1.4.
Spis tre ci
1.6.7. Czego uczy o propagandzie kardyna Richelieu,
1.7. Dlaczego traktujemy propagand jako co z ego?
Propaganda w sejmie
1.8.2. Poezja zaanga owana
1.9. „Propaganda” jako kampania spo eczna i edukowanie?
1.9.1. Podej cie do zdefiniowania propagandy
1.9.2. Komercyjne kampanie informacyjne
1.9.3. Czy 2 + 2 = 5?
1.9.4. Komu zale y na tym, by 2 + 2 = 4?
1.10. Wy aniaj ca si terminologia
1.11.
1.13. Informacyjne wykorzystywanie antynaukowo ci
1.14. Jak rozumie bezpiecze stwo informacji, bezpiecze stwo informacyjne, cyberbezpiecze stwo?
1.15. Zasady dzia ania i rola technologii
1.15.1. Obrazowanie satelitarne
1.15.2. Cenzura obrazowania satelitarnego
1.16. Cenzura kulturowa, czyli komercyjna?
1.17. Krótkie podsumowanie i jedziemy dalej
Rozdzia 2. Teoretyczne podstawy. rodowisko informacyjne, propaganda jako modulowanie przestrzeni informacyjnej
2.1. Propaganda
2.1.3. Natura tre ci propagandowych
2.1.4. Propaganda obliczeniowa
2.2. Mylne, fa szywe informacje
2.2.1. Dlaczego to dzia a? Jedno wyja nienie
2.2.2. Co zatem robi ?
2.3. Dezinformacja
2.4. Aktorzy, producenci propagandy, fa szywych informacji, dezinformacji
2.5. Cenzura
2.6. Public relations, reklama, public affairs
2.6.1. Public relations
2.6.2. Public affairs
2.6.3. Public affairs w sensie wojskowym
2.7. APM i FIMI – manipulacje i obce ingerencje
2.7.1. Zaawansowany i uporczywy manipulator (APM)
2.7.2. Zagraniczne manipulacje i ingerencje informacyjne (FIMI)
2.8. Operacje psychologiczne (PSYOP)
2.9. Operacje informacyjne (IO)
2.10. rodowisko informacyjne
2.10.1. Przewaga informacyjna
2.10.2. Przyk ad operacji dyskredytuj cej lokaln mleczarni
2.11. Przestrze informacyjna
2.12. Prognoza pogody a wiarygodno
2.13. Okno Overtona
2.14. Mikrotargetowanie
2.15. Psychologia t umu
2.15.1. Psychologiczne efekty obci enia
2.15.2. Kiedy przyjmiemy punkt widzenia za prawdziwy?
2.16. Trolle, trollowanie – wi cej o fenomenie
2.16.1. Hipotetyczna sytuacja, gdy trolle przejmuj w adz w kraju
2.16.2. Nie karmi trolli
2.17. Grupy spo eczne
2.17.1. Radykalne efekty – progi dzia a
2.17.2. Przekraczanie progów dzia a radykalnych
2.18. Ilu ludzi potrzeba, by doprowadzi do przewrotu i rewolucji w pa stwie?
Obalanie pa stwa metodami informacyjnymi
2.19. Walka z dezinformacj i propagand 88
2.19.1. Dzia anie reaktywne 88
2.19.2. Dzia anie proaktywne 88
2.19.3. In ynieria spo eczna 89
Rozdzia 3. Technologiczne metody cyfrowej propagandy i operacji informacyjnych
3.1. Metody podwójnego przeznaczenia
3.2. Niektórzy twierdz , e dezinformacja to nic nowego
3.2.1. Jednak jest pewna nowo
3.2.2. No dobrze, ale co z tego?
3.3. Boty i trolle
3.3.1. Boty
3.3.2. Mamy botnet – rozwa ania ko cowe
3.3.3. Trolle
3.3.4. Amplifikacja – wzmacnianie
3.3.5. Amplifikacja algorytmiczna i rozgrywanie systemów rekomendacyjnych
3.3.6. Influencerzy, osoby publiczne, politycy
3.4. Deepfake, tre ci generatywne
3.5. Sygnatura tre ci fa szywych i dezinformacyjnych
3.6. Metody i techniki tworzenia tre ci
3.6.1. Wi cej o sztucznej inteligencji, du e modele j zykowe
3.6.2. Problemy z LLM-ami, wykrywanie botów LLM
3.7. Ryzyko ekspozycji na fa szywe przekazy i szkodliwe tre ci informacyjne
3.8. Docieranie do odbiorców
3.9. Kwestie techniczne – standardy, powiadomienia
3.10. Kana dystrybucji tre ci – kierowanie reklam
3.11. Autosabota technologii w celu przekazu informacyjnego
3.12. Grupowanie komunikacji w mediach spo eczno ciowych
3.13. Techniki stosowane w operacjach propagandowych
3.14. Techniki perswazji i manipulacji
3.14.1. Przedstawianie nieistotnych danych
3.14.2. Zaciemnianie, celowa niejasno , zamieszanie
3.14.3. Widzenie czarno-bia e
3.14.4. Relatywizm, odwracanie uwagi, „a-za-to-wyizm”, „co-oizm”
3.14.5. Stosowanie „na adowanego” j zyka
3.14.6. Stereotypy, wyzwiska, etykietki
3.14.7. Fa szywe przedstawienie czyjego stanowiska – chocho , czyli „s omiany cz
3.14.8. Odniesienie si do „autorytetu”
3.14.9. Przesada albo umniejszanie
3.14.10. Identyfikacja z grup
Bezmy lny frazes
3.14.13. W tpliwo
3.14.14. Odwo anie si do strachu lub uprzedze
3.14.15. Wskakiwanie na wózek
3.14.16. Powtórzenie
3.14.17. Reductio ad Hitlerum – wina przez zwi zek
3.15. Zagraniczne ingerencje i
Rozwijanie sieci
3.15.6. Rozwój tre ci
3.15.7. Wybór kana u
3.15.8. Pompowanie
3.15.9. Ekspozycja
3.15.10.
3.15.14. Wracaj c do FIMI
3.16. Podsumowanie
Rozdzia 4.
4.1. Perswazja i
4.2. Co by
4.2.1. Metody propagandowe w I wojnie wiatowej – narodziny wspó czesnego public relations
4.2.2. Kalibracja poziomu strachu
4.2.3. Przekazy negatywne wykorzystuj dostosowanie ewolucyjne
4.3. Zasiane ziarno informacji mo e wywiera efekty d ugofalowe i trudno temu zaradzi
4.4. Fa szywe informacje o charakterze biznesowo-komercyjnym
4.4.1. Palenie papierosów, równo p ci, hera, koka, hasz
4.4.2. Nadu ycia, manipulowanie opiniami, celebryci i influencerzy
4.4.3. Fa szywe opinie i oceny produktów
4.4.4. Manipulacje influencerów i manipulowanie pracownikami lub podwykonawcami
4.5. Dark patterns – cyfrowa manipulacja podprogowa
4.6. Przyk ady manipulowania dzia alno ci komercyjn , wp yw na gie d , notowania firm
4.7. Podsumowanie
Rozdzia 5. Normy, zasady, prawo mi dzynarodowe – legalno propagandy i dezinformacji
5.1. Deepfake i zbrodnie wojenne
5.1.1. Deepfake i regulacje
5.1.1.1. Artificial Intelligence Act i Digital Services Act wobec deepfake
5.1.1.2. Deepfake w Chinach
5.1.2. Deepfake, propaganda wojenna, wojna
5.2. Rodzaje propagandy
5.3. Propaganda pod egaj ca do wojny jest zakazana
5.4. Regulacje propagandy
5.5. Polsko-niemiecki konflikt propagandowy i regulacje go agodz ce
5.6. Propaganda a radio
5.6.1. Propaganda turystyczna
5.6.2. Nadawanie satelitarne a ingerencje informacyjne
5.7. Obowi zek stosowania propagandy przez pa stwa
5.8. Prawo polskie zakazuj ce dezinformacji w s u bie obcych wywiadów
5.9. Cenzura
5.9.1. Rada Bezpiecze stwa ONZ i prawo blokady informacyjnej wobec jakiego pa stwa
5.9.2. Pa stwo mo e samo wprowadza u siebie blokady informacyjne i cenzur
5.10. Prawo cenzury w Polsce
5.11. Prawa przeciwko cenzurze
5.12. Prawo UE a dezinformacja
5.13. Podsumowanie
Rozdzia 6. Propaganda polityczna i pa stwowa
6.1. Podstawowe rozró nienie po raz kolejny: PR a propaganda, pluralizm informacyjny
6.2. Wielokana owo dzia a informacyjnych
6.2.1. Dezinformacja i propaganda to nie jest w g ównej mierze problem informacji lub dziennikarstwa 181
6.2.2. Zdolno do narzucania agendy – tematów, o których si mówi
6.2.2.1. Kszta towanie przekazu o globalnym ociepleniu
6.2.2.2. Kszta towanie przekazu o dziurze ozonowej i Y2K
6.3. Kontrola rodowiska informacyjnego przez pa stwo?
6.3.1. Amorfizm rodowiska informacyjnego i jego kszta towanie w demokratycznym pa stwie prawa
182
183
183
184
184
6.3.2. Narracje 185
6.3.3. Pocz tek wspó czesno ci – radio 185
6.3.4. Pod rozwag : Hitler wygra wybory mimo niekorzystania z radia 186
6.3.5. „Radio nienawi ci”: Ba kany, blokada
6.3.6. Bardziej wspó cze nie – media spo eczno ciowe i internet z satelity
187
187
6.4. Zmiana tematu – propaganda antyameryka ska w Polsce 188
6.5. Segmenty odbiorców, ba ki informacyjne 189
6.5.1. Grupy odbiorców, segmenty 189
6.5.2. Ba ki informacyjne izoluj od informacji, a mo e nie istniej ?
6.5.3. Czy pluralizm w po czeniu z mediami spo eczno ciowymi prowadzi do polaryzacji?
190
190
6.5.4. Polaryzacja i przemoc 191
6.5.5. Przebijanie baniek izoluj cych informacyjnie 192
6.5.6. Czy wp yw platform cyfrowych na decyzje polityczne jest przesadzony? 193
6.6. Polaryzacja 195
6.6.1. Naturalne ludzkie predyspozycje 195
6.6.2. Dlaczego ludzie udost pniaj fa szywki i nie wp ywa to na ich wiarygodno 196
6.7. Kto stosuje metody reklamowe w propagandzie?
197
6.7.1. Zmiany przeciwko manipulacjom i nadu yciom a prawo do wolno ci ekspresji 198
6.7.2. Mierzalno wp ywu informacyjnego Rosji 199
6.7.3. Wp yw informacyjny Rosji – metody haktywizmu i informacji 200
6.8. Wiarygodno ród a 201
6.9. Zagraniczne operacje wp ywu – ró norakiego 202
6.9.1. Kontekst pa stwowy upadku rakiet w Przewodowie 202
6.9.2. Przewodowo i panika moralna 203
6.9.3. Wersja NATO, wersja Ukrainy – wybierz m drze 204
6.9.4. Wp yw i dzia ania cyber w kontek cie Przewodowa
6.9.5. Ghostwriter
6.9.6. Wiarygodno ród a
6.9.7. Operacja Infektion
6.9.8. Ruch Solidarno ci w Polsce i wp yw informacyjny 207
6.9.9. Wp yw na pa stwa o cienne 208
6.9.10. Co na to platformy cyfrowe – jedna z aren pa stwowych dzia a informacyjnych? 208
6.10. Wp yw na sytuacj wewn trzn w kraju
6.10.1. Zamieszki we Francji i koordynacja dzia a
6.10.2. Filmiki z czo giem
6.11. Kampanie wyborcze 211
6.11.1. O czym mówi i czy s ch tni na szkolenia PR dla kandydatów? 212
6.11.2. Cisza wyborcza i jej obchodzenie
6.11.3. Cisza wyborcza jako element bezpiecze stwa informacyjnego pa stwa
6.11.4. Tre ci generatywne (AI) w wyborach w Polsce – deepfake
6.11.5. Klisza „Oppositionsführer” oraz wina
6.12. Dyplomacja
6.13. Propaganda i polityka mi dzynarodowa
6.13.1. Ile lat po wojnie stosunki wracaj do business as usual ?
6.13.2. Przesada w PR i jej efekty – przypadek Iraku
6.13.3. Pog oski, plotki, informacje nieoficjalne
6.13.4. Informacje o z ym stanie zdrowia przywódcy wrogiego pa stwa
6.13.5. Operacje informacyjne w s u bie dyplomacji
6.13.6. Cyberatrybucje publiczne i w ciszy
6.13.7. Gdy informacyjne kszta towanie opinii zawodzi
6.13.8. Blokowanie i wycinanie kana ów informacyjnego wp ywu Federacji Rosyjskiej
6.14. Kontrola komunikacji i cenzura
6.14.1. Moderacja tre ci jako forma cenzury
6.14.2. Blokada informacyjna w kryzysie migracyjnym na granicy z Bia orusi
6.15. Dywersja i informacyjne podkopywanie zaufania do pa stwa – przewrót
6.16. Nowe technologie jako nowe metody wywo ywania rewolucji i przewrotów
6.16.1. Wystarczy zaanga owa 3–5% populacji
6.16.2. Zrobienie przewrotu w pa stwie – to skomplikowane
6.16.3. Arabska wiosna
6.16.4. Kontrola rodków przekazu i propaganda za pomoc artystów, twórców, literatów
6.17. Studium przypadku – szyfrowanie
6.18. Studium przypadku – 5G, koronawirus, pandemia
6.19. Studium przypadku – korea ski pop jako zagro enia bezpiecze stwa pa stwa?
6.20. Studium przypadku – preferencje kulinarne i spo ywanie robaków
6.21. Jedzenie robaków – w Polsce
6.22. Studium przypadku: dzia ania przeciwko Mi dzynarodowemu Komitetowi Czerwonego Krzy a (MKCK)
6.23. Propaganda w wyborach
6.23.1. Memy w s u bie polityki i dyplomacji
6.23.2. Astroturfing
6.23.3. Komunikacja to samo ciowa
6.23.4. Wykorzystywanie wyszukiwarek internetowych w celach politycznych
6.23.5. Technologizacja polityki, neurotechnologia
6.23.6. Marketing polityczny
6.24. Armie trolli
6.25. Przenoszenie ekspresji internetowej na ulice – dywersja
6.26. Kwestie polityczne i propagandowe w biologii, w geografii i w rolnictwie
6.26.1. Propaganda wymierzona w szczepionki
6.26.2. Decyzje w warunkach powszechnej paniki moralnej s trudne
6.26.3. Nazwy biologiczne
6.26.4. Geografia, kartografia, mapy i geopolityka
6.26.5. Propaganda rolnicza, stonka ziemniaczana atakuje
6.26.6. PSYOP ywno ciowy 256
6.27. Polityczne buzzwordy, bomba neutronowa i podsumowanie 259
Rozdzia 7. Propaganda a sprawy wojskowe, propaganda wojenna, wojna informacyjna
7.1. Wojna informacyjna a walka informacyjna – czas pokoju, konflikt zbrojny, wojna
7.1.1. Precyzja
7.1.2. Atak i propaganda
7.2. Propaganda przed, w trakcie i po konflikcie zbrojnym
7.3. Operacje informacyjne umo liwione dzi ki cyberatakom
7.4. Kiedy operacje s powa ne – cztery kryteria
7.5. Przygotowywanie spo ecze stwa do wojny
7.5.1. M dro i preferencje ludu oraz Talleyrand
7.5.2. Przygotowanie do wojny od góry, np. w wypowiedziach liderów pa stwowych 268
7.5.3. PR prowojenny – dlaczego warto zgin za kraj
7.5.4. Absurdalne straszenie wojn a pluralizm
7.5.5. Pandemia, COVID-19?
7.6. Sytuacja w trakcie wojny – kierowanie komunikacji do grup odbiorców
7.7. Podst p
7.8. PSYOP – operacje i dzia ania psychologiczne
7.8.1. PSYOP – od Mongo ów po „DAS BOOT SINKT”
7.8.2. Po co stworzono internet – wersja nieprawdziwa, cho niewinna
7.8.3. Psychologiczny wp yw wydarze
7.8.3.1. PSYOP i przes dy
7.8.3.2. Psychologiczne efekty stosowanej broni – nocne bombardowanie, brak jedzenia
7.8.3.3. PSYOP a u ycie broni j drowej – efekty psychologiczne detonacji
7.8.4. Wojna informacyjna a zawieszenie broni lub osi gni cie pokoju
7.8.5. Co si czuje, gdy nadlatuje „Rozjemca”?
7.8.6. PSYOP i produkty komercyjne, gad ety
7.8.7. Dobre rady od Wuja Sama
7.8.8. PSYOP, by broni systemów IT przed cyberatakami
7.8.9. Harry Potter i Woland a propaganda
7.9. Odpowied na walk informacyjn
7.10. Tworzenie jednostek do dzia a informacyjnych – walki i obrony
7.10.1. Konflikt ci g y
7.10.2. Dominacja informacyjna
7.11. Komunikacja strategiczna – StratCom
7.11.1. StratCom i wp yw
7.11.2. Schemat dzia ania
7.11.3. StratCom poziomy ni ej
7.12. Pa stwa i unikalne uprawnienia – cenzura i absurdy w gazetach w czasie wojny
7.12.1. Francja w czasie I wojny wiatowej
7.12.2. Wrzesie 1939 roku – Polska pierwsz ofiar II wojny wiatowej
7.12.3. Wstrz saj ca prawda za oknem – ale nie w gazecie, któr czytasz
7.12.4. Wy om wspó czesno ci – obrazowanie satelitarne
7.12.5. O upadku rakiety w Przewodowie – ponownie, ale od innej strony
7.13. Dostarczanie tre ci
7.13.1. Bomby ulotkowe
7.13.2. Demaskacja liderów wrogich pa stw
7.14. Wojskowe operacje informacyjne
7.15. Dekodowanie propagandy przed wojn i w trakcie wojny
7.16. Propaganda okrucie stw
7.17. Wykorzystywanie traktatów mi dzynarodowych w propagandzie – przypadek Rosji
7.17.1. Wykorzystywanie komunikacji o broni biologicznej
7.17.2. Co wtedy trzeba robi ? Co zrobiono?
308
308
7.18. Wojna w Ukrainie 310
7.18.1. Pocz tek – dzia ania informacyjne wobec Gruzji i Ukrainy 310
7.18.2. Sytuacja przed inwazj (2022) 311
7.18.2.1. Nagrania podró uj cych sk adów z broni widoczne dla ka dego
7.18.2.2. USA rozbrajaj pretekst, wcze nie informuj c o tym, co mo e nadej
7.18.2.3. Rosyjskie ultimatum dyplomatyczne – NATO ma cofn zegar do 1997 roku
7.18.2.4. Przemówienie telewizyjne
7.18.3. Preludium – dzia ania cyber i informacyjne
7.18.4. Mg a wojny, blokada informacyjna – uwaga na b dne wnioski
7.18.4.1. Uwaga, by nie uwierzy we w asn propagand
7.18.4.2. Uwaga na przedwczesne wnioski
7.18.4.3. Fa szywki o zniszczeniach broni – nie zgadza si matematyka
7.18.5. Wygrywaj ce narracje, dominacja informacyjna
7.18.6. Psychologia w sytuacji konfliktu
7.18.6.1. Dywersyjny poci g z Leninem i jego konsekwencje
7.18.6.2. Utrzymanie pod okupacj wrogo nastawionego spo ecze stwa jest trudne, cho niektórzy nie walcz
7.18.7. Propaganda rosyjska – w Rosji i poza ni
7.18.7.1. Widok w mediach spo eczno ciowych
7.18.7.2. Miara wp ywu
7.18.7.3. Miara praktyczna?
7.18.8. Nowe technologie w u yciu
7.18.8.1. Konieczno wyci gania wniosków – oby prawid owych
311
312
312
312
313
315
316
316
316
317
318
319
319
320
320
320
321
322
322
7.18.8.2. Panika moralna i obawy o III wojn wiatow – mentalny dryf
7.18.8.3. Informacji jest du o, za du o? Uwaga na analizy metod kopiuj-wklej
7.18.9. Wp yw mediami i na media
7.18.10. Farmy botów
7.18.11. Dzia ania niekonwencjonalne
7.18.11.1. Co robi po otrzymaniu wiadomo ci „poddaj si ”?
7.18.11.2. o nierz, cywil, nieuprawniony kombatant – konsekwencje i ryzyko
7.18.11.3. Z koktajlem Mo otowa na komisj werbunkow – sterowanie emerytami i emerytkami
7.18.12. Ukraina, ich PR, dzia ania informacyjne i propagandowe, memy
7.18.13. Wkr canie zachodnich polityków – robienie sobie z nich artów
7.18.14. Celowanie w pa stwa Zachodu
7.18.15. Metody wp ywu i in ynierii spo ecznej u yte w Polsce
7.19. Podsumowanie
7.19.1. P tla OODA
7.19.2. Kultura strategiczna
Rekomendacje
W dzisiejszym globalnym spo ecze stwie, gdzie strumienie informacji p yn nieustannie i trudno jest w prosty sposób odró ni prawd od fa szu, ksi ka ta odkrywa subtelne gry propagandy, operacji informacyjnych, dezinformacji i dzia a w cyberprzestrzeni, ukazuj c, jak te pot ne narz dzia s wykorzystywane do manipulacji spo ecze stwem.
Napisana jest prostym j zykiem. Skierowana bezpo rednio do czytelnika, którego autor próbuje zmusi do refleksji. Kompleksowo traktuje problematyk propagandy, ukazuj c genez jej ewolucji od pozytywnego wyd wi ku a po dzisiejsz jej demonizacj . Analizuj c poszczególne techniki propagandy, dzia a informacyjnych, autor odnosi si zarówno do wydarze historycznych, jak i do wspó czesnych studiów przypadku.
Czy potrafisz odró ni prawdziwe informacje od zmy lonych narracji? Jak pa stwa wykorzystuj propagand do formowania obrazu wewn trznego i zewn trznego? Czy w erze cyfrowego chaosu jeste my bezbronni wobec inwazji dezinformacji? Te pytania staj si kluczowe w obliczu dzisiejszych wyzwa i rozwoju technologicznego, gdzie granice mi dzy faktem a fikcj rozmywaj si na naszych ekranach i w naszych umys ach.
Autor rzuca wiat o na nieznane obszary dzia alno ci pa stw, które ukierunkowuj nasze spojrzenie na rzeczywisto . Przeniesie Ci przez zakamarki politycznych strategii, ukazuj c, jak informacje s u ywane jako bro w walce o wp ywy. Zdemaskuje równie technologiczn konspiracj , w której cyberprzestrze staje si polem bitwy, a algorytmy decyduj o naszych wyborach.
Jak broni si przed manipulacj ? Jak zrozumie , kiedy jeste my ofiarami propagandowej intrygi? Ksi ka nie tylko analizuje zagro enia, ale tak e oferuje praktyczne rady, w jaki sposób czytelnik mo e sta si bardziej wiadomy i odporny na wp ywy informacyjnej machiny.
Czy zechcesz pozosta bezbronny wobec propagandowych sztuczek, czy odkry zakulisowe mechanizmy, które rz dz wiatem informacji? Decyzja nale y do Ciebie.
Gen. dyw. Karol Molenda pierwszy Dowódca Komponentu Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni
Czy ka de zdanie na ok adce ksi ki o propagandzie ma charakter propagandowy? A ilustracja, rysunek, czcionka? Czy ta ksi ka to w istocie poradnik dla influencerów? Co w tej publikacji zostaje zdekodowane? Tego dowiecie si dopiero po lekturze dzie a, które napisa ukasz O. Czy u ycie inicja u nazwiska autora – sugeruj ce, e jest on osob , której postawiono zarzuty karne – jest chwytem propagandowym? Czyta , czyta , czyta !
Prof. Andrzej Zybertowicz badacz ukrytych mechanizmów ycia spo ecznego, autor ksi ki Cyber kontra real
Na pocz tku by o s owo: od tego rozpoczyna autor swoj opowie o yciu w erze informacyjnej, w której to w a nie s owo, jako g ówny obok obrazu no nik informacji, nabiera coraz wi kszej i powszechnej mocy. Po wi ca j w szczególno ci szeroko rozumianej – negatywnie i pozytywnie – propagandzie jako informacyjnemu wywieraniu wp ywu. Jest to ksi ka o sterowaniu informacyjnym innymi w my l w asnych celów i zamiarów. Autor przeprowadza Czytelnika przez ró norodne meandry i konkretne przyk ady takiej praktyki w postaci presji informacyjnej, dzia a edukacyjnych czy te komunikacji strategicznej. Pokazuje je zarówno w obszarze ycia cywilnego, jak i w warunkach wojennych, po wi caj c sporo miejsca ostatniej wojnie w Ukrainie.
Prof. dr hab. Stanis aw Koziej by y szef Biura Bezpiecze stwa Narodowego
1.4.
Spis tre ci
1.6.7. Czego uczy o propagandzie kardyna Richelieu,
1.7. Dlaczego traktujemy propagand jako co z ego?
Propaganda w sejmie
1.8.2. Poezja zaanga owana
1.9. „Propaganda” jako kampania spo eczna i edukowanie?
1.9.1. Podej cie do zdefiniowania propagandy
1.9.2. Komercyjne kampanie informacyjne
1.9.3. Czy 2 + 2 = 5?
1.9.4. Komu zale y na tym, by 2 + 2 = 4?
1.10. Wy aniaj ca si terminologia
1.11.
1.13. Informacyjne wykorzystywanie antynaukowo ci
1.14. Jak rozumie bezpiecze stwo informacji, bezpiecze stwo informacyjne, cyberbezpiecze stwo?
1.15. Zasady dzia ania i rola technologii
1.15.1. Obrazowanie satelitarne
1.15.2. Cenzura obrazowania satelitarnego
1.16. Cenzura kulturowa, czyli komercyjna?
1.17. Krótkie podsumowanie i jedziemy dalej
Rozdzia 2. Teoretyczne podstawy. rodowisko informacyjne, propaganda jako modulowanie przestrzeni informacyjnej
2.1. Propaganda
2.1.3. Natura tre ci propagandowych
2.1.4. Propaganda obliczeniowa
2.2. Mylne, fa szywe informacje
2.2.1. Dlaczego to dzia a? Jedno wyja nienie
2.2.2. Co zatem robi ?
2.3. Dezinformacja
2.4. Aktorzy, producenci propagandy, fa szywych informacji, dezinformacji
2.5. Cenzura
2.6. Public relations, reklama, public affairs
2.6.1. Public relations
2.6.2. Public affairs
2.6.3. Public affairs w sensie wojskowym
2.7. APM i FIMI – manipulacje i obce ingerencje
2.7.1. Zaawansowany i uporczywy manipulator (APM)
2.7.2. Zagraniczne manipulacje i ingerencje informacyjne (FIMI)
2.8. Operacje psychologiczne (PSYOP)
2.9. Operacje informacyjne (IO)
2.10. rodowisko informacyjne
2.10.1. Przewaga informacyjna
2.10.2. Przyk ad operacji dyskredytuj cej lokaln mleczarni
2.11. Przestrze informacyjna
2.12. Prognoza pogody a wiarygodno
2.13. Okno Overtona
2.14. Mikrotargetowanie
2.15. Psychologia t umu
2.15.1. Psychologiczne efekty obci enia
2.15.2. Kiedy przyjmiemy punkt widzenia za prawdziwy?
2.16. Trolle, trollowanie – wi cej o fenomenie
2.16.1. Hipotetyczna sytuacja, gdy trolle przejmuj w adz w kraju
2.16.2. Nie karmi trolli
2.17. Grupy spo eczne
2.17.1. Radykalne efekty – progi dzia a
2.17.2. Przekraczanie progów dzia a radykalnych
2.18. Ilu ludzi potrzeba, by doprowadzi do przewrotu i rewolucji w pa stwie?
Obalanie pa stwa metodami informacyjnymi
2.19. Walka z dezinformacj i propagand 88
2.19.1. Dzia anie reaktywne 88
2.19.2. Dzia anie proaktywne 88
2.19.3. In ynieria spo eczna 89
Rozdzia 3. Technologiczne metody cyfrowej propagandy i operacji informacyjnych
3.1. Metody podwójnego przeznaczenia
3.2. Niektórzy twierdz , e dezinformacja to nic nowego
3.2.1. Jednak jest pewna nowo
3.2.2. No dobrze, ale co z tego?
3.3. Boty i trolle
3.3.1. Boty
3.3.2. Mamy botnet – rozwa ania ko cowe
3.3.3. Trolle
3.3.4. Amplifikacja – wzmacnianie
3.3.5. Amplifikacja algorytmiczna i rozgrywanie systemów rekomendacyjnych
3.3.6. Influencerzy, osoby publiczne, politycy
3.4. Deepfake, tre ci generatywne
3.5. Sygnatura tre ci fa szywych i dezinformacyjnych
3.6. Metody i techniki tworzenia tre ci
3.6.1. Wi cej o sztucznej inteligencji, du e modele j zykowe
3.6.2. Problemy z LLM-ami, wykrywanie botów LLM
3.7. Ryzyko ekspozycji na fa szywe przekazy i szkodliwe tre ci informacyjne
3.8. Docieranie do odbiorców
3.9. Kwestie techniczne – standardy, powiadomienia
3.10. Kana dystrybucji tre ci – kierowanie reklam
3.11. Autosabota technologii w celu przekazu informacyjnego
3.12. Grupowanie komunikacji w mediach spo eczno ciowych
3.13. Techniki stosowane w operacjach propagandowych
3.14. Techniki perswazji i manipulacji
3.14.1. Przedstawianie nieistotnych danych
3.14.2. Zaciemnianie, celowa niejasno , zamieszanie
3.14.3. Widzenie czarno-bia e
3.14.4. Relatywizm, odwracanie uwagi, „a-za-to-wyizm”, „co-oizm”
3.14.5. Stosowanie „na adowanego” j zyka
3.14.6. Stereotypy, wyzwiska, etykietki
3.14.7. Fa szywe przedstawienie czyjego stanowiska – chocho , czyli „s omiany cz
3.14.8. Odniesienie si do „autorytetu”
3.14.9. Przesada albo umniejszanie
3.14.10. Identyfikacja z grup
Bezmy lny frazes
3.14.13. W tpliwo
3.14.14. Odwo anie si do strachu lub uprzedze
3.14.15. Wskakiwanie na wózek
3.14.16. Powtórzenie
3.14.17. Reductio ad Hitlerum – wina przez zwi zek
3.15. Zagraniczne ingerencje i
Rozwijanie sieci
3.15.6. Rozwój tre ci
3.15.7. Wybór kana u
3.15.8. Pompowanie
3.15.9. Ekspozycja
3.15.10.
3.15.14. Wracaj c do FIMI
3.16. Podsumowanie
Rozdzia 4.
4.1. Perswazja i
4.2. Co by
4.2.1. Metody propagandowe w I wojnie wiatowej – narodziny wspó czesnego public relations
4.2.2. Kalibracja poziomu strachu
4.2.3. Przekazy negatywne wykorzystuj dostosowanie ewolucyjne
4.3. Zasiane ziarno informacji mo e wywiera efekty d ugofalowe i trudno temu zaradzi
4.4. Fa szywe informacje o charakterze biznesowo-komercyjnym
4.4.1. Palenie papierosów, równo p ci, hera, koka, hasz
4.4.2. Nadu ycia, manipulowanie opiniami, celebryci i influencerzy
4.4.3. Fa szywe opinie i oceny produktów
4.4.4. Manipulacje influencerów i manipulowanie pracownikami lub podwykonawcami
4.5. Dark patterns – cyfrowa manipulacja podprogowa
4.6. Przyk ady manipulowania dzia alno ci komercyjn , wp yw na gie d , notowania firm
4.7. Podsumowanie
Rozdzia 5. Normy, zasady, prawo mi dzynarodowe – legalno propagandy i dezinformacji
5.1. Deepfake i zbrodnie wojenne
5.1.1. Deepfake i regulacje
5.1.1.1. Artificial Intelligence Act i Digital Services Act wobec deepfake
5.1.1.2. Deepfake w Chinach
5.1.2. Deepfake, propaganda wojenna, wojna
5.2. Rodzaje propagandy
5.3. Propaganda pod egaj ca do wojny jest zakazana
5.4. Regulacje propagandy
5.5. Polsko-niemiecki konflikt propagandowy i regulacje go agodz ce
5.6. Propaganda a radio
5.6.1. Propaganda turystyczna
5.6.2. Nadawanie satelitarne a ingerencje informacyjne
5.7. Obowi zek stosowania propagandy przez pa stwa
5.8. Prawo polskie zakazuj ce dezinformacji w s u bie obcych wywiadów
5.9. Cenzura
5.9.1. Rada Bezpiecze stwa ONZ i prawo blokady informacyjnej wobec jakiego pa stwa
5.9.2. Pa stwo mo e samo wprowadza u siebie blokady informacyjne i cenzur
5.10. Prawo cenzury w Polsce
5.11. Prawa przeciwko cenzurze
5.12. Prawo UE a dezinformacja
5.13. Podsumowanie
Rozdzia 6. Propaganda polityczna i pa stwowa
6.1. Podstawowe rozró nienie po raz kolejny: PR a propaganda, pluralizm informacyjny
6.2. Wielokana owo dzia a informacyjnych
6.2.1. Dezinformacja i propaganda to nie jest w g ównej mierze problem informacji lub dziennikarstwa 181
6.2.2. Zdolno do narzucania agendy – tematów, o których si mówi
6.2.2.1. Kszta towanie przekazu o globalnym ociepleniu
6.2.2.2. Kszta towanie przekazu o dziurze ozonowej i Y2K
6.3. Kontrola rodowiska informacyjnego przez pa stwo?
6.3.1. Amorfizm rodowiska informacyjnego i jego kszta towanie w demokratycznym pa stwie prawa
182
183
183
184
184
6.3.2. Narracje 185
6.3.3. Pocz tek wspó czesno ci – radio 185
6.3.4. Pod rozwag : Hitler wygra wybory mimo niekorzystania z radia 186
6.3.5. „Radio nienawi ci”: Ba kany, blokada
6.3.6. Bardziej wspó cze nie – media spo eczno ciowe i internet z satelity
187
187
6.4. Zmiana tematu – propaganda antyameryka ska w Polsce 188
6.5. Segmenty odbiorców, ba ki informacyjne 189
6.5.1. Grupy odbiorców, segmenty 189
6.5.2. Ba ki informacyjne izoluj od informacji, a mo e nie istniej ?
6.5.3. Czy pluralizm w po czeniu z mediami spo eczno ciowymi prowadzi do polaryzacji?
190
190
6.5.4. Polaryzacja i przemoc 191
6.5.5. Przebijanie baniek izoluj cych informacyjnie 192
6.5.6. Czy wp yw platform cyfrowych na decyzje polityczne jest przesadzony? 193
6.6. Polaryzacja 195
6.6.1. Naturalne ludzkie predyspozycje 195
6.6.2. Dlaczego ludzie udost pniaj fa szywki i nie wp ywa to na ich wiarygodno 196
6.7. Kto stosuje metody reklamowe w propagandzie?
197
6.7.1. Zmiany przeciwko manipulacjom i nadu yciom a prawo do wolno ci ekspresji 198
6.7.2. Mierzalno wp ywu informacyjnego Rosji 199
6.7.3. Wp yw informacyjny Rosji – metody haktywizmu i informacji 200
6.8. Wiarygodno ród a 201
6.9. Zagraniczne operacje wp ywu – ró norakiego 202
6.9.1. Kontekst pa stwowy upadku rakiet w Przewodowie 202
6.9.2. Przewodowo i panika moralna 203
6.9.3. Wersja NATO, wersja Ukrainy – wybierz m drze 204
6.9.4. Wp yw i dzia ania cyber w kontek cie Przewodowa
6.9.5. Ghostwriter
6.9.6. Wiarygodno ród a
6.9.7. Operacja Infektion
6.9.8. Ruch Solidarno ci w Polsce i wp yw informacyjny 207
6.9.9. Wp yw na pa stwa o cienne 208
6.9.10. Co na to platformy cyfrowe – jedna z aren pa stwowych dzia a informacyjnych? 208
6.10. Wp yw na sytuacj wewn trzn w kraju
6.10.1. Zamieszki we Francji i koordynacja dzia a
6.10.2. Filmiki z czo giem
6.11. Kampanie wyborcze 211
6.11.1. O czym mówi i czy s ch tni na szkolenia PR dla kandydatów? 212
6.11.2. Cisza wyborcza i jej obchodzenie
6.11.3. Cisza wyborcza jako element bezpiecze stwa informacyjnego pa stwa
6.11.4. Tre ci generatywne (AI) w wyborach w Polsce – deepfake
6.11.5. Klisza „Oppositionsführer” oraz wina
6.12. Dyplomacja
6.13. Propaganda i polityka mi dzynarodowa
6.13.1. Ile lat po wojnie stosunki wracaj do business as usual ?
6.13.2. Przesada w PR i jej efekty – przypadek Iraku
6.13.3. Pog oski, plotki, informacje nieoficjalne
6.13.4. Informacje o z ym stanie zdrowia przywódcy wrogiego pa stwa
6.13.5. Operacje informacyjne w s u bie dyplomacji
6.13.6. Cyberatrybucje publiczne i w ciszy
6.13.7. Gdy informacyjne kszta towanie opinii zawodzi
6.13.8. Blokowanie i wycinanie kana ów informacyjnego wp ywu Federacji Rosyjskiej
6.14. Kontrola komunikacji i cenzura
6.14.1. Moderacja tre ci jako forma cenzury
6.14.2. Blokada informacyjna w kryzysie migracyjnym na granicy z Bia orusi
6.15. Dywersja i informacyjne podkopywanie zaufania do pa stwa – przewrót
6.16. Nowe technologie jako nowe metody wywo ywania rewolucji i przewrotów
6.16.1. Wystarczy zaanga owa 3–5% populacji
6.16.2. Zrobienie przewrotu w pa stwie – to skomplikowane
6.16.3. Arabska wiosna
6.16.4. Kontrola rodków przekazu i propaganda za pomoc artystów, twórców, literatów
6.17. Studium przypadku – szyfrowanie
6.18. Studium przypadku – 5G, koronawirus, pandemia
6.19. Studium przypadku – korea ski pop jako zagro enia bezpiecze stwa pa stwa?
6.20. Studium przypadku – preferencje kulinarne i spo ywanie robaków
6.21. Jedzenie robaków – w Polsce
6.22. Studium przypadku: dzia ania przeciwko Mi dzynarodowemu Komitetowi Czerwonego Krzy a (MKCK)
6.23. Propaganda w wyborach
6.23.1. Memy w s u bie polityki i dyplomacji
6.23.2. Astroturfing
6.23.3. Komunikacja to samo ciowa
6.23.4. Wykorzystywanie wyszukiwarek internetowych w celach politycznych
6.23.5. Technologizacja polityki, neurotechnologia
6.23.6. Marketing polityczny
6.24. Armie trolli
6.25. Przenoszenie ekspresji internetowej na ulice – dywersja
6.26. Kwestie polityczne i propagandowe w biologii, w geografii i w rolnictwie
6.26.1. Propaganda wymierzona w szczepionki
6.26.2. Decyzje w warunkach powszechnej paniki moralnej s trudne
6.26.3. Nazwy biologiczne
6.26.4. Geografia, kartografia, mapy i geopolityka
6.26.5. Propaganda rolnicza, stonka ziemniaczana atakuje
6.26.6. PSYOP ywno ciowy 256
6.27. Polityczne buzzwordy, bomba neutronowa i podsumowanie 259
Rozdzia 7. Propaganda a sprawy wojskowe, propaganda wojenna, wojna informacyjna
7.1. Wojna informacyjna a walka informacyjna – czas pokoju, konflikt zbrojny, wojna
7.1.1. Precyzja
7.1.2. Atak i propaganda
7.2. Propaganda przed, w trakcie i po konflikcie zbrojnym
7.3. Operacje informacyjne umo liwione dzi ki cyberatakom
7.4. Kiedy operacje s powa ne – cztery kryteria
7.5. Przygotowywanie spo ecze stwa do wojny
7.5.1. M dro i preferencje ludu oraz Talleyrand
7.5.2. Przygotowanie do wojny od góry, np. w wypowiedziach liderów pa stwowych 268
7.5.3. PR prowojenny – dlaczego warto zgin za kraj
7.5.4. Absurdalne straszenie wojn a pluralizm
7.5.5. Pandemia, COVID-19?
7.6. Sytuacja w trakcie wojny – kierowanie komunikacji do grup odbiorców
7.7. Podst p
7.8. PSYOP – operacje i dzia ania psychologiczne
7.8.1. PSYOP – od Mongo ów po „DAS BOOT SINKT”
7.8.2. Po co stworzono internet – wersja nieprawdziwa, cho niewinna
7.8.3. Psychologiczny wp yw wydarze
7.8.3.1. PSYOP i przes dy
7.8.3.2. Psychologiczne efekty stosowanej broni – nocne bombardowanie, brak jedzenia
7.8.3.3. PSYOP a u ycie broni j drowej – efekty psychologiczne detonacji
7.8.4. Wojna informacyjna a zawieszenie broni lub osi gni cie pokoju
7.8.5. Co si czuje, gdy nadlatuje „Rozjemca”?
7.8.6. PSYOP i produkty komercyjne, gad ety
7.8.7. Dobre rady od Wuja Sama
7.8.8. PSYOP, by broni systemów IT przed cyberatakami
7.8.9. Harry Potter i Woland a propaganda
7.9. Odpowied na walk informacyjn
7.10. Tworzenie jednostek do dzia a informacyjnych – walki i obrony
7.10.1. Konflikt ci g y
7.10.2. Dominacja informacyjna
7.11. Komunikacja strategiczna – StratCom
7.11.1. StratCom i wp yw
7.11.2. Schemat dzia ania
7.11.3. StratCom poziomy ni ej
7.12. Pa stwa i unikalne uprawnienia – cenzura i absurdy w gazetach w czasie wojny
7.12.1. Francja w czasie I wojny wiatowej
7.12.2. Wrzesie 1939 roku – Polska pierwsz ofiar II wojny wiatowej
7.12.3. Wstrz saj ca prawda za oknem – ale nie w gazecie, któr czytasz
7.12.4. Wy om wspó czesno ci – obrazowanie satelitarne
7.12.5. O upadku rakiety w Przewodowie – ponownie, ale od innej strony
7.13. Dostarczanie tre ci
7.13.1. Bomby ulotkowe
7.13.2. Demaskacja liderów wrogich pa stw
7.14. Wojskowe operacje informacyjne
7.15. Dekodowanie propagandy przed wojn i w trakcie wojny
7.16. Propaganda okrucie stw
7.17. Wykorzystywanie traktatów mi dzynarodowych w propagandzie – przypadek Rosji
7.17.1. Wykorzystywanie komunikacji o broni biologicznej
7.17.2. Co wtedy trzeba robi ? Co zrobiono?
308
308
7.18. Wojna w Ukrainie 310
7.18.1. Pocz tek – dzia ania informacyjne wobec Gruzji i Ukrainy 310
7.18.2. Sytuacja przed inwazj (2022) 311
7.18.2.1. Nagrania podró uj cych sk adów z broni widoczne dla ka dego
7.18.2.2. USA rozbrajaj pretekst, wcze nie informuj c o tym, co mo e nadej
7.18.2.3. Rosyjskie ultimatum dyplomatyczne – NATO ma cofn zegar do 1997 roku
7.18.2.4. Przemówienie telewizyjne
7.18.3. Preludium – dzia ania cyber i informacyjne
7.18.4. Mg a wojny, blokada informacyjna – uwaga na b dne wnioski
7.18.4.1. Uwaga, by nie uwierzy we w asn propagand
7.18.4.2. Uwaga na przedwczesne wnioski
7.18.4.3. Fa szywki o zniszczeniach broni – nie zgadza si matematyka
7.18.5. Wygrywaj ce narracje, dominacja informacyjna
7.18.6. Psychologia w sytuacji konfliktu
7.18.6.1. Dywersyjny poci g z Leninem i jego konsekwencje
7.18.6.2. Utrzymanie pod okupacj wrogo nastawionego spo ecze stwa jest trudne, cho niektórzy nie walcz
7.18.7. Propaganda rosyjska – w Rosji i poza ni
7.18.7.1. Widok w mediach spo eczno ciowych
7.18.7.2. Miara wp ywu
7.18.7.3. Miara praktyczna?
7.18.8. Nowe technologie w u yciu
7.18.8.1. Konieczno wyci gania wniosków – oby prawid owych
311
312
312
312
313
315
316
316
316
317
318
319
319
320
320
320
321
322
322
7.18.8.2. Panika moralna i obawy o III wojn wiatow – mentalny dryf
7.18.8.3. Informacji jest du o, za du o? Uwaga na analizy metod kopiuj-wklej
7.18.9. Wp yw mediami i na media
7.18.10. Farmy botów
7.18.11. Dzia ania niekonwencjonalne
7.18.11.1. Co robi po otrzymaniu wiadomo ci „poddaj si ”?
7.18.11.2. o nierz, cywil, nieuprawniony kombatant – konsekwencje i ryzyko
7.18.11.3. Z koktajlem Mo otowa na komisj werbunkow – sterowanie emerytami i emerytkami
7.18.12. Ukraina, ich PR, dzia ania informacyjne i propagandowe, memy
7.18.13. Wkr canie zachodnich polityków – robienie sobie z nich artów
7.18.14. Celowanie w pa stwa Zachodu
7.18.15. Metody wp ywu i in ynierii spo ecznej u yte w Polsce
7.19. Podsumowanie
7.19.1. P tla OODA
7.19.2. Kultura strategiczna
Nie jest atwo zmierzy si ze z o onym zagadnieniem. S ysz c s owo „propaganda”, prawie ka dy intuicyjnie przywo uje jakie jego rozumienie, ma jakie zwi zane z nim skojarzenia. W ksi ce tej termin ten stosowany jest w sensie neutralnym i technicznym. Wyra nie zaznaczam genez i ewolucj znaczenia tego terminu, przedstawiam jego t o historyczne. Nie jest moim celem narzucanie Czytelnikowi adnego pogl du i nie robi tego. Takie podej cie ma na celu klaryfikacj podstaw na potrzeby wyk adania wielu zagadnie wa nych wspó cze nie w erze informacyjnej.
Ksi ka ta po wi cona jest tematowi propagandy. Obejmuje elementy takie jak: operacje informacyjne, operacje wp ywu, dezinformacj , szerzenie fa szywych informacji, walk i wojn informacyjn , ró nego rodzaju nadu ycia, operacje psychologiczne, a nawet informacyjne metody, które w przesz o ci doprowadzi y do wybuchu wojen i pope nionych zbrodni przeciw ludzko ci i ludobójstwa. To mo e brzmie powa nie i skomplikowanie, ale stara em si wy o y te tre ci przyst pnie. Z natury rzeczy nie mog em sprowadzi tematu do wycinka bardzo wspó czesnego, na przyk ad stosowania metod takich jak boty i trolle w internecie, czemu po wi cono wiele miejsca w ró nych analizach w latach 2016–2023. Ca a problematyka jest znacznie szersza. Mierz si równie ze wspó czesnymi stereotypami w rodzaju „baniek informacyjnych” i „pude rezonansowych”. Czyni to na podstawie rzetelnych bada naukowych, a nie doniesie publicystycznych lub anegdotycznych czy osobistych pogl dów. Przyj te za o enie opierania si na rzetelnych ród ach pozwala rozwiewa nieporozumienia i odnajdywa w a ciwe rozumienie zagadnie
Czym jest propaganda, wyja niam w rozdziale 1, po wi conym genezie tego sformu owania. Sk d si ono wzi o? W jaki sposób zmienia o swe znaczenie? Co wywiera o na nie wp yw? Jak odbierane jest dzisiaj? Czy propaganda to co negatywnego, czy mo e pozytywnego? To kwestie zwi zane z wp ywem informacyjnym. Dzi pewne elementy dawniej rozumianych znacze z tego obszaru okre lamy mianem public relations, public affairs, a nawet edukacji publicznej.
W rozdziale 2 wprowadzam istotne poj cie rodowiska informacyjnego. To u yteczny model analityczny okre laj cy pewien system, w ramach którego funkcjonuj grupy i relacje spo eczne. Elementami sk adowymi tego rodowiska mog by : ludzie, platformy cyfrowe, media tradycyjne i elektroniczne, rz dy, organizacje pozarz dowe, firmy i ich kampanie reklamowe oraz lobbingowe. rodowisko informacyjne nie jest tworem statycznym. Podlega ewolucji. Wp yw informacyjny poszczególnych wymienionych aktorów sk ada si na ca y ten ekosystem. Poznanie tych koncepcji u atwi rozumienie mo liwo ci informacyjnego modulowania tego rodowiska i tego, jak projektuje si kampanie informacyjne.
Wsz dzie w tej ksi ce wa n rol odgrywaj technologie. Rozdzia 3 jest im po wi cony w ca o ci. Od platform cyfrowych, mediów spo eczno ciowych, poprzez metody tworzenia sieci botów, po stosowanie metod AI (LLM) do tworzenia adunków informacyjnych i ich propagacji za pomoc ró nych kana ów. W rozdziale tym temat potraktowany jest holistycznie. Zatem mowa zarówno o prasie drukarskiej, radiu, jak i metodach wspó czesnych oraz o technikach perswazji. To narz dzia pomocne, a czasem nieodzowne w praktycznej generacji kampanii informacyjnych.
W rozdziale 4 wyk adam zagadnienia propagandy tzw. komercyjnej, rozumianej jako propagowanie informacji. Jest to zbiorcze okre lenie PR, reklamy i ró nego rodzaju kampanii, z ró norak jako ci etyczn (ocen pozostawiam Czytelnikowi). Pokazuj , jak, nawi zuj c do zmian, tematów i spraw spo ecznych, mo na przekaza jak tre i informacje, czyni c to dla zysku.
Rozdzia 5 po wi cony jest kwestiom prawnym. Prawu ró nych pa stw, w tym polskiemu, ale tak e prawu mi dzynarodowemu i jego ewolucji w perspektywie historycznej. Uwzgl dniam tak e próby, które zako czy y si pora k . Pa stwa próbowa y przeciwdzia a wp ywowi informacyjnemu obcych pa stw ju od pocz tku XIX wieku. Zwi kszenie zainteresowania tematem nast pi o po I wojnie wiatowej, kiedy to powsta y inicjatywy uregulowania takich praktyk (znacz c rol odgrywa a w tym Polska). Wtedy si nie uda o, ale do tematu powrócono po II wojnie wiatowej. Obecnie – z uwagi na rozwój technologiczny – mamy renesans obaw, a jednocze nie wysi ków podejmowanych w celu ustabilizowania wp ywu informacyjnego. Czytelnik sam zdecyduje, czy wspó cze nie istniej warunki do osi gni cia lepszych rezultatów w porównaniu do sytuacji przed II wojn wiatow . Rozdzia 6 po wi cony jest propagandzie politycznej. To zarówno wywieranie wp ywu w poszczególnych krajach (do wewn trz), ale tak e na inne pa stwa i podmioty (na zewn trz). Do pe nego docenienia tych fenomenów potrzebne jest przyswojenie informacji, które wcze niej pojawi y si w ksi ce. W rozdziale tym wykazuj , jak nowe media mog zosta u yte do tworzenia dywersji informacyjnej, a tak e do koordynacji dzia a aktorów wewn trz pa stw oraz na arenie mi dzynarodowej. Chodzi nie tylko o sianie zamieszania, bo wachlarz mo liwo ci jest szerszy i obejmuje te narz dzia informacyjne inicjuj ce lub wspieraj ce wywo ywanie przewrotów, rewolucji, obalanie rz dów. Nowe technologie pozwalaj te na skuteczniejsze tworzenie iluzji informacyjnych wp ywaj cych na percepcj
spo eczn .
W rozdziale 7 mowa o aspektach wojskowych oraz ci le wojennych. T umacz , czym jest i czym nie jest wojna informacyjna – jak rozumie te terminy. Wyja niam, jak pa stwa stosowa y i stosuj propagand w trakcie wojen. W trzeciej dekadzie XXI wieku mo emy to zobaczy na w asne oczy, jednak nie zawsze udaje si te zabiegi wykry . By mo e po lekturze tego rozdzia u b dzie atwiej. Ale uwaga, nie trzeba doszukiwa si wsz dzie propagandy, prowadzi to do paranoi. W rozdziale 7 analizuj t o informacyjne i propagandowe podczas wojny w Ukrainie (od 2022 roku). Wskazuj te na konieczno przemy lenia przez pa stwa zagadnie takich jak komunikacja strategiczna, cyberwojsko, zdolno dekodowania, rozbrajania, a tak e wykonywania operacji informacyjnych. Zarysowuj rol operacji psychologicznych, czasem z detalami w rodzaju efektów psychologicznych, zdarze fizycznych, nie tylko przekazów informacyjnych.
To jest ksi ka o bezpiecze stwie, a nawet o strategii. czy ona informacje z wielu dziedzin: technicznych (informatyka), spo ecznych (psychologia, socjologia etc.), prawnych (regulacje krajowe, europejskie, mi dzynarodowe), a tak e interakcji w rodowisku cyfrowym (platformy cyfrowe i ich uprzywilejowana rola). Tylko w ten kompleksowy sposób mo na uj tak z o one zagadnienie.
Stara em si pisa t ksi k zwi le i przyst pnie, tak aby stanowi a solidny wst p do tych zagadnie – adekwatny do naszych czasów. Stanowi ona zatem dobry fundament i podbudow , przydatn zarówno dla studenta, jak i dla pracownika, eksperta i funkcjonariusza publicznego.
Autor
1 Poj cie propagandy – ewolucja znaczenia
Podró po tematyce propagandy – wywierania wp ywu, operacji informacyjnych, walki informacyjnej, wojny informacyjnej, dezinformacji, operacji psychologicznych – musi si od czego zacz . Zaczynamy od pocz tku, w cznie z t em historycznym. Wy o enie tego tematu w taki sposób nie jest konieczne do tego, by naby wiadomo dzia a wspó czesnych, a nawet móc stosowa techniki i technologie. Jest to jednak zdecydowanie wskazane. W ten sposób wiedza i wiadomo tematu b d pe niejsze. Pozwol te wykszta ci poczucie odpowiedzialno ci.
Czym zatem jest propaganda?
1.1. Problem od samego pocz tku
Zaczn od tego, e s owo „propaganda” nie kojarzy si dzi najlepiej. A w a ciwie kojarzy si bardzo, bardzo le. Z czym niecnym, nieuczciwym, mo e nawet demonicznym, z ym, szkodliwym, oszuka czym etc. Nie zawsze tak by o, ale rozwa ania na ten temat trzeba rozpocz systematycznie i stopniowo.
Ten rozdzia stanowi wst p do problematyki. Informacje s w nim wy o one spójnie i zarysowane do ogólnie. Nie zawsze od razu b dzie oczywiste, dlaczego poruszane s konkretne w tki. Wszystko z o y si w ca o po przeczytaniu ksi ki. Je li jakie informacje w tym rozdziale wydadz si Czytelnikowi szczególnie trudne do przyj cia (cho podane s np. odno niki), to mimo wszystko zach cam do wytrwania, by w a ciwie zrozumie kluczowe podstawy przydatne w dalszej lekturze. Ju na pocz tku zmagam si z wielkim problemem wynikaj cym z faktu, e samo s owo „propaganda” powszechnie odbierane jest jako co nacechowanego negatywnie. Zdaj sobie spraw , e nie wygram z tym odbiorem tego s owa – wszak tradycja ta ma ju prawie 100 lat. Jest to jasne. Nie jest to moj intencj ani celem tej ksi ki. Co wi cej, nie b d tu wyra a opinii, nie o to chodzi – to zadanie dla Czytelnika. Celem tego rozdzia u jest wi c co innego. Chodzi o wykazanie, jak rzeczy si maj . Sk d si wzi y. Dlaczego pewne znaczenia, tre ci, okre lenia odbieramy tak, a nie inaczej. Mo e to by dla Czytelnika interesuj ce, bo przedstawienie informacji, ich wp ywu, manipulacji nimi, ich modulacji – to co istotnego w ka dym rozdziale tej ksi ki.
Zasadniczym przedmiotem tej ksi ki jest bowiem w a nie zagadnienie wp ywu informacyjnego. Zatem tak e jego znaczenia dla naszego ycia, spo ecze stwa, cywilizacji, pa stwa. Wp ywu na jednostki, a tak e na ca e populacje. Obieg informacyjny i komunikacyjny to
w epoce informacyjnej kluczowe zagadnienie. Dzieje si tak za spraw znacznego przyspieszenia technologicznego, a co za tym idzie wp ywu na spo ecze stwa, a tak e na pa stwa. To kwestie dotycz ce wielu podmiotów – firm, instytucji pa stwowych, organizacji, wojsk – bo te rzeczy nie dziej si same. To tak e kwestie ludzi (obywateli) indywidualnie, grupowo oraz szerzej, populacyjnie.
Dalsze rozwa ania to konieczny wst p, poruszaj cy kwestie techniczne, historyczne, a tak e prawne. Ta ksi ka ma da kompleksowy obraz problematyki. I tak te zaczynamy.
1.2. Nie warto ciujemy
Wa na uwaga dla Czytelnika. W tej ksi ce staram si nie warto ciowa . Poza miejscami, gdzie jest to niew tpliwe, nie przes dzam o tym, czy co jest z e, czy co jest dobre. Dlatego nie wyra am tutaj swoich pogl dów. Moim celem jest raczej, aby ksi ka ta zawiera a bezstronne, dobrze uzasadnione i przydatne informacje i u yteczne tre ci. Kwesti , do czego mog by u yteczne, pozostawiam w gestii Czytelnika.
Niektóre – nawet samo wymienianie pewnych róde , odno ników, wydarze , procesów, historii, anegdot, osób czy przytaczanych danych – mo e by przez niektórych uznane za niew a ciwe, kontrowersyjne, zaskakuj ce. By mo e, Czytelniku, nie b dziesz si z tym zgadza , jest w tym jednak pewna metoda. Jest to konieczne, by tre ksi ki by a kompletna. Tam, gdzie potrzebne, prawid owo osadzona w wydarzeniach przesz ych, pokazana na ich tle. Ponownie, nie jest to ksi ka o tzw. pogl dach, które – zw aszcza miejscami – niekoniecznie musz by dla Czytelnika ciekawe. Je li w ogóle by yby do przyj cia. Nie o to chodzi.
A w takich miejscach – nazwijmy je t em – Czytelnik wcale nie musi si ze wszystkim zgadza . Wystarczy przyj , e co jest lub e co by o. Niech Czytelnik sam oceni, zdecyduje, wybierze, co istotne. Dotyczy to tak e tego rozdzia u. Oczywi cie sprawa b dzie si mia a nieco inaczej w dalszych cz ciach ksi ki, gdzie omawiane s rzeczy ju ci le eksperckie, techniczne, naukowe.
To do dzie a.
1.3. Natura zmian w przestrzeni informacyjnej
Zasadniczym elementem, który wp ywa na ca o problematyki omawianej w tej ksi ce, jest zjawisko szybkiej zmiany. To szybkie zmiany spo eczne i cywilizacyjne zachodz ce w wyniku rozwoju nauki i techniki. Technika i technologie maj ogromny wp yw na dzisiejszy wiat. Rozwój w tej mierze znacznie przyspieszy . Cz przyczyn tych procesów jest dobrze znana, a nawet oczywista. Jeden z elementów tych zmian i ich przejawów prawdopodobnie, Czytelniku, cz sto nosisz w kieszeni lub masz pod r k . Chodzi o smartfon – symbol zmian technologicznych w tym wieku. Zwykle ludzie maj go przy sobie, dzi ki czemu dysponuj natychmiastowym dost pem do informacji i komunikacji – rozrywkowej, zawodowej. Smartfony, komputery i tzw. komputeryzacja i usieciowienie znajduj si w istocie w centrum obecnych zmian i odpowiadaj za przyspieszenie. To w a nie wiadczy o tym, e znajdujemy si
w erze informacyjnej. Tak e dlatego uj cie problematyki propagandy 100 lat temu musia o by zupe nie inne ni dzi .
Mo emy wymieni konkretne przyk ady: strony internetowe, aplikacje, nowe kana y informacyjne i medialne. Instagram, Facebook, TikTok, wyszukiwarka Google, komputery, smartfony, inteligentne urz dzenia w rodzaju zegarków, a nawet urz dze do fitnessu oraz warianty i odpowiedniki tych rozwi za za 5, 10, 20 i 50 lat. Coraz cz ciej tak e znaczenie maj elementy podstawowe, które w „wy szych warstwach” dostarczaj lub w inny sposób dzia aj na dane – ró ne modele przetwarzania informacji: generatywna AI (ang. artificial intelligence, czyli sztuczna inteligencja), GPT (ang. generative pre-trained transformer, czyli silnik modeli j zykowych sztucznej inteligencji), LLM (ang. large language model, czyli du y model j zykowy generuj cy tre ci na podstawie „wyuczonego” modelu opisuj cego wiedz ). Rozwój techniki i nauki prowadz cy do tych dobrodziejstw cywilizacji nast pi w ci gu ostatnich 60 lat, cho one same bezpo rednio pojawi y si 5, 10, 20 lat temu. Zatem umownie przyjmijmy, e kluczowy jest czas pierwszych 20 lat XXI wieku. Truizmem i oczywisto ci jest, e dzi mamy na wyci gni cie d oni informacje wszelkiego rodzaju: o wydarzeniach w kraju i na wiecie, o najnowszych doniesieniach sportowych, ekonomicznych, gospodarczych i spoecznych, a nawet o rozrywkowych ploteczkach w ró nych bran ach. Dane te wp ywaj na nasze umys y, s konsumowane, przetwarzane, udost pniane. Jednak kto albo co odpowiada za tworzenie tych tre ci. Jednocze nie mamy rz dy z ró nymi centrami odpowiadaj cymi za komunikacj spo eczn . Mamy ró ne firmy pomagaj ce w komunikacji. Mamy centra odpowiedzialne za tworzenie reklam i PR. Mamy radio, telewizj , media elektroniczne, media spo eczno ciowe, a nawet ró ne jednostki pa stwowe lub nawet wojskowe dzia aj ce w tych lub powi zanych obszarach. Mamy równie systemy kszta cenia – szkolnictwo. Wiele podmiotów wchodzi w interakcje, czasem konkuruje, rywalizuje. Takie wype nienie informacyjne sk ada si na pewne rodowisko (tworzy je), w którym obraca si wspó czesny cz owiek. Jak wykazuje ta ksi ka, rzeczy te wp ywaj te na nasze rozumienie spraw, na nasz rozwój jednostkowy. Maj wp yw na to, jak my limy, jakie dzia ania podejmiemy, kim b dziemy lub kim jeste my. Dobra techniczne i informacyjne usprawniaj nasze ycie. Umo liwiaj pewien wp yw, pewne efekty. Jednak ze zmianami tymi wi e si tak e ryzyko, a rzeczy dobre mog prowadzi równie do nadu y . Zarówno w wyniku przypadku, zbiegu okoliczno ci, jak i celowego i systematycznego dzia ania.
eby doceni i odpowiednio zrozumie to zagadnienie i w ogóle problematyk zwi zan z przestrzeni informacyjn , konieczne jest rozpocz cie od podstaw. Problem zmian w przestrzeni informacyjnej, bezpiecze stwa informacji czy te bezpiecze stwa informacyjnego jest zagadnieniem z o onym. W istocie istnieje od czasów niepami tnych, a to za spraw stopniowych zdobyczy cywilizacyjnych. Skoro ma by od podstaw, to niech tak b dzie.
1.4. To s owo na „p”
W gruncie rzeczy prawd jest, e na pocz tku by o s owo. Wiele zmieni o w a nie wykszta cenie sformalizowanych trybów komunikacji – j zyka umo liwiaj cego porozumiewanie si przez przekazy, pog oski, a tak e plotki. Od tego czasu
informacje znajdowa y si w obiegu, zdarzenia i historie mog y by sprawniej szerzone, wymieniane, przekazywane innym (tak e mi dzy pokoleniami). Informacje zawarte by y w mitach, w wierszach. I to nawet w tych pochodz cych z ery antycznej.
Propaganda w antyku…
Pierwsze zapiski o potencjalnych celach propagandowych datowane s w a nie na antyk. Nie chc , aby Czytelnik czu si teraz jak na lekcji w szkole, ale takie s fakty.
Wiersze i elegie, np. O cnocie (gr. Areté) Tyrtajosa1 maj wyd wi k jednoznacznie propagandowy. Zreszt wiersze i pie ni bardzo cz sto mia y taki wyd wi k tak e du o pó niej. Jak inaczej oceni marsze lub pie ni wojskowe? One maj pewien cel, np. zagrzewanie do walki, budowanie morale w wojsku lub w spo ecze stwie. To zatem element wywierania wp ywu, operacji informacyjnej lub nawet walki informacyjnej (w tym rozdziale jeszcze u ywam tych sformu owa bez podawania definicji – w intuicyjnym ich rozumieniu, a o szczegó ach b dzie od rozdzia u nast pnego). Tyrtajos zna si na rzeczy. Na sztuce. By fachowcem. By tak e sprawnym sparta skim propagandyst , nawet je li jedynie wyra a opinie lub uczucia podzielane przez wielu wspó obywateli. Warto zauwa y , e podobne lub identyczne idee do tych wyra anych w twórczo ci Tyrtajosa – po wi cenia ( ycia) dla ojczyzny – mia y odd wi k tak e du o pó niej, równie w historii innych pa stw. W tym Polski, np. po powstaniu styczniowym (XIX wiek), czy w trakcie II wojny wiatowej, w ramach Armii Krajowej, w powstaniu warszawskim (XX wiek). To pi kne adaptacje literackie. Pi kna sztuka, nie ma co do tego adnych w tpliwo ci. Ale upowszechnienie takich postaw mog o mie bardzo konkretne cele polityczne i wojskowe, a nawet je li niekoniecznie cele, to takie efekty. Cho trzeba przyzna , e sama idea Tyrtajosa „walki do skutku”2 (do ko ca), tj. niewycofywania si , nawet za cen ycia, niekoniecznie musi mie sens wojskowy lub operacyjny. To by przyk ad przekazów kana ami znanymi w staro ytno ci. Propagacja równie za po rednictwem pisma, ale przede wszystkim komunikacj mówion . Powtarzanie wierszy i przekaz od jednego cz owieka do drugiego. St d ju blisko do zapisów w ksi gach. Bo systematyczne u ywanie pisma – na papierze – usprawni o ten proces propagacji informacji nios cych pewne warto ci, idee. Cho nawet informacje obrazkowe by y szerzone tak e na innych elementach wa nych cywilizacyjnie. Przyk adem niech b d cho by wizerunki rzymskich cesarzy na monetach. Tu z kolei mamy inny obraz produktów propagandowych. Monety to co , co produkowane jest masowo. Monety by y bite w du ych Ilo ciach, u ywali ich wszyscy powszechnie i ci gle. Z kolei teksty by y przepisywane w redniowiecznych zakonach. To utrwalanie przekazu. Takie reprodukcje by y jednak ograniczone, gdy nie by o wielu wyedukowanych lub wykszta conych zakonników, ich mo liwo ci by y ograniczone pod wzgl dem praktycznym – taka praca by a te czasoch onna, co ogranicza o zasi g. Do czasu a za spraw Gutenberga powsta a maszyna drukarska, co ogromnie usprawni o kopiowanie tre ci, tekstu, wymian i obieg informacyjny. Mechaniczne i powtarzalne reprodukowanie tre ci usprawni o równie edukacj , prowadz c do zmniejszenia analfabetyzmu i upowszechnienia kszta cenia. Od tego czasu liczba repro-
1 Za: H.J. Shey, Tyrtaeus and the art of propaganda, „Arethusa” 1976, vol. 9, nr 1, s. 5–28.
2 Zob. ibidem gr. , co mo na przet umaczy jako „ha bi ca jest ucieczka”.
dukcji mog a znacznie wzrosn , dzi ki temu, e by y one wykonywane szybko i ni szym kosztem. A co dopiero dzisiaj, gdy reprodukcja zajmuje milisekundy. Wystarczy proste „kopiuj, wklej” na komputerze czy smartfonie i przes anie tre ci dalej. Zmiany takie umo liwiaj rywalizacj na gruncie informacji.
1.5. Moc s ów
Czy te rozwa ania s teoretyczne? W adnym wypadku. Ta ksi ka dotyka bowiem istotnych zagadnie bezpiecze stwa informacji i bezpiecze stwa informacyjnego. Kwestia terminologii i u ywanych s ów jest wa na, nawet kluczowa i musimy j doceni . S owa maj wielk moc, a u ywane w odpowiedni sposób – mog mie du y wp yw. Dlatego zaczynamy od s ów. Dla przyk adu – od konkretnego s owa. Bo wa nym elementem technik sk adaj cych si na to zagadnienie jest sztuka operowania s owem w taki sposób, aby wywiera wp yw. Przyk adami tu s chocia by retoryka (przemowa), erystyka (sztuka sporu), a tak e perswazja (przekonywanie, wp yw), której by mo e jeste , Czytelniku, cz sto poddawany, czasem w sposób nieoczywisty, tj. nie zdajesz sobie z tego sprawy, chocia by dlatego, e nie zwracasz na to uwagi, bo zajmuje Ci co innego.
Pamflety a szerzenie informacji
Czasem wystarczy samo propagowanie informacji jakimi kana ami. Tak by o w XVI wieku w Niemczech, gdzie za po rednictwem szerzonych pamfletów chciano sk oni w adze do zaanga owania si w ciganie wied m3. Chodzi o o kobiety, którym zarzucono prowadzenie szkodliwej dzia alno ci, np. magicznej, co cz sto oznacza o sytuacj , gdzie kto kogo nie lubi , ale trudno by o mu wyja ni zachowanie jakiej osoby. By y to akcje „u wiadamiaj ce” (np. o zagro eniu), ale w adze miast powa nie obawia y si mo liwo ci doprowadzenia do zamieszek na tym tle. A to ju kwestia stabilno ci, bezpiecze stwa i porz dku publicznego. W Norymberdze wprowadzono wr cz cenzur (zakaz szerzenia takich informacji), gdy obawiano si destabilizacji spo ecznej, np. zamieszek i oszala ego t umu4. W innych miejscach w spo ecze stwie protestanckim akcja ta jednak doprowadzi a do egzekucji kobiet podejrzanych o „wied mowstwo”, a metoda szerzenia tych informacji mia a znamiona dzisiejszych virali i paniki moralnej w mediach elektronicznych i spo eczno ciowych. Tre szerzy a si szybko, doprowadza a do paniki, infekuj c informacyjnie szerokie terytoria – ostatecznie doprowadzaj c do 20 000 egzekucji na przestrzeni lat, co by o specyfik niemieckiego protestantyzmu tamtych czasów5. W opracowaniu, z którego czerpiemy te informacje, przytoczono przyk adowe elementy takich pamfletów, tak e autentyczne zarzuty wobec wied m:
3 R. Walinski-Kiehl, Pamphlets, Propaganda and witch-hunting in Germany c. 156o–c. 1630, „Reformation” 2002, vol. 6, nr 1, s. 49–74.
4 Ibidem.
5 Ibidem.
Jej wyznaniem jest, e powinna zamrozi
Ziarno i winoro l w tym roku, Aby czci diab a6
Mniejsza z tym, w jaki sposób „sk aniano” podejrzane osoby do sk adania tego rodzaju wyzna , np. wymuszaj c ich z o enie za pomoc rodków przemocowych, takich jak tortury. Nie wchodzimy te w rozwa ania demonologiczne, ale mo na sobie wyobrazi , e w XVI-wiecznym spo ecze stwie, przy niskim poziomie wykszta cenia, propagacja takich tre ci mog a mie powa ne skutki. Co jednak najwa niejsze, prowadzi o to do destabilizacji spo ecze stwa. Dlatego walczono z tak destabilizuj c propagand . cigano drukarzy tworz cych takie tre ci7. Wszak chodzi o o stabilno miasta czy pa stwa.
Ju kilkukrotnie u yli my sformu owania „propaganda”, ale czy w sposób w a ciwy? Niezupe nie, dawniej s owo to bowiem nie istnia o, a nawet gdyby, to nie znaczy oby tego co dzi . Nie by oby w taki jak dzi sposób odbierane. Ale po kolei.
Zasadnicz cech j zyka jest to, e znaczenie s ów ulega zmianom. To nie jest ksi ka o specyfice i ewolucji s owotwórstwa, s to jednak fakty. Mo na tak ewolucj dostrzec take w zmianach w odbiorze s owa „propaganda”. Kiedy dzi to czytasz, to prawdopodobnie kojarzy Ci si to, Czytelniku, z czym z ym, a co najmniej podejrzanym. Sformu owanie to jest dzi nacechowane mocno pejoratywnie. Stanowi nawet obelg Nie zawsze tak by o. Dawniej s owo „propaganda” mia o znaczenie bardziej funkcjonalne i opisowe.
Informacje o pochodzeniu s owa „propaganda” by mo e dla niektórych dzi b d zaskakuj ce. Jak ju zaznaczy em, wed ug Ewangelii w. Jana „na pocz tku by o S owo”. W istocie s owo „propaganda” zawdzi czamy je w a nie Ko cio owi katolickiemu.
1.6. Pochodzenie
„propagandy” zawdzi czamy Ko cio owi katolickiemu
W XVII wieku, a dok adnie w 1622 roku, papie Grzegorz XV powo a wi t Kongregacj dla Propagandy Wiary (Sacra Congregatio de Propaganda Fide), znan pó niej pod nazw Kongregacji ds. Ewangelizacji Narodów, a zniesion w 2022 roku8
To jest pierwsze u ycie tego s owa. Jego stworzenie9. Zatem paradoksalnie, mówi c o propagandzie, za ka dym razem niejako odnosimy si do dziedzictwa katolickiego. Lecz tu w propagandzie chodzi raczej o propagacj , np. wiary lub pogl dów na ni . O jej szerzenie.
6 „Her confession is | That she should have frozen | Grain and the grape-vine this year | In order to honour the devil”, ibidem, s. 18.
7 Ibidem.
8 P. Guilday, The Sacred Congregation de Propaganda Fide (1622–1922), „The Catholic Historical Review”, 1921, vol. 6, nr 4, s. 478–494.
9 M.T. Prendergast, T.A. Prendergast, The invention of propaganda: A critical commentary on and translation of Inscrutabili Divinae Providentiae Arcano [w:] The Oxford Handbook of Propaganda Studies, Oxford 2013, https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780199764419.013.016.
O edukacj , o upowszechnienie. Tak e np. o kszta cenie kleryków. Wszystko to w rozumieniu raczej neutralnym, cho z punktu widzenia Ko cio a na pewno po danym, czyli patrz c od tej strony – pozytywnym. To poniek d stanowi o odpowied na kryzys klerykalny w tamtych czasach, ale to tak e kulminacja dzia a kontrreformacyjnych, tych kierowanych wobec ruchów reformacyjnych, np. protestanckich. By o to te narz dzie stworzone w odpowiedzi na potrzeby czasów, wynikaj ce ze skomunikowania z nowymi l dami w tzw. Nowym wiecie. Dotarcie do Ameryki Pó nocnej, Po udniowej i innych kontynentów z europejskiego punktu widzenia by o „odkryciem nowych l dów”. Chodzi tak e o wyzwania powsta e w Europie w a nie przez rozwój innych pr dów wyznaniowych (tj. reformacyjnych), jak np. wspomnianego ju protestantyzmu. Dzia alno reformacyjna, antykatolicka (tak e w sferze informacyjnej) by a wtedy faktem, tworzono antykatolickie pamflety i innego rodzaju przekazy, organizowano ruchy antyklerykalne. Powsta y wi c nowoczesne sposoby wp ywu na opinie ludzi10. Wtedy w a nie wa ny by zw aszcza wk ad ludzi sprawnie operuj cych s owem, tak e literatów11 Od tej strony rodowiska te równie pos ugiwa y si metodami propagandowymi, cho bez stosowania tej nazwy.
Stworzono nowe struktury i cele (protestanckie). I one poszukiwa y przestrzeni, wyznawców, ludzi, których mo na przekona . To w oczywisty sposób stworzy o wyzwanie dla istniej cego porz dku – w tym przypadku dla Ko cio a katolickiego. Nie jest tu istotne, czy Czytelnik tej ksi ki jest osob wierz c (a je li tak, to w co i jak) czy te niewierz c (a je li tak, to w jaki sposób). Wyja nienie tego fenomenu i procesu nie wymaga wiary albo niewiary. Jest to bowiem proste. Pojawia si nowa instytucja, ideologia (tu: pr dy protestanckie) i ona si „rozpycha”, tworz c konkurencj dla zasta ego porz dku (tu: Ko cio a katolickiego). Istniej ce instytucje maj wówczas wybór. Mog nic nie robi , spokojnie si podda , da za wygran i powiedzmy przej do historii. Mog te co robi , przeciwdzia a . By oby naiwno ci s dzi , e w przypadku powstania wyzwania dla du ej i wa nej instytucji, a tak niew tpliwie by wtedy Ko ció katolicki, ob dzie si bez jakiegokolwiek oporu, a nawet walki. Co zatem robi ? Przeciwdzia a . Tak te si sta o i dlatego w a nie powsta a struktura Sacra Congregatio de Propaganda Fide. T umacz c wprost: kongregacja propagandy. Temu zawdzi czamy to s owo „propaganda”. Zatem s owo „propaganda” pochodzi od ac. propagare (szerzy ), a definicji dzi mo na znale wiele12.
1.6.1. Propaganda rewolucyjna – rewolucja francuska
Dopiero pó niej s owo „propaganda” zyska o znaczenie szerzenia pewnych innych ideologii, warto ci, pogl dów, np. politycznych. Chocia by podczas rewolucji francuskiej, gdy metody propagandowe stosowano systematycznie. Ró nego rodzaju metody kszta towania opinii, przekazywania informacji, metody wp ywu, powiedzieliby my – propagandowe, zdecydo-
10 G.S. Jowett, V. O’Donnell, Propaganda & persuasion, Los Angeles–London 2018.
11 R. Roldán-Figueroa, Tomás Carrascón, anti-roman catholic propaganda, and the circulation of ideas in Jacobean England, „History of European Ideas” 2013, vol. 39, nr 2, s. 169–206.
12 R. Marlin, Propaganda and the ethics of persuasion, Peterborough 2013.
wanie by y wykorzystywane podczas rewolucji francuskiej i by a to propaganda rewolucyjna, polityczna. Zawarta w pie niach, w wierszach, w oficjalnych przemowach, w odezwach, w dzia aniach.
1.6.2. Karykatura, gilotynowanie, g owy na kiju
Co istotne, wtedy to strategia pa stwa zaprz ga a do dzia a wiele kana ów, co wspó gra o te z tymi dzia aniami pa stwowymi oraz wojskowymi.
Zw aszcza z dzisiejszej perspektywy mo e ciekawi , jak wtedy grupy ludzi (cz sto analfabetów, niewykszta conych) szerzy y idee maj ce zmienia system polityczny (obali star monarchi etc.), wykorzystuj c np. sztuk . Na znaczeniu zyska a zw aszcza karykatura – wymierzona we wrogów politycznych (polityków, arystokratów, kler etc.)13. Ale jedno to karykaturalne przedstawianie g ów wrogów nabitych na tyczki, a zupe nie inne – faktyczne dzia ania (w a nie takie). I nie chodzi mi tu o s ynne gilotynowanie, co o faktyczne wydarzenie, gdy we francuskim parlamencie g owa urz duj cego ministra sko czy a na kiju i by a podsuwana marsza kowi parlamentu Francji. Ten niezbyt smaczny i wstrz saj cy przyk ad pokazuje, jak adunek niepokojów spo ecznych, równie kanalizowany przekazami informacyjnymi, propagandowymi, mo e doprowadzi do realnych konsekwencji.
1.6.3. Efekty propagandy – czy da si przewidzie przysz e wydarzenia?
W a nie konsekwencje s tu istotne. Bo przecie w szerzeniu informacji i próbach „wp ywu” nie chodzi jedynie o szerzenie dla samego szerzenia. Komu chodzi o jakie konkretne efekty, o podejmowane dzia ania. O sk onienie odbiorców do podejmowania dzia a . A nie wy cznie do przyswojenia sobie informacji.
Natomiast przekonanie, e wydarzenia dziej si „nagle”, ma ograniczony sens. Wojny maj swoje przyczyny, podobnie jak rewolucja francuska i wszystko, co dzia o si po niej. Wydarzenia takie jak nag e erupcje polityczne lub wojskowe cz sto s poprzedzone informacjami dost pnymi publicznie, np. publikowanymi w prasie. Tak by o przed I wojn wiatow , przed II wojn wiatow , przed wojn w Ukrainie w 2022 roku, a tak e przed – z dzisiejszej perspektywy odleg ym wydarzeniem – w a nie rewolucj francusk 14. St d analiza rodowiska informacyjnego jest bardzo wa na, tak e badanie tzw. otwartych róde (ang. open source intelligence, OSINT). Oczywi cie nie zawsze stawka jest tak wysoka jak w przypadku wojny wiatowej. Ale ju tutaj mamy jasno zarysowane wnioski: zawsze warto obserwowa , zw aszcza twórczo wybranych osób, instytucji, grup. W tamtym czasie we Francji mog y by to
13 C. Suciu, Propaganda of the French Revolution, 12.07.2019, https://about.proquest.com/en/blog/2019/ propaganda-of-the-french-revolution.
14 R.C. Darnton, Trends in radical propaganda on the eve of the French Revolution (1782–1788), praca doktorska, Oxford University 1964.
osoby zwi zane z ró nymi tzw. salonami, grupkami towarzyskimi zrzeszaj cymi „znajomych”, czasem grupami politycznymi, twórczymi etc. One mog y zdawa sobie spraw z dziej cych si procesów, przynajmniej niektóre z nich (inna sprawa, e wgl d, dost p do takich róde nie zawsze jest atwy).
Dlaczego to dla nas wa ne? Bo obserwuj c i analizuj c rodowisko informacyjne, tak e dzi mo na przyjmowa kilka podej : analizowa spo eczno ci (grupy), od tych znacznych rozmiarów, po te mniejsze, a tak e analizowa indywidualne osoby o potencjalnie wi kszym wp ywie na spo eczno ci (dzi nazywane czasem influencerami). Sprowadza si to do studiowania informacji, tak e propagandy.
1.6.4. Lenin a propaganda w mediach spo eczno ciowych
Metody propagandowe stosowa te inny rewolucjonista – Lenin15. Rozumia on konieczno walki propagandowej w znaczeniu o wiele bardziej ofensywnym, politycznym16
Pewne pozosta o ci tej ewolucji, wypracowanej tak e przez system sowiecki, komunistyczny i tamte techniki, odczuwamy nawet dzisiaj. Chocia by w postaci dezinformacji i przekazów propagandowych za po rednictwem ró nego rodzaju kana ów medialnych, spo eczno ciowych. Bardziej uchwytnie, chocia by w znanych dzia aniach „rosyjskich botów i trolli” w mediach spo eczno ciowych, w mieszaniu w procesach wyborczych innych krajów. To tylko pewien element. O tym jednak b dzie mowa w rozdzia ach pó niejszych. W tym przypadku dotkn li my wa nego tematu szkodliwo ci propagandy. Propaganda niew tpliwie mo e by z o liwa, szkodliwa (ang. malicious).
Ale znaczenie samego s owa mocno ewoluowa o i jeszcze nie tak dawno nie traktowano go jako co jednoznacznie „z ego”. Przeanalizujmy pozytywny przyk ad.
1.6.5. Propaganda w ONZ
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych to mi dzynarodowa struktura, gdzie wane s s owa i wyra ane stanowiska w kontek cie dyplomatycznym i prawnym. Jeszcze w 1947 roku u yto w rezolucji sformu owania „propaganda”, w zasadzie rutynowo, jakby by to pewien proces polityczny, a mo e mechaniczny. Jakby propaganda stanowi a narz dzie. Rzecz dzia a si krótko po zako czeniu II wojny wiatowej. Wszyscy mieli do wojny. Gdzie tu miejsce dla propagandy? Sta o si tak za spraw rezolucji 110 „ rodki, jakie nale y podj przeciwko propagandzie i pod egaczom do nowej wojny”17, w której wezwano pa stwa
15 J. Wilke, Propaganda [w:] The International Encyclopedia of Communication, red. W. Donsbach, Malden–Oxford–Carlton 2008.
16 Ibidem.
17 „Condemns all forms of propaganda, in whatsoever country conducted, which is either designed or likely to provoke or encourage and threat to the peace, breach of the peace, or act of aggression”; „To promote, by all means of publicity and propaganda available to them, friendly relations among
cz onkowskie ONZ do stosowania „wszelkich kana ów propagandy dost pnych pa stwom” w celu szerzenia pokojowych stosunków mi dzy pa stwami, natomiast pot piono „propagand sprzyjaj c aktom agresji zbrojnej”. Czyli propaganda mo e by z a i dobra? Zdekodujmy to!
Sformu owanie „wszelkie formy” sugeruje, e form, metod i dost pnych rodków jest lub mo e by wiele. Rezolucja ta pot pia propagand wzywaj c i pod egaj c do wojny. Czyli pewne jej u ycie, wcale nie arbitralne, bo bardzo konkretne – w jakim okre lonym celu. Odnosi si krytycznie do wszelkich form propagandy, „prowadzonej w dowolnym kraju, której celem lub prawdopodobnym nast pstwem jest prowokowanie, zach canie i zagro enie dla pokoju, naruszenie pokoju lub akt agresji” (pkt 1). Z tego wynika jasno, e propaganda jest tu czym z ym, szkodliwym. Umówmy si , e wojny s z e, wszak gin wtedy ludzie, niszczone jest mienie. Wydaje si , e mo emy przyj taki pogl d, cho zapewne nie wszyscy musz si z tym stwierdzeniem zgodzi . Wracaj c do rezolucji ONZ, to w tej samej rezolucji mamy tak e sformu owanie: „promowa , wszelkimi dost pnymi rodkami rozg aszania i propagandy, przyjazne stosunki mi dzy narodami”. W tym miejscu s owo „propaganda” u yte jest ju w zupe nie innym znaczeniu ni poprzednio. Nagle znaczenie to nie jest negatywne, a jakby neutralne. Z uwagi na jego cel. By mo e nawet znaczenie pozytywne? Jest to sformu owanie nawet nieco techniczne, nienacechowane warto ciami („z o” albo „dobro”). Chodzi o osi gni cie czego , celu („przyjazne stosunki mi dzy narodami”). Sk ania nas to zrewidowania rozumienia poj cia „propaganda” w punkcie pierwszym tej rezolucji jako czego o znaczeniu „z ym”. Co wi cej, mowa tu o „ rodkach”! Zatem o metodach technicznych stosowanych do propagacji propagandy. Mamy wi c sformu owanie czysto techniczne, a nie publicystyczne. Tak termin „propaganda” by u yty jeszcze w roku 1947. Ale mo e to jaki wypadek przy pracy, odosobniony przyk ad czego niszowego? No niezupe nie, bo rezolucja ta zosta a przyj ta jednog o nie. Przez wszystkich ówczesnych cz onków ONZ, czyli reprezentantów 57 pa stw, tak e Polski. Co do meritum to odnoszono si oczywi cie do tematu pot pienia pod egania do wojny – czego zrozumia ego w kilka lat po hekatombie II wojny wiatowej.
Jednak – nie wprost – dano nam te wiadectwo czasu. Tego drobiazgu i konkretu, który nas interesuje. Czyli u ycia s owa „propaganda” w funkcji i w znaczeniu czysto technicznym, nienacechowanym jako samo w sobie adnym warto ciowaniem ogólnym. Taki wniosek jednoznacznie wynika z faktu, e w tym samym dokumencie to samo s owo odnosi si do czego negatywnego (pod eganie do wojny, w szczególno ci do wojny napastniczej, aktu agresji), jak i do czego pozytywnego (popularyzacja stosunków pokojowych mi dzy pa stwami).
1.6.6. Propagacja idei? Dekodujemy dalej
Znane nam s owo „propaganda” samo w sobie jest zapo yczeniem z aciny. Oxford English Dictionary datowany na 1679 rok podaje kilka znacze . Jest to np. „organizacja schematu lub ruchu propaguj cego jak doktryn lub praktyk ”, ale tak e „systematyczne rozpowszech-
nations based upon the Purposes and Principles of the Charter”, United Nations General Assembly Resolution 110 (II), Measures to be taken against propaganda and the inciters of a new war, 3 November 1947, A/RES/2/110, http://www.un-documents.net/a2r110.htm.