SPIS TREÂCI
Chiny
Rozwój ogrodów chiƒskich
Parki cesarskie
Zakazane Miasto
Park Beihai
Yuan Ming Yuan
Zespó∏ Letniego Pa∏acu Cesarskiego
Zespo∏y Êwiàtynne, sepulkralne inaturalne parki krajobrazowe
Âwiàtynia Nieba wPekinie
Zespo∏y sepulkralne
Ogrody prywatne
charakterystyczne
Tworzywo roÊlinne
Zwiàzek ogrodów chiƒskich zeuropejskimi
Rozwój ogrodów japoƒskich
Katsura
G∏ówne typy przestrzenne ogrodów japoƒskich
Elementy charakterystyczne
Tworzywo roÊlinne
.52
.52
.69
.77
.82
Wp∏yw ogrodów japoƒskich na europejskà sztuk´ ogrodowà84
OGRODY KRAJOBRAZOWE XVIII WIEKU 85
èród∏a inspiracji
Kierunki przemian formy ogrodu
Ogrody krajobrazowe wAnglii
Prekursorzy nowych ogrodów
Wczesne ogrody krajobrazowe
.85
.85
.87
.87
.88
Ogrody krajobrazowe rozwini´te
Prace teoretyczne
Wp∏yw ogrodów chiƒskich
Nurt sentymentalizmu
Tendencje neoklasyczne
Nurt romantyczny
Tradycja ogrodów regularnych
Szata roÊlinna ogrodów
Inne kraje europejskie
Ogrody krajobrazowe we Francji
Niemcy
W∏ochy
Szwecja
Szwajcaria
Rosja
Holandia
Belgia
W´gry
Polska
Ogrody sentymentalne
Ogrody klasycystyczne
Ogrody romantyczne
OGRODY XIX WIEKU 205
Cechy ogólne
Rozwój form roÊlinnych
Introdukcja obcych roÊlin
Hodowla iarboreta
Nowe formy roÊlinne
Elementy przestrzenne
Zadrzewienia
Darnie
Kwietniki
Wody
Drogi
Budowle ogrodowe
Rzeêby imonumenty
Perspektywy
Sceny ogrodowe
Rodzaje ogrodów
.206
.206
.209
Wst´pne podzia∏y ogrodów drugiej po∏owy XVIII wieku . .239
Rozwini´te podzia∏y ogrodów wXIX wieku
Przemiany ogrodu krajobrazowego
Francja
Belgia
Szwajcaria
Czechy
Ewolucja ogrodu krajobrazowego wPolsce
Ogrody romantyczne
Ogrody drugiej po∏owy XIX wieku
Miejskie ogrody publiczne
Anglia
Francja
Niemcy
Belgia
Luksemburg
Stany Zjednoczone Ameryki
Rozwój miejskich ogrodów publicznych wPolsce
Parki iogrody
Bulwary iskwery
Ogrody dzieci´ce
Parki zdrojowe
Ogrody dydaktyczne iwystawowe
Ogrody botaniczne
Anglia
.366
.370
Ogrody zoologiczne
Wczesne ogrody zoologiczne
Ogrody zoologiczne drugiej po∏owy XIX wieku
Ogrody zoologiczne wPolsce
Ogrody wystawowe
OGRODY XX WIEKU 393
Cechy ogólne
Zasoby tworzywa roÊlinnego
Wp∏yw secesji
Dà˝enia modernistyczne
G∏ówne oÊrodki planistyczne
Anglia
Francja
Hiszpania
Niemcy
Holandia
Belgia
Stany Zjednoczone Ameryki
Rosja
Tendencje planistyczne wPolsce
Ogrody poczàtku XX wieku
Zró˝nicowanie rozwiàzaƒ modernistycznych w okresie mi´dzywojennym
Ogrody dydaktyczne
Ogrody botaniczne
Ogrody zoologiczne
Parki etnograficzne
Rosaria
Nowe rodzaje za∏o˝eƒ ogrodowych
Rozwój miejskich uk∏adów za∏o˝eƒ ogrodowych
G∏ówne tendencje projektowe II po∏owy XX wieku
Cechy ogólne ig∏ówne kierunki rozwoju
Realizacje itwórcy
drzwi iokien, murów, konstrukcji sztucznych pagórków, wyboru ska∏ ipo˝yczanych widoków. Wdziele zaprezentowane zosta∏y ze szczegó∏ami zarówno teoretyczne, jak ipraktyczne podejÊcie ukazujàce esencj´ teorii Ji Chenga.
Parki cesarskie
WChinach parki cesarskie to jedne zpierwszych obiektów ogrodowych. Na podstawie przekazów historycznych mo˝na przyjàç, ˝e kszta∏towanie parków chiƒskich przez domy cesarskie rozpocz´∏o si´ od dynastii Qin iHan. Wi´kszoÊç parków cesarskich to obiekty okaza∏e, rozleg∏e, zawierajàce elementy wodne, czasem oznacznej powierzchni. Woda iska∏a stanowià szkielet za∏o˝enia ogrodowego, form´ ikontury ca∏ego obiektu. By∏y kszta∏towane wed∏ug wzoru malarskiej teorii krajobrazowej. Wspania∏e pagórki zzimozielonymi drzewami stanowià t∏o ogrodu. Na stawach formowano wyspy (cz´sto by∏y to trzy wyspy). Ogrody wype∏niano budowlami ogrodowymi, bramami, kamiennymi zakàtkami, figurami zwierzàt, mostkami imurami. Wszystkie te elementy sà dzie∏ami sztuki wzbogacajàcymi kszta∏towanà sceneri´. Chiƒskie parki cesarskie to obiekty b´dàce przyk∏adami prawdziwego kunsztu ogrodniczego. Wyró˝nia si´ trzy typy parków cesarskich: ogród oddalony od pa∏acu Li gong, stanowiàcy najcz´Êciej letnie rezydencje; zakazany ogród Jin Yuan, le˝àcy wbezpoÊrednim sàsiedztwie pa∏acu oraz ogrody wewn´trznych dziedziƒców na terenach pa∏acowych.
Zakazane Miasto
Rezydencja cesarska wPekinie rozplanowana zosta∏a na planie czworoboku owymiarach oko∏o 1000md∏ugoÊci i800mszerokoÊci, otoczona murem zwie˝ami wnaro˝ach ikana∏em, zsilnie zaakcentowanà osià pod∏u˝nà, stanowiàcà osnow´ kompozycyjnà ifunkcjonalnà (ryc. 2). Wzd∏u˝ tej osi przez bram´ g∏ównà wejÊciowà od strony po∏udniowej, prowadzi ceremonialna droga przez kolejne dziedziƒce oddzielone bramami wewn´trznymi, a˝ do ostatniego dziedziƒca zmarmurowymi schodami, wiodàcymi do sali tronowej, za którà nast´pujà dziedziƒce zespo∏u pa∏acowego (ryc. 3).
Itak przez Bram´ Po∏udniowà wchodzi si´ na teren wielkiego dziedziƒca, przez który przep∏ywa ∏ukowato ukszta∏towany strumieƒ zwany z∏otà wodà (ryc.4). Przerzucone k∏adki prowadzà wkierunku Pa∏acu Najwy˝szej Harmonii, nast´pnie Pa∏acu Ârodkowej Harmonii iTrwa∏ej Harmonii, który koƒczy oficjalnà cz´Êç pa∏acu cesarskiego. Dalsza cz´Êç mia∏a charakter prywatny. To zespó∏ prywatnych apartamentów cesarza. To tu mieszczà si´ Brama Niebiaƒskiej CzystoÊci, Pa∏ac Niebiaƒskiej CzystoÊci, Pa∏ac Ziemskiego Spokoju, Pawilon Powodzenia, zespó∏ pawilonów cesarskich, ana zakoƒczeniu Brama Boskiego Zwyci´stwa. Ogó∏em na terenie rezydencji znajdowa∏o si´ ok. 800 pawilonów ipa∏aców.
