SPIS TREŚCI
167
PSZCZOŁY SPOŁECZNE: ŻYCIE Z SIOSTRAMI
211
ŻYCIE W ZDROWIU I BEZPIECZEŃSTWIE
POSZUKIWANIE POŻYWIENIA W SKOMPLIKOWANYM ŚWIECIE
OD JAJA DO DOROSŁOŚCI
ZNAJDOWANIE PRAWDZIWEJ MIŁOŚCI
245
CZŁOWIEK W ŚWIECIE PSZCZÓŁ
276 Słowniczek
280 Bibliografia
282 Indeks
287 Źródła ilustracji
288 Podziękowania
JAK MOŻEMY POMÓC PSZCZOŁOM
W NASZYM OTOCZENIU?
Wprowadź rośliny kwitnące do swojego otoczenia
Drzewa kwitnące, krzewy lub rośliny wieloletnie zazwyczaj dostarczają pszczołom najwięcej nektaru i pyłku, ale cenne zasoby pokarmowe dla tych owadów mogą stanowić również rośliny jednoroczne lub ogrody w pojemnikach. Rodzime gatunki roślin są zazwyczaj najlepsze, ale wiele roślin ozdobnych czy egzotycznych może również dostarczać doskonałych zasobów. Unikaj roślin ozdobnych o „pełnych” kwiatach, ponieważ te nie mają nektaru ani pyłku. Jeśli to możliwe, wybierz szeroki wachlarz roślin kwitnących przez cały sezon wegetacyjny, aby wspierać różnorodność gatunków pszczół.
Stwórz pszczołom warunki do gniazdowania i zimowania
Obszary z odsłoniętą ziemią, miękką glebą, ściółką liściową lub martwymi roślinami z pustymi łodygami mogą stanowić cenne siedliska dla pszczół. Gatunkom, które gniazdują nad ziemią w pustych łodygach lub martwym drewnie, możesz pomóc, wyposażając ogród w hotele dla pszczół samotnic. Pamiętaj jednak, aby regularnie wymieniać materiał do gniazdowania w celu eliminacji chorób oraz aby chronić hotele przed ptakami i gryzoniami.
Zapewnij źródło wody
Niektóre pszczoły używają wody do chłodzenia gniazd, inne zaś wykorzystują ją do ich budowy. Na przykład murarki używają wody do zmiękczania gleby, aby wytworzyć błoto – materiał do budowy ścian komórek lęgowych.
Ogranicz stosowanie pestycydów
Insektycydy zostały zaprojektowane do zabijania owadów, mogą więc szkodzić również pszczołom. Niektóre rodzaje fungicydów mogą w połączeniu z insektycydami zwiększać ich toksyczność dla pszczół. Herbicydy mogą zmniejszać liczbę kwiatów, ograniczając ilość nektaru i pyłku dostępnego dla owadów. Stosuj podejście oparte na „zintegrowanym zarządzaniu szkodnikami”, które obejmuje monitorowanie szkodników, korzystanie z różnych strategii ich kontrolowania i stosowanie insektycydów tylko wtedy, gdy to konieczne, aby zapobiec szkodom. Jeśli czujesz, że musisz użyć insektycydów, staraj się to robić, gdy rośliny nie kwitną. Ważne jest, aby pamiętać, że niektóre insektycydy mogą się długo utrzymywać w środowisku i być szkodliwe dla pszczół długo po ich zastosowaniu. Zawsze dokładnie czytaj etykiety i instrukcje dotyczące stosowania pestycydów przed ich użyciem. Najlepszą metodą jest jednak zupełne unikanie ich stosowania!
Hotel dla pszczół samotnych z różnorodnymi materiałami do gniazdowania oraz rurkami o różnych średnicach i długościach. Różne gatunki pszczół mają swoje szczególne preferencje dotyczące miejsc i struktur gniazdowania.
Ogrody z wieloma kwiatami o różnych kolorach, zapachach i kształtach mogą dostarczać pożywienia różnorodnym gatunkom pszczół, a także innym typom zapylaczy, jak motyle, ćmy, muchy i ptaki.
Pszczoły miodne zbierające wodę, którą rozprowadzają po ramkach z plastrami miodu, aby schłodzić swoje gniazda. Pszczoły potrzebują platform do lądowania, z których mogą korzystać, aby uzyskać dostęp do wody bez ryzyka wpadnięcia do niej.
„Pszczoła sferomalwowa”
Miesiące pod ziemią
Macrotera portalis występuje na pustynnych obszarach północno-środkowego Meksyku oraz południowo-zachodnich Stanów Zjednoczonych. Osobniki tego gatunku omijają zimę i porę suchą, przechodząc diapauzę jako przedpoczwarki, a następnie pojawiają się wkrótce po późnoletnich deszczach, gdy ich rośliny żywicielskie zaczynają kwitnąć. Mniejsze osobniki przechodzą diapauzę tylko przez jeden rok, natomiast większe mogą pozostać w diapauzie dłużej, jeśli przebywają w suchych warunkach. Wydaje się więc, że pszczoły dostosowują swoją diapauzę do wewnętrznych zasobów odżywczych i warunków pogodowych.
Samice Macrotera portalis budują gniazda pod ziemią. To samo gniazdo może dzielić kilka samic, chociaż nie współpracują one przy opiece nad potomstwem. Miejsca gniazdowania mogą być wykorzystywane wielokrotnie
Oprócz różnorodnych okresów diapauzy, pszczoła Macrotera portalis, znana również jako „pszczoła sferomalwowa” wykazuje ogromne zróżnicowanie wielkości i kształtu ciała samców. Samce o małych głowach patrolują kwiaty i kopulują z samicami, które przylatują na kwiaty, aby się pożywić. Natomiast samce o dużych głowach nie mają skrzydeł i kopulują z samicami wewnątrz gniazd.
