SPIS RZECZY
CZ¢Âå PIERWSZA: FILOZOFIA STARO˚YTNA
Poprzednik:Ksenofanes34.—Szko∏a:Melissos38.—ZenonzElei39.—Gorgiasz41. —Szko∏amegarejska41.
Zagadnieniafilozofiiwpierwszymjejokresie65.—Poj´ciaiterminy67.—Bilansokresu 67.—Chronologia68.—Wydarzeniawspó∏czesne69.—Kwestiesporne69.
DRUGI OKRES FILOZOFII STARO˚YTNEJ
Naukaoideach95.—Naukaoduszy98.—Naukaoprzyrodzie101.— Naukaopoznaniu104.—Etyka108.—Estetyka112.—Szko∏aPlatona113.
Arystoteles............................115
Logika119.—Filozofiateoretyczna122.—Filozofiapraktyczna130.—Nast´pcyArystotelesa 133.
Zestawienia............................136
Zagadnieniafilozofiidrugiegookresu136.—Poj´ciaiterminy137.—Bilansokresu138. —Chronologia139.—Wydarzeniawspó∏czesne139.—Kwestiesporne140.
TRZECI OKRES FILOZOFII STARO˚YTNEJ
Stoicy..............................144
Fizyka145.—Etyka148.—Logika151.
Epikuriepikurejczycy........................154
Etyka155.—Fizyka158.—Logika160.
Sceptycy.............................163
Koniecfilozofiihellenistycznej.....................172
Eklektyzm172.—FilozofiawRzymie173.—NaukawAleksandrii174.
Zestawienia............................175
Zagadnieniaokresuhellenistycznego175.—Poj´ciaiterminy175.—Bilansokresu176. —Chronologia176.—Wydarzeniawspó∏czesne177.—Kwestiesporne178.
Zamkni´cie:staro˝ytnypoglàdnaÊwiat..................193
OpozycjaprzeciwOrygenesowiijegowp∏yw:dziejenaukioLogosie210.
GrzegorzNysseƒczyk........................212
Teoriapoznania219.—Teocentrycznametafizyka222.—Heteronomicznaetyka225. Koniecpatrystyki..........................229 Wschód229.—Zachód230.
Zestawienia............................231
ZagadnieniafilozofiiwiekówI–V231.—Poj´ciaiterminy233.—Chronologia234.— Wydarzeniawspó∏czesne235.
CZ¢Âå DRUGA: FILOZOFIA ÂREDNIOWIECZNA
PIERWSZY OKRES FILOZOFII ÂREDNIOWIECZNEJ
...........240
Eriugenaipràdpanteistyczny.....................245 Âw.Anzelmipoczàtkischolastyki....................250 Âw.BernardipoczàtkimistykiÊredniowiecznej...............255
HugonodÊw.Wiktoraisyntezascholastykiimistyki.............258
Abelardispórouniwersalia......................262
Szko∏awChartres.HumanizmwczesnegoÊredniowiecza...........269
Filozofowiearabscy.........................273
Perypatetycyarabscy275.—Mottekalemini278.—Mistycysceptyczni279.—Przechowanie filozofiiarabskiejprzez˚ydów279.—Wp∏ywfilozofiiarabskiejnachrzeÊcijaƒskà280.
Zestawienia............................280
ZagadnieniawczesnegoÊredniowiecza280.—Poj´ciaiterminy283.— Chronologia283.—Wydarzeniawspó∏czesne284.—Kwestiesporne285.
DRUGI OKRES FILOZOFII ÂREDNIOWIECZNEJ
ArystotelicyiawerroiÊci.......................292 Âw.BonawenturaiaugustyniÊciXIIIw...................297
RogerBaconiempiryzmÊredniowieczny.................303 Âw.TomaszzAkwinu........................307
Poprzednik:AlbertWielki308.
DunsSzkot............................320
Zestawienia............................325
ZagadnieniafilozoficzneXIIIw.325.—Poj´ciaiterminy327.—Chronologia328.— Wydarzeniawspó∏czesne328.—Kwestiesporne329.
