3.4.
Spis treści
5 Przyczyny zaburzeń zdrowia o podłożu żywieniowym na świecie i w Polsce
Lidia Wądołowska, Joanna Kowalkowska, Beata Stasiewicz
5.1. Wprowadzenie ..................................................................
5.2. Żywieniowe przyczyny zaburzeń zdrowia .........................................
5.3. Niedożywienie jako przyczyna zaburzeń zdrowia
5.4. Czynniki ryzyka chorób związane ze stylem życia i środowiskiem ..................
5.5. Metaboliczne przyczyny zaburzeń zdrowia
5.6. Możliwości poprawy zdrowia poprzez modyfikację odżywiania i stylu
To jest najważniejsze
uzupełniająca ................................................................
6 Rola żywienia i aktywności fizycznej w profilaktyce otyłości i przewlekłych chorób niezakaźnych Mirosław Jarosz, Wioletta Respondek ..............................
6.1. Wprowadzenie
6.2. Epidemiologia nadwagi i otyłości oraz ich konsekwencje ..........................
6.3. Żywieniowe czynniki ryzyka przewlekłych chorób niezakaźnych
6.4. Aktywność fizyczna a profilaktyka przewlekłych chorób niezakaźnych
................................................................
7 Genetyka i genomika w ocenie ryzyka chorób dietozależnych i ich prewencji
Grażyna Nowicka, Agata Chmurzyńska ...................................................
7.1. Wprowadzenie
7.2.
7.3.
7.4. Warianty genetyczne a odpowiedź metaboliczna
7.5. Składniki
8 Żywienie a funkcje poznawcze i zdrowie psychiczne człowieka
Jadwiga Hamułka, Monika Zielińska-Pukos, Agata Białecka-Dębek
8.2.
8.3. Wpływ składników pokarmowych na układ nerwowy i zdrowie psychiczne
8.4. Żywieniowa profilaktyka zaburzeń funkcji poznawczych i zdrowia
9 Czynniki ekonomiczne warunkujące sposób żywienia populacji Krystyna Gutkowska, Irena Ozimek, Hanna Górska-Warsewicz
9.1. Wprowadzenie
9.2. Uwarunkowania makroekonomiczne
9.3. Uwarunkowania mikroekonomiczne
10 Czynniki klimatyczne a sposób żywienia Jerzy Bertrandt ................................
10.1. Wprowadzenie ..................................................................
10.2. Wpływ klimatu na zaopatrzenie ludności w żywność ..............................
10.3. Wpływ zachodzących zmian klimatycznych na przyszłą produkcję żywności
10.4. Klimat a model żywienia
Wyzwania .......................................................................
jest najważniejsze
11 Postęp naukowo-techniczny a sposób żywienia Janusz Czapski, Józef Korczak ...........
11.2. Żywieniowe skutki rozwoju nauki i techniki w ujęciu historycznym
11.3. Biotechnolgia i nanotechnologia w produkcji żywności
11.4. Postępy w technologii potraw oraz w organizacji
Perspektywy produkcji żywności .................................................
12 Związki kultury ze sposobem odżywiania się społeczeństwa Jan
15.2. Główne obszary działań polityki wyżywienia w XXI wieku .........................
15.3. Narzędzia realizacji polityki wyżywienia w Unii Europejskiej
15.4. Polityka wyżywienia w aspekcie przyszłych wyzwań ..............................
To jest najważniejsze
................................................................
16 Edukacja żywieniowa Anna Kołłajtis-Dołowy, Marta Jeruszka-Bielak
16.1. Wprowadzenie ...................................................................
16.2. Definicje, cele i zakres edukacji żywieniowej
16.3. Planowanie edukacji żywieniowej ................................................
16.4. Ewaluacja edukacji żywieniowej i wiarygodność przekazywanej wiedzy ...........
17 Wegetarianizm i diety niekonwencjonalne w świetle nauki o żywieniu Jan Gawęcki, Karolina Łagowska, Joanna Bajerska, Małgorzata Woźniewicz
Wprowadzenie
17.3. Charakterystyka wybranych diet niekonwencjonalnych –
Diety niekonwencjonalne a redukcja
18 Żywność prozdrowotna Jan Gawęcki, Danuta Górecka
18.3. Korzyści i zagrożenia związane ze stosowaniem żywności
19 Suplementacja diety jako droga do poprawy stanu odżywienia i stanu zdrowia ludności Anna Brzozowska, Regina Olędzka, Ewa Sicińska ............................................................................
19.1. Wprowadzenie ..................................................................
19.2. Suplementy diety jako środki spożywcze
19.3. Programy suplementacji dla zwalczania niedoborów witamin i składników mineralnych na świecie
19.4. Indywidualne stosowanie suplementów składników odżywczych .................
19.5. Stosowanie suplementów diety zawierających substancje aktywne inne niż składniki odżywcze ...........................................................
19.6. Zagrożenia dla zdrowia związane ze stosowaniem suplementów
To jest najważniejsze ...................................................................
20 Zatrucia i zakażenia pokarmowe jako problem społeczny Ewa Matczuk, Lucjan Szponar .........................................................................
20.1. Wprowadzenie
20.2. Przyczyny i objawy zakażeń i zatruć pokarmowych
20.3. Sytuacja epidemiologiczna w zakresie zatruć i zakażeń pokarmowych .............
20.4. Działania prewencyjne mające na celu zmniejszanie ryzyka zatruć i zakażeń pokarmowych i wdrażanie systemów zarządzania bezpieczeństwem
21 Bioterroryzm żywnościowy Jerzy Bertrandt .............................................
21.1. Wprowadzenie
21.2. Rodzaje i charakterystyka ataków bioterrorystycznych ............................
21.3. Instrumenty ochrony przed atakiem bioterrorystycznym ..........................
jest najważniejsze ...................................................................
Bezpieczeństwo żywności i żywienia w aspekcie międzynarodowym
22.4. System wczesnego ostrzegania o żywności i środkach żywienia zwierząt
23 Regulacje prawne zapewniające bezpieczeństwo żywności Maciej
23.1. Wprowadzenie ..................................................................
23.2. Podstawowe unijne i polskie akty prawne ze sfery bezpieczeństwa żywności ......
23.3. Szczegółowe wymagania jakościowe w zakresie bezpieczeństwa żywności 493
23.4. Szczególne kategorie środków spożywczych w regulacjach prawnych sfery bezpieczeństwa żywności 499
23.5. Znakowanie żywności ........................................................... 503
23.6. Urzędowa kontrola żywności (nadzór) 506 To jest najważniejsze
zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym żywności
Jacek Kijowski , Danuta Kołożyn-Krajewska, Joanna Trafiałek ..............................
24.1. Wprowadzenie .................................................................. 517
24.2. Ewolucja systemów zapewnienia i zarządzania bezpieczeństwem żywności
24.3. Charakterystyka ogólna normy ISO 22000 ........................................
24.4. Kluczowe elementy składowe systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności ........................................................................ 523
24.5. Działania operacyjne 526
24.6. Realizacja systemowego zapewnienia bezpieczeństwa żywności w Polsce .........
To jest najważniejsze
uzupełniająca ................................................................
Żywienie a zdrowie publiczne w XX i XXI wieku Anna Gronowska-Senger ................
25.1. Wprowadzenie ..................................................................
25.2. Cechy charakterystyczne żywienia w XX wieku
25.3. Problemy żywieniowo-zdrowotne w XXI wieku
25.4. Żywienie a zdrowie społeczne – prewencja zagrożeń
Aby związki między żywnością, żywieniem i zdrowiem ukazać w możliwie wielu aspektach, celowe wydaje się spojrzenie z perspektywy historycznej i podjęcie próby kategoryzacji zagrożeń zdrowotnych mogących być następstwem nieodpowiedniej jakości żywności i wadliwego żywienia. Ważne jest też uwzględnienie problemów i kontrowersji istniejących na styku medycyny z nauką o żywności i żywieniu, które dotyczą terminologii, wiarygodności badań, przepisów prawa oraz interakcji żywności i leków.
2.2. Żywność wczoraj i dziś oraz jej wykorzystanie w żywieniu
Żywność i jej wytwarzanie przeszły na przestrzeni dziejów ewolucję, której następstwa dla odżywiania się ludzi i tym samym dla ich zdrowia były wielorakie (tab. 2.1).
Tabela 2.1.
Wydarzenia o przełomowym znaczeniu dla odżywiania się człowieka
Czas Wydarzenie Następstwa
Około 40 000 lat temu Nabycie umiejętności rozniecania ognia Zwiększenie przyswajalności i nieszkodliwości pożywienia
Około 10 000 lat temu Początki uprawy roślin zbożowych (pszenica, jęczmień, ryż, kukurydza)
Wzrost dostępności pokarmu pochodzenia roślinnego, dominacja zbóż 8000–4000 lat temu Udomowienie zwierząt (świnia, koza, bydło, gęsi, kaczki)
XVI w. Początki globalnego handlu żywnością
XVIII w. Rozwój metod utrwalania żywności
I poł. XX w. Wprowadzenie nawozów sztucznych i chemicznych dodatków do pasz
Wzrost dostępności pokarmu pochodzenia zwierzęcego, zwiększenie spożycia tłuszczu
Zmniejszenie geograficzno-klimatycznej determinacji diety
Zmniejszenie sezonowo-czasowej determinacji diety
Chemiczna intensyfikacja produkcji żywności, skażenie jej pozostałościami II poł. XX w. Nowe wysoko wydajne odmiany roślin („zielona rewolucja”) i zwierząt (chów fermowy), rozwój agrobiotechnologii
XX/XXI w. Produkcja przemysłowa żywności nowej generacji (upowszechnienie dodatków do żywności)
XX/XXI w. Chemizacja żywienia (wzbogacanie żywności, suplementacja diety)
XXI w. Nowa żywność, żywność specjalnego przeznaczenia medycznego
Źródło: opracowanie własne
Biologiczna intensyfikacja produkcji żywności
Wzbogacenie asortymentu żywności, podniesienie jej walorów użytkowych i prozdrowotnych
Poprawa stanu odżywienia ludności
Wzbogacenie asortymentu dostępnej żywności, ułatwienie żywienia niemowląt i osób chorych
Część I. Żywienie w systemie ochrony zdrowia społeczeństwa
Historia rodzaju ludzkiego zaczęła się około 7 mln lat temu od dwunożnych istot człowiekowatych, zwanych hominidami. Nasz najstarszy praprzodek Homo robustus, prowadzący częściowo nadrzewny tryb życia, podobnie jak jego poprzednik australopitek, odżywiał się przede wszystkim nasionami, liśćmi, łodygami i owocami rozmaitych dziko rosnących roślin, a przypuszczalnie także w niewielkim zakresie owadami, jajami i padliną. Dominacja w jego diecie trudno strawnego, łykowatego i częściowo zdrewniałego pokarmu roślinnego wiązała się z przerostem szczęk i przewodu pokarmowego, a relatywnie niska wartość energetyczna tego pokarmu zmuszała do ciągłego poszukiwania pożywienia dla zaspokojenia głodu. Pojawienie się około 1 800 000 lat temu przodka określanego Homo erectus, charakteryzującego się zdolnością do poruszania w pozycji wyprostowanej, mniej masywnym uzębieniem i umiejętnością wytwarzania prostych narzędzi, antropolodzy wiążą ze zmianą jego diety, choć nie są zgodni co do charakteru tejże zmiany. Część z nich uważa, że polegała ona na wprowadzeniu do jadłospisu znacznych ilości mięsa, dzięki przejściu w pozyskiwaniu pokarmu od zbieractwa do łowiectwa. W wyniku tego wcześniejsze, permanentne niedożywienie zamieniło się w naprzemiennie występujące okresy głodu i najadania się do syta po udanym polowaniu. Mięso upolowanych dzikich zwierząt było nie tylko łatwiej strawne, ale i bardziej pożywne, gdyż zawierało dużo bardziej wartościowego białka, co sprzyjało rozwojowi mózgu, a dodatkowo wnosiło tłuszcz dostarczający większych ilości energii (choć zasadniczo mięso to było stosunkowo chude). Inni antropolodzy skłaniają się ku tzw. hipotezie kulinarnej, upatrującej ewolucyjnego sukcesu Homo erectus w diecie opartej przede wszystkim na bulwach i kłączach, które obfitują w skrobię i inne węglowodany zapasowe, dostarczając łatwo przyswajalnej energii, bez konieczności długotrwałego przeżuwania. Ponieważ skrobia w stanie surowym jest dla organizmu człowieka nieprzyswajalna, a nawet może wywierać szkodliwe działanie, przyjęcie hipotezy kulinarnej oznacza uznanie, że ówczesne istoty ludzkie posiadły już zdolność wykorzystywania ognia do „uzdatniania” pokarmu przed jego spożyciem. Jakkolwiek wielu uważa, że nastąpiło to dopiero około 40 000 lat temu. Nie przesądzając, która grupa antropologów jest bliższa prawdy, pozostaje stwierdzić, iż dieta ówczesnych hominidów została znacząco wzbogacona.
Jednak zasadniczym przełomem w sposobie odżywiania się ludzi było dopiero zapoczątkowanie uprawy roślin – datowane na około 10 000 lat p.n.e. – oraz udomowienie różnych gatunków zwierząt roślinożernych, dokonujące się między 8000 a 4000 lat p.n.e. W efekcie dostęp do pokarmów roślinnych i zwierzęcych przestał być przypadkowy, choć jednocześnie ich asortyment uległ przejściowemu ograniczeniu. Bardziej odżywcze i lepiej przyswajalne produkty z pszenicy, żyta, jęczmienia, owsa, ryżu, kukurydzy czy sorgo stały się podstawą wyżywienia, obok produktów z mleka zwierząt hodowlanych i ich mięsa, zawierającego znacznie więcej tłuszczu niż mięso zwierząt dziko żyjących.
Od XVII wieku ewolucja naszej diety nabrała tempa za sprawą rozwoju światowego handlu żywnością, co ograniczyło jej geograficzną determinację. Wiek XVIII, zapoczątkowując znaczący postęp w metodach utrwalania i przetwarzania żywności (patrz rozdz. 11), przyczynił się do zmniejszenia sezonowych fluktuacji w składzie diety i jej urozmaicenia. Wiek XX to przede wszystkim intensyfikacja produkcji rolniczej, m.in. za sprawą wprowadzania nawozów sztucznych i wysoko wydajnych odmian roślin uprawnych, upowszechnienia się
2. Żywność i żywienie a zdrowie
14 Psychologiczne determinanty sposobu żywienia
Beata Ziółkowska, Magdalena Weber
14.1. Wprowadzenie
Głód i pragnienie są fizjologicznymi sygnałami zapotrzebowania organizmu na żywność i płyny, podczas gdy apetyt związany jest głównie z przyjemnościowymi aspektami wyboru pokarmu i jego spożywania. Ponadto pożywienie może być dla ludzi środkiem do kompensacji dyskomfortu, braku satysfakcji lub napięcia.
Rodzaj żywności wybieranej i spożywanej przez określonego człowieka zależy zarówno od jej ceny, opakowania, wyglądu, smaku, aromatu itp., jak i od indywidualnych doświadczeń związanych z tą żywnością w przeszłości oraz przekonań dotyczących jej wartości odżywczej. O tym, co i ile jada człowiek decyduje też otoczenie, rodzina i przyjaciele, moda i reklama, warunki konsumpcji itp. W procesie socjalizacji wszystkie te elementy środowiska zewnętrznego, a także wewnętrznego (np. postrzeganie jedzenia jako kary/nagrody, poczucie winy po spożyciu posiłku) wpływają na formowanie się struktury i stanu potrzeb, wzorów zachowań i motywacji ukierunkowującej działanie człowieka. Ze względu na mnogość czynników determinujących dobór przez człowieka pokarmów, spożywaną ich ilość, indywidualne preferencje smakowe oraz emocje i uczucia towarzyszące jedzeniu, problematyka dotycząca uwarunkowań ludzkich zachowań żywieniowych znajduje się w obszarze badań różnych dyscyplin naukowych, w tym wielu nurtów psychologii, m.in. eksperymentalnej, rozwojowej, społecznej, osobowości, zdrowia i innych. Poznanie roli czynników psychologicznych, takich jak motywacja, emocje, uczenie się, osobowość, oraz wpływ społeczny pozwalają na zrozumienie różnorodności i rozwoju zachowań żywieniowych człowieka oraz trudności napotykanych w przypadku konieczności ich zmiany.
Paradoksalnie, wraz ze wzrostem dostępności żywności coraz więcej osób ujawnia rozmaite problemy w sferze odżywiania, obejmujące zarówno skłonność do przejadania się, jak i głodzenia. Najjaskrawiej ujawniają się one u ludzi cierpiących na zaburzenia odżywiania, np. anoreksję i bulimię psychiczną, a także u części osób z nadwagą lub otyłością. Należy jednak pamiętać o tym, że pod powierzchnią manifestowanego przez jednostkę stosunku do jedzenia kryje się szereg problemów natury psychologicznej. Zatem ilość, jakość i okoliczności/sytuacje, w których człowiek przyjmuje pokarm, są często wyrazem psychofizycznej kondycji człowieka.
Aby zrozumieć subtelności formowania się indywidualnego stosunku człowieka do pokarmu, należy cofnąć się do doświadczeń, które były jego udziałem zaraz po urodzeniu. Noworodek tuż po opuszczeniu ciepłego, bezpiecznego świata po raz pierwszy odczuwa głód. Ów stan, nieznany wcześniej, jest dla niego przypuszczalnie przykry. Wiąże się z odczuciem nieprzyjemnego skurczu w okolicy żołądka i może wywoływać panikę czy przerażenie. Jest to o tyle istotne, że silne negatywne emocje, utrzymujące się przez dłuższy czas, prowadzą często do zachwiania, a następnie rozregulowania równowagi biologicznej organizmu.
Najczęściej dzieje się tak, że niemowlę odczuwające głód fakt ten manifestuje płaczem –jedynym dostępnym sposobem komunikowania dyskomfortu. Jest wówczas podnoszone najczęściej przez mamę, przytulane i karmione. Tym samym karmienie służy nie tylko zaspokojeniu głodu, ale i zapewnia fizyczną oraz emocjonalną bliskość z opiekunem. W ten sposób w akcie karmienia spotykają się dwie istotne dla prawidłowego rozwoju i zdrowia człowieka potrzeby – głód (potrzeba niższego rzędu – biologiczna) i relacja z drugim człowiekiem (potrzeba wyższego rzędu – psychiczna).
Owe doświadczenia niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa przyczyniają się do tego, że w sytuacji braku czułości czy zainteresowania ze strony innych osób oraz w warunkach stresu psychologicznego sięgamy po jedzenie, jak po pociechę. Chcemy w ten sposób przywołać odczucie błogostanu, którego podczas karmienia doświadczaliśmy w relacji z bliskim człowiekiem.
14.2. Psychologiczne uwarunkowania zachowań żywieniowych
■ Potrzeby i motywacje a zachowania żywieniowe
Wszelkie zachowania człowieka, w tym i zachowania żywieniowe, można określić jako – służący przystosowaniu się organizmu do środowiska – kompleks działań i czynności mających na celu zaspokojenie potrzeb. Potrzeba to stan braku czegoś i zarazem czynnik stanowiący motyw do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu.
Norma ISO 22000 do określania dobrych praktyk w obszarze łańcucha żywnościowego wprowadziła nowy termin prerequisite programs (PRP), na określenie programów stanowiących „warunki wstępne” bezpiecznej produkcji żywności. Systemowe zapewnianie bezpieczeństwa żywności jest związane z genezą systemu HACCP (hazard analysis and critical control points, system analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli; tab. 24.1), który jest też zasadniczym elementem normy ISO 22000.
W Codex Alimentarius definicja systemu HACCP mówi, że jest to system, który identyfikuje, ocenia i kontroluje zagrożenia istotne dla bezpieczeństwa żywności.
Powstał on w latach 60. ubiegłego wieku w USA. Początkowo była to propozycja 3, potem 5, a ostatecznie 7 zasad, w której to postaci system funkcjonuje do dziś. Zasady te opracowała firma Pillsbury Comp. na zlecenie NASA (National Aeronautics and Space Administration) oraz US ANL (US Army Nautic Laboratories), by zapewnić astronautom zdrowotnie bezpieczną żywność. W tabeli 24.1 przedstawiono kolejne etapy rozwoju systemu HACCP oraz systemu zarządzania bezpieczeństwem żywności (SZBŻ).
Tabela. 24.1. Geneza systemu HACCP i SZBŻ
Rok Rozwój systemu HACCP
1971 W USA Pillsbury Comp. przedstawia koncepcję systemu na konferencji dla przemysłu żywnościowego
1973 Aprobata systemu przez ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization, WHO)
1974 W USA zastosowano system HACCP do żywności konserwowanej o małej kwasowości
1980 Przedstawienie ogólnych zasad i terminologii w zakresie HACCP przez Międzynarodową Komisję ds. Wymagań Mikrobiologicznych dla Żywności (International Commission on Microbiological Specifications for Foods, ICMSF), WHO
1984 Włączenie koncepcji HACCP do zasad postępowania higienicznego (Codex of Hygiene Practices) przez Kodeks Higieny Żywności
1989 W USA został opublikowany przewodnik z 7 zasadami HACCP przez NACMCF (National Advisory Committee on Microbiological Criteria for Foods)
1992 NACMCF ustala 12 etapów wdrażania systemu, uzupełniając 7 zasad HACCP o 5 wstępnych etapów, oraz wprowadza programy wstępne (prerequisite programs, PRP)
1993 Komisja Kodeksu Żywnościowego FAO/WHO (Codex Alimentarius) opublikowała przewodnik stosowania HACCP; nałożenie obowiązku stosowania HACCP w sektorze żywnościowym przez dyrektywę Unii Europejskiej (93/43) dotyczącą higieny żywności2
1994–1995 USA wprowadza obowiązek stosowania HACCP w zakładach produkujących żywność pochodzenia morskiego (ryby, owoce morza)
1998–2000 USA wprowadza obowiązek wdrożenia HACCP kolejno w dużych, średnich i małych zakładach mięsnych i drobiarskich
2 Dyrektywa Rady 93/43/EWG z dnia 14 czerwca 1993 r. w sprawie higieny środków spożywczych. Dz. Urz. UE L 175/1.
Cd. tabeli 24.1.
Rok Rozwój systemu HACCP
1990–2000 Australia, Irlandia, Holandia, Dania i USA opracowują normy HACCP i certyfikację systemu przez tzw. trzecią stronę
2002 Rozporządzenie (WE) Nr 178/2002 – ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołanie Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności, procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności3
2004 Rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 – obowiązek stosowania zasad systemu HACCP4
2005 Publikacja normy ISO 22000: Systemy zarządzania bezpieczeństwem żywności – Wymagania (w tym zarządzanie HACCP)
2007 Publikacja normy ISO 22005: Identyfikowalność w łańcuchu pasz i żywności – Ogólne zasady i podstawowe wymagania przy projektowaniu i wdrażaniu systemu
Podstawowe pojęcia, definicje, zasady i etapy wdrażania HACCP znajdują się w przewodniku wdrażania HACCP Kodeksu Żywnościowego. System ten opiera się na siedmiu podstawowych zasadach, takich jak:
1. Przeprowadzenie analizy zagrożeń.
2. Ustalenie krytycznych punktów kontrolnych [KPK (critical control point, CCP)].
3. Ustalenie limitów krytycznych.
4. Ustanowienie systemu monitorowania CCP.
5. Ustanowienie działań naprawczych, które muszą być podjęte, kiedy monitoring wykaże, że dany CCP nie znajduje się pod kontrolą.
6. Ustalenie procedur weryfikacji celem potwierdzenia, że system HACCP pracuje efektywnie.
7. Opracowanie dokumentacji zawierającej wszystkie procedury i zapisy odpowiednie dla wymienionych zasad i ich zastosowania.
Stosowanie HACCP, podobnie jak GHP i innych dobrych praktyk wchodzących w skład systemu zapewnienia bezpieczeństwa żywności i stanowiących jego integralną część, jest prawnie obligatoryjne, zgodnie z rozporządzeniami (WE) Nr 852/2004 i 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady Europy, dla podmiotów wytwarzających, przetwarzających, pakujących czy dystrybuujących żywność5.
Środki te, zapewniające bezpieczeństwo żywności, pozbawione były jednakże elementów zarządzania. Dopiero wprowadzenie ich w normie ISO 22000 dało szanse na skuteczne zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym.
3 Rozporządzenie (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności. Dz. Urz. UE L 31/1.
4 Rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych. Dz. Urz. UE L 139/1.
5 Rozporządzenie (WE) Nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych. Dz. Urz. UE L 139/1; Rozporządzenie (WE) Nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiające szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego. Dz. Urz. UE L 139/55.
24. Systemowe zarządzanie bezpieczeństwem zdrowotnym żywności