SPIS t REŚCI
3.1.
3.2.
3.3.
4.1.
5.2.
5.2.1.
5.2.2.
Czynniki chemiczne w środowisku
n aTalia Pawlas, kRys T yna Pawlas
7. Pola i promieniowanie elektromagnetyczne 0–300 GHz
Ma R ek zM yślony
7.1. Opis fizyczny – definicje i jednostki
7.1.1. Pole i promieniowanie elektromagnetyczne ...........................
7.1.2. Właściwości elektr yczne i magnetyczne materiałów biologicznych .....
7.1.3. Mechanizmy działania ................................................
7.2. Wielkość ekspoz ycji
7.2.1. Naturalne pola-EM ...................................................
7.2.2. Sztuczne pola-EM ....................................................
7.3. Skutki zdrowotne
7.4. Przepisy dotyczące ochrony przed negatywnymi skutkami ekspozycji
8. Środowiskowe narażenie na nanocząsteczki
Joanna i zabela l achowicz
8.1. Wstęp ......................................................................
8.2. Źródła oraz klasyfikacja nanocząsteczek
8.3. Metody ilościowe i jakościowe badania nanocząsteczek ........................
8.4. Regulacje prawne determinujące dopuszczalne stężenie
8.5. Czynniki wpływające na toksyczność nanocząsteczek
8.6. Drogi przenikania i przemieszczania się nanocząsteczek
8.7. Patologie związane z ekspozycją
9.4.
i wona Ma R kiewicz-Gó R ka
kRys T yna Pawlas, n aTalia Pawlas 13. Ścieki
kRys T yna Pawlas, n aTalia Pawlas, a
Ja R osław c h M ielewski, b a R ba R a Gwo R ek
15. Odory – uciążliwość zapachowa a zdrowie
MaGDalena Flo R ek- łuszczki, Monika k aczo R uk
16.1. Analiza relacji: człowiek–środowisko–zdrowie
16.2. Środowiskowe nierówności zdrowotne w antropocenie
16.3. Współczesna strategia zdrowia środowiskowego
16.4. Ekologiczne zdrowie publiczne jako odpowiedź na społeczne wyzwania zdrowia środowiskowego
17. Toksykologia środowiskowa
n aTalia Pawlas
17.1. Wprowadzenie i podstawowe definicje ........................................
17.2. Czynniki warunkujące toksyczność ksenobiotyków .............................
17.3. toksykokinetyka
17.4. toksykodynamika
17.5. Klasy toksyczności .............................................................
17.6. Ocena r yzyka i zależność dawka–odpowiedź ...................................
18. Biomonitoring i biomarker y
n aTalia Pawlas, kRys T yna Pawlas
19. Dzieci jako populacja o szczególnym znaczeniu w problematyce zdrowia środowiskowego ..........................................................
k a R olina c ze R wińska, Paweł Gać
19.1. Specyfika organizmu dziecka a zdrowie środowiskowe .........................
19.2. Miary oceny zdrowia środowiskowego dzieci
20. Dzieci – populacja szczególnie wrażliwa na działanie czynników środowiskowych – wybrane badania ..................................
k in G a Polańska, aG nieszka Jankowska, Joanna Je R zyńska
20.1. Wpływ ekspozycji na wybrane czynniki środowiskowe na przebieg i wynik ciąży, stan zdrowia i rozwój dzieci ......................................
20.1.1. Zanieczyszczenie powietrza ..........................................
21. Wpływ czynników środowiskowych na płodność mężczyzn i kobiet
Do R oTa s zczęsna, Joanna Ju R ewicz
21.1. Parametr y określające płodność kobiet i mężczyzn
21.2. Zanieczyszczenia powietrza ...................................................
21.3. Inne zanieczyszczenia środowiska .............................................
21.3.1. trwałe zaniecz yszczenia organiczne środowiska
21.3.2. Nietrwałe zanieczyszczenia środowiskowe ............................
21.4. Podsumowanie ...............................................................
22. Środowisko jako czynnik etiologiczny wybranych zespołów
chorobowych ......................................................................
