenzalkomenenwatCicerozointeressant maakt,isdatzijnfilosofienietmakkelijkin hedendaagsehokjesalsrepublikeins,liberaalof conservatiefpast,maarvaakeeneigenzinnige middenwegbewandelt.

OmCiceronaarwaardetekunnenschatten,moeten weeerstkorthetintellectueleklimaatinde RomeinseRepubliekschetsen,metnamewathet begrip ‘libertas’betreft.Zoalszoveelgrondslagen vanonsstaatkundigedenkenkentookditwoord zijnoorsprongindeprivaatrechtelijkesfeer. Oorspronkelijkwerdhetwaarschijnlijkgebruiktom destatusvandekinderenvaneen‘paterfamilias’, de‘liberi’,meeaanteduiden,teronderscheiding

vandeslaveninhethuishouden.Hetgaatomdie mensendieeenvolwaardigburger,eendeelvande ‘civitas’,kunnenworden.i Dedichotomietussen vrijheidenslavernijendenauwelinkmet burgerschapblevenhetRomeinsedenkenover ‘libertas’ookbepalenwanneerditbegripinde laatstetweeeeuwenvoorChristusalsmaar belangrijkerwerdinhetpolitiekediscours.Deze politiekevrijheid,voordeRomeinentraditioneel een statuutengeennatuurlijketoestand,hingafvan lidmaatschapvandecivitasendaarmeegepaard gaandeinspraakindebesluitvormingvandestaat. Het isimmersdoordieinspraakdatmenwaarlijk kanzeggenzijneigenmeestertezijnenniettezijn onderworpenaande‘dominatio’(meesterschap) vaneenander.Wordtjemedezeggenschapoverde staatjeontnomen,danvaljevolgensdeze zienswijzeterugineentoestandvanslavernij, ongeachtofdestaatzichookfeitelijkinje privélevenmengt.ii Ditsoortvanvrijheidisvrijheid doormiddelvandestaat,eerderdanvrijheidvan destaat.Hetiseenpositivistischenenigszins collectiefvrijheidsconceptwaarbijvrijheidbijwet gecreëerdwordt.Ditsoortvrijheidsdenkenvormde debasisvoordetheorieënvanneo­republikeinen zoalsPhillipPettitenwordtbijdeklassiekenvoor mijinzijnpuurstevormvertegenwoordigddoor Sallustius.iii

OpheteerstegezichtdeeldeCiceroveelvandeze opvattingeneneenvandemeestexemplarische

samenvattingenvanhetconceptvannondominantievindenweinzijnachtste Philippica, waarinCicerowaarschuwtvoordedreigende ‘dominatio’vanMarcusAntonius:“Welkeredenis meerlegitiemvoorhetvoerenvanoorlogdanhet afwerenvanslavernij?Indietoestandishetmeest beklagenswaardigedatzelfsalsdemeesterniet ondraaglijkzouzijn,hijdatkanzijn,alshijhetzou willen.”iv Alswevoorbijdievoorzijntijdtypische dichotomievanvrijheidenslavernijkijken,moeten weechtervaststellendatCiceroopheelwatvlakken ergafwijktvanhetneo­republikeinsemodelenvan meertraditioneleRomeinsedenkers.Metnamein Deofficiis,sprekendeoverhetcontemplatieveleven vandefilosoofdiezijneigenbehoeftesonder controleheeft,toontCiceroimmersdatzijndefinitie vanvrijheidruimerencomplexerisdanlouternondominantie:“Zijhaddenhetzelfdestreefdoelals koningen:datzenietstekortzoudenkomen,aan niemandmoetengehoorzamen,datzevande vrijheidkunnengenieten,watinessentieis,zoleven alsjewilt.”v DezeenezintoontnietenkelCicero’s groteopenheidvoorGriekse,meerbepaald stoïcijnse,invloed,maarverenigtinzichookdedrie hedendaagseconceptiesvanvrijheid:positieve, negatieveenrepublikeinse.Zoalseenrepublikein stelthijhetnietgeregeerdworden,eenzekeremate vanpersoonlijkesoevereiniteitdus,alseen voorwaardeomvrijtezijn,maarvoorCiceroisdit opzichnoggeenvrijheid.Devrijheidisdevrucht dievolgenshemuitdezesituatievoortvloeit: afwezigheidvanbehoeftigheidinpositievezinen, nogbelangrijker,“levenzoalsjewilt,”eendefinitie dieergdichtbijonzenegatievevrijheidstaaten allesbehalveevidentisvanuitrepublikeins perspectief.Bovendienslaatdevrijheidvan De

officiis uitgesprokenopdevrijheidvaneenindividu in deprivésfeer,nietoplouterpolitiekevrijheid. Meerzelfs:indezepassagegaathetnetspecifiekom demandiezichterugtrektuithetpolitiekelevenen nietdeelneemtaandebesluitvorming.Hetisin dezekortepassagedatwemeerdanwaarookin Cicero’swerkdeliberaletrantvandenkenkunnen ontwarendievolgensvelenzovreemdwasaande Romeinen.vi

Naastdeopeningdiehijcreëertvoorindividueleen apolitiekevrijheid,komtCiceroopnogeenander domeininconflictmetderepublikeinsevisie. Republikeinsevrijheidinzijnstriktezin,zoalswe terugvindenbijSallustius,vereistabsolute volkssoevereiniteit.Volkssoevereiniteitbetekent letterlijkdatergeenhogergezagisdandewilvan (demeerderheidvan)hetvolkenditimpliceertop zijnbeurtabsolutemachtenmoreelrelativisme.Als het volkechtdeongebondenhoogstemachtis,iser immersgeenandereparametervoor rechtvaardigheidmeerdaneengoedkeuringdoor eenvolksvergaderingofparlement.Datzou betekenendatrechtvaardigheidevenzeervanland totlandzoukunnenverschillenalsdevolledig contingentepositievewettendieerheersen.Hetis tegendezegedachtedatCicerozichin Derepublica en Delegibus nadrukkelijkverzet.vii

VoorCiceroiserweldegelijkeenhogeretoets waaraanrechtmoetvoldoenomdienaamwaardte zijn:deuniverselenotievanrechtvaardigheiddie in elkemensingeborenis.viii Hetisdeuniverseleen tegelijkergindividuelewerkingvanethieken geweten,uitgaandevaneenintrinsiekpositief mensbeeldeningegevendoordemenselijkenatuur,

'Zoalseenrepublikeinstelthijhetnietgeregeerdworden, eenzekerematevanpersoonlijkesoevereiniteitdus,alseen voorwaardeomvrijtezijn,maarvoorCiceroisditopzich noggeenvrijheid.Devrijheidisdevruchtdievolgenshem uitdezesituatievoortvloeit:afwezigheidvanbehoeftigheid inpositievezinen,nogbelangrijker,“levenzoalsjewilt,” een definitiedieergdichtbijonzenegatievevrijheidstaaten allesbehalveevidentisvanuitrepublikeinsperspectief.'

kosmischebezielingenvoorCiceroookeen bovennatuurlijk,goddelijkelementdiehemeen inhoudelijkemaatstafgeeftvangoedenkwaaden debronvormtvanzijnconceptievannatuurrecht.ix Dituniverseleenvoorallemensengelijkeen rechtvaardigenatuurrechtiswatvoorCicero waarlijksoevereinis,bovenenigevormvan volkswil.DaaromstreeftCiceroinhoudelijke waarborgenvoorvrijheidenrechtvaardigheidna diedeburgertegenelkeonrechtvaardigheid beschermenennietloutertegendieexcessenvande machtdienietvandevolkswiluitgaan.Ciceroisom dezeredenevenbeduchtvoordeongetemperde tirannie vandemassaalsdievandeautocraat,daar deessentievaneenstaat(‘respublica’)voorhem bestaatuiteenconsensusoverhetrechtende absolutedemocratieaangeenrechtmeergebonden is,inmodernetermengeen‘ruleoflaw’kent.x Kort samengevatisvolksinspraakvoorCicerogeen absoluutdoelzoalsvooreenechterepublikeinof sommigehervormingsgezinde‘populares’­politici uitzijntijd,maarslechtseenmiddelomde arbitrairemachtvandestaattetemperenende controleoverdemachttebehoedenvoor dominantiedooreenbepaaldepersoonof belangengroep,eenmiddeldatdusnietzovermag doorslaandathetzelfeenarbitrairemachtwordt.

DaaromrijktCiceroonsin Derepublica eenandere oplossingaanomeenstaattebekomendieiedereen voldoendevrijheidgeeft,maartochstabiliteiten cohesiemoetgaranderenonderdeburgers,waarbij volksinspraakbestaat,maarnietzondertegenwicht: degemengdeconstitutie:“Debestevormvooreen staatisdiegenedieuitdedrietraditionelesoorten, dekoninklijke,aristocratischeendemocratischeis samengesteldopeengematigdeofevenwichtige manierendiedeonstuimigeenwildegeestniet magophitsendoortestraffen.”xi

HetdientgezegdtewordendatCicero’sgemengde constitutieeendisproportioneelgroterolinhet bekomenvangoedbestuuraandearistocratie toebedeelt.Hetisdaaromaantrekkelijkomhet regimevanDerepublicaloutertebekijkenalseen opportunistischeverantwoordingvaneen constellatiedievooralinhetmateriëlebelangvan mensenzoalsCicerozelfzouuitdraaien.Hoeweldat

wellichtnietgeheelzondergrondzalzijn,moeten daarbijmijnsinzienstweekanttekeningenin Cicero’svoordeelwordengemaakt.Teneersteis zijnopvattingvandearistocratie(‘optimates’)er idealitereenindeletterlijkezinvanhetwoord:een heerschappijdoordebestenonderdeburgers:de meestdeugdzamen,demeestcapabelenende hoogstopgeleiden,ietswatinonzeogenmeerop een meritocratielijkt.xii TochisCicerozichervan bewustdatzulkeenregimevaakverglijdtindat watwevandaageenaristocratieofoligarchie noemen,waarbijdemachtinhandenvanderijksten komt.Daaromookwordteenpurearistocratiedoor Ciceronogsteedsafgewezen.xiii

NogbelangrijkerisechterhoewijCicero’s gemengdeconstitutiekiezentelezen.Lezenwe De republica alseentraktaatdatslechtsbezorgdisom wiedemachtinhandenheeft,dankomtditsysteem inderdaadalsnelreactionair,ondemocratischen antiliberaalover.Maarlezenwehet,zoalsikzelf prefereer, alseenantwoordopdevraaghoeer geregeerd moetworden,danzienwewaarCicero metzijngemengdeconstitutiewerkelijkopoogt: eensysteemvan‘checksandbalances’daterdoor verschillendemachtenaanverschillendemandaten en verschillendemandatenaandeverschillende klassentoetekennen,doorconsulstebalanceren metvolkstribunenendesenaatmetde volksvergaderingen,inmoetslagentevoorkomen datdestaatontspoortineenderwelkerichtingen garandeertdatiedersburgerrechtengerespecteerd wordenenniemandonderworpenwordtaan dominantie.xiv Alswedegemengdeconstitutiedoor dezebrilbekijken,hebbenwetemakenmeteen voorlopervandescheidingdermachtenende rechtsstaat,eenvroegeenmisschienwatprimitieve pogingomzoweldemachtvandeautocraat,de oligarchalsdestraataanbandenteleggen,zoals vandaagookhetgevalisinelkeliberalestaat.Die manieromnaardegemengdeconstitutietekijken levertonseenveelgunstigerbeeldop.

Degemengdeconstitutieisopzichgeenuitvinding vanCicero.HerodotusmaaktealvoorAristotelesde onderverdelingvanstaatsvormenindrietypesen het isPolybiusdiedegemengdeconstitutienaar

vorenschoofalshetmeeststabieleregimeendit ideeindetweedeeeuwv.Chr.alsGriekinRome introduceerde.xv Cicerolaatergeentwijfelover bestaandathijhieropverderbouwtenomdathijzo openstondvoorGriekseinvloedeniszijnwerktot mijnspijtvaakweggezetalseenLatijnsafkooksel vaneenouderorigineel.Alswevannaderbij bekijkenhoeCiceroenPolybiushungemengde constitutiesonderbouwen,zienwedatdieattitude misplaatstis.

"Lezenwe Derepublica (...)alseenantwoordopdevraaghoe ergeregeerdmoetworden,danzienwewaarCicerometzijn gemengdeconstitutiewerkelijkopoogt:eensysteemvan ‘checksandbalances’daterdoorverschillendemachtenaan verschillendemandatenenverschillendemandatenaande verschillendeklassentoetekennen,doorconsulste balancerenmetvolkstribunenendesenaatmetde volksvergaderingen,inmoetslagentevoorkomendatde staatontspoortineenderwelkerichtingengarandeertdat iedersburgerrechtengerespecteerdwordenenniemand onderworpenwordtaandominantie."

HetmodelvandePolybischestaatistegelijk rationalistischenconservatief:hetisidealitereen constitutiedieopeenwelbepaaldmomentwordt ontworpendooreensubliemgebruikvanderatio en vervolgens,omwillevandevermeende perfectie,nietmeervoorwijzigingvatbaarwordt geacht.xvi Cicero’sgemengdeconstitutie daarentegeniseenevolutionairprojectdattot standkwamopeenmanierdieHayekzou kunnen onderschrijven.DoorheenCicero’swerk heersteenbijzonderespanningtussenhetideale enhetreële,natuurrechtengewoonterechten evolutieeninventie.Zois Derepublica wel gemodelleerdnaarPlato’sutopische Politeia en metdeambitieeenuniverseelideaalvoorte schrijven,maarbestaatdetekstindeeersteplaats uiteenbeschrijvingvandekwaliteitenvande historischgegroeideenconcreteRomeinse Republiek.xvii VoorCiceroisdiehistorischeen evolutionaireaardimmersnetdesterktevanhet Romeinsemodel,daarderespublicavanandere

staten,hunwettenenhuninstituties,volgens Cicerowarengecreëerddooreenenkeling,terwijl “onzerespublicanietisgestichtvanuithet intellectvanéénman,maaruitdatvanvelenen niet ineenmensenleven,maardoorheen verschillendeeeuwenengeneraties.”xviii Waarde Spartanendeideevaneendooréénman, Lycurgus,rationeelontworpenstaatminstens theoretischonderschreven,zetCicerozichhier netbewusttegenaf.DaarmeezitCiceroenerzijds opdezelfdegolflengtealsBurkeaanse conservatieven,maariszijnstaatanderzijdsveel dynamischerenopenervoorhervormingdandie vanPolybiusofPlato.Zijnargumentatievooreen evolutionaireaanpakisookinteressantomdat dezeheeldichtbijHayekskennisprobleem aanleunt:Ciceroachthetnietmogelijkdatéén persooneenstaatsuccesvolkanplannen, aangezien,zostelthijletterlijk:“ernooitiemand heeft geleefdvanwiehetintellectzogrootwas datgeenenkelezaakaanhemontsnapteenhet samengebrachteintellectvanallenopeen gegevenmomentzelfsnietdenodigeprovisies zoukunnenmakenvoordetoekomst,zonderte kunnen terugvallenoppraktijkervaringeneen langverleden.”xix

MakendebovenstaandepassagesCicerodantot eentraditionalist?Ookdatistekortdoordebocht. RatioiseveneenseenkernbegripinzowelDere publicaalsDelegibusendeauteuruitmetgrote

regelmaatzijnbewonderingvoordemenselijke capaciteittotlogischnadenken.Inschijnbare contradictiemetdebovenstaandecitatenstelthijin Delegibus bijvoorbeelddathetnet“uiterstdwaasis omallegebruikenenwettenvannatiesvoor rechtvaardigtehouden.”xx DesleutelomCicero’s ambiguïteittegenovertraditieenratiotebegrijpen zitheminzijngeloofinnatuurrecht.Zowelloutere traditiealszeerrationalistischerechtsopvattingen deleninessentiedepositivistischeideedat contingentegedragsregelstochaanspraakkunnen makenopeenrechtvaardigheidsclaim.WatCicero daartegenoverlijktteplaatsen,enenkelzokunnen wedecontradictiesinzijnwerkoverbruggen,ishet ideedattraditieenratiogeenconflicterende middelendienentezijnompositiefrechtte schrijven,maarkunnensamenwerkenomhet natuurrecht,hetidealestaatsmodel,teontdekkenen benaderen.HetbestlegtCiceroditzelfuitinboek tweevan Derepublica,ineencitaatdatikhierinde Engelsevertalingweergeef:

“Yetyouwillbeabletorealizethismoreeasilyif youwatchourcommonwealthasitadvances,and, by aroutewhichwemaycallNature’sroad,finally reachestheidealcondition.Naymore,youwill deemourancestors’wisdomworthyofpraisefor the veryreasonthat,asyouwilllearn,evenofthose institutionsthathavebeenborrowedfromabroad, manyhavebeenimprovedbyusuntiltheyare muchbetterthantheywereinthecountriesfrom whichweobtainedthemandwheretheyhadtheir origin.”xxi