KO¡COWY OKRES FILOZOFII ÂREDNIOWIECZNEJ
OckhamikrytycyzmÊredniowieczny...................334
EckhartimistycyzmXIVw.......................349
FilozofiascholastycznawPolsce....................352 OkreswczeÊniejszy:Witelo352.—Okrespóêniejszy353.
Zestawienia............................356
ZagadnieniapóênegoÊredniowiecza356.—Poj´ciaiterminy357.—Bilansepoki357. —Chronologia358.—Wydarzeniawspó∏czesne358.—Kwestiesporne359.
BIBLIOGRAFIA
CZ¢Âå PIERWSZA
FILOZOFIA STARO˚YTNA
1. GRECJA. Filozofia staro˝ytna Europy by∏a filozofià greckà. ˚aden inny naród wtym okresie nie wytworzy∏ filozofii; ˝aden nawet nie wspó∏dzia∏a∏ zGrekami, zwyjàtkiem Rzymian, którzy pod koniec staro˝ytnej epoki piel´gnowali filozofi´ wydanà przez Greków, nic wszak˝e do niej nie dodajàc istotnego. Rozkwit filozofii wGrecji nie by∏ dzie∏em przypadku: u∏atwi∏y go specjalne warunki tego kraju. Ziemia uboga, aprzy tym morzem od innych krajów oddzielona, nie przyciàga∏a cudzoziemców id∏ugo chroni∏a od kl´sk wojny; natomiast wywo∏ywa∏a kolonizacj´ iczyni∏a, ˝e Grecy obcowali zkulturà innych krajów; ustrój paƒstwowy Grecji — du˝a iloÊç ma∏ych paƒstw — sprzyja∏ wytwarzaniu si´ ró˝norodnych postaci kultury, aprzy tym przez wspó∏zawodnictwo wzmaga∏ ambicje. Szczep grecki, bogato przez natur´ obdarzony, wydawa∏ wdziedzinie nauki talenty nie mniejsze ni˝ wpoezji, plastyce czy wsztuce wojskowej. W∏aÊciwe greckim umys∏om zainteresowanie otaczajàcym Êwiatem, wi´ksze ni˝ zainteresowanie w∏asnà osobà, postawa Êmia∏a a˝yczliwa wobec rzeczywistoÊci, kultura plastyczna, ˝àdza jasnoÊci, umi∏owanie rzeczy konkretnych, ajednoczeÊnie zdolnoÊç do abstrakcyjnego rozumowania — przyczyni∏y si´ do stworzenia filozofii greckiej. Grecja rozpocz´∏a wVII w. prac´ nad filozofià, apo dwóch stuleciach wyda∏a ju˝ arcydzie∏a filozoficznej myÊli, stanowiàce podstaw´ ca∏ej europejskiej filozofii.
2. OKRESY. Najpe∏niejszy swój wyraz filozofia staro˝ytna znalaz∏a wokresie klasycznym, który przypad∏ na IV w. p.n.e. Ten okres szczytowy by∏ poprzedzony przez dwa okresy, wktórych filozofia rozwija∏a si´ irozszerza∏a swe zagadnienia. Pierwszy znich ogranicza∏ si´ do filozofii przyrody; drugi — zwróci∏ zainteresowania ku zagadnieniom humanistycznym; na ich podstawie okres klasyczny móg∏ ju˝ daç syntez´. Po okresie klasycznym, zpoczàtkiem III w. p.n.e. wa˝niejsze stanowiska, do których wiod∏a myÊl grecka, by∏y ju˝ sformu∏owane. Niebawem potworzy∏y si´ szko∏y izaczà∏ si´ nowy, poklasyczny okres, wktórym filozofowie grupowali si´ wszko∏ach iszko∏y walczy∏y mi´dzy sobà oteorie filozoficzne. Najwi´cej walczy∏y teraz oteorie etyczne. Okres ten przypad∏ na czas hellenizmu, gdy Grecy wyszli ze swego odosobnienia irozpocz´li ˝ywszà wymian´ swojej kultury zkulturà innych ludów. WIw. p.n.e. czynnik obcy wfilozofii greckiej wzmóg∏ si´ jeszcze, usi∏owa∏a ona stopiç w∏asny grec-
ki poglàd na Êwiat zobcym iprzez to zjednolitej sta∏a si´ „synkretyczna”. Filozofia staro˝ytna wtym ostatnim okresie wi´cej jeszcze ni˝ etycznymi przej´ta by∏a zagadnieniami religijnymi.
