Jak wskazują szacunki Światowej Organizacji Zdrowia, do 2030 r. jedna z sześciu osób będzie w wieku powyżej 60. rż. Proces starzenia się dotyczy nas wszystkich i jest nieunikniony, jednak przebiega dla każdego indywidualnie. Dynamikę tego procesu warunkuje szereg procesów biologicznych, fizjologicznych, środowiskowych, jak również społecznych.
Badania nad procesem starzenia się stanowią fascynującą ścieżkę naukową. Niniejsza książka przedstawia kosmetologię i trychologię z gerontologicznego punktu widzenia. Gerontologia stanowi interdyscyplinarną dziedzinę nauki poświęconą procesowi starzenia się z uwzględnieniem aspektów biologicznych, społecznych czy psychologicznych.
Czytelnik znajdzie tu aktualny stan wiedzy na temat procesu starzenia się skóry. Kwestia ta została ujęta kompleksowo, począwszy od podstaw anatomii i fizjologii skóry ze szczególnym uwzględnieniem biologii komórki, a skończywszy na starzeniu się skóry na poziomie komórkowym, molekularnym i biochemicznym.
Wiedza ta pozwala na prowadzenie odpowiednich działań terapeutycznych. Biologia komórki, i umożliwia wyjaśnienie szeregu mechanizmów związanych z procesem starzenia się skóry. Prowadzi to do metamorfozy terapii kosmetologicznych, dermatologicznych i trychologicznych w odpowiedzi na potrzeby skóry. Przedstawione zostały również molekularne mechanizmy starzenia się skóry. Publikacja w sposób wyczerpujący omawia intrygujący proces senescencji komórkowej zarówno na poziomie komórek skóry, jak i mieszków włosowych.
W odpowiedzi na potrzebę popularyzacji wiedzy na temat procesu starzenia się przedstawiono tu pełen przegląd czynników ekspozomalnych zewnątrzpochodnych oraz wewnątrzpochodnych inicjujących poszczególne mechanizmy biologiczne. Co więcej, opisano złożone procesy epigenetyczne leżące u podstaw biologii starzenia się skóry.
Niniejsza publikacja podzielona jest na cztery zasadnicze części, na które składają się uprzednio wspomniana część anatomiczno-fizjologiczna, biologiczno-biochemiczna, praktyczna w odniesieniu do stosowanych substancji kosmetycznych czy przeprowadzonych zabiegów, a także dietetyczna z uwzględnieniem istoty żywienia i suplementacji antyoksydacyjnej oraz senolitycznej. Jak powszechnie wiadomo, już Hipokrates twierdził, że wszystkie choroby zaczynają się w jelitach, stąd publikacja obejmuje także zagadnienie korelacji mikrobiomu jelitowego z procesem starzenia się skóry. Celem książki jest promowanie profilaktyki przeciwstarzeniowej w dziedzinie kosmetologii i trychologii, dermatologii i medycyny estetycznej. Mówi ona o sposobach spowalniania starzenia się i zapobiegania chorobom związanym z wiekiem. Przedstawiono informacje, w jaki sposób skóra się starzeje, ze szczególnym uwzględnieniem interwencji prewencyjnych. Przyszłość starzenia się to kompleksowe podejście prewencyjne, które wyklucza agresywne działania przeciwstarzeniowe.
Kosmetologia i trychologia gerontologiczna. Ujęcie holistyczne jest publikacją pozwalającą na zrozumienie przebiegu procesu starzenia się skóry i proponującą praktyczne działania prewencyjne. Niniejszym przedstawiono najważniejsze i najbardziej aktualnie publikacje naukowe, które wyjaśniają, co dzieje się ze skórą w trakcie całego okresu życia. Zagadnienia opisano w nurcie nauki translacyjnej, a geronauka stanowi przyszłość medycyny.
Wstęp do kosmetologii i trychologii gerontologicznej
Książka dotyczy długowieczności i prewencji przeciwstarzeniowej. Przedstawia kompleksowe, wszechstronne spojrzenie na skórę i włosy w trakcie procesu starzenia się, jak również możliwe opcje terapeutyczne.
Proces starzenia się naszego organizmu rozpoczyna się od momentu narodzin i ma miejsce m.in. na poziomie komórkowym. Wobec czego, publikacja Kosmetologia i trychologia gerontologiczna. Ujęcie holistyczne ze względu na kompleksowe podejście, skierowana jest do wszystkich osób zainteresowanych procesem starzenia się skóry i prewencją przeciwstarzeniową. Niemniej ze względu na tematykę publikacji, pozwolę sobie na sformułowanie, że jest to pozycja obowiązkowa dla każdego specjalisty pracującego ze skórą – kosmetologa, trychologa, dermatologa czy lekarza specjalizującego się w medycynie estetycznej. Publikacja zapewnia Czytelnikom wszystkie odpowiednie narzędzia do rozwoju w dziedzinie starzenia się skóry.
Niniejsza książka zmienia spojrzenie na proces starzenia się, ponieważ holistyczne podejście zaczyna się od biologii komórki. Wierzę, że publikacja ta wzbo-
gaci życie wielu osób. Zrozumienie procesu starzenia się skóry z uwzględnieniem pierwotnych przyczyn umożliwi obranie skutecznych, interdyscyplinarnych działań prewencyjnych i terapeutycznych. Publikacja pozwoli na zastosowanie odpowiedniej strategii wobec starzenia się skóry opartej na nauce. Nigdy nie jest za późno, aby rozpocząć zdrowy proces starzenia się skóry.
Uwierz w naukę.
dr n. med. Claudia Musiał
y Trichopsychodermatologia – zajmuje się powiązaniem problemów dotyczących owłosionej skóry głowy, dermatozy czy łysienia z aspektami psychologicznymi, jak również bada wpływ stresu na ich rozwój.
y Psychodermatologia kosmetologiczna – to połączenie aspektów psychodermatologicznych z kosmetologią.
Istotną rolę pełnią również dziedziny psychokosmetologii oraz psychotrychologii − obejmują zabiegi pielęgnacyjne mające na celu obniżenie poziomu stresu i stanowią doskonałe uzupełnienie terapii dermatologicznych.
7.6.2. Proces starzenia się wywołany leczeniem onkologicznym
Jak wspomniano w publikacji Plausible Role of Estrogens in Pathogenesis, Progression and Therapy of Lung Cancer (C. Musiał i wsp., International Journal of Environmental Research and Public Health, 2021), nowotwory złośliwe to jedne z najczęściej występujących chorób w krajach rozwiniętych. Jak wskazują dane epidemiologiczne, większość pacjentów będzie miało zdiagnozowaną chorobę nowotworową o charakterze przewlekłym. Bardzo często jest to spowodowane również samym leczeniem onkologicznym. Niestety terapia przeciwnowotworowa, na którą składają się chemioterapia, radioterapia, immunoterapia czy leczenie chirurgiczne może indukować przyspieszony proces starzenia się organizmu.
Jak wskazują autorzy pracy Biomarkers Help Predict the Role of Chemotherapy in Biologic Aging przedstawionej w ramach PER® Miami Breast Cancer Conference, u kobiet z rakiem piersi wskutek chemioterapii odnotowuje się drastyczny wzrost p16INK4a, w związku z czym dochodzi do przyspieszenia procesu starzenia się o ok. 17 lat. W przypadku leczenia z zastosowaniem antracyklin, taksanów, karboplatyny, doksorubicyny czy cyklofosfamidu z biologicznego punktu widzenia wskazano przyspieszony proces starzenia od 23 do 27 lat.
Leczenie onkologiczne wpływa na pojawianie się senescencji komórkowej, w postaci zatrzymania cyklu komórkowego. Jak wiadomo, mechanizm senescencji komórkowej może wykazywać działanie ochronne wobec onkogenezy. Senescencja komórkowa wpływa na indukcję apoptozy oraz hamuje niekontrolowany wzrost komórek. Jednak należy pamiętać, że procesowi starzenia się komórek towarzyszy stan zapalny o niskim stopniu nasilenia, w związku z czym cytokiny prozapalne wraz z chemokinami zapalnymi mogą stworzyć odpowiednie warunki środowiskowe dla komórek sąsiadujących, zapoczątkowując jednocześnie proces nowotworzenia. Uwarunkowany jest on czynnikami zewnątrzpochodnymi, a także związany z rodzajem tkanki wraz z genomem.
7.6. Holistyka w pracy kosmetologa i trychologa
Inhibitory zależne od cyklin kinazy 4 i 6 (CDK4/6), chemioterapia oraz immunoterapia wywołują przez swój mechanizm działania senescencję komórkową przy jednoczesnej indukcji starzenia się komórek towarzyszących w tkankach nienowotworowych. Stanowi to kaskadę zapalną przyspieszającą ogólnoustrojowy proces starzenia się.
W nawiązaniu do czynników starzenia się utrata proteostazy stanowi jeden z kluczowych mechanizmów leków przeciwnowotworowych. Przykładem jest iksazomib, który znajduje zastosowanie w leczeniu onkologicznym szpiczaka mnogiego.
Kolejnym mechanizmem powodującym przyspieszenie starzenia się jest zaburzenie komunikacji międzykomórkowej. Leczenie onkologiczne w postaci immunoterapii wpływa na indukcję komunikacji, gdzie jednocześnie stwierdza się związek z prozapalnym SASP. Przykładem jest blokada PD-1. Inhibitory mTOR również wykazują związek z fenotypem starzenia się.
Nowotworowe choroby złośliwe łączą się ponadto z niestabilnością genomu oraz zmianami na poziomie epigenetycznym. Leczenie onkologiczne za pomocą radioterapii może wywoływać uszkodzenia DNA. Natomiast w przypadku chemioterapeutyków mogą być wytwarzane reaktywne formy tlenu, które również prowadzą do uszkodzeń DNA. Jak donoszą autorzy publikacji Do Cancer and Cancer Treatments Accelerate Aging?, hipermetylacja DNA związana z SASP może być indukowana za pośrednictwem radioterapii, metotreksatu, inhibitorów topoizomerazy, doksorubicyny czy środków alkilujących.
Jak wielokrotnie wspomniano na łamach niniejszej książki, jednym z mechanizmów starzenia się jest ścieranie telomerów. Część leków stosowanych w terapiach onkologicznych powoduje osłabienie telomerazy. Przykładowo mechanizm ten dotyczy leczenia za pomocą tamoksyfenu oraz azydotymidyny.
Terapia onkologiczna może wywierać wpływ na dysbiozę mikrobioty jelitowej oraz powodować stan niedożywienia wynikający z toksyczności stosowanego leczenia ogólnoustrojowego (zwłaszcza za pomocą chemioterapii), co jednocześnie indukuje przedwczesny proces starzenia się. Niezbędne jest tu prewencyjne podjęcie modulacji diety już przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego, by zminimalizować ryzyko skutków ubocznych. Badania naukowe pochylają się również nad rolą i zastosowaniem senolityków. Pod lupę brano takie środki jak fisetyna, kwercetyna czy dazatynib. Na chwilę obecną nie znajdują one jednak bezpośredniego zastosowania w tym zakresie i potrzebne są dalsze badania, by potwierdzić ich skuteczność.
Kosmetologia
7.6.2.1. Onkokosmetologia i onkotrychologia
Onkokosmetologia zajmuje się pielęgnacją skóry u pacjentów w trakcie leczenia onkologicznego oraz po jego zakończeniu. W przypadku leczenia chemioterapeutycznego kondycja skóry pacjentów ulega znacznemu pogorszeniu. Odnotowuje się utratę zdolności zatrzymywania wody w naskórku. W związku z czym zmarszczki na skórze stają się bardziej widoczne. Z uwagi na efekt cytotoksyczności ma miejsce degradacja kolagenu i elastyny. W przypadku uprzednio wspomnianego stanu niedożywienia dochodzi do zaniku tkanki podskórnej.
Dlatego w trakcie leczenia onkologicznego zaleca się stosowanie środków o działaniu nawilżającym oraz zatrzymującym wilgoć w skórze. Do pielęgnacji nie należy wprowadzać substancji o silnym działaniu drażniącym. Wykluczone zostają również zabiegi estetyczne. Pielęgnacja kosmetyczna u pacjenta onkologicznego powinna obejmować stabilną ochronę przeciwsłoneczną. W trakcie terapii skóra wykazuje wysoką wrażliwość i jest szczególnie narażona na uszkodzenia zewnątrzpochodne. Możliwa jest także reakcja fotouczulająca. Przede wszystkim może ona wystąpić na skutek leczenia winblastyną, 5-fluorouracylem oraz dakarbazyną. Należy wziąć pod uwagę także mechanizm działania tamoksifenu, który wpływa hamująco na wytwarzanie estrogenu. W związku z czym indukowany jest proces przedwczesnego starzenia się skóry. Preparaty dedykowane pielęgnacji skóry pacjentów onkologicznych powinny wykazywać działanie nawilżające, wyciszające stan zapalny, przeciwutleniające oraz wpływać na utrzymanie homeostazy mikrobioty skóry.
Podczas leczenia onkologicznego warto również sięgnąć po wiedzę i zabiegi z dziedziny onkodermatologii. Zajmuje się ona leczeniem zmian skórnych powstałych na skutek terapii onkologicznej i po jej zakończeniu
Leczenie onkologiczne wpływa na indukcję procesu łysienia. Analogicznie do przypadku komórek skóry odnotowuje się senescencję komórek mieszka włosowego. Nasilenie utraty włosów w trakcie leczenia jest uwarunkowane rodzajem chemioterapeutyku. Bliżej tę kwestię przedstawiono w książce Trychologia kosmetologiczna i lekarska (C. Musiał, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022) w rozdziale 3.9 „Łysienie związane z ogólnoustrojową terapią onkologiczną”.
W trakcie leczenia onkologicznego wyróżnia się różne wzorce łysienia, są to: łysienie dystroficzne, inaczej anagenowe, łysienie telogenowe bądź (w skrajnych przypadkach) łysienie bliznowaciejące. Zazwyczaj podczas terapii przeciwnowotworowej dochodzi do znaczego zwiększenia proliferacji keratynocytów macierzy w trakcie fazy anagenowej. Łysienie wywołane lecze -
Holistyka w pracy kosmetologa i trychologa
niem chemioterapeutycznym jest spowodowane ograniczeniem aktywności mitotycznej. Konsekwencja tego procesu to objaw Pohla Pinkusa, który stanowi odcinkowe ścieńczenie łodygi włosa. Na tym etapie staje się ona wyjątkowo podatna na pękanie, a powstałe pęknięcie dociera do powierzchni skóry głowy. Obszar ten jest szczególnie narażony na toksyczne działanie leczenia farmakologicznego. Prowadzi to do przyspieszonej apoptozy. W tym zakresie należy wziąć pod uwagę to, że blisko 90% włosów znajduje się w trakcie fazy anagenowej, stąd też dochodzi do szybkiego procesu łysienia.
Z kolei leczene onkologiczne z zastosowaniem inhibitorów aromatazy (anastrozol, letrozol) powoduje łysienie imitujące łysienie androgenowe typu żeńskiego. Mechanizm ten jest skorelowany z zaburzeniem syntezy estrogenów. Dochodzi do miniaturyzacji mieszków włosowych oraz recesji włosów − głównie w obszarze linii czołowej.
Według pracy Onkotrychologia (C. Musiał, „Art of Beauty”, 2022) w trakcie leczenia onkologicznego należy przestrzegać sporej liczby zasad dotyczących pielęgnacji skóry głowy. Onkotrychologia obejmuje pielęgnację skóry głowy w trakcie i po zakończeniu terapii onkologicznej. Należy stosować przede wszystkim delikatne preparaty myjące, pozbawione środków zapachowych oraz substancji drażniących. Możliwe jest stosowanie miękkiej szczotki. Niemniej należy wykluczyć gorące nawiewy powietrza, farbowanie/rozjaśnianie włosów i inne fryzjerskie zabiegi chemiczne. Preparaty pielęgnacyjne nie powinny zawierać środków fotouczulających (czego przykładem mogą być ekstrakty roślinne o działaniu fotouczulającym). Należy chronić skórę głowy przed promieniowaniem ultrafioletowym, zimnem oraz silnym wiatrem. Wskazane jest także stosowanie lotionów/toników bez spłukiwania dedykowanych pielęgnacji skóry głowy, które wykazują działanie nawilżające, przeciwutleniające, wyciszające stan zapalny, regulujące mikrobiotę skóry głowy. W trakcie leczenia dochodzi do zaburzenia pracy gruczołów łojowych. W konsekwencji następuje ograniczenie produkcji sebum − co często wiąże się ze świądem, uczuciem ściągnięcia i łuszczeniem się skóry głowy lub odwrotnie, do nadmiernej produkcji serum − co z kolei powoduje szybkie przetłuszczanie się skóry głowy. Jak wskazują A. Rossi i wsp. w publikacji Chemotherapy-induced alopecia management: clinical experience and practical advice, w tym drugim przypadku potencjalne zastosowanie praktyczne wykazuje N-acetylocysteina, a kalcytriol (1,25-dihydroksywitamina D3) może ograniczać ilość wypadających włosów.
7 KOSMETOLOGIA I T RYCHOLOGIA
holistyczna
Koncepcja holistyczna w dziedzinie kosmetologii i trychologii zyskała w ostatnich latach na popularności. Termin „holizm” pochodzi z greki, gdzie holo oznacza „całość”. Podejście holistyczne wiąże się z koncentrowaniem się na podstawowych przyczynach dermatoz lub łysień, biorąc pod uwagę stan zdrowia w ujęciu kompleksowym. Niezbędna jest tutaj współpraca wielospecjalistyczna. Holistyka uwzględnia czynniki ekspozomalne pochodzenia zewnętrznego oraz wewnętrznego. Poznanie i zrozumienie mechanizmów na poziomie biochemicznym, komórkowym oraz molekularnym pozwala na wybranie odpowiedniej metodyki leczenia i pielęgnacji skóry oraz umożliwia współpracę z lekarzami wielu specjalizacji.
Współczesna kosmetologia i trychologia gerontologiczna wymagają całościowego wyjaśnienia przyczyn starzenia się skóry z uwzględnieniem wyżej wspomnianych mechanizmów. Kluczem do skutecznych działań jest odpowiednie, wielospecjalistyczne działanie prewencyjne. Stąd też na łamach niniejszego rozdziału przedstawiono wiodące koncepcje odnoszące się do procesu starzenia się skóry.
7.1. KONCEPCJA ANTI-AGING
Medycyna anti-aging, czyli medycyna przeciwstarzeniowa to jedna z dziedzin nauk medycznych. Nie jest ona tożsama z medycyną geriatryczną. Czasopismo naukowe „Biogerontology” definiuje proces starzenia jako „Postępujące obniżenie zdolności organizmu do ochrony, utrzymania i procesu odnowy, aby móc wydajnie pracować”. Oznacza to, że z upływem czasu organizm człowieka traci zdolność do procesów regeneracyjnych. Teorie dotyczące procesu starzenia się organizmu człowieka mówią przede wszystkim o akumulacji uszkodzeń na poziomie komórkowym oraz molekularnym, o czym wspominano już na łamach tej książki. Stąd też strategie przeciwstarzeniowe mają na celu działanie prewencyjne w stosunku do owych uszkodzeń.
Dr Marios Kyriazis w książce Anti-Ageing Medicines: The Facts, What Works and What Doesn't wskazuje, że z naukowego punktu widzenia termin „medycyna anti-aging” dla części naukowców i lekarzy wydaje się nieodpowiedni.
Sugeruje się raczej posługiwanie się określeniami „biogerontologia interwencyjna” (ang. interventive biogerontology) lub „działania medyczne ukierunkowane na proces senescencji”. Biogerontologia to termin naukowy opisujący biologiczne podstawy starzenia się oraz choroby związane z wiekiem − jest ona jedną z gałęzi gerontologii. W odniesieniu do kosmetologii i trychologii w nurcie nauk translacyjnych posługujemy się nazwami „kosmetologia biogerontologiczna” bądź „trychologia biogerontologiczna”.
W nawiązaniu do powyższej terminologii możemy mówić o koncepcji obejmującej spowolnienie procesu starzenia się skóry z zastosowaniem pielęgnacji czy zabiegów zaangażowanych w nurt przeciwstarzeniowy. Przede wszystkim są to zabiegi o charakterze prewencyjnym i odmładzającym.
7.2. KONCEPCJA POSITIVE PRO-AGING
Koncepcja positive pro-aging to filozofia odnosząca się do akceptacji procesu starzenia się. Jednak nurt ten postrzegany jest odmiennie przez różne pokolenia. Niemniej w każdym przypadku odpowiada samoakceptacji niezależnie od wieku z uwzględnieniem działań prewencyjnych wobec skutków procesu
starzenia się. Stąd też pro-aging opiera się na akceptacji naturalnych procesów oraz profilaktyce wobec starzenia się skóry z uwzględnieniem wielu aspektów życia – od stylu życia poprzez aktywność fizyczną, dietę po pielęgnację skóry. Termin positive pro-aging odnosi się do zrównoważonego podejścia do procesu starzenia się skóry oraz holistycznej pracy z ciałem w celach zapobiegawczych. Koncepcja ta obejmuje wspieranie naturalnych mechanizmów obronnych skóry wobec czynników ekspozomalnych.
7.3. KONCEPCJA SLOW AGING
Slow aging w dosłownym tłumaczeniu oznacza „wolne starzenie się”. Koncepcja ta opiera się na świadomości i akceptacji naturalnego, fizjologicznego procesu starzenia się oraz jego następstw z jednoczesnym uwzględnieniem działań prewencyjnych. Nurt ten polega na działaniu celowanym w mechanizmy regeneracji skóry na poziomie biochemicznym, molekularnym oraz komórkowym. Uwzględnia się także czynniki ekspozomalne zewnątrzpochodne oraz wewnątrzpochodne. Analogicznie do przypadku koncepcji positive pro-aging niezbędne jest tu podejście całościowe do procesu starzenia się organizmu człowieka. Zamiennie stosowany jest termin healthy aging, który oznacza zdrowe starzenie się.
7.4. KONCEPCJA BIOTECH BEAUTY
Koncepcja biotech beauty to połączenie natury i nauki. Stanowi odpowiedź na potrzebę zrównoważonego rozwoju w przemyśle kosmetycznym. Nurt ten polega na wykorzystywaniu technik biotechnologicznych celem uzyskania odpowiednich substancji aktywnych, które stanowią syntetyczne alternatywy dla składników pochodzenia naturalnego, mimikują ich działanie bądź są syntetycznymi składnikami chemicznymi (zamiennikami). Dzięki biotechnologii w procesie laboratoryjnym możliwe jest odtworzenie składników pochodzenia naturalnego przy jednoczesnym uniknięciu destrukcyjnego wpływu na środowisko naturalne.
Jak wspomniano w pracy Nurt biotech beauty i nauka translacyjna –nowa era kosmetologii i trychologii (C. Musiał „Kosmetologia Estetyczna”, 2, 2023), do składników wpisujących się w nurt biotech beauty zaliczają się m.in. ekstrakty z roślinnych komórek macierzystych, w tym egzosomy
z komórek macierzystych pochodzenia roślinnego (np. z róży damesceńskiej), a ponadto peptydy biomimetyczne, czynniki wzrostu, probiotyki, prebiotyki czy substancje fermentowane. Ekstrakty z komórek macierzystych pochodzenia roślinnego znajdują szerokie zastosowanie w kosmetologicznej profilaktyce przeciwstarzeniowej ze względu na silne działanie przeciwutleniające. O przydatności wymienionych substancji czynnych mowa jest m.in. w książce Rola komórek macierzystych we współczesnej medycynie estetycznej i kosmetologii (C. Musiał, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2023). Koncepcja biotech beauty stanowi przyszłość kosmetologii i trychologii.
7.5. TEORIE STARZENIA SIĘ SKÓRY
Proces starzenia się, w tym również skóry, to wynik działania wielu czynników ekspozomalnych, co przedstawiono w poprzednich rozdziałach niniejszej książki. W terapiach ukierunkowanych na starzenie się skóry fundamentalne jest zrozumienie zachodzących procesów na poziomie molekularnym, komórkowym, jak również biochemicznym. Stąd też poniżej w syntetyczny sposób podsumowano kluczowe koncepcje odnoszące się do procesu starzenia się skóry.
Uwarunkowania genetyczne
W odniesieniu do indywidualnych uwarunkowań genetycznych wiodące są teoria dotycząca niestabilności genomowej oraz teoria odnosząca się do skracania telomerów. Z jednej strony niestabilność genomowa prowadzi do stanu zapalnego o charakterze przewlekłym, a z drugiej − stan zapalny może powodować niestabilność genomową. Telomery to końcowe sekwencje DNA na końcach chromosomów. Ponieważ wyróżnia się 46 chromosomów, mówimy o istnieniu 92 telomerów (na każdym końcu chromosomu zlokalizowany jest jeden z nich). W wyniku skracania się telomerów dochodzi do zaburzeń na poziomie funkcjonowania mitochondriów czy zaburzeń stabilności DNA. Skracanie się telomerów może prowadzić do kryzysu telomerowego powiązanego z niestabilnością genomową. Co więcej, wiąże się z senescencją komórkową lub apoptozą. Skracanie się telomerów to skuteczny biomarker komórkowego starzenia się. Dysfunkcja telomerów nierzadko oznacza także rozwój stanu zapalnego. Koncepcję roli skracania telomerów w starzeniu się skóry przedstawiono m.in. w podrozdziałach 5.1.3 „Skracanie telomerów” oraz 6.1.5.3 „Teoria telomerowa w starzeniu się skóry”.
7. Kosmetologia i trychologia holistyczna
Wolnorodnikowa teoria starzenia
Wolnorodnikowa teoria starzenia obejmuje akumulację uszkodzeń oksydacyjnych, które postępują w sposób stopniowy. Uszkodzenia te wpływają na przyspieszenie procesu starzenia się na poziomie komórkowym. Teoria ta obejmuje również pojawiające się na skutek uszkodzeń oksydacyjnych mutacje mitochondrialnego DNA (mtDNA). Uszkodzenia oksydacyjne obejmujące DNA 7,8-dihydro-8-okso-deoksyguanozyny (8-oxodG, ang. 8-Oxo-2'-deoxyguanosine) stanowią podstawę wolnorodnikowej teorii starzenia. W zastosowaniu praktycznym przede wszystkim należy mieć tu na uwadze czynniki ekspozomalne pochodzenia zewnętrznego, takie jak promieniowanie ultrafioletowe czy zanieczyszczenia środowiskowe. Rola stresu oksydacyjnego w procesie starzenia została poruszona w podrozdziale 5.1.1 „Stres oksydacyjny”.
Zmiany epigenetyczne
Termin epigenetyka wywodzi się z greki, gdzie „epi” oznacza „ponad” lub „nad”, i w tym przypadku w dosłownym tłumaczeniu to „ponad genomem”. Epigenetyka obejmuje wpływ czynników ekspozomalnych, przede wszystkim zewnątrzpochodnych, na działanie genów i postępujący proces starzenia się. W obszarze badawczym markery epigenetyczne pozwalają na zrozumienie mechanizmów procesu starzenia się. Zaburzenia epigenetyczne, jak modyfikacje histonów czy zaburzenia metylacji DNA, mogą indukować stan zapalny. Ciekawym odkryciem jest zegar epigenetyczny, który określa wiek ludzkich tkanek, opisany przez M.E. Levine i wsp. w publikacji An epigenetic biomarker of aging for lifespan and healthspan. Kluczowe informacje odnoszące się do zmian epigenetycznych w procesie starzenia się skóry przedstawiono w rozdziale 4 „Epigenetyka”.
Zaburzenia proteostazy
Proces starzenia oraz choroby związane z wiekiem skorelowane są z zaburzeniem homeostazy białek, czyli proteostazy. Jak wskazano przez C. López-Otín i wsp. w publikacji Metabolic Control of Longevity, stres proteotoksyczny wiąże się również z utratą homeostazy redoks. Silny stan zapalny indukuje utratę proteostazy. Należy szczególnie podkreślić, że z upływem czasu dochodzi do zaburzeń aktywności proteasomów. W tym przypadku zaburzenia proteostazy mogą wpływać na rozwój stanu zapalnego. Co ciekawe, w przypadku długowieczności odnotowuje się wysoką aktywność proteasomalną. Jedną z cech charakterystycznych procesu starzenia się, która ma związek z zaburzeniem proteostazy, jest makroautofagia. Kwestię proteostazy
7.5. Teorie starzenia się skóry
w odniesieniu do procesu starzenia się skóry poruszono w podrozdziałach 5.1.2 „Proteotom i uszkodzenia oksydacyjne w starzeniu się skóry” oraz 5.1.2.1 „Proteomika w trychologii”.
7.5.1. Senenscencja komórkowa
Senescencja komórkowa to proces starzenia się komórek. Polega na wstrzymaniu proliferacji komórkowej. Pojawia się na skutek występowania stresorów komórkowych, czyli czynników stresogennych. W trakcie tego procesu uwalniane są czynniki humoralne, do których zalicza się przede wszystkim fenotyp wydzielniczy związany ze starzeniem się (SASP), towarzyszący reakcji zapalnej. Warto zaznaczyć, że część czynników związanych z senescencją komórkową może wpływać na procesy regeneracyjne.
Termin „senescencja komórkowa” powstał w 1961 r. w związku z procesem starzenia się na poziomie komórkowym. Został ustanowiony przez Leonarda Hayflicka i Paula Moorheada.
Część czynników immunologicznych powyższego sekretomu wraz z senescencją komórkową prowadzić może do indukcji stanu zapalnego. SASP jest sekretomem wspierającym proces usuwania komórek senescencyjnych, aktywując komórki odpornościowe. Na skutek zaburzeń proliferacji komórkowej dochodzi do gromadzenia starzejących się komórek skóry, takich jak fibroblasty, keratynocyty, czy melanocyty. Mechanizm ten w sposób znaczący wpływa na zaburzenie homeostazy skóry, jednocześnie sprzyjając rozwojowi chorób skóry związanych z wiekiem. Dlatego w terapiach ukierunkowanych na senescencję komórkową zastosowanie znajdują inhibitory SASP oraz środki senolityczne (które wpływają na redukcję starzejących się komórek). Senolityki przyczyniają się do degradacji komórek senescencyjnych za pośrednictwem senolizy. Jednak jak wskazano przez J.J. Baechle i wsp. w publikacji Chronic inflammation and the hallmarks of aging, masowa senoliza może zaburzać proces naprawy tkanek za pośrednictwem komórek senescencyjnych. Koncepcja senescencji komórkowej została przedstawiona w podrozdziale 2.1.5 „Senescencja komórkowa”.
7. Kosmetologia i trychologia holistyczna
Spadek aktywności i wyczerpanie komórek macierzystych
W trakcie procesu starzenia występuje spadek aktywności i/lub wyczerpanie komórek macierzystych. Z założenia wykazują one silne właściwości samoodnowy i regeneracji tkankowej. Wcześniej wymienione czynniki − jak zaburzenia epigenetyczne, skracanie telomerów, uszkodzenia DNA, senescencja komórkowa czy przewlekły stan zapalny − mogą prowadzić zarówno do wzrostu akumulacji komórek starzejących się (senescencji komórkowej), jak i problemów dotyczących aktywności komórek macierzystych. Coraz więcej naukowców uważa komórki macierzyste za kluczowy czynnik w procesie starzenia się organizmu człowieka, w tym skóry.
Na zaburzenia aktywności komórek macierzystych, uszkodzenia mitochondrialne czy uszkodzenia DNA wpływa przede wszystkim ekspozom, czyli czynniki takie jak stresory zewnątrzpochodne (środowiskowe), epigenetyka, zaburzenia hormonalne, czynniki genetyczne i niegenetyczne oraz styl życia. Komórki macierzyste skóry na czele z komórkami macierzystymi keratynocytów mają właściwości wspierające procesy regeneracyjne skóry. Jak wskazali D. Nanba i wsp., naukowcy z Tokijskiego Uniwersytetu Medycznego i Stomatologicznego, w pracy EGFR-mediated epidermal stem cell motility drives skin regeneration through COL17A1 proteolysis opublikowanej w czasopiśmie „Journal of Cell Biology” w 2021 r., komórki macierzyste, dzięki właściwościom proliferacyjnym zwiększają swoją ruchliwość celem regeneracji urazu skóry. Niemniej, jak wskazano powyżej, ich aktywność spada wraz z wiekiem. W związku z czym regeneracja urazów skóry ulega obniżeniu w związku z postępującym procesem starzenia się. Zagadnienie komórek macierzystych w procesie starzenia się skóry poruszono w podrozdziałach 2.1.6 „Komórki macierzyste skóry” oraz 2.1.6.1 „Komórki macierzyste w starzeniu się skóry i włosów”.
Zaburzenia hormonalne, dysbioza oraz przewlekłe stany zapalne
Jak wspomniano, stan zapalny o charakterze przewlekłym indukuje proces starzenia się organizmu człowieka, w tym skóry. Proces ten skorelowany jest również z senescencją komórkową, gdzie w przypadku gromadzących się komórek senescencyjnych dochodzi do rozwoju stanu zapalnego. Szereg chorób o etiologii zapalnej sprzyja rozwojowi senescencji komórkowej. Każdy z wyżej wymienionych czynników, jak stres oksydacyjny, zaburzenia proteostazy, uszkodzenia mitochondrialne, uszkodzenia DNA, senescencja komórkowa i skracanie telomerów – wpływa na aktywację szlaków związanych indukcją stanów zapalnych. Co więcej, tzw. burze cytokinowe związane
7.5. Teorie starzenia się skóry
z infekcją wirusową, o czym wspomniano w publikacji Medical progress: Stem cells as a new therapeutic strategy for COVID-19 (C. Musiał i wsp., „Stem Cell Research”, 2021) pełnią niezwykle istotną rolę w procesie starzenia się. Burza cytokinowa związana jest z cytokinami prozapalnymi.
W związku z tym w przypadku osób starszych może dojść do wzmożonej indukcji SASP, czego konsekwencją są uszkodzenia tkanek i uszkodzenia komórkowe. Mechanizm ten prowadzi do przyspieszenia procesu starzenia się. Przewlekłe stany zapalne i proces starzenia się skóry związane są ze zjawiskiem określanym jako inflammaging. Jak wskazują najnowsze doniesienia naukowe, z upływem czasu makrofagi, czyli komórki odpornościowe w obszarze mitochondriów mają ograniczoną możliwość do gromadzenia wapnia. Proces ten związany jest z indukcją stanu zapalnego, gdzie – jak już wskazano – jest bezpośrednio skorelowany z procesem starzenia się. Odkrycie to przedstawiono w publikacji Reduced mitochondrial calcium uptake in macrophages is a major driver of inflammaging na łamach „Nature Aging” (Philip V. Seegren i wsp., 2023). Stanowi to nową potencjalną molekularną podstawę związku stanu zapalnego o charakterze przewlekłym w procesie starzenia się. Podczas Światowego Kongresu Dermatologii w Singapurze w 2023 r. przedstawiono wyniki badań mówiące o czynniku „AT-0”2, który za pośrednictwem reakcji łańcuchowej indukuje proces starzenia się skóry. Wyniki wskazują również na zaburzenie homeostazy naskórka w stanie zapalnym i procesie starzenia się na skutek fotoekspozycji. Doniesienia przedstawiono w publikacji Early onset of senescence and imbalanced epidermal homeostasis across the decades in photoexposed human skin: Fingerprints of inflammaging w czasopiśmie „Experimental Dermatology” (Bradleya B. Jarrolda i wsp., 2022).
Za przyspieszenie starzenia się skóry w zasadniczej mierze odpowiada proces zapalny o niskim stopniu nasilenia. Jak już wspomniano, jest on skorelowany z wydzielaniem cytokin prozapalnych. W następstwie dochodzi do dysregulacji odpowiedzi immunologicznej, czyli immunosenescencji. Zagadnienie procesu zapalnego w indukcji starzenia się skóry poruszono w podrozdziałach 5.1.4 „Cytokiny w procesie starzenia się skóry” oraz 6.5.3.1 „Rola stanu zapalnego”. Zjawisko inflammagingu skorelowane jest z procesem fotostarzenia skóry, o którym wspomniano w podrozdziale 6.4.2 „Fotostarzenie”. Oś podwzgórze−przysadka mózgowa (HPA, ang. hypothalamic–pituitary axis) charakteryzuje się regulacją homeostazy organizmu człowieka. Stąd też stan zapalny w obszarze podwzgórza, powszechnie określany jako mikrozapalenie podwzgórza, wpływa na zaburzenie ogólnoustrojowej homeostazy. Wraz z postępującym procesem starzenia się dochodzi do obniżenia poziomu hormonów płciowych, co również skorelowane jest z rozwojem stanu zapalnego.
Kosmetologia i trychologia
Zagadnienie to poruszono w podrozdziale 6.5.1 „Implikacje hormonalne a proces starzenia się skóry”.
Dysbioza homeostazy mikrobioty jelitowej wpływa również na indukcję stanu zapalnego. Dlatego kompleksowe spojrzenie na proces starzenia się skóry powinno obejmować także oś jelitowo-mózgowo-skórną (ang. gut-skin-brain axis). Jak słusznie wskazali autorzy wspomnianej pracy Chronic inflammation and the hallmarks of aging opublikowanej w czasopiśmie „Molecular Metabolism” w 2023 r., uwaga powinna się ponadto skupić na osi jama ustna−jelito−mózg. Według nich dysbioza jamy ustnej pełni istotną rolę w indukcji stanów zapalnych, a także chorób związanych z wiekiem, na czele z chorobami neurodegeneracyjnymi. Zagadnienie dysbiozy mikrobioty jelitowej w roli starzenia się przedstawiono w podrozdziale 12.11.1 ,,Oś jelita− –mózg−skóra a proces starzenia”.
Białko α-Klotho
Poziom białka Klotho spada wraz z wiekiem. Z założenia wykazuje działanie przeciwstarzeniowe. Niski poziom białka Klotho skorelowany jest z chorobami związanymi z wiekiem, jak choroby neurodegeneracyjne czy przewlekła choroba nerek. Powołując się na publikację G.J. Prud’homme i wsp. Pathobiology of the Klotho Antiaging Protein and Therapeutic Considerations, białko to pod kątem mechanizmu działania pełni funkcję rozpuszczalnego plejotropowego hormonu w postaci s-Klotho. Co więcej, w odniesieniu do skóry pełni funkcję bezwzględnego koreceptora wobec czynnika wzrostu fibroblastów 23. W przypadku przedwczesnego procesu starzenia odnotowuje się zakłócenia ekspresji białka Klotho. Konsekwencją tego procesu jest zaburzenie aktywności komórek macierzystych za pośrednictwem aktywacji ekspresji szlaku Wnt.
Z holistycznego punktu widzenia niezwykle ciekawym doniesieniem jest korelacja poziomu białka Klotho w surowicy z czasem długości snu, co przedstawiono przez D. Huanga i wsp. w publikacji Association Between the Anti-Aging Protein Klotho and Sleep Duration in General Population w 2021 r. Naukowcy zwrócili uwagę na tendencję spadkową białka Klotho w przypadku przekroczenia czasu snu powyżej 7,5 godzin.
Co ciekawe, jak wskazano w publikacji Insulin Regulates the Secretion of the Anti-Aging Hormone Klotho, poziom Klotho regulowany jest poziomem insulin. Zastosowanie Klotho w kosmetologii w nurcie biotech beauty poruszono na łamach książki Rola komórek macierzystych we współczesnej medycynie estetycznej i kosmetologii (C. Musiał, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2023).
165 7.5. Teorie starzenia się skóry
Ekspozom
Odnośnie do powyższych aspektów biologicznych należy mieć na uwadze rolę ekspozomu w procesie starzenia się skóry, który obejmuje czynniki wewnątrzpochodne oraz czynniki zewnątrzpochodne. Zagadnienie to przedstawiono m.in. w podrozdziale dotyczącym koncepcji ekspozomu.
Niemniej na skutek szkodliwych czynników zewnątrzpochodnych dochodzi do aktywacji czynnika jądrowego erytroidu 2 związanego z czynnikiem 2 (Nrf2, ang. Nuclear factor erythroid 2-related factor 2). Badania dotyczące do Nrf2 i procesu starzenia się obejmują głównie możliwości sposobu jego aktywacji. Nrf2 znajduje zastosowanie w dermokosmetykach ukierunkowanych na proces starzenia się skóry.
Progeryna
Zespół progerii Hutchinsona-Gilforda cechuje się przedwczesnym starzeniem się całego organizmu człowieka ze szczególnym uwzględnieniem kości, układu krwionośnego i skóry. Do zespołów progeroidowych zalicza się również m.in. trichotiodystrofię.
Progeryna (prelamina A) to białko zmutowanej formy laminy A. Ma związek z procesem starzenia się organizmu, w tym skóry − wywołuje uszkodzenia na poziomie komórkowym. Destrukcyjne działanie tego białka skierowane jest również przeciw keratynocytom, kolagenowi i elastynie. Z tym procesem skorelowane są uszkodzenia telomerów.
Starzenie termiczne
Starzenie termiczne to koncepcja przedstawiona przez J.Y. Seo i wsp. w publikacji Thermal aging: A new concept of skin aging. Mowa tu o mechanizmie termicznym w postaci formy energii, jaką stanowi ciepło. Wiąże się on z koncepcją fotostarzenia, gdzie starzenie się jest indukowane za pośrednictwem promieniowania ultrafioletowego. Jak wskazują badacze, dłuższa ekspozycja na energię cieplną wpływa destrukcyjnie na włókna elastynowe oraz kolagenowe. Wyniki badań przeprowadzone na modelach zwierzęcych mówią, że długotrwała ekspozycja na promieniowanie podczerwone może indukować zaawansowaną elastozę. Co więcej, długotrwałe ciepło wywołuje ekspresję cytokin, a co za tym idzie, rozwój stanów zapalnych. Wykazano również, że ciepło wywiera znaczący wpływ na rozwój angiogenezy. Jak donoszą autorzy publikacji, ciepło wywołuje ekspresję etaloproteinazy macierzy pozakomórkowej w postaci MMP-1, MMP-3, jak również MMP-12. Stąd też ciepło jest
jednym z czynników ekspozomalnych, które należy wziąć pod uwagę w zakresie przedwczesnego starzenia się skóry, które w tym przypadku określane jest jako termiczne starzenie się skóry.
7.6. HOLISTYKA W PRACY KOSMETOLOGA
I TRYCHOLOGA
Zrozumienie zmian na poziomie molekularnym, komórkowym, biochemicznym i fizjologicznym pozwoli na skuteczniejszą terapię wobec procesu starzenia się skóry. Jak wskazano w książce Rola komórek macierzystych we współczesnej medycynie estetycznej i kosmetologii (C. Musiał, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2023), holistyczne podejście zaczyna się od biologii komórki. Postrzeganie problematyki natury kosmetologicznej czy trychologicznej od podstaw biologii komórki aż po tkankę skórną stanowi clue systematyki pracy gabinetowej. Nieodzownym elementem jest także współpraca ze specjalistami z dziedziny nauk medycznych oraz nauk o zdrowiu – lekarzami o specjalizacjach: dermatologia, endokrynologia, ginekologia, gastroenterologia, psychiatria czy onkologia, a także z dietetykami, psychologami, psychodietetykami i dietetykami klinicznymi. Zagadnienie ekspozomu, czyli całkowitej sumy wielu czynników narażenia, powinno stanowić podstawę holistycznego podejścia w dziedzinie kosmetologii i trychologii. Wyłącznie kompleksowe spojrzenie na problematykę kondycji skóry pozwala na osiągnięcie satysfakcjonujących rezultatów.
Jak wskazano w publikacji Trychologia holistyczna: korelacja mikrobiomu i łysienia androgenowego – nowy kierunek terapeutyczny? (C. Musiał, „Med. & Beauty Magazine”, 2022) oraz w książce Trychologia kosmetologiczna i lekarska (C. Musiał, PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2022), w odniesieniu do kondycji skóry (w tym również procesu jej starzenia się) wiodący jest stan organizmu człowieka, uwarunkowany szeregiem czynników ekspozomalnych. Ekspozom warunkuje również funkcję mikrobioty skórnej oraz jelitowej, która pełni kluczową rolę w rozwoju dermatoz, łysień, a także procesu starzenia się skóry, co przedstawiono w dalszych rozdziałach niniejszej książki. Kosmetologia i trychologia geronotologiczna przedstawia proces starzenia się skóry w ujęciu holistycznym, od podstaw biologicznych i biochemicznych przez zagadnienia z nauki translacyjnej aż po zastosowanie praktyczne z uwzględnieniem funkcjonowania organizmu człowieka i korelacji klinicznych.
7.6. Holistyka w pracy kosmetologa i trychologa
7.6.1. Aspekty psychosomatyczne w procesie starzenia się
Kondycja skóry, owłosionej skóry głowy oraz włosów wykazuje wysokie znaczenie interpersonalne, w szczególności w zakresie komunikacji międzyludzkiej. Jak wielokrotnie wskazano, starzenie się skóry, w tym skóry twarzy, jest sumą czynników ekspozomalnych. Niemniej równie istotny jest aspekt fizjologiczny w rozwoju zmarszczek hiperfunkcjonalnych. Proces starzenia się skóry nie odnosi się wyłącznie do problematyki medycznej, ale również społecznej. Nie należy także zapominać o roli fizycznych objawów psychogennych u osób starszych oraz zaburzeń psychosomatycznych.
W procesie starzenia się istotną rolę pełni także stres psychiczny − wywiera on wpływ na oś podwzgórze−przysadka−nadnercza, autonomiczny układ nerwowy i układ renina−angiotensyna−aldosteron (RAA). Długotrwały stres za pośrednictwem uszkodzeń DNA powoduje rozwój stanów zapalnych o charakterze przewlekłym, a także stresu oksydacyjnego. Jest to o tyle istotne w odniesieniu do skóry, że powyższe mechanizmy w sposób destrukcyjny wpływają na proces jej regeneracji. Jak wskazano w publikacji Psychodermatology: A Guide to Understanding Common Psychocutaneous Disorders, stres psychiczny indukuje rozwój dermatoz o charakterze zapalnym, jak atopowe zapalenie skóry, łuszczyca, egzema, trichotillomania czy łysienie plackowate.
Jeffrey H. Dunn i wsp. w pracy Psychological Stress and skin aging: a review of possible mechanisms and potential therapies zwracają uwagę na to, że funkcja neuronów, reakcja immunologiczna, jak również gospodarka hormonalna mogą stanowić podstawę potencjalnych rozwiązań terapeutycznych w zakresie aspektów psychosomatycznych w procesie starzenia się. Według Jeffreya H. Dunna oraz Johna Koo warto, aby przyszłe terapie obejmowały miejscowe zastosowanie beta-blokerów czy modulatorów cholinergicznych. Przyszłość kosmetologii to dziedzina medycyny psychosomatycznej, jaką jest psychodermatologia. W publikacji R. Munoli Psychodermatology: An Overview of History, Concept, Classification, and Current Status, w zakresie dziedziny psychodermatologii wyróżnił następujące poddziedziny:
y Psychodermatologia geriatryczna – obejmuje wpływ procesu starzenia się na aspekty psychosomatyczne oraz leczenie dermatoz o podłożu psychodermatologicznym.
y Psychodermatoonkologia – bierze pod uwagę aspekty psychologiczne w odniesieniu do leczenia dermatoz skorelowanego z leczeniem onkologicznym i wpływ stresu na rozwój i leczenie nowotworów skóry.