NAZWA NAUKOWA RODZINA
STYL ŻYCIA
FORMA GNIAZDA
Macrotera portalis
Andrenidae
Samotna Gniazda podziemne
z roku na rok. Samice zbierają pyłek wyłącznie z roślin sferomalwy (Sphaeralcea). Larwy kończą odżywianie po ośmiu dniach i wchodzą w stadium przedpoczwarki. Zimują, a następnie przechodzą metamorfozę tuż przed wyjściem na powierzchnię jako dorosłe osobniki.
Badania, w których wykopywano gniazda i przenoszono przedpoczwarki w diapauzie do laboratorium, wykazały ogromne zróżnicowanie w czasie, przez jaki poszczególne pszczoły pozostawały w uśpieniu. Około 3/4 zebranych przedpoczwarek przekształciło się w dorosłe osobniki w ciągu roku, w którym wykopano gniazdo. Większość pozostałych przedpoczwarek zakończyła rozwój w następnym roku, podczas gdy niektóre pozostawały w diapauzie dłużej.
Co ciekawe, przedpoczwarki o mniejszej masie ciała częściej kończyły diapauzę w roku wykopania gniazda, co sugeruje, że te osobniki nie miały wystarczających zasobów, aby przetrwać w tym stanie kolejny rok. Samice również częściej niż samce pozostawały w diapauzie przez dodatkowy rok.
Wyłanianie się dorosłych osobników na wolności zbiega się z okresem późnoletnich deszczy, co sugeruje, że deszcz lub wilgotność mogą być bodźcem do zakończenia diapauzy i przekształcenia się w dorosłe osobniki. Ekspozycja przedpoczwarek przechowywanych w laboratorium na wysoką wilgotność rzeczywiście skutkowała przepoczwarzeniem i wyłonieniem dorosłych w ciągu jednego do dwóch tygodni.
STRATEGIE UNIKANIA
Zwierzęta wykształciły różne strategie unikania ukąszeń pszczół lub radzenia sobie z nimi. Słonie, na przykład, rozpoznają dźwięk pszczół miodnych i unikają obszarów, gdzie znajdują się aktywne kolonie pszczół (patrz strona obok). Żołny (Merops spp.) to ptaki, które żywią się pszczołami; badania nad 11 różnymi gatunkami w Europie i Afryce wykazały, że większość ich diety stanowią pszczoły i inne błonkoskrzydłe, a w niektórych przypadkach ponad 90% diety to pszczoły miodne.
U kilku gatunków żołn badano, jak radzą sobie z ukąszeniami podczas jedzenia tych błonkówek. Ptak łapie pszczołę w locie, wraca na gałąź i uderza głową owada o gałąź, po czym obraca ciało tak, aby koniec odwłoka wystawał na zewnątrz. Następnie pociera końcówkę odwłoka o gałąź, co powoduje uwolnienie jadu. Zachowanie to żołna wykonuje przy zjadaniu pszczół wyposażonych w jad, co sugeruje, że ptaki te potrafią rozróżniać owady. Inne gatunki ptaków, które nie są wyspecjalizowane w spożywaniu pszczół, albo nie zjadają pszczół, albo jedzą je dopiero po usunięciu odwłoka, uderzeniu nimi o podłoże lub potarciu.
Żołna (Merops apiaster) tuż przed zjedzeniem schwytanego trzmiela.
Ogrodzenie w Kenii wyposażone w ul, ustawione, by odstraszać słonie niszczące uprawy.
„PSZCZELE PŁOTY” ZMNIEJSZAJĄCE KONFLIKT
MIĘDZY LUDŹMI A SŁONIAMI
Pustoszenie upraw przez słonie stanowi poważny problem dla rolników w Afryce i Azji, nasilający się wraz z malejącymi zasobami żywności i siedlisk dla tych ssaków oraz ze wzrostem liczby gospodarstw w pobliżu chronionych rezerwatów przyrody lub w korytarzach migracyjnych słoni. Słonie wkraczające na tereny uprawne mogą prowadzić do znacznych strat gospodarczych i ekonomicznych, a także do utraty życia ludzkiego. To może z kolei prowadzić do prób skrzywdzenia lub eliminacji tych zwierząt. Jednym ze sposobów ograniczenia konfliktów między ludźmi a słoniami jest odstraszanie słoni od wchodzenia na pola uprawne. Ponieważ te duże ssaki unikają kolonii pszczół miodnych i ostrzegają się nawzajem przed nimi za pomocą specjalnego sygnału, „pszczele płoty” wokół pól uprawnych mogą znacznie zmniejszyć częstość napaści słoni. Płoty takie tworzy się przez zawieszanie uli pszczół miodnych na słupach oddalonych od siebie o około 10 m i połączenie ich drutami. Jeśli słoń dotknie drutu, ule zaczynają się kołysać. Ruch ten drażni pszczoły, co powoduje zwiększenie ich aktywności i hałaśliwości (co odstrasza słonie), a ostatecznie wyjście z ula w celu zbadania sytuacji i obrony kolonii. Dzięki połączeniu uli drutem płoty te są skuteczne w odstraszaniu słoni, nawet jeśli tylko część gniazd jest zajęta przez pszczoły.