Taki przebieg filozofii staro˝ytnej pozwala podzieliç jej dzieje na nast´pujàce okresy:
A) Okres powstania filozofii, wktórym mia∏a prawie wy∏àcznie kosmologiczny charakter (VI–Vw. p.n.e.).
B) Okres oÊwiecenia staro˝ytnego, wktórym przewa˝a∏a filozofia ocharakterze humanistycznym (Vw. p.n.e.).
C) Okres systemów staro˝ytnych (IV w. p.n.e.), nast´pujàcy bezpoÊrednio po okresie oÊwiecenia iÊciÊle znim zwiàzany, mia∏ najrozleglejszy zakres zagadnieƒ; uchodzi za klasyczny szczytowy okres filozofii staro˝ytnej.
D) Okres szkó∏ staro˝ytnych, wktórym uprzywilejowane miejsce zaj´∏y zagadnienia etyczne (III–Iw. p.n.e.).
E) Okres synkretycznyo charakterze religijnym (Iw. p.n.e.–Vw. n.e.).
3. èRÓD¸A. Nasza znajomoÊç filozofii greckiej ma olbrzymie luki. Wwi´kszych rozmiarach przechowa∏y si´ jedynie pisma dwu wielkich filozofów okresu klasycznego, Platona iArystotelesa. Zpism póêniejszych filozofów pozosta∏o niewiele. Najmniej zaÊ zfilozofów wczesnych; zdzie∏ ich posiadamy tylko fragmenty, przechowane wpostaci cytat uinnych autorów, aca∏okszta∏t poglàdów ich znamy jedynie na podstawie sprawozdaƒ podawanych przez póêniejszych pisarzy staro˝ytnych. Sprawozdania te icytaty znajdujà si´:
a) Wpismach filozofów: mianowicie Platona, Arystotelesa oraz filozofów póêniejszej epoki, zw∏aszcza eklektyków, jak Cyceron iPlutarch, iniektórych stoików, jak Seneka. Poglàdy Epikura przechowa∏y si´ wpoemacie jego rzymskiego zwolennika Lukrecjusza, apoglàdy dawniejszych sceptyków wdziele póênego sceptyka, Sekstusa Empiryka. Wa˝nym êród∏em sà erudyci ze szko∏y Arystotelesa, jak Temistius iAleksander zAfrodyzji, lub ze szko∏y Platoƒskiej ineoplatoƒskiej, jak Simplicius iJamblich. Równie˝ niektórzy Ojcowie KoÊcio∏a, jak Justyn, Klemens, Orygenes, Hipolit, Euzebiusz, zwalczajàc pogaƒskà filozofi´ dostarczyli oniej obfitych informacji.
b) Wpismach staro˝ytnych historyków filozofii. Zawodowi historycy filozofii wyszli ze szko∏y Arystotelesa. Pisma ich by∏y bàdê biograficzne, bàdê doksograficzne, to znaczy przedstawia∏y bàdê ˝ywoty filozofów, bàdê ich poglàdy: pierwsze, bardziej popularne, by∏y uk∏adane wporzàdku szkó∏, drugie bardziej specjalne, wedle zagadnieƒ. Pierwszym biografem filozofów by∏ Arystoksen, pierwszym doksografem — Teofrast, obaj uczniowie Arystotelesa. Dzie∏o Arystoksena zgin´∏o, zdzie∏a Teofrasta zosta∏y tylko fragmenty. Ale korzystali znich póêniejsi pisarze, zw∏aszcza zokresu aleksandryjskiego, gdy rozpowszechni∏ si´ typ erudytów ikompilatorów, ekscerpujàcych dawne êród∏a. Jedno ztakich póêniejszych dzie∏ biograficznych przechowa∏o si´ prawie wca∏oÊci: to 10 ksiàg ˚ywotów ipoglàdów s∏ynnych filozofów przez Diogenesa Laertiosa; dzie∏o to, napisane wIII w. n.e., dajàce obfite, ale bardzo poÊrednio zdo-
byte informacje, uchodzi∏o d∏ugo za jedyne êród∏o do filozofii greckiej. Jednak˝e nie jest jedyne: oprócz niego (idrobniejszych pism biograficznych) przechowa∏y si´ te˝ pisma doksografów; sà to równie˝ pisma póêne, ale zas∏ugujàce na zaufanie, bo oparte na tradycji wywodzàcej si´ jeszcze od Teofrasta. Nale˝à tu anonimowe Placita philosophorum, dawniej przypisywane Plutarchowi, oraz pisma Jana ze Stoboi, nazywanego Stobeuszem, który wVw. n.e. zebra∏ ekscerpty z500 pisarzów greckich.
POPRZEDNICY FILOZOFÓW
Gdy rozpoczyna∏a si´ filozofia wGrecji, nauki szczegó∏owe jeszcze nie istnia∏y. Natomiast Grecy posiadali ju˝: 1) wierzenia religijne, 2) umiej´tnoÊci praktyczne, 3) regu∏y ˝yciowe. Filozofia mia∏a znimi pewne podobieƒstwo ido nich wswych poczàtkach nawiàza∏a.
1. WIERZENIARELIGIJNE. Pewne rysy pierwotnej religii Greków zdoby jeszcze przedfilozoficznej wskazujà na to, ˝e powsta∏a zpoczucia niemocy izpotrzeby pomocy. Wotaczajàcych zjawiskach, które by∏y niezrozumia∏e, aprzeto zdawa∏y si´ tajemnicze igroêne, dawni Grecy widzieli pot´gi wy˝sze od cz∏owieka, wobec których jest on bezsilny ibezradny; niebo by∏o im pot´gà iziemia by∏a pot´gà; by∏y bóstwami, niebo by∏o Zeusem, Ziemia by∏a Tetydà.
Potrzeby religijne sprz´g∏y si´ zaÊ niebawem uGreków zpotrzebami innej ju˝ natury, poetyckiej, moralnej ipoznawczej. Izwczesnych, czysto religijnych koncepcji wytworzy∏y si´ koncepcje religijno-poetyckie, religijno-moralne ireligijno-poznawcze. One to panowa∏y wepoce, wktórej zaczyna∏a si´ filozofia.
Zpoetyckiej koncepcji religii powsta∏a mitologia Olimpu, popularna dziÊ jeszcze. Bogowie olimpijscy najdawniejszym Grekom byli nie znani; stworzy∏a ich dopiero poezja epicka; wprowadzi∏a znacznie wi´cej antropomorfizmu, ni˝ pierwotnie by∏o wreligii, religijnà interpretacj´ zjawisk zasnu∏a reminiscencjami zdworskiego irycerskiego ˝ycia. Ztà poetyckà fantazjà na religijne tematy, znanà dobrze zgreckiej poezji, filozofia grecka nie mia∏a nigdy nic wspólnego.
Natomiast wierzenia religijne wpo∏àczeniu zpotrzebami moralnymi wytworzy∏y myÊli otrwaniu duszy, osprawiedliwoÊci, opozagrobowej nagrodzie ikarze, które przenikn´∏y do filozofii. Równie˝ ita forma religii utrwali∏a si´ przede wszystkim wpoezji, mianowicie gnomicznej. Filozofia skorzysta∏a zniej, ale nieco póêniej. Od poczàtku zaÊ filozofia korzysta∏a zopartych na religii koncepcjipoznawczych. Religia da∏a bowiem ówczesnemu cz∏owiekowi pomoc wjego potrzebie zrozumienia ipoznania Êwiata. Stworzy∏a mianowicie mity. I one równie˝ powsta∏y najpierw wformie poetyckiej: wpoezji kosmogonicznej. Stanowi∏y pierwszà prób´ zrozumienia Êwiata. Jako wyros∏e na pod∏o˝u religijnym, stawia∏y wobec ka˝dej rzeczy py-
tanie na sposób religijny: jaka wy˝sza pot´ga, jakie bóstwo zrobi∏o t´ rzecz isprowadzi∏o jà na Êwiat? WyjaÊniç rzecz, znaczy∏o tu: powiedzieç, jak powsta∏a; apowiedzieç, jak powsta∏a, znaczy∏o dla ówczesnych ludzi tyle, co powiedzieç, jaki bóg jà zrobi∏. Ka˝da rzecz, która interesowa∏a idomaga∏a si´ wyjaÊnienia, mia∏a swój mit, to znaczy opis, jaki bóg da∏ jej istnienie. Mity ∏àczy∏y si´ wca∏oÊci i∏àcznie tworzy∏y kosmogoni´, wyjaÊniajàcà, jak powsta∏ ca∏y Êwiat.
Skàd powsta∏ Êwiat? Powsta∏ dzi´ki bóstwom. Askàd bóstwa? Ni˝sze bóstwa powsta∏y dzi´ki wy˝szym. Awy˝sze dzi´ki jeszcze wy˝szym. WyjaÊnienie tego typu t∏umaczy∏o tedy powstanie nie tylko Êwiata, ale ibóstw: by∏o nie tylko kosmogonià, ale iteogonià. W VIII wieku p.n.e. Hezjod zAskry zestawi∏ wpoetyckiej formie teogoni´ greckà; by∏a to zarazem kosmogonia, bo ka˝demu bóstwu odpowiada podleg∏a mu rzecz, aporzàdek, wjakim powstawa∏y rzeczy, odpowiada porzàdkowi, wjakim powstawa∏y bóstwa. Zasada tej genealogii by∏a prosta: mniejsze pochodzi zwi´kszego, mniejsza rzecz zwi´kszej, mniejsze bóstwo zwi´kszego.
Najtrudniejszy do wymyÊlenia by∏ poczàtek genealogii: niechby wszystkie rzeczy iistoty powsta∏y znieba imorza, niebo zaÊ imorze zziemi, aziemia skàd? Czy mo˝e ziemia, araczej bóstwa ziemi by∏y pierwszym poczàtkiem? Na pytanie to kosmologiczno-teologiczni poeci odpowiadali wdwojaki sposób: jedni rozpoczynali Êwiat od chaosu, nocy, od niezrozumia∏ego ibezrozumnego prabytu, zktórego potem dopiero wy∏oni∏o si´ wszystko, co jasne, rozumne idoskona∏e; inni, przeciwnie, mniemali, ˝e pierwszy poczàtek by∏ rozumny idoskona∏y, przyjmowali, ˝e poczàtkiem Êwiata jest Zeus, który rozkazuje rozumnie i∏ad zaprowadza we wszechÊwiecie. Zwolennicy pierwszego rozwiàzania stanowili wi´kszoÊç; do drugiego sk∏ania∏ si´F erekydes zSyros, ale by∏ to pisarz póêniejszy, który wswych fantazjach kosmogonicznych iteogonicznych korzysta∏ ju˝ zdzie∏ filozofów.
Jakiekolwiek by∏o to wyjaÊnienie Êwiata zawarte wkosmogoniach iteogoniach, zawszeç to by∏a próba wyjaÊnienia, ito wyjaÊnienia uj´tego wsystem; tote˝ nawiàza∏a doƒ zaczynajàca si´ filozofia Greków. Ipotem d∏ugo nie mog∏a wyzwoliç si´ zmitologicznych koncepcji.
2. UMIEJ¢TNOÂCIPRAKTYCZNE by∏y ju˝ znakomicie rozwini´te wGrecji VII wieku. Grecy nauczyli si´ ich od innych ludów, mianowicie od ludów Wschodu, Chaldejczyków, Fenicjan, Egipcjan. Posiadali przede wszystkim umiej´tnoÊç prowadzeniarachunków: umiej´tnoÊç ta rozwin´∏a si´ wzwiàzku zhandlem, aGrecy przej´li jà zapewne od Chaldejczyków. Nast´pnie rozporzàdzali umiej´tnoÊcià mierzenia przestrzeni: ta rozwin´∏a si´ wrolnictwie, ado Grecji przyby∏a zEgiptu. Dalej, posiadali umiej´tnoÊç trafianiana làdzie imorzu, choç wyobra˝enia ich okszta∏cie Ziemi by∏y najzupe∏niej nietrafne. Mieli te˝ umiej´tnoÊç leczenia chorób, choç przyczyn ich jeszcze nie znali.
By∏y to wszystko umiej´tnoÊci czysto praktyczne, bez znajomoÊci przyczyn. Grecy nie byli wtych dziedzinach samodzielni, samodzielnoÊç ich objawi∏a si´ dopiero, gdy
te umiej´tnoÊci wypad∏o opracowaç naukowo, praktyk´ przetworzyç wteori´. Umiej´tnoÊci, zpraktyki zrodzone ipraktyce s∏u˝àce, nie by∏y wprawdzie naukà, ale by∏y materia∏em dla nauki, izaczynajàca si´ nauka grecka skorzysta∏a znich wnajszerszymzakresie.
3. REGU¸Y˚YCIOWE Greków wyros∏y jako uogólnienia ich doÊwiadczeƒ osobistych ipublicznych. Grecy zbierali je zzami∏owaniem, zw∏aszcza pod koniec VII w.; by∏ to bowiem okres prze∏omowy, gdy dawniejszy, prostszy tryb ˝ycia zosta∏ zaniechany, atryb nowy jeszcze nie ukszta∏towany; potrzebne wi´c by∏y przepisy, jak post´powaç, by nie dezorganizowaç ustroju spo∏ecznego, sobie korzyÊç przynieÊç, ainnym krzywdy nie zrobiç. Tych, którzy formu∏owali te przepisy iprymitywne refleksje etyczne, nazywano „m´drcami”, a ca∏y okres— koniec VII w. do po∏owyVI w. — „okresem siedmiu m´drców”.
Nie byli to filozofowie, uczeni, lecz praktycy, dzia∏acze, przewa˝nie tacy, którzy zajmowali wybitne stanowiska idokonali donios∏ych reform. M´drców mia∏o byç siedmiu, ale tradycja przekaza∏a znacznie wi´cej nazwisk. Tylko cztery nazwiska powtarzajà si´ we wszystkich spisach: to Bias z Prieny, s∏awny wca∏ej Grecji, który radzi∏ Joƒczykom, aby unikajàc naporu Persów emigrowali na Sardyni´; Pittakos, dyktator Mityleny, wybrany przez rodaków dla dokonania naprawy rzeczypospolitej; Solon, prawodawca Aten ipoeta gnomiczny, oraz Tales,s∏awny ztego, ˝e doradza∏ Joƒczykom utworzenie paƒstwa zwiàzkowego, atak˝e ztego, ˝e za∏o˝y∏ szko∏´ filozoficznà.
S∏awiona przez Greków màdroÊç wszystkich tych m´˝ów sprowadza∏a si´ do zalecania umiaru irozsàdku. „Umiar jest najlepszy”, „Znaj chwil´ stosownà”, „Od m∏odoÊci obieraj màdroÊç za towarzyszk´ ˝ycia, zwszystkich dóbr ona najpewniejsza”, „Rozkosze sà Êmiertelne, cnoty nieÊmiertelne”, oto typowe ich przepisy. Filozofia, odkàd postawi∏a sobie zagadnienia etyczne, korzysta∏a zich màdroÊci, podobnie jak przy tworzeniu teorii przyrody korzysta∏a zodwiecznych umiej´tnoÊci praktycznych. Przedstawiciele religii, umiej´tnoÊci praktycznych imàdroÊci ˝yciowej, czyli poeci kosmogoniczni, technicy im´drcy byli poprzednikami filozofów greckich. Ci zu˝ytkowali ich prac´, zachowujàc przez to kontakt z˝yciem religijnym, praktycznym imoralnym. Kontakt ten mieli nie tylko pierwsi filozofowie; jeszcze filozofowie klasycznej epoki korzystali zprzechowanych przez tradycj´ wierzeƒ, umiej´tnoÊci iregu∏. Zw∏aszcza niektórzy filozofowie, jak Platon ijak pitagorejczycy, myÊleli zgodnie ztradycjà religijnà, brali zniej nauk´ oboskim poczàtku Êwiata, oboskoÊci nieba igwiazd; inni zaÊ filozofowie, jak Arystoteles wswych studiach biologicznych, opierali si´ wi´cej na umiej´tnoÊciach praktycznych, przechowywanych np. wrodach lekarskich; aznów niektóre teorie etyczne, jak teoria umiaru Demokryta, by∏y systematycznym rozwini´ciem regu∏ ˝ycia g∏oszonych przez m´drców starej Grecji.