Ogród cesarza znajdowa∏ si´ za Pa∏acem Zimowym, zamykajàc od pó∏nocy ca∏oÊç rezydencji (ryc. 5). Charakterystycznym elementem tego ogrodu sà symbolicz-
Ryc. 2. Pekin, plan ogólny ogrodu irezydencji cesarskiej przy Pa∏acu Zimowym, wg Le Rouge’a
ne wzgórza, usypane wXV wieku na wysokoÊç 50m, usytuowane symetrycznie wstosunku do g∏ównej osi kompozycyjnej pó∏noc-po∏udnie istanowiàce t∏o dla ca∏ej rezydencji, atak˝e charakterystyczny element kompozycji wogólnej strukturze przestrzennej miasta. Na ka˝dym zwierzcho∏ków tych pi´ciu wzgórz, nazywanych Wzgórzami Pi´knego Widoku, zosta∏y wzniesione wXVII wieku pawilony, skàd mo˝na by∏o oglàdaç ca∏à rezydencj´, miasto iokolice. Kameralny charakter krajobrazowego ogrodu cesarza kontrastowa∏ zzespo∏em dziedziƒców we frontowej cz´Êci rezydencji, rozplanowanej geometrycznie iÊciÊle symetrycznie, pozbawionej
fragment za∏o˝enia zBramà Najwy˝szej Harmonii i marmurowymi p∏omieniami wbalustradzie na pierwszym planie
Ryc. 3. Zakazane Miasto,
Ryc. 4. Zakazane Miasto, dziedziniec z∏ukowato poprowadzonym strumieniem zwanym z∏otà wodà
Zakazane Miasto, detal architektoniczny pa∏acu cesarskiego. Dachy budowli cesarskich wyró˝nia∏ od innych – kolor ˝ó∏ty
Ryc. 5. Zakazane Miasto, cz´Êç ogrodowa
Ryc. 6.
Ryc. 7. Fragment parku Beihai, stan wspó∏czesny
zupe∏nie zadrzewienia, co podkreÊla∏o jej odmiennoÊç – wi´kszà oficjalnoÊç, surowoÊç imonumentalnoÊç. Zjednym wyjàtkiem – kana∏y wewnàtrz dziedziƒców zosta∏y przeprowadzone wzd∏u˝ linii krzywych, co przypomina zasad´ Yin iYang. Pa∏ace cesarskie odznacza∏y si´ barwami. Zbia∏ego marmuru budowano tarasy, które b∏yszcza∏y wpe∏nym s∏oƒcu kontrastujàc zczerwienià kolumn imurów, dachówka pokrywajàca dachy budowli pokryta by∏a ˝ó∏tà glazurà, awsporniki ibelki wype∏nione by∏y barwnà polichromià. Ogólnà kolorystyk´ uzupe∏nia∏a zieleƒ przyleg∏ego ogrodu. Kolor dachu odpowiada∏ pozycji spo∏ecznej w∏aÊciciela domu, budynki zwyk∏ych obywateli by∏y szare (ryc. 6).
Park Beihai
W sk∏ad rozleg∏ego kompleksu Pa∏acu Zimowego wchodzi∏y równie˝ okaza∏e ogrody zjeziorami, wyspami iwzgórzami, usytuowane na zachód od Zakazanego Miasta. G∏ównym icharakterystycznym elementem tych za∏o˝eƒ jest zespó∏ trzech po∏àczonych ze sobà jezior: Po∏udniowego, Ârodkowego iPó∏nocnego. Najs∏awniejszy jest park Beihai (znane sà równie˝ inne pisownie – Pei Hai i Bei Hai), wktórym jezioro (Pó∏nocne Morze) stanowi dominant´ icentrum tego uk∏adu przestrzennego, ana nim wyspa ze wzgórzem (ryc. 7). Na wyspie oraz na obrze˝u jeziora rozmieszczono ró˝ne budowle iurzàdzenia, które wpo∏àczeniu z wodà, wzgórzami iska∏ami oraz bogatà zielenià parku tworzà bardzo malowni-
Ryc. 8. Park Beihai, Bia∏a Dagoba góruje nad parkiem
Ryc. 9. Park Beihai, stan wspó∏czesny
Ryc. 10. Park Beihai, fragment kompozycji ogrodowej zpawilonem nad brzegiem jeziora, stan wspó∏czesny
Ryc. 11. Park Beihai, zespó∏ Pawilonów Pi´ciu Smoków, stan wspó∏czesny
czà kompozycj´ krajobrazowà. Wysp´ zwanà Szmaragdowà dodatkowo akcentuje okaza∏a Bia∏a Dagoba owysokoÊci ok. 35 metrów, zbudowana zbia∏ego marmuru, wzniesiona na wierzcho∏ku wzgórza w1651 roku. Widoczna jest nie tylko z obszaru parku, ale tak˝e zdaleka, zró˝nych kraƒców miasta (ryc. 8). Program wyposa˝enia wyspy wdzikie ska∏y, groty, labirynty iurozmaicone zadrzewienie uzupe∏niajà budowle: Êwiàtynia, pawilony, altany, jak te˝ tarasy po∏àczone ze sobà siecià dróg ischodów. WejÊcie na wysp´ po kamiennym moÊcie uzupe∏nia ozdobna brama p’ai lou, podobnie jak przy wyjÊciach, g∏ównym ibocznym do parku oraz do innych wyró˝niajàcych si´ miejsc iobiektów (ryc. 9). WÊród najbardziej charakterystycznych elementów parku Beihai nale˝y wymieniç pawilon ze wspania∏à Âcianà Dziewi´ciu Smoków pokrytà ceramicznà, barwnà p∏askorzeêbà. Âciana liczy sobie oko∏o 25,5metra d∏ugoÊci, 6,9mwysokoÊci izawiera rysunek dziewi´ciu smoków, które taƒczà iwznoszà si´ pomi´dzy chmurami i wodà. Wparku znajdujà si´ równie˝: oryginalny zespó∏ Pawilonów Pi´ciu Smoków usytuowany na wodzie przy pó∏nocnym brzegu jeziora idu˝y Most Cesarski na jeziorze, znajdujàcy si´ naprzeciwko wejÊcia g∏ównego do parku (ryc. 10, 11). Park Beihai stanowi∏ zimowà rezydencj´ pierwszego cesarza zmongolskiej dynastii Yuan.
Nie mniej interesujàcy jest ukszta∏towany podobnie park Nanhai (Po∏udniowe Morze), wktórym tak samo jak wBeihai g∏ównym motywem by∏a woda iwzgórza zwyspà, gdzie zosta∏ wzniesiony pa∏ac cesarski.
Yuan Ming Yuan
Znakomity ogród cesarski wYuan Ming Yuan (znane sà inne pisownie – Jüan Ming Jüan; Yuanming Yuan), zwany obecnie Starym Letnim Pa∏acem, po∏o˝ony jest wmalowniczej okolicy wniedalekiej odleg∏oÊci, na pó∏nocny zachód od Pekinu. Jego budow´ zapoczàtkowano jeszcze wXV wieku, ale prace na du˝à skal´ zacz´to w1709 roku, za panowania cesarza Kang Si (1662–1722), póêniej znacznie jà rozbudowa∏ iupi´kszy∏ cesarz Qianlong (1736–1796). Poczàtkowo obiekt stanowi∏ rezydencj´ prywatnà, póêniej przekszta∏cony zosta∏ wokaza∏à rezydencj´ cesarskà.
Yuan Ming Yuan stanowi zespó∏ trzech obiektów: Yi Ha Yuan – Stary Pa∏ac Letni, Chang Chun Yuan – Ogród Wiecznej Wiosny, Wan Chun Yuan – Ogród 10000 wodotrysków. Yuan Ming Yuan nazywano tak˝e ogrodem tysi´cy ogrodów (ryc. 12). Powierzchnia Yuan Ming Yuan wynosi∏a ok. 200ha. Teren parku by∏ raczej p∏aski, przep∏ywa∏a przez niego rzeka a˝ po Zachodnie Wzgórza. Yuan Ming Yuan jest znany zwielu ma∏ych ogrodów, scenerii, zktórych ka˝dy zawiera charakterystyczny rys. Znajduje si´ tutaj 150 specyficznych scen, wÊród których 40 przedstawianych by∏o wpoematach, atak˝e by∏o malowanych przez artystów. Wiele zbudowli odgrywa znaczàcà rol´. Wpo∏udniowej cz´Êci znajduje si´ pa∏acowe wzgórze z dziedziƒcem s∏u˝àcym do odbywania si´ spraw paƒstwowych, by∏y równie˝ budynki mieszkalne, zniewielkimi ogródkami. Inne ogrody zawiera∏y wsobie zró˝nicowanà struktur´, niektóre by∏y budowane wstylu skromnym, rustykalnym,
Âwiàtynia Nieba wPekinie
Ogólny uk∏ad planu Êwiàtyni chiƒskiej jest podobny do rezydencji Êwieckiej, a klasycznym przyk∏adem takiego zespo∏u przestrzennego jest Âwiàtynia Nieba wPekinie, wzniesiona w1420 r., póêniej przebudowana (ryc. 21). Wzd∏u˝ osi generalnej okierunku pó∏noc-po∏udnie, droga prowadzi od wejÊcia g∏ównego zpo∏udnia, kolejno: przez kwadratowy dziedziniec zokràg∏ym O∏tarzem Nieba na trzech tarasach (kwadrat by∏ symbolem ziemi, ako∏o symbolem nieba), nast´pnie przez okràg∏y dziedziniec zokràg∏à Âwiàtynià Nieba, doprowadza do koƒcowego dziedziƒca znajbardziej okaza∏à, równie˝ okràg∏à Âwiàtynià Modlitwy oDoroczny Urodzaj. Âwiàtynia ta wybudowana zosta∏a na planie ko∏a opromieniu 15 metrów i wysokoÊci ok. 38m, ztrójpoziomowym dachem. Wzd∏u˝ dróg iwokó∏ dziedziƒców sadzono drzewa zimozielone, rz´dowo – tak samo regularnie, jak by∏ rozplanowany zespó∏ budowli. Kompleks Êwiàtynny otoczony jest terenem parkowym iuznawany jest za jeden zsymboli Pekinu (ryc. 22).
Ryc. 21. Widok ogólny uk∏adu Âwiàtyni Nieba wPekinie, szkic
Ryc. 22. Âwiàtynia Modlitwy oDoroczny Urodzaj
Zespo∏y sepulkralne
Oddzielny rodzaj za∏o˝eƒ przestrzenno-ogrodowych stanowi∏y zespo∏y sepulkralne, sytuowane zdaleka od miast, cz´sto wmalowniczych zakàtkach kraju, na zboczach iupodnó˝y gór albo wdolinach. Typowy grobowiec cesarzy idostojników dworskich zajmowa∏ obszerny teren otoczony murem izadrzewiony, zkurhanem wÊrodku. Ca∏oÊç za∏o˝enia mia∏a uk∏ad osiowo-symetryczny, orientowany wejÊciem od po∏udnia. Kurhan oformie zadrzewionego okràg∏ego pagórka lub Êci´tej piramidy, mieÊci∏ wewnàtrz komory grobowe, które ∏àczy∏y si´ podziemnym przejÊciem zwielkà Êwiàtynià na dziedziƒcu g∏ównym, usytuowane zawsze od po∏udnia. WejÊcie do Êwiàtyni grobowej poprzedza∏ drugi, ma∏y dziedziniec wst´pny zpawilonem wejÊciowym oraz d∏uga droga duchów zakoƒczona g∏ównà bramà w formie p’ai lou (p. ryc. 9). Po obu stronach drogi duchów ustawiano liczne rzeêby kamienne osymbolicznym znaczeniu, wyobra˝ajàce g∏ównie postacie zwierzàt rzeczywistych (lwy, s∏onie, wielb∏àdy) ifantastycznych (chimery, uskrzydlone konie ilwy) oraz postacie wojowników – wszystkie ponadnaturalnej wielkoÊci. Teren po obu stronach drogi duchów iza Êwiàtynià grobowà by∏ zadrzewiony zimozielonymi drzewami (przewa˝a∏a sosna idàb). Typowym przyk∏adem zespo∏u sepulkralnego sà zachowane grobowce Mingów: za∏o˝yciela dynastii, cesarza Hung Wu
Ryc. 23. Grobowce Mingów, fragment za∏o˝enia sepulkralnego, stan wspó∏czesny
(1368–1398) wokolicy Nankinu, azw∏aszcza kompleks trzynastu grobowców cesarskich znajdujàcych si´ wokolicy Pekinu (ryc. 23).
Naturalne parki krajobrazowe
W odró˝nieniu od cesarskich iprywatnych naturalne parki krajobrazowe by∏y terenami wypoczynkowymi ocharakterze otwartym. Obiekty te rozwija∏y si´ przez d∏ugi okres, nie powsta∏ jednak kanon ich kszta∏towania. NajwczeÊniejsze
Motywy antyczne, wyst´pujàce wmalarstwie krajobrazowym Poussin iLorrain, odzwierciedlajà ogólny wzrost zainteresowaƒ antykiem, ztym ˝e wAnglii duch klasycyzmu zawsze by∏ ˝ywy. Spot´gowa∏y je odkrycia iwykopaliska wHerculanum (1738) iPompei (1748) oraz liczne badania ipublikacje. Wogrodach antyk przejawia∏ si´ g∏ównie wformach architektury parkowej oraz wrzeêbie. Znacznà rol´ wprogramie kompozycji przestrzennej odegra∏ mit arkadyjski przewijajàcy