WPROWADZENIE
W XXI wieku przemiany spo ł eczne przebiegają pod znakiem finansjalizacji. Termin ten coraz częściej jest u ż ywany do nazywania wielu splecionych ze sobą procesów, które dotyczą wszystkich domen ś wiata spo ł ecznego: gospodarki, polityki, religii, rozrywki, wypoczynku, turystyki, sł u żby zdrowia, edukacji, nauki, a tak ż e ż ycia rodzinnego, intymnego, s ą siedzkiego i koleż eń skiego. Jesteśmy świadkami narodzin zupe ł nie nowego spo łeczeń stwa. Celem tej książki jest opisanie stawania się na początku XXI wieku nowego świata spo łecznego, którego istotną domeną są finanse, oraz jego interpretacja. Odpowiadam między innymi na następujące pytania: Jak przebiegają procesy wchodzące sk ład finansjalizacji? Na jakiej zasadzie to się dzieje? Jaki jest sens teoretyczny i praktyczny owych przemian? Nie jest to łatwe zadanie, poniewa ż procesy te są przepe ł nione rozmaitymi paradoksami, a ich efekty daleko odbiegają od idei oraz wizji, którymi kierowali się zwolennicy neoliberalizmu, mobilizując rządy, elity gospodarcze i masy spo łeczne do przeobra żania gospodarki. Świat mia ł zmierzać w kierunku dobrostanu spo łecznego, zmniejszania róż nic mię dzy krajami oraz warstwami spo łecznymi, ograniczania stref bezrobocia i wykluczenia, wzrostu produktywno ści gospodarek, ograniczenia rozmaitych nierównowag i zagrożeń destabilizacją. Jak na ironię, sprawy poszł y w niepomy ślnym kierunku, chocia ż zapowiedzi był y optymistyczne. Kryzys finansowy z lat 2008–2009 oraz pandemia COVID-19 z lat 2020–2022 z ca łą mocą obna ż ył y zaskakujące i przewrotne oblicze ufinansowienia gospodarki oraz pozosta ł ych domen ż ycia spo łecznego. Uczestnicy ż ycia zbiorowego zaczęli ze zwiększoną intensywno ścią do świadczać licznych dotkliwych dyskomfortów finansjalizacji. Wielu z nich traktuje taki obrót rzeczy jako przejaw ironii dziejów. Daleki jestem od utrzymywania, że zamierzenia podejmowane w dobrych intencjach nieuchronnie prowadzą do niepomy ślnych nast ępstw. Bywa i tak, że pojawiają się nadspodziewanie korzystne efekty. Na tym polega ż ywio łowy
charakter procesów spo ł ecznych, ż e nadchodzą nieoczekiwane wydarzenia i dają znać o sobie zaskakujące nowe regularno ści. W tym wypadku intencje był y wszak że nie do końca czyste, jako że u ich podstaw leża ł y partykularne racje i interesy elit gospodarczych i politycznych. Poza tym po drodze pojawiło się wiele systemowych nierównowag i osobliwych czynników, które „psuł y” modelowe rozwi ą zania, wyzwala ł y procesy ż ywio łowe, owocowa ł y efektami odwrotnymi w stosunku do przewidywanych, wieszczonych lub oczekiwanych.
Nie dziwi wię c, że nast ępstwa globalizacji i finansjalizacji czę stokro ć budzą gorzkie refleksje. Komentarze i wyja śnienia dotyczące finansjalizacji bywają przepe ł nione ironią, kpiną, subtelnym lub jawnym szyderstwem.
Moje podej ś cie do analiz spo ł eczeń stwa ogarniętego procesami finansjalizacji traktuję zarazem jako jego krytyk ę. Z jednej strony dostrzegam wiele pozytywnych zjawisk towarzyszących ewolucji ś wiatowych finansów w XXI wieku. Z drugiej jednak nie godzę się na takie procesy, jak:
a) dewastacja elementarnych więzi spo łecznych, które stanowią o dobrostanie spo łecznym i poszanowaniu godności drugiego człowieka;
b) masowe wydalanie jednostek i ca ł ych zbiorowo ści ludzkich poza g łówny nurt ż ycia spo łecznego, co owocuje ich trwa ł ym wykluczeniem i g łębok ą deprywacją;
c) narastanie potencja ł u spo łecznego, który nabrzmiewa ryzykiem gospodarczym, wielkimi nierównowagami oraz konfliktami spo łecznymi.
Toteż ods ł aniam ich uwarunkowania. Analizuję dysfunkcje finansjalizacji, która obradza rozmaitymi problemami spo łecznymi. W opisach i wyja śnieniach przyjmuję perspektywę blisk ą zarówno ekonomii, jak i socjologii finansów. Ekonomia i socjologia mają jeden przedmiot bada ń. Jest nim gospodarka wraz z jej powią zaniami z innymi domenami społ eczeń stwa. Wszelako ten sam przedmiot bada ń jest dla obydwu dyscyplin nieco innym przedmiotem poznania naukowego, jako że przyjmują perspektywy teoretyczne i metodologiczne, które mimo pewnych wspólnych cech są odmienne. Ka żda z nich odsł ania inne aspekty tej samej gospodarki, a inne przesłania. Chcia łbym podkreślić, że doceniam znaczenie ekonomicznego podejścia do finansów. Umożliwia ono trafne diagnozowanie i wyjaśnianie badanych procesów. Uwa żam jednak, że odpowiedzi udzielane przy jego zastosowaniu rodzą nowe problemy teoretyczne, których rozwią zanie jest utrudnione w obr ębie ekonomii, jako że dyscyplina ta posł uguje się wł asnymi modelami
teoretycznymi, które wyznaczają granice jej potencja ł u badawczego. Ekonomiczne modele gospodarki uwzględniają środowisko kulturowe w mniejszym stopniu ni ż socjologia, czę sto je traktując jako ceteris paribus. Atrakcyjności perspektywy socjologicznej upatruję w fakcie, że w analizach gospodarki uwzględnia ona z równą uwag ą sieci interakcyjne, kulturę normatywną i symboliczną, a tak że dystanse spo łeczne i interesy ufundowane na dostępie do zasobów. W przypadku finansjalizacji mamy do czynienia z następującą sytuacją poznawczą. Od dwóch dekad ufinansowienie jest przedmiotem gruntownych bada ń przy zastosowaniu perspektywy ekonomicznej. Ekonomia dorobi ł a się obszernego instrumentarium badawczego. Nie da się tego samego powiedzieć o perspektywie socjologicznej. Socjologia finansów zinstytucjonalizowa ła się w pierwszej dekadzie XXI wieku i jest w trakcie budowania swoich ram teoretycznych. Na dzisiaj osi ągnęł a wa ż ne, ale wycinkowe rezultaty badawcze. Podstawowe narzędzia teoretyczne, a w tym modele poję ciowe, generalizacje, hipotezy i twierdzenia wyja śniające badane zjawiska, są na wst ępnych etapach rozwoju. Moje podejście do badania finansjalizacji czerpie wię c inspiracje nie tylko z socjologii, lecz również z ekonomii i innych dyscyplin naukowych. Zarazem ma ono autorski charakter. Przedstawiony stan rzeczy traktuję jako niezwyk łą szans ę napisania czego ś nowego i przyczynienia się do rozwoju socjologicznej teorii finansjalizacji oraz socjologii finansów.
W rozdziale pierwszym identyfikuję, opisuje i intepretuję najwa ż niejsze procesy charakteryzujące finansjalizację, w du ż ym stopniu wykorzystując perspektywę ekonomii i finansów. Oczywi ście nie stronię od narracji socjologicznej, jako ż e granice pomię dzy ekonomi ą, socjologi ą oraz innymi naukami spo łecznymi są p ł ynne.
W rozdzia ł ach drugim i trzecim szukam socjologicznego sensu finansjalizacji. Wywód rozpoczynam od charakterystyki przyjętej perspektywy badawczej. Proponuję pewien model teoretyczny funkcjonowania spo łeczeń stwa. Charakteryzuję również jego moż liwo ś ci aplikacyjne. Nast ępnie analizuję finansjalizację pod k ątem zmian, jakie zachodzą w ś wiecie relacji mię dzyludzkich. Badam interakcyjne, kulturowe i stratyfikacyjne spoiwo środowiska spo ł ecznego, w którym jednostki i zbiorowo ś ci gospodarują, politykują, wspó łegzystują. Identyfikuję wię c rozmaite konfiguracje oddzia ł ywa ń, kontaktów i styczno ści pomię dzy uczestnikami ś wiata spo łecznego. Analizuję warto ści i wzory zachowania, które przybierają formę procedur, instytucji oraz ról spo ł ecznych wyznaczają cych ramy finansjalizacji. Bli ż ej interpretuj ę takie wyraziste cechy ufinansowienia gospodarki oraz spo łeczeń stwa jako ca ło ści,
jak na przyk ład erozja przestrzeni aksjonormatywnej i tchórzostwo moralne. Uwydatniam również znaczenie symbolicznego wymiaru kultury dla narodzin, trwania i ewoluowania procesów sk ładających się na finansjalizację
Rozdzia ł czwarty zawiera analiz ę finansjalizacji po kryzysie z lat 2008–2009. Przedmiotem opisu oraz teoretycznej interpretacji są zarówno ś wiatowe trendy, jak i polskie osobliwo ści. Nie tylko wykorzystuję te analizy do wyeksponowania dystynktywnych cech polskiej odmiany finansjalizacji, lecz również zmierzam do unaocznienia nieoczywisto ś ci oraz zmienno ś ci pewnych fundamentalnych cech światowych procesów.
Rozdzia ł piąty dopisa ło ż ycie w latach 2020–2021 w trakcie pracy nad książk ą. Zajmuję się w nim finansjalizacją w czasach pandemii COVID-19. Rozwijam tezę, że wyja śnienie kryzysu towarzyszącego pandemii wymaga odwo ł ania się do teorii finansjalizacji. To wła śnie procesy charakteryzujące finansjalizację zawa ż ył y na rozmaitych sposobach reagowania poszczególnych krajów na pandemię, w jednych owocując recesją, a w innych – kryzysem gospodarczym. Badam również, co recesja i kryzys pandemiczny wniosł y do finansjalizacji. Jest to niezwykle fascynujące zagadnienie. Już kryzys z lat 2008–2009 zmodyfikowa ł przebieg finansjalizacji, jedne procesy wzmocni ł, inne osłabi ł, a jeszcze inne zainicjowa ł lub zakończył. Podobnie, tyle że na innej zasadzie, dzia ło się również podczas pandemii COVID-19.
Kiedy ju ż ukończył em ksi ąż kę, dosz ł o do eskalacji wojny w Ukrainie. W 2022 roku procesy charakteryzujące finansjalizację pospieszył y w skali ś wiata, owocując nowymi i zaskakującymi trendami. W zwi ą zku z tym zdecydowa łem się na dopisanie posłowia, w którym sygnalizuję wzbieranie kolejnych ź róde ł i napięć w domenie finansów zapowiadających następne radykalne zmiany spo łeczne. Do ich wyjaśnienia oraz interpretacji warto zastosować teorię finansjalizacji.