Ma R ek T R a D ecki, Paweł Gać
22.1. Wprowadzenie ................................................................
22.2. Zespół przewlekłego zmęczenia 318
22.3. Zespół Zatoki Perskiej .........................................................
22.4. toksyczny zespół oleju jadalnego ..............................................
22.5. Zespół długu czasowego
22.6. Zespół chorego budynku ......................................................
23. Choroby układu krążenia ...........................................................
23.1. Czynniki środowiskowe i styl życia jako czynniki patogenetyczne nadciśnienia tętniczego 325 kR zysz To F kR aik, M ałG o R zaTa sTo Pa, R a Fał P o R ęba, MałG o R zaTa Po R ęba, k aTa R zyna łuczak
23.1.1. Choroby układu krążenia jako problem zdrowia publicznego ..........
23.1.2. Nadciśnienie tętnicze i jego rola w patogenezie chorób układu krążenia
23.1.3. Podsumowanie ......................................................
23.2. Rola czynników środowiskowych w etiopatogenezie miażdżycy i choroby niedokrwiennej serca 347 w oJ ciech h a JD usianek, a leksan DR a Żó R awik, Paweł Gać
23.2.1. Istota choroby niedokrwiennej serca, jej etiologia i postacie
23.3. Środowisko jako cz ynnik etiopatogenetyczny udarów mózgu ..................
Paweł Gać, MałG o R zaTa Po R ęba, Ra Fał Po R ęba
23.3.1. Wprowadzenie .......................................................
23.3.2. Znaczenie epidemiologiczne udarów mózgu
23.3.3. Środowisko człowieka ................................................
23.3.4. Czynniki środowiskowe o najsilniej udokumentowanym znaczeniu w patogenezie udarów
23.3.5. Podsumowanie ......................................................
23.4. Znaczenie środowiska w etiopatogenezie niewydolności serca ................. 389 n aTalia zD ebik, Ra Fał Po R ęba, Paweł Gać
23.4.1. Niewydolność serca – znaczenie epidemiologiczne i istotna patogenetyczna ......................................................
23.4.2. Czynniki behawioralne w etiopatogenezie niewydolności serca ........ 392
23.4.3. Czynniki środowiskowe w etiopatogenezie niewydolności serca ....... 393
23.4.4. Podsumowanie
23.5. Wpływ czynników środowiskowych na zaburzenia rytmu serca ................. 408 l i D ia Ju R czenko, k aTa R zyna łucza k , Paweł G ać, MałG o R zaTa Po R ęba
23.5.1. Wstęp ................................................................ 408
23.5.2. Zanieczyszczenia powietrza a zaburzenia rytmu 409
23.5.3. Zanieczyszczenia powietrza a zaburzenia przewodnictwa ............. 413
23.5.4. Rolnictwo i nawozy sztuczne ......................................... 415
23.5.5. Dodatki do żywności 419
23.5.6. Ekspozycja na hałas .................................................. 420
23.5.7. Wpływ urządzeń elektronicznych oraz pola elektromagnetycznego 421
23.5.8. Warunki meteorologiczne ............................................ 423
23.5.9. Podsumowanie ...................................................... 425
24. Choroby układu oddechowego ....................................................
24.1. Związek chorób alergicznych, astmy, atopowego zapalenia skóry i POChP ze środowiskiem ...................................................... 431 b olesław s a M oliński
24.1.1. Podziały ............................................................. 433
24.1.2. Zanieczyszczenie powietrza a alergia, astma i POChP
24.2. Środowisko a epidemiologicznie istotne niezakaźne choroby układu oddechowego 442
Monik a Michałek- zR ąbkowsk a, h elena M a RT ynowicz
24.2.1. Wstęp
24.2.2. Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) ........................
24.2.3.