VoorCicerozijntraditieengewoonterechtzeker geen ultiemdoelennietonveranderlijk.Zevormen doorhungestageevolutievoorhemechterde natuurlijkeweg(“naturalisitener”)naar vooruitgang,naardebenaderingvanhetideaal.In deevolutievandietraditiesengebruikenblijftvoor hemtegelijkeenbelangrijkerolweggelegdvoor ratio eninventie.WaarSallustiusvolafschuwnaar Griekenlandkeekalseenbronvanverderf,staat Cicerobijvoorbeeldmetopenvizierklaaromkennis uitandereculturenteontvangenenvervolgensdoor eigen initiatiefverbeteren.Diemaniervandenken valtvoormijbezwaarlijkconservatieftenoemen.Ze

isallesbehalvestatisch.Zestaat,omHayekte parafraseren,nietopderemvandevooruitgang, maarprobeertdeze,zijhetopgestagewijze, richtingtegeven,viaderatio,maarzonderde limietenvanhetmenselijkekennenooituithetoog teverliezen.xxii HetisCicero’scapaciteitomtegelijk in termenvanhetidealetedenkenentochvoor ogentehoudenwatconcreetenpraktischhaalbaar isdievolgensmijtypischRomeinsisenhemzo uniekmaakt.Zijnpogingomheelwatschijnbaar tegengesteldefilosofischewaardenteverzoenen magmededoordefragmentarischeoverleveringen desomsambiguedialoogvormvanzijnwerkdan welnietaltijdperfecttedoorgrondenzijn,maarhet is eenopzetdatwebijzijnGrieksevoorgangersniet snelzullenterugvinden.Hetresultaatdaarvanis eenoeuvredatmoeilijkinonzehedendaagse politiek­filosofischehokjestecategoriserenvalt.Het bevattegelijkertijdduidelijkelementenvan conservatisme,maarookeenontegensprekelijke aanzettotliberalisme.Hetissterkgeïnspireerddoor Griekseauteurs,maartochbijzonderorigineel. Kortom:Cicero’sprikkelendecomplexiteitverdient het ookvandaagnogomgelezenteworden.

DieoproepomCicerotelezenzouenkeleeeuwen geledennogvolledigoverbodigzijngeweest.John Locke,devadervanhetmoderneliberalisme,had bijzijnoverlijdenmeerwerkenvanCiceroinzijn bibliotheekdanvaneenderwelkeandereauteur. Montesquieu,Kant,HumeenGrotius,omslechts enkelenvandevelentenoemen,lietenzichallen doorheminspireren.xxiii Vanderenaissancetotde verlichtinggoldCicero’sfilosofiealseenabsolute referentieenhoewel Derepublica passindsde ontdekkingvaneenpalimpsestin1819weeronder onsis,zullenweinigenvande“foundingfathers” vandeliberaletraditienietdoordrongenzijn geweestvanCicero’sideeënzoalsgearticuleerdin Delegibus en Deofficiis.Dat19e­eeuwsehistoricide filosoof,redenaarenstaatsmandeafgelopentwee eeuwendereputatievaneenonoriginelecopycat bezorgden,isindatlichtbijzonder betreurenswaardigeneerdereenanomaliedande normindetweeduizendjaarlangeappreciatievan Cicero’swerk.Hetafgelopendecenniumzorgden enkeleboekenvanondermeerAtkins,Arenaen

enHawleyvoorenigehernieuwdeaandachtvoor hetfilosofischewerkvanCiceroenikkanmijn artikeldanookalleenmaarafsluitendoordehoop uit tedrukkendatdezetrendzichverderzet.Daarbij ishetmijnovertuigingdatalsereenherwaardering vanCicerokomt,zeniemandmeerzalaanbelangen danons,liberalen.

i CarlosAmunategui,“Archaicideasontheconceptoflibertas” in LibertasandrespublicaintheRomanRepublic:ideasoffreedom andRomanpolitics,ed.CatalinaBalmaceda(Leiden:Brill,2020), 15­23.

ii ValentinaArena,“ThegodLiberandrepublicannotionsof libertas”inLibertasandrespublicaintheRomanRepublic:ideasof freedomandRomanpolitics,ed.CatalinaBalmaceda(Leiden: Brill,2020),72­73.

iii PhilipPettit,"Republicanlibertyanditsconstitutional significance,"AustralianJournalofLegalPhilosophy25,nr.2 (2000): 237­256

iv Quaecausaiustiorestbelligerendiquamservitutisdepulsio?In quaetiamsinonsitmolestusdominus,tamenestmiserrimumposse, sivelit;Cic. Phil.8.4 12

v Hisidempropositumfuit,quodregibus,utnequareegerent,necui parerent,libertateuterentur,cuiuspropriumestsicvivere,utvelis; Cic. Off.1.20.70.

vi MichaelCollinsHawley,“Cicero’slegacyandthestoryof modernliberty”(PhDdiss.DukeUniversity,2017),40­41.

vii Cic. Rep.3.5.8­30.42;Cic. Leg.1.6.20­1.7.22.

viii Cic. Leg.1.6.18­19,1.14.40.

ix Cic. Leg.1.8.24­10.30.

x Cic. Rep.2.37.32,3.31.43­33.45.

xi statuesseoptimoconstitutamrempublicam,quaeextribus

generibusillis,regalietoptumatietpopulari,confusamodicenec puniendoinritetanimuminmanemacferum;Cic. Rep.2.23.41.

xii Cic. Rep.1.33.50­34.51.

xiii Cic. Rep.1.34.51­35.54.

xiv Cic. Rep.2.33.57­34.59.

xv ;JamesE.G.Zetzel,"Politicalphilosophy"in TheCambridge companiontoCicero,ed.CatherineSteel(Cambridge:Cambridge UniversityPress,2013),184­85.

xvi JedW.Atkins, Ciceroonpoliticsandthelimitsofreason (Cambridge:CambridgeUniversityPress:2013),105­06,115­19; Polyb.6.3.5­4.13,6.10.1­13,6.46.1­50.6.

xvii Atkins, Cicero,96­99.

xviii nostraautemrespublicanonuniusessetingenio,sedmultorum, necunahominisvita,sedaliquotconstitutasaeculisetaetatibus;Cic. Rep.2.1.2.

xix namnequeullumingeniumtantumextitissedicebat,ut,quemres nullafugeret,quisquamaliquandofuisset,nequecunctaingenia conlatainunumtantumposseunotemporeprovidere,utomnia complecterentursinererumusuacvetustate;Cic. Rep.2.1.2.

xx Iamveroilludstultissimum,existimareomniaiustaesse,quaesita sintinpopuloruminstitutisautlegibus;Cic. Leg 1.15.42.

xxi Atquimultoidfaciliuscognosces,inquitAfricanus,si progredientemrempublicamatqueinoptimumstatumnaturali quodamitinereetcursuvenientemvideris;quinhocipsosapientiam maiorumstatuesesselaudandam,quodmultaintellegesetiam aliundesumtamelioraapudnosmultoessefacta,quamibifuissent, undehuctranslataessentatqueubiprimumextitissent;Cic. Rep. 2.16 30

xxii

F.A.Hayek,“WhyIamnotaconservative,”in The constitutionofliberty (Chicago:TheUniversityofChicagoPress, 1960).

xxiii Hawley,“Cicero’slegacy,”6­7,20­21.

"VoorCicerozijntraditieengewoonterechtzekergeenultiemdoel en nietonveranderlijk.Zevormendoorhungestageevolutievoor hem echterdenatuurlijkewegnaarvooruitgang,naarde benaderingvanhetideaal.(...)Diemaniervandenkenvaltvoormij bezwaarlijkconservatieftenoemen.(...)Zestaat,omHayekte parafraseren,nietopderemvandevooruitgang,maarprobeert deze,(...),richtingtegeven,viaderatio,maarzonderdelimieten vanhetmenselijkekennenooituithetoogteverliezen.Hetis Cicero’scapaciteitomtegelijkintermenvanhetidealetedenkenen tochvoorogentehoudenwatconcreetenpraktischhaalbaarisdie volgensmijtypischRomeinsisenhemzouniekmaakt."

Opinie

Dezwartekost

LucasAdriaenssens

IndezeuitdehandgelopenboekenrecensiewerpthoofdredacteurLucasAdriaenssenseennieuwlicht opdegeschiedenisvanCongo.HoeveelenvooralwanneerwistdegewoneBelgvandegruweleninde naamvankoningLeopoldII?DeVlaamseauteurCyrielBuyssegeeftonsinrecentelijk heruitgegevenwerkeenantwoordopdezevragen.

dieperiode. Voorgeschiedenis

HetjongeBelgiëwasmaareenspeldenkopjegroot en datvrataanLeopoldIenzijntroonopvolger.Om te compenserenvoordegeringegroottevanhet land wildendeLeopoldeneenkoloniaalrijk uitbouwen,juistzoalshunfamilieinhetVerenigd Koninkrijk.HiervoorbedachtLeopoldIIallerlei plannen:vanMexicototChina,vandeFilipijnentot Brazilië.HetBelgischeparlementendeliberale regeringenonderCharlesRogierenFrère­Orban haddenweiniganimoomdezeprojectenook daadwerkelijkteondersteunen,omdatzevonden datdieinstrijdwarenmetdeprincipesvanhet economischeliberalisme(straksmeer).Hierdoor warendezegedoemdtemislukken.Nadeeerste schoolstrijdverlorendeliberalendemachtenvond LeopoldIIwéleenmedestanderinkatholiek premierAugusteBeernaertvoorzijnkoloniale plannen(Renders,2021,p.145­146).

Dezwartekost

VerderbespreektLucasookdeliberalekritiekenophetBelgischimperialisme. Hetkolonialismeen19de­eeuwseimperialisme hebbendewereldkaartpermanenthertekend. GlorieuzeheerserszoalskoninginVictoriavanhet VerenigdKoninkrijkheerstenoverimmense wereldrijkendiewijonstegenwoordignietmeer kunneninbeelden.Dekolonialerijkdommengaven onsarchitecturalepareltjeszoalshetCentraal StationvanAntwerpen,datnogaltijdontzagkan opwekken.DezeEuropeseprachtenpraalis–wetenwenu–gebouwdmethetbloedenleedvan dekolonialeonderdaneninAfrika,Amerikaof Azië.Terechtnemenwedewandadenvande Europeseoverheerservandaagonderdeloepen kijkenweinhoeverrewijietsverplichtzijnten aanzienvandevoormaligekolonies. Ishetechterwelzodatditbesef,dezeafschuwvoor dewandadenaangerichtinBelgischCongoinons gevaleennieuwgegevenis?Ietswaarwenupas meegeconfronteerdwordeninhetlichtvande BlackLivesMatter­beweging?Inditartikelbespreek ik hetboekDeZwarteKostenanderetekstenover Congo­VrijstaatenLeopoldIIwaarinvoorheteerst allewerkenvandeOost­Vlaamse,naturalistische schrijverCyrielBuysse(1859­1932)overde Congokwestieverenigdzijnenvantekstenuitleg voorzienwerdendoorprof.dr.LucRenders.Hieruit blijktreedsdateind19deeeuwdeBelgnietOostIndischdoofwasinverbandmethetwanbestuurin deCongo­Vrijstaat.Opheteindezaliknogeen kortebeschouwingneerpennenoverhet spanningsveldtussenvrijhandelenimperialismein

InhetboekDezwartekost(1898)klaagtCyriel BuyssedewanpraktijkenvandeLeopoldIIin Congo­Vrijstaataan.Hiervoorvoerthijhet hoofdpersonageFortunéMassijnop,eenstotterende notarisklerkdiehetdoodsaaieleveninzijndorp Axpoeleafentoedoorbreektmetexcentrieke,

xenofieleuitspattingen.Opeendagbrengthijtwee Congoleseprinsen,dieinBelgië“beschaafd” werden,meenaarhetdorpwaardeinwonershen metracistischgeroepengetierontvangen.Zodanig vanzijnmelkbesluitFortunéomzichals pathetischewraakactieteverdiepeninalleswathij tepakkenkankrijgenvanboekenoverCongoen Midden­Afrika.Hieroververtelthijdagindaguit aandeanderedorpelingen,dezehangenaanzijn stotterendelippen.Opeenbepaaldmomentdient denotarisklerkzijnontslaginenmeldtzichaanals ambtenaarvoordeCongo­Vrijstaat.

Afrikanenmoeten:verfoeienofnegeren. Desondankszijndievanmeningdatinplaatsvan Congoteproberenbeschaven,zeeerstwerkzouden moetenmakenvanhetbeschavenvanVlaanderen. Buyssehaaltookhiermeehetbeschavingsexcuus, waarmeeLeopoldIIdeinternationalegemeenschap charmeerde,onderuit.HoekandeVlaming,deBelg debeschavinggaanuitdrageninAfrika,alszehetin Vlaanderenzelfnognietkunnen?

“…,hetistreurigzulkstemoetenbekennendochhetiszo: deEuropeanen,diehierzogezegdkomenomdewilde volkentebeschaven,hebbendoorgaansdegrootsteschuld daaraan.”(Buysse,2021,p.67)

Eerstovertuigdvanhetcivilisatieprojectvande Belgen,isFortunéMassijngauwontredderdover wathijzietenmeemaaktinCongo.Datlerenwe doordebrievendiehijnaarzijnvoormalige werkgever,meesterDeVreught,stuurt.Hijklaagt steenenbeenoverhetgedragvanzijnlandgenoten. Diezijnenkelgeïnteresseerdin“dezwartekost”, ofwelhetgoedschiksofkwaadschiksveroverenvan Congolesevrouwen.’sNachtswordthijeens opgeschriktdooreenaanvalvanCongolezenophet kamp.Hijontdektdatheteigenlijkomeenmislukte reddingsoperatieging:zijnBelgischecollega’s haddennamelijkvierjongevrouwenontvoerd.De klerk iszodaniggedesillusioneerddathijdit neerschreefineenvanzijnbrievenaanDeVreught: “…,hetistreurigzulkstemoetenbekennendoch hetiszo:deEuropeanen,diehierzogezegdkomen omdewildevolkentebeschaven,hebben doorgaansdegrootsteschulddaaraan.”(Buysse, 2021,p.67)

CyrielBuysseschetstookeennegatiefbeeldvanhet Vlaanderenuitzijntijd.WanneerFortunémetde tweeCongolezeninAxpoeleaankwam,ontpopten deinwonerszichtoteenbendewildendieal uitlachend,spottendenvervloekendhetgezelschap achternazat.Zelfdezogezegdhoogstaande notabelenwetennietgoedwatzemetdetwee

InditboektoontBuysseprachtigwaaromikhemzo kanappreciëren:hetnauwkeurigneerschrijvenvan dialecten.VoorhetvertrekvanMassijnnodigthij eenberoemdeAfrika­reizigergenaamdKineluitom te komenvertellenoverAfrikainAxpoele.Kinel blijkteenBrusselaartezijnenBuyssepentdat sappigetaaltjeopzo’nmanierneerdatjehethaast hoortweerklinken:“’Kaaik,meinschen,’riephijin zijnplat­Brusselsetongval,‘hiereshetzweird woarmeidezeiinCongodenveroordeeldenden kopafkappen…’”(Buysse,2021,p.48).Ikkengeen enkeleauteurdiezobedrevenisinhetschrijvenvan dialecten.

Overdeauteur

CyrielBuysse(1859­1932)waseenVlaamsgezind liberale, naturalistischeschrijvergeborenteNevele. ZijnvaderwoudatCyrielheminzijn cichoreifabriekopvolgdemaarzijntante,deliberale schrijfsterVirginieLoveling,overtuigdehemeen carrièrealsschrijvertekiezen.Tegenwoordig kennenweBuyssehetbestvanzijntoneelstukHet gezinvanPaemel(1902),zijnromansHetrechtvan desterkste(1893)enTantes(1924).Inzijnwerk vertoonthijeengrotesocialegevoeligheidvoorhet leveninVlaanderen:hetgewonevolkleefdenog langonderdeknoetvandelandadelendeKerk.

Congoenvrijhandel

WanneerLeopoldIIdetoenmaligegrootmachten overtuigdeCongoaanhemtoetebedelen,deedhij datnietenkelmethetcivilisatieprojectdatBuysse reedsaanvielmaarookmetdegarantiedathijde Congostroomeenvrijhandelszonezoumaken.Snel bleek Congotegrootvoordeadministratievande Congo­Vrijstaatenbesteeddehijdeontginningvan hetlandaanlokaleheersersen concessiemaatschappijenuit.Congowerdindrie stukkenverdeeld:hetDomaineprivé,hetDomaine réservéenhetDomainedelaCouronne.Hiermee creëerdedekoninghetdomanialesysteemin Congo.Indeeerstetweedomeinen,diesnel fusioneerde,warenzoweldeVrijstaatende concessiehoudersactief,vanhetderdewasdewinst rechtstreeksvoordepersoonLeopold(Deneckereet al.,2019,pp.229­230).Debeloftevandevrijhandel bleek ooksnelachterhaaldomwillevanhetfeitdat enkeldiegene,diezo’nconcessiekonden bemachtigen,werkzaammochtenzijninhetgebied.

BovendienlegdeLeopoldIIstriktequotaopvoor rubber enivooromdeproductieenontginningvan middelenengrondstoffeningoedebanenteleiden. Hetwoord‘quota’zoualeenlampjemoetendoen branden.Omdezevoorafvastgelegdehoeveelheden te kunnenhalen,richttendeCongoleseheersersen demaatschappijenzichtotmassaledwangarbeiden anderegruwelijkewanpraktijken.Wanneereen overheidzichbezighoudtmetquotaopteleggen, sprekenwenietlangervaneenvrijemarktmaarwel vaneenplaneconomie,waarvanweookhierweer deverschrikkelijke,humanitairerampenzien.

NaastdebovenstaandeargumentenweesGeorges LoranddeKamererin1908opdatdeovername vanCongodoorBelgiëdeBelgischeindustriejuist slechtzouuitkomen,omdatmendeBelgische productenindeeersteplaatsaandemanzouwillen brengen inCongo.DehandelsstroomtussenBelgië enCongowasnochtansindieperiodezeerbeperkt; zo’n2%vanallebuitenlandsehandelrond1900was metCongo.Opdatmomentwarendegrootste handelsbetrekkingenvanBelgiëdiemetLatijnsAmerikaenEgyptemaardiedreigdevolgens Lorandinhetgedrangtekomenindiendefocus naarCongoverschoof,terwijldaaropdatmoment

geen afzetmarktbestondvoordeBelgischeindustrie (Lauwers,2018,pp.115­116).Hetisnochtanseen veelvoorkomendverwijtvanmarxistendat geïndustrialiseerdekapitalistischelandentevuuren te zwaardopzoekgaannaarmarktenomde overproductieopkwijttekunnenendaaromaan imperialistischegebiedsuitbreidingzoudendoen. Datkloptindezedusabsoluutniet,wantBelgiëhad toenhelemaalgeenproblemenmethetvindenvan afzetmarkten.

Besluit

Hoewelwegraagdenkendatdestrijdtegenonrecht in dewereldeenhedendaagsgegevenis,lezenwe inDezwartekostuit1898aleenstilistischprachtig opgebouwdpleidooitegendecivilisatieopdrachten hetkolonialebeleiddatdeEuropesemogendheden inde19deeeuwvoorzichzelfweggelegdzagen. HetkolonialebeleidvanLeopoldIIwordtopeen levendigemanieronderuitgehaald.Nietenkelindit staaltjeVlaamseLiteratuurmethoofdletterLmaar ookindepolitiekvantoenkreegdekoningkritiek teverdurenvanuitliberalehoek.Bijmondevan Lorandkrijgenwezowelkritiekophetpropageren vande“civilisationchrétienne”metdebijbelinde ene enhetgeweerindeanderehand,alsopde economischekantvanhetverhaal.Demisconceptie datimperialismehetresultaatisvankapitalismeis nuhopelijkvoorgoeddewerelduit.Hoehetnu verdermoetmetdeverwerkingvandezeduistere pagina uitonzegeschiedenis,laatikaandelezerom overnatedenken.IkkanenkelhetboekDezwarte kostvanharteaanbevelenomhierbijeensstilte staan.

Bibliografie

Buysse,C.,&Renders,L.(2021).Dezwartekost.En anderetekstenoverLeopoldIIenCongo­Vrijstaat. DavidsfondsUitgeverij. Deneckere,G.,DeWever,B.,&DePaepe,T.(2019).Een geschiedenisvanBelgië(vijfde,herwerktedrukeditie). AcademiaPress. Lauwers,N.(2018).GeorgesLorand(1860–1918). AcademicandScientificPublishers.

Voeltuzelfdeschrijfkriebels? neemcontactopmet redactie@lvsvgent.be

EenreisdoorOostenrijk: CarlMengerenEugenBhömBawerk

RobbeDeKoster

InditartikelonderneemtRobbeDeKosterhettitanenwerkomhetoeuvrevanCarlMengerenEugen Bhöm­Bawerk,grotenamanuitdeOostenrijkseschool,vooronssamentevatten.Hetwerkvandeze economenisvangrootbelanggeweestvoorlateredenkersenverdientdaaromuitgelichtteworden. AandehandvanhelderevoorbeeldenslaagtRobbeerindecomplexetheorieënteverhelderen.

DeOostenrijkseeconomischeschool.Liberalismeen economiewordenvaakinéénademgenoemd,en nietzonderreden.Veelvandegrootsteliberale denkerswarenimmersookeconomen.Namenals AdamSmith,LudwigVonMises,FriedrichA. Hayek enMiltonFriedmanzijndoorvelengekend, terwijlnoganderenalsThomasSowell,David RicardoenzelfAlfredMarshallminstenseven invloedrijkwaren.Wistenjullieechterdatveelvan dezenamenhetopvelevlakkenoneenszijn?Adam Smithheeftopsommigevlakkenmeergemeenmet MarxdanmetFriedman;MisesenHayekworden vaakgeridiculiseerddooraanhangersvanMarshall; enThomasSowellzoudedagvanvandaaghetnut niet zienindetheorieënvanRicardotegebruiken voorenigepraktischeapplicatie.Hetwordtbijna lastigoméénenkelonderwerptevindenwaarover elk vandezemannenheteensis.Nietverbazend. Dezeverzamelingvangrotedenkersbehorendan ooktotvieraparteeconomischescholen.De klassiekeschoolvanSmithenRicardo,de neoklassiekeschoolvanMarshall,deChicago schoolvanFriedman,endeschoolwaaraanikgraag mijnvolgendepaarartikelsindeNeozouwijden: deOostenrijkseschool.

DeOostenrijkseschooliséénvandeouderescholen indeeconomie.Nognietzooudalsdeklassieke schoolweliswaar,maarongeveervandezelfde leeftijdalshetMarxisme.Degrondtekstenvanbeide

stromingenzijnimmersslechtsvierjaarvanelkaar verwijderdinpublicatie.Eéngrootprobleemmetde Oostenrijkseschoolisdeongelofelijkereputatiedie zehebbenopgebouwd…alzijhetnietaltijdinde positievezin.Oostenrijkerswordenvaakinhet belachelijkegetrokkendooranderescholen,vooral deneoklassiekeschooldietegenwoordighetgros vandeaandeuniversiteitgedoceerdeeconomie wereldwijdinbeslagneemt,voorhun onwetenschappelijkheidenaversieaancijfers.Is dezeopvattingverdiend?Wel,hetisnietaanmij omteoordelen,enkelomeenpaarvande Oostenrijkersenhunideeënteoverlopen.Indeloop vanditartikelzalikdebelangrijkstetheorieënvan deeerstetweebelangrijkeOostenrijkseeconomen uitleggen,opdatlezerseenbeterverstandzouden krijgenvandestroming.IkbeginhierdusmetCarl MengerenEugenBhöm­Bawerk.

CarlMenger:

Mengerwordtexclusiefgenoemdalsdegeestdie allesheeftgestart.FriedrichHayekzeilaterover hem:“Therecanbenodoubtamongcompetent historiansthatif,duringthelastsixtyyears,the AustrianSchoolhasoccupiedanalmostunique positioninthedevelopmentofeconomicscience, thisisentirelyduetothefoundationslaidbythis oneman.”Alsdoctoraatshouderinderechten,had Mengerinzijnopleidingveelgeleerdoverde economie.Hijwasechternooittevredenmetde

economie.Hijwasechternooittevredenmetde huidigemaniervandoendievoorgesteldwerddoor deklassiekeschoolenschreefdaardooreenrelatief lichtwerkdiehetbeginzouvormenvaneengehele nieuwemaniervandenken: Grundsätzeder Volkswirtschaftslehre (1871). Inditboeklegthijde grondslagvooreenvormvandenkenwaarbijniet metcijfersgewerktwordt,maarenkelmetaxioma’s dieniemandzouontkennen.Vandaaruitzoumen verderkunnendenkenvialogischedeductie.Dit plant deeerstezaadjesvoorwatlater‘praxeologie’ zougenoemdworden.MisesenHayekstaanvooral bekendvoorhetgebruikhiervan,enditisdanjuist deredenwaaromnietelkeeconoomhenzoserieus neemt.“Oostenrijkerskunnennietrekenenenzijn bang vancijfers,”snerenze.DitmaaktMengers boekechterleukomtelezen.Hetleestmeeralseen filosofischboekdaneeneconomisch.Cijfersworden hierenkelgebruiktomvoorbeeldenteillustreren,en nietomabstracteformulestevinden.

GrundsätzederVolkswirtschaftslehre Maar,hoekanjeeeneconomischboekschrijven zonderformules?Latenwebeginnenbijhetbegin. Indevolgendealinea’szalikMengerstheorieën proberenuitteleggen.Omhetleesgemakvandeze tekstteverbeterenzaliknietelkezineindigenmet “dachtMenger,”of“schreefMenger.”Tochmagu elke zinbehandelenalsofditerzoustaan,met uitzonderingvandegevallenwaarbijikduidelijk maakietsanderstebedoelen.

Mengerbegintzijnboekbijhetbegin:eendefinitie. Meerspecifiek,dedefinitievangoederen.Dezezijn enkelobjectendie1)eenmenselijkenoodkunnen vervullen,2)doordemenszelfkunnenaangewend wordenvoorhetvervullenvandenooden3) bekendzijnbijdemens.Eenfietsiseengoedenkel in zoverremenzichgraagsnellerwilverplaatsenen weet(ofkanleren)hoejemoetfietsen.Indienjeniet snellerzouwillengaanofnietzoukunnenrijden,is eenfietshelemaalgeengoed.Wemoetenhierechter

nogeenonderscheidmaken.Eenfietskanop directewijzeeenverlangenvandemensvervullen, maarhoezithetmetdetandwielen,kettingenen aluminiumbuizendiegebruiktwordenbijhet makenvaneenfiets?Wel,goederendieeendirect verlangenvervullen–zoalsdefietszelf–kunnen wegoederenvandeeersteordenoemen,of ‘consumptiegoederen’.Goederenvanhogereordes, oftewel‘productiegoederen’–zoalsdetandwielen–wordenaangewendvoorhetmakenvan consumptiegoederen.Goederenvandetweedeorde wordendirectaangewendtothetmakenvan consumptiegoederen,maarookdeze productiegoederenmoetenophunbeurt geproduceerdworden.Eentandwielheeftijzer nodig,eengoedvanderdeorde,omzijnfinalevorm te bereiken.Opdezemanierhebjevoorelk consumptiegoedeenovereenstemmendgoedvan detweedeorde,derdeorde,enzovoort.Sterker, eenzelfdegoedkaneenvolledigeverschillende plaats indeordekettingaannemen,ervan afhangendewathetfinaleconsumptiegoedis.Een lekker snuifjesuikerbijdekoffie?Hierissuikereen consumptiegoed(vaneersteorde).Suikerkanechter ookgebruiktwordenalsgoeduitdetweedeordebij hetmakenvanHaribo­snoepjes,ofeengoedvande derdeordebijhetmakenvanhetbeslagdat uiteindelijkineentaartgaat.

Watiseengoeddanwaardvoorons?Hierinschuilt debelangrijkstetheoriedieMengerstelde.Eén wienstweelingwerdovergenomendoor neoklassiekeeconomenalsAlfredMarshallen daardoordeeconomierevolutioneerde,detheorie diedecontroversiëlemantelvanOostenrijkse economieafgooitendeelisgewordenvande mainstream.Klaaromzetehoren?Eengoedheeft geenintrinsiekewaarde. Nietansich.Eenmens hechtgeenwaardeaandiamanten,media,broodof zelfwaterineenvacuüm.Nee,hetenigewaarmen waardeaanhechtzijndeverlangensdiezekunnen vervullen.Drinkwaterwordtnietgewaardeerdop

"Eengoedheeftgeenintrinsiekewaarde. Nietansich.Eenmens hechtgeenwaardeaandiamanten,media,broodofzelf waterineenvacuüm.Nee,hetenigewaarmenwaardeaan hecht,zijndeverlangensdiezekunnenvervullen."

zichzelf,noch(zoalsAdamSmithbeweerde)opde arbeiddiegestokenwerdinhetzuiveren.Deenige waardeindrinkwatervloeituitdemogelijkheidom dorsttelessenenaanandereverlangenstevoldoen. Eenanticlimax?“Natuurlijk,”denkjemisschien, “hechtenwijenkelwaardeaangoederendoorwat zekunnendoenvoorons.Waaromwordtzoeen evidentebevindinghooginhetvaandelgehouden doorandereeconomen?”Simpel:hoezithetmetdie andereverlangens?Onzedorstlessenisveelwaard voorons,bijnaalles,maarhoezithetmethetlessen vandedorstvanvierkleinekatjesdiewijals huisdierhebbengenomen?Dezezijnonsookveel waard.Watindienhetnietomechtedorstgaat, maarverfrissingvanjijofjekatjes?Ditisalwat minder.Dedorstlessenvandevogeltjesdieinuw tuin vliegendooreenvogelbadjetemaken?Ditzou fijnzijn,maaralminderbelangrijk.Waterverliest langzaamzijnbelanghoemeerjeervanhebt,net doordatjeuwbelangrijksteverlangensalhebt vervuld.Ditnoemtmen‘hetmarginaalnut’. Natuurlijkhebjeookhiertweeverschillende soortenwaarde.Een‘gebruikswaarde’,waarover Mengerhetvoornamelijkheeft;eneen‘ruilwaarde’, eenwaardediemenhechtaaneengoedenkelen alleenvoordegoederendiezekunnenkrijgenbij hetafstaanervaninruilvooreenandergoed.

Maarwaaromisditdaneenbelangrijkgegeven?De impactophandelnatuurlijk!Latenwetweemensen inisolatienemen.Deeneheefttienschapen,ende andereheefttienkoeien.Zijhechtenallebeieen waardevan10aanhethebbenvanéénvandeze beesten,waarnadewaardelangzaamafzakt.Deze waardezaktafdoordatdeverlangensdievervuld wordendoormelkenwolalsmaarminderenin impact,zegaanvanheteersteglaasjemelkdiedient omdewinterteoverlevenhelemaalnaarhet gebruikenombroodinteweken.Hierhebbenze danookvervuldebehoeftenmeteentotaalwaarde van55(zietabelboven).Stelnu,datdezeboerenin contactkomen.Hetenigelogischeomtedoenzou zijnomeenschaaptegenovereenkoeteruilen. Beidewinnenhierimmersmee,aangezienzebeiden een verlangenmeteenwaardevan1latenvaren vooreenverlangenmeteenwaardevan10.Ze zullennogverderruilen,eneenwaardevan2laten

varenvooreenwaardevan9.Indienbeidepartijen logischzijn,zalditzoblijvendoorgaantotbeiden vijfkoeienenvijfschapenhebben,waardoorverder handelenniettotverbeteringzalleiden.Beide hebben nuvervuldebehoeftenmeteenwaardevan 80(zietabelonder),ditis25puntenmeerdantoen zebegonnen.Zehebbenmetanderewoorden,een noodvanweinigbelang,zoalshetmakenvan decoratievegordijnenmetdeextrawol,moeten opgeveninruilvoordevervullingvaneengroter nut,zoalshetgenoegmelkenboterhebbenomde winterdoortekomen.Enditisnueenmaaldegrote vondstvanMenger.Mensenhandelennietcontinu goederenmetgelijkewaardeheenenweeruiteen drangomtehandelen,zoalsAdamSmithbeweerde, maarhandeldenjuistomdatbeidepartijeneen meerwaardehebbenaandetransactie.Zestoppen danookvanafdezemeerwaardeverdwijnt.

Zo’ntheorieisnatuurlijkmakkelijktestellenineen simpelesimulatie,enalhoewelMengernietdiep ingaatopeensituatiedieeenrealistischemarkt weerspiegelt,komthijtochietsdichterbijdandit. Watnualsermeerdereconsumentenbijdezelfde producentkomenaankloppen?Ditisde makkelijksteberekeningomtemaken.Stelnudat driemensenafreizennaareenpaardenmarkt.Op dezepaardenmarktisslechtséénverkoperdiedrie paardenaanbied.ManAhechteenwaardevan 10000euroaanheteerstepaarddathijkankopen en9000aandetweede.ManBhechteenwaarde van9000aaneeneerstepaarden8000aande tweede.AlslaatstehechtmanCeenwaardevan 8.000aaneeneerstepaardkopenen7000aaneen tweede.Hetisduidelijkdat,indiendezemannen gelijkekansenkrijgenomdepaardentekopen,man A tweepaardenzalkopen,terwijlmanBéénpaard kooptenmanCmetlegehandennaarhuiskeert.De verkoperkanimmerséénvanzijnpaarden verkopenvoor10000euroendevolgendetwee voor9000euro.Ditinvergelijkingmetde8000 eurodiemanCwoubiedenvooreenpaard.

Ditvoorbeeldisververwijderdvandemeeste realistischesituaties.Wiebiedternuimmers10000 euroopeeneerstegoedendan9000opeen tweede?Tuurlijk,opDiscoveryChannelzienwe somsprogramma’swaarbijmenseneenbod uitbrengenopantiekevoorwerpen,maarbiedenis tegenwoordignietmeerdenorm.Bhöm­Bawerken latereOostenrijkseeconomengaanhierdieperopin, maardebasishiervoorisgelegdin Grundsätzeder Volkswirtschaftslehre.Vooralhetgevaarvan monopolieswordtgeïllustreerddoorMenger.Als wedezelfdeoefeninguitvoerenalsindevorige alinea,maarelkpaardwordtverkochtaandeprijs vanhetlaagstebod,zoalsopdemarktzou gebeuren,krijgenweeenprijsvan9.000europer paard.Indezeoefeningzouernietveelveranderen, behalvedeprijsvanéénpaard.Watechter,alséén vandekopersheteerstepaardzouwillenkopen voor16000euro,eneentweedevoor14000?Indien

allesgelijkblijftendetweedepersoonnogsteeds9 000biedt,zaleenmonopoliehouderdeprijsop14 000leggen,entweepaardenverkopen.Ditgeeft hem eeninkomenvan28000euro.Alshijalledrie depaardenwilwegdoen,zalhijeenprijsmoeten leggenwaarophetderdepaardzalverkocht worden,hierisdit9000euro.Deze9000eurovoor driepaardenzouhemminderopleverendande14 000voortwee,enduszalhijéénpaardterugmee naarhuisnemen.

Bijcompetitieontstaatdeprijsopvrijanalogewijze, tussenhethoogstebodvandelaatstekoperende laagstevraagvandeverkoper,maardezekeeriser geenmonopoliemachtomeenhogereprijstezetten. Indiendepaardenzijnverdeeldovertwee,niet samenwerkende,mensenzouhetzettenvanzoeen hogeprijsnuttelooszijn.Detweede paardeneigenaarkanzijnprijsimmerslagerleggen, waardoordeandereslechtséénpaardkan verkopen,ofbeidenmoetenverkopenaaneen lagereprijs.Competitiewerktdusdemocratiserend, omdathetgoederentoegankelijkermaaktvoor mindervermogenden.

MeerzegtMengernietovereentheoretischmodel omprijzentebepalen.Hijspreektechterwelover degeschiedenisvangeld.VolgensMengerbestaat erzoietsalskoopwaar:goederendieexpliciet dienenommeetehandelen,ennietomte gebruiken. Dezehebbeneenextreemlage ruilwaardeeneenextreemhogegebruikswaarde. Hoemeermensenkoopwaarontwikkelen,hoe verdereenmaatschappijzichmeeontwikkeld. Specialiseringenhandelzorgtvoorwelvaart,maar ookvooreengecompliceerdersysteem.Datis wanneerprimitievevolkerendieveelalweinigaan degrondgebondenzijnbeginnenmethetgebruiken vanveealsuniverseelhandelswaar.Iedereenheeft veenodig,dusditwordteenvormvangeld.Boetes, prijzenenbruidsschattenwordengemeteninvee. Later,indienmenzichaandegrondbegintte binden,volgenmetalen.Dezezijnnudoormeer

"Competitiewerktdusdemocratiserend, omdathetgoederentoegankelijker maaktvoormindervermogenden."

mensenbruikbaardanvee,wantvleesenmelkkan jemakkelijkkopen.

Mengerheeftmetdezetheorieënnietalleende grondslaggelegdvoordeOostenrijkse,maarook voormainstreameconomie.Zijnwaardetheorie–of eerderdewaardetheorievanJevons,dieanaloog looptaandezevanMenger–vormdelateréénvan debronnendieAlfredMarshallzouhebben geïnspireerdtothetmakenvanformulesdienunog inmenigsyllabustevindenzijn,enduskangesteld wordendatMengerdemeestalgemeenaanvaarde Oostenrijkseeconoomis.Deeigenaardigemanier vandenken,oppuurlogischeenniet­empirische wijze,zouveelvanzijnvolgersinspireren.Hijzegt echternietveeldatdirecttoepasbaaris,ofveel praktischewaardeheeftbuitenalseeneerstestap naar eenechtetheorie.DeimpactvanMengers bedenkingenkomtnietuithundirectetoepassing, maardoordetoepassingvanveletheorieëndieop dezijnezijngebaseerd.Eénvandeeersteeconomen dieverderbouwdeopMengerzonderzijn OostenrijkskarakterteverliezenisEugenBhömBawerk.

EugenVonBhöm­Bawerk:

GeborenalsEugenVonBhöm­Bawerk,éénvande vijfgrootseeconomenindeOostenrijksetraditie, maarookdeeerstedievandaagdedagineen minderlichtbekekenwordtdoormainstream economen.Bhöm­Bawerkstudeerderechten,enwas dusnooiteenleerlingvanMenger,maarhaalde duidelijkveelinspiratieuitdeschrijfwerkenvanzijn voorganger.Hijkoosuiteindelijkvooreencarrière indeeconomieenonderweeshetvakdanookals hoogleraarindeuniversiteitvanWenen.Nietalleen dit,maarBhöm­Bawerkheefttotdrie ambtstermijnentoederolvanministervan financiënmogenvervullen.Danishetookniet moeilijkdatBhöm­Bawerkstheorieënietsmeer concreetentoepasbaarzijndandezevanMenger.

Watbepaaltnudeprijsvangoederenineen moderne,realistischemarkt.Eéntjemetmeerdere kopers,meerdereverkopers,fiatgeld,etc.?De meestgeaccepteerdetheoriekomtvanAlfred Marshall,eennaamdieikaleenpaarkeerheblaten

vallen,enzichevenalsBhöm­Bawerkbaseertopde marginaletheoriediedoorMenger,Jevonsen Walrasisontwikkeld.DetheorievanMarshallis zeerwiskundigvanaard,enverschiltopmeerdere vlakkenvandeeerderintuïtievetheorievanonze Oostenrijker.Hiergaanwehetechternietover hebben.Detheoriediewijgaanbespreken,isdeze vanBhöm­Bawerkenluidt–ommaareensuitte leggenineenvoorbeeld–eerderzo:stelnu,een achttalproducentenzijninbezitvaneenbrood,dit broodisgelijkinkwaliteiteninwaarde.Eentiental consumentenisindemarktomeenbroodtekopen. Degrootstebroodliefhebberonderdeconsumenten wilhiergerust4eurovoorbetalen.Eenwarmbrood indeochtendisimmersniettevervangendoor simpelesoep.Deduursteverkoperzouzijnbrood terug meenaarhuisnemenindienhijerslechts3 eurovoorkankrijgen.Hijwerktdeeltijdsals bouwvakker,enkanbetergeldvoorzijntijdkrijgen. Beetjebijbeetjebiedendeverkopersgoedkoperaan, en zijndekopersminderenminderbereidgroot geldneerteleggen.Ditzietereenbeetjeuitalsde tabel onderaandepagina.Steldatdemarktprijs gevormdzouwordenop4euro.Wel,alleacht verkoperszoudenstaanspringenomteverkopen, maarzehebbenslechtséénklantomteverdelen. Iedereendiekanzalduszijnprijslatenzakken.Het is nietzodatéénverkoperaan4eurozalverkopen indienderestlagergaat,nee,ditgebeurtnietineen echtemarkt.Alsdecompetitieinprijszakt,zalook onzegrootstebroodliefhebberlievergoedkoop gaan,duszalelkeverkopermeemoetenzakken indienhijwilverkopen.Stelnudatdeprijs3euro is?Plezier!Wehebbenalvijfkopersvoordebroden, maarnogsteedsachtverkopers.Erisdusnog margeomtezakken.Bijeenprijsvan2,7dan?Hier verliezenaltweeverkopershunzin,enkomternog éénkoperbij.Westoppendusopeenprijsvan2,7 euro

Dezeprijskannatuurlijkschommelen,maaréén dingiszeker:Deprijszalhangentussende vraagprijsvandelaatstuitgevallenverkoper(2,8 euro)endelaatstnaarhuisgekeerdekoper(dieniet meerdan2,5eurowoubieden).Ditkanzolaag zakkenals2,51enzohoogals2,79.Hetblijftechter tussendezetweehangen,anderszouereen onevenwichtindemarktontstaan.Indetabel hierbovenkanjeditmakkelijkherkennenaanhet puntwaarbijde(oplopende)prijsvande producentende(aflopende)prijsvande consumentenoverstijgt.Deprijszalaltijdliggen tussendelaatsteconsumentdienogmeerwil biedendanzijnovereenkomendeproducent,ende prijsvanzijntegenpool.DitpaarwordtdoorBhömBawerkhet‘marginalpair’genoemd,maareenzeer losbandigevertalingnaar‘randpaar’uitbeter waaroverhethiereigenlijkgaat.Derandvande willigeparticipanten.Jekanbovenstaandeoefening eveneensuitbreidenmetduizendenbrodenen duizendenvragende,ennogzaldemethodegelijk blijven.Bijmeerderebrodenvandezelfdeverkoper moetjegewoonmeerderebrodenaandezelfde waardeinvoegenbijdeoefening.

DezeprijstheorieisechternietwaarvoorBhömBawerkbekendisgeworden.Nee,zijnbekendste werkvolgtinzijnboek KapitalundKapitalzins waar hijprobeertdeoorzaakvaninterestteachterhalen enonderwegkritiekenuitnaarmeerderebekende economen.Immers,datgeldmoettochergens vandaankomen.MetinterestdoeltBhöm­Bawerk niet enkelopdatprocentjedieiedereenmoet betalenopeenhypothecairelening,maaropinterest uitelkevormvankapitaal.Hijonderscheidthier ‘leeninterest’,hetambetanteprocentje;en ‘natuurlijkeinterest’,eenmeerwaardedie voortvloeituithetgebruikvanland,machinesen elkandermiddelvanproductie.Deeerstebrengt enkelinterestvoortuitcontract,terwijldetweede gewoonwegmeervoortbrengtdanzijneigen waardeindevormvanwatwijvandaagwinstof huurzoudennoemen.

Inheteerstevolumevan KapitalUndKapitalzins,een beetjedroogjes GeschichteundKritikder Kapitalzinstheorien (1884)genaamd,bekritiseert

Bhöm­Bawerkmogelijkselketheorievaninterest dieooitbedachtistussenhetuitstervenvande neanderthalerenhetuitbrengenvanditboek. BekendenamenalsAdamSmithkrijgendevolle laag, maarookminderbekendetheorieënalsdie vanKnieskregenhetzwaartebekampeninditboek datvierhonderdpagina’saanpurekritiekbevat naar… iedereen.Waarditvolumeechterveelal bekendvoorstaat,iszijnverwoestendecommentaar opdevolledigeexploitatie­theoriediedoorMarx werdvoorgesteldin DasKapital

MarxheefteenanderewaardetheoriedanMenger, eentjedieveeldichteraanleuntbijAdamSmith: arbeidisdeenigeechtevormvanwaarde.Marxis één vandeeerstendiedearbeidswaardeoplogische wijzeheeftproberendeduceren.Hijbegintbijom het evenwelketransactie.Bijeenruilwordentwee dingenvangelijkewaardeomgewisseld,wiezouer immerseengoedruilenvooreenandervan minderewaarde?Alstweegoederendezelfde waardehebben,moetendezeduseengelijkefactor bezitten diehunwaardevaststelt.Ditiseenlogische stap,diezelfBhöm­Bawerknietbekritiseerd (natuurlijkvergevendedatdetweegoederen eigenlijknietdezelfdewaardehebben).Metde eerstestapachterderugmaaktMarxeentweedeen eenderdestelling.Degemenefactorkannietde nutswaardezijn,wantdegoederenwordengeruild ennietgebruikt.Denutswaardeisnietvan toepassingbijhetberekenenvanderuilwaarde, zolangdenutswaardemaarindejuisteproporties aanwezigisinbeidegoederen.Deenigeenkele gelijkenisisdushunafkomstuitarbeid.Alsenkel arbeid,gemetenaandegemiddeldeintensiteiten technologischehulpvandietijd,waardecreëert moetelkevormvaninterestweldiefstalzijn.Zowel leeninterestalsnatuurlijkeinterestleggeneen bepaaldesomgeldin(dieequivalentisaaneen bepaaldesomarbeid)enkrijgenmeergeldterug zonderenigearbeidteverrichten.Indieneen kapitalisteenjaarlanghardzwoegten20000euro ontvangt,ommetzijnverdiendegeldmachines, productiegoederenenarbeidtebetalenenhijhierna 25000euroterugkrijgt,waarkomtdieextra5000 eurodanvandaan?Nietvandeproductiegoederen, dieverdienengeengeldenzijnaanhemverkocht

aanexactwatzewaardzijn.Nietvandemachines, wantookdezemakengeengelduitzichzelf.Dan blijfterenkelnogdearbeiderover.Deenigeoptie dieoverblijftisdatdekapitalistzijnarbeiderslanger en harderlaatwerkendanwaarvoorhijzebetaalt. Tot5000eurotoe!Datisdusdeenigeechtebron vaninterest,diefstal.

Bhöm­Bawerkergertzichenormaanhetdenken vanMarx­watsomsnogvermakendisomtelezen. HijschrijftMarxdanookwoordvoorwoordover, pagina’saaneenstuk,metenkelkleine kanttekeningenwaarinhijdezesocialistische econoombelachelijkmaakt.Opeenbepaaldpunt zegthijoverdetheorievanMarx:“Ihaveseldom read anythingtoequalthisforbadreasoningand carelessnessindrawingconclusions.”Ditgingover detweedestapinMarxzijnondersteuningvande arbeidswaarde.Zoalsbovenaanuitgezetontkent Marxdeimpactvannutswaardeinbepalenvan ruilprijzen.Bhöm­Bawerkvindtdezeredenering volledigonnozel,omhetzachtuittedrukken. Immers,alseenoperabeslistomdriezangersvan gelijktalent:eentenor,basensopraanaantenemen vooreengelijksalaris,zouderuilwaardedieze betaald krijgendanvollediglosstaanvande nutswaardeomvatinhunprachtigestem? Daarbovenopzijnernogveelattributendiealle goederengelijkhebben,behalvearbeid!

Hij namookgeengenoegenmethetontmantelen vandelogicadieMarxnaarvorenschoof.Nee,

Bhöm­Bawerkhieldnogietsandersachterdehand. Hij gingnogeenlaatstekritiekgeven,hijginghet ene elementuitwijzendatMarxwasvergeten. Hierbij zouhijmeteenzijneigentheorievaninterest opstellen,endezeorigineletheorielietjarenopzich wachten.Vijfvollejaren,omexacttezijn.Hetboek PositiveTheoriedesKapitals (1889)kwamnalang onderzoekenschrijvenuit.Metdenieuwewaarde theorievanMengeringedachtekonBhöm­Bawerk heel makkelijkafleidenwaarinterestvandaan kwam.Niemandkoneenbruikbaarantwoord vindendoorhungebrekkigewaardetheorieën! Iedereendachtdatgeruildegoederenevenveel waardmoestenzijn,enhoezoiseensomgeld evenveelwaardalsdezelfdesomplusinterest?Dat is hetniet,steldeiedereen.MaarvoorBhöm­Bawerk wasditgeenprobleem:toekomstiggeldisimmers minderwaarddanhuidiggeld.Raarniet?Dit fenomeenbeperktzichookniettotinterest,iedereen heeft tochlievergeldvandaagdanmorgen?Liever nueenmiljoeneuro,ofhonderdeuroextrabinnen tweejaar?Zelfindienjedesomaanpastaaninflatie zalniemandwillenwachtenvoorzoeenkleine extraatje.Dus,mensenmoetenmeerwaarde hechtenaangeldnudanindetoekomst.Dereden datbankendanhungelduitlenenissimpelweg omdatdeinterestvoorhenhetverschilintijdmeer dangoedmaakt,terwijlmensendeinterestbetalen omdatdetijddiezewinnenmeerwaardisdande interest.Hetzelfdegeldtindecontextvanarbeid. Eenwerkgeverkrijgthetloonvanzijnwerknemers terug ennogwatextrabijindevormvanwinst,en

"Dus,mensenmoetenmeerwaardehechtenaangeldnudan indetoekomst.Deredendatbankendanhungelduitlenenis simpelwegomdatdeinterestvoorhenhetverschilintijd meerdangoedmaakt,terwijlmensendeinterestbetalen omdatdetijddiezewinnenmeerwaardisdandeinterest. Hetzelfdegeldtindecontextvanarbeid.Eenwerkgeverkrijgt hetloonvanzijnwerknemersterugennogwatextrabijinde vormvanwinst,enditkomtdoordatzijnwerknemersliever geldnuhebben,enhiervooreenpremiumwillenbetalen.Een werknemerhechtdusmeerwaardeaanhuidiggelddanzijn werkgever."

ditkomtdoordatzijnwerknemerslievergeldnu hebben,enhiervooreenpremiumwillenbetalen. Eenwerknemerhechtdusmeerwaardeaanhuidig geld danzijnwerkgever.

DetheorievanrandparendieBhöm­Bawerkstelde heeftslechtsweinigimpactgehadinvergelijking metdetegenpooldiehijvindtindeprijstheorieën vandeneoklassiekeschool,maarzijnkritiekop Marxmaaktealeengrotereplonsinhetzwembad. Hijbegondanookéénvandegrootstetraditiesin deOostenrijkseeconomie:heelveelkritiekuiten, vooralopsocialisten.

Eenkleinpostscriptum

Bijdezewiliknogeenkortealineagebruikenom eengroteasteriskteplaatsen,ofzelfmeerdere.Als eerstewilikduidelijkmakendatsommigequotes dieikgebruikthebuiteenvertaaldwerkkomen,en erdusheelkleineverschillenkunnenbestaantussen deorigineleuitspraken.Ookwasdeinvloedvan

MengergroteropdeOostenrijkseschooldanop anderescholen,zelfdeneoklassieke.Alfred MarshallciteertvooralJevons,maardezestelde exactdezelfdetheoriealsMengerenwordtdus samenmethemenWalrasalsmede­uitvinder genoemdvanéénzelfdetheoriewaaropdemoderne economiesteunt.Alslaatstemoetiedereenzichiets realiseren:Oostenrijksetheorieënzijnnietbepaald populairinuniversitairekringen.Zezijnsterk bekritiseerdenstaanhaaksopelkepopulaire economischestromingdiena1980alsmainstream konbeschouwdworden.Ditgezegdhebbendezijn zezeerinvloedrijkgeweestdoordemensendieze inspireerdenendekritiekendiezehebbengeuit. MengerkrijgtweinigkritiekenBhöm­Bawerkheeft een paaralgemeengeaccepteerdetheorieën,in tegenstellingtotMises–dieikhopelijkinde volgendeNeozalbehandelen.Ikhoopiedereendie het totheteindevanditartikelhaaldehiermeete kunnen intrigerenvooreenvolgende.Misschien doeikwelalsBhöm­Bawerkenlaatikjullievijfjaar wachtenopeenvervolg.Totdan.

"DetheorievanrandparendieBhöm­Bawerksteldeheeft slechtsweinigimpactgehadinvergelijkingmetdetegenpool diehijvindtindeprijstheorieënvandeneoklassiekeschool, maarzijnkritiekopMarxmaaktealeengrotereplonsinhet zwembad.Hijbegondanookéénvandegrootstetraditiesin deOostenrijkseeconomie:heelveelkritiekuiten,vooralop socialisten."