24.2.4. Rola zanieczyszczeń powietrza w rozwoju astmy i POChP
24.2.5. Podsumowanie wpływu ekspozycji na metale ciężkie na układ oddechowy człowieka
24.2.6. Podsumowanie
25. Choroby układu nerwowego
Paulina konieczna, Jus T yna c ho JDak- łukasiewicz, Ma RTa waliszewska-P R osół
25.1. Środowiskowe uwarunkowania choroby Alzheimera i choroby Parkinsona ......
25.1.1. Wstęp ................................................................
25.1.2. Czynniki psychospołeczne/behawioralne
25.1.3. Styl ż ycia .............................................................
25.1.4. Zaburzenia snu
25.1.5. Leki
25.1.6. Czynniki chemiczne w środowisku ....................................
25.2. Znaczenie środowiska w patogenezie pozostałych schorzeń neurologicznych
25.2.1. Wstęp ................................................................ 473
25.2.2. Stwardnienie rozsiane ................................................ 473
25.2.3. Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi .......... 476
26. Inne zaburzenia
26.1. Czynniki środowiskowe i behawioralne w patogenezie cukrzycy i zaburzeń gospodarki węglowodanowej ................................................. 481 a lic J a b asiak-Rasał a, k aTa R zyna z aTońska
26.1.1. Wstęp 481
26.1.2. Czynniki behawioralne ............................................... 482
26.1.3. Czynniki środowiskowe .
26.2. Środowisko, styl życia a zaburzenia snu
h elena M a RT ynowicz, Paweł Gać, Ra Fał Po R ęba
26.2.1. Wstęp
26.2.3. Czas trwania snu .....................................................
26.2.4. Warunki otoczenia wpływające na sen
26.2.5. Podsumowanie ......................................................
26.3. Środowisko a proces starzenia się .............................................. 510 M ałG o R zaTa i zabel a s obieszcz ańska
26.3.1. Starość w Polsce ......................................................
26.3.2. Czym jest starość? ....................................................
26.3.3. Długość a jakość życia
26.3.4. Pandemia COVID-19 u osób starszych ................................. 515
26.3.5. Wpływ środowiska na starzenie się ................................... 516
S ŁOWO WS tę PNE
O znaczeniu środowiska dla zdrowia pisał już Hipokrates około 2500 lat temu w swoim dziele O powietrzu, wodzie i okolicach , ale wpływ stanu środowiska zmienionego w wyniku działalności człowieka na zdrowie ludzi stał się wyraźny w XX wieku, kiedy to zanieczyszczenia środowiska w wyniku industrializacji i urbanizacji uniemożliwiły działanie naturalnych mechanizmów samooczyszczania i regeneracji środowiska w różnych regionach świata. Wiele obszarów zostało dotkniętych katastrofą ekologiczną. Znaczna grupa mieszkańców tych terenów do tej pory doświadcza poważnych problemów zdrowotnych, związanych z postępującą degradacją środowiska.
Od lat siedemdziesiątych zaczęto prowadzić badania nad wpływem zanieczyszczeń środowiska (powietrza, wody, gleby) na zdrowie człowieka. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w Stanach Zjednoczonych rozpoczęto program the National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES), w ramach którego oprócz wyselekcjonowanych najczęstszych chorób i parametrów zdrowotnych badane są także czynniki wpływające na zdrowie, takie jak: sposób odżywiania, styl życia i parametry środowiska, w tym biomarkery ekspozycji. W XXI wieku w unii Europejskiej w ramach działania „Środowisko i Zdrowie” uruchomiono programy COPHES i DEMOCOPHES, w których monitorowana jest ekspozycja (biomarkery ekspozycji) na różne zanieczyszczenia środowiska. Ponadto w wielu krajach regularnie prowadzone są badania w tym zakresie, np. w Niemczech, Francji czy Szwecji.
Aktualny stan wiedzy jednoznacznie potwierdza istnienie zależności przyczynowo -skutkowych pomiędzy stanem środowiska a stanem zdrowia i jakością życia ludzi. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) aż 12,6 milionów zgonów rocznie (ok. 23%) ma związek ze stanem środowiska w miejscu pracy i życia. Szkodliwe
czynniki środowiska są przyczyną przedwczesnych zgonów, zaburzeń rozwojowych, chorób układu nerwowego, chorób układu krążenia, chorób układu oddechowego, zaburzeń układu odpornościowego, zaburzeń rozrodczych, nowotworów.
Zdrowie środowiskowe łączy problemy zdrowotne z czynnikami środowiska. Jest dziedziną stosunkowo nową, która dzięki nowym technologiom (analitycznym i cyfrowym) w ostatnich 30–40 latach zaczęła dynamicznie się rozwijać.
Badania zdrowia środowiskowego są interdyscyplinarne, gdyż łączą nauki o środowisku, epidemiologię środowiskową, nauki o zdrowiu, toksykologię, nauki społeczne, inżynierię środowiskową i prawo środowiskowe.
Na badania w tej dziedzinie istnieje duże zapotrzebowanie społeczne wynikające z poczucia dużego zagrożenia zdrowia, szczególnie w przypadku np. składowisk i spalarni śmieci, nowych technologii (jak np. 5G, farmy wiatrowe), dużych szlaków komunikacyjnych czy inwestycji przemysłowych.
Medycyna środowiskowa również jest dziedziną interdyscyplinarną, gdyż rozpoznawanie i leczenie chorób spowodowanych czynnikami środowiskowymi i zapobieganie im wymaga wiedzy z zakresu toksykologii, epidemiologii, ekologii oraz nauk psychospołecznych. Medycyna środowiskowa ma dwa podstawowe obszary działania w zakresie klinicznym (opieka na indywidualnym pacjentem wraz z identyfikacją czynników środowiska) i zdrowia publicznego (identyfikacja grup ryzyka, działania w zakresie ochrony zdrowia populacji).
Według definicji:
• Zdrowie środowiskowe należy do obszaru zdrowia publicznego. to interdyscyplinarna dziedzina wiedzy zajmująca się badaniem i rozpoznawaniem oddziaływania na zdrowie ludzi czynników środowiskowych, takich jak: chemiczne, fizyczne, biologiczne oraz psychospołeczne pochodzące z tzw. środowiska bytowania.
• Medycyna środowiskowa to dyscyplina medyczna zajmująca się rozpoznawaniem i leczeniem problemów zdrowotnych spowodowanych przez środowisko. Jest to również specjalność interdyscyplinarna, która wykorzystuje wiedzę z zakresu nauk, takich jak: toksykologia, epidemiologia, ekologia, socjologia i psychologia, w celu rozwiązywania problemów zdrowia publicznego, związanych ze skażeniem środowiska.
Prezentowana książka jest poświęcona najpowszechniejszym w obecnym czasie problemom zdrowia środowiskowego i medycyny środowiskowej w skali globalnej, a są nimi zdaniem autorów:
• zmiany klimatu,
• zanieczyszczenia powietrza,
• chemizacja środowiska,
• hałas środowiskowy,
• promieniowanie elektromagnetyczne,
• śmieci i odpady,
• zanieczyszczenia żywności,
• społeczne komponenty zdrowia środowiskowego.
W drugiej części książki przedstawiono wybrane skutki zdrowotne życia w zmienionym (zanieczyszczonym) środowisku:
• choroby alergiczne,
• choroby układu krążenia,
• choroby układu nerwowego,
• choroby układu oddechowego,
• zaburzenia rozrodczości,
• zaburzenia zdrowotne w populacji dzieci
Niniejsza publikacja jest autorskim wyborem najważniejszych problemów związanych z pozazawodowymi zagrożeniami środowiskowymi (outdoor) i ich skutkami zdrowotnymi. Środowisko zawodowe ma bogatą literaturę w języku polskim, dlatego świadomie pominięto te zagadnienia. Nie podjęto też zagadnień związanych z zanieczyszczeniami wnętrz (indoor), także z uwagi na obszerność tego tematu. Zarówno środowisko pracy, jak i środowisko wnętrz mają swoje odrębne regulacje prawne. W imieniu autorów
Kr ystyna Pawlas, Paweł Gać, Natalia Pawlas, Barbara Piekarska
Aut ORZ y
Dr n. o zdr. Alicja Basiak-Rasała
Zakład Badań Populacyjnych i Profilaktyki Chorób Cywilizacyjnych, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. med. i n. o zdr. Jarosław Chmielewski
Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie
Dr n. med. Justyna Chojdak-Łukasiewicz
Klinika Neurologii, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. med. Karolina Czerwińska
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr hab. n. o zdr. Magdalena Florek-Łuszczki, prof. IMW
Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie
Prof. dr hab. n. med. Paweł Gać
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. inż. Barbara Gworek
Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie
Lek. Wojciech Hajdusianek
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. o zdr. Agnieszka Jankowska
Zakład Środowiskowych i Zawodowych Zagrożeń Zdrowia, Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi
Dr n. o zdr. Aleksandra Jaremków
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. n. med. Joanna Jerzyńska
Klinika Interny Dziecięcej i Alergologii, III Katedra Pediatrii, uniwersytet Medyczny w Łodzi
Mgr inż. Lidia Jurczenko
SKN Profilaktyki Chorób Sercowo-Naczyniowych, Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. n. med. Joanna Jurewicz
Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi
Dr n. med. i n. o zdr. Monika Kaczoruk
Instytut Medycyny Wsi im. Witolda Chodźki w Lublinie
Dr n. med. Paulina Konieczna
Klinika Neurologii, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Krzysztof Kraik
SKN Profilaktyki Chorób Sercowo-Naczyniowych, Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. chem. Joanna Izabela Lachowicz
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Mgr inż. Katarzyna Łuczak
uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. biol. Iwona Markiewicz-Górka
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr hab. n. med. Helena Martynowicz, prof. UMW
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. med. i n. o zdr. Monika Michałek-Zrąbkowska
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. n. med. Krystyna Pawlas
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. n. med. Natalia Pawlas
Katedra i Zakład Farmakologii, Śląski uniwersytet Medyczny w Katowicach
Dr hab. n. med. i n. o zdr. Barbara Piekarska
Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych, Alergologii i Immunologii, Warszawski uniwersytet Medyczny
Prof. dr. hab. n. med. Kinga Polańska
Zakład Środowiskowych i Zawodowych Zagrożeń Zdrowia, Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi
Dr hab. n. med. Małgorzata Poręba, prof. AWF
Zakład Sportu Paraolimpijskiego, Akademia Wychowania Fizycznego im. Polskich Olimpijczyków we Wrocławiu
Prof. dr hab. n. med. Rafał Poręba
Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. med. Daniel Rabczenko
Zakład Monitorowania i Analiz Stanu Zdrowia Ludności, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – Państwowy Zakład Higieny – PIB w Warszawie
Prof. dr. hab. n. med. Bolesław Samoliński
Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych, Alergologii i Immunologii, Warszawski uniwersytet Medyczny
Prof. dr hab. n. med. Małgorzata Izabela Sobieszczańska
Katedra i Klinika Geriatrii, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Małgorzata Stopa
SKN Profilaktyki Chorób Sercowo-Naczyniowych, Klinika Chorób Wewnętrznych, Zawodowych, Nadciśnienia tętniczego i Onkologii Klinicznej, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. chem. Dorota Szczęsna
Zakład Bezpieczeństwa Chemicznego, Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra Jerzego Nofera w Łodzi
Dr n. med. i n. o zdr. Marek Tradecki
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu; Komisje Lekarskie, Oddział Wrocław, Zakład ubezpieczeń Społecznych
Dr hab. n. med. Marta Waliszewska-Prosół
Klinika Neurologii, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr hab. n. med. Katarzyna Zatońska, prof. UMW
Katedra Zdrowia Populacyjnego, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Dr n. med. Natalia Zdebik uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
Prof. dr hab. Marek Zmyślony
Prezes Polskiego towarzystwa Badań Radiacyjnych im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Lek. Aleksandra Żórawik
Zakład Zdrowia Środowiskowego i Medycyny Pracy, uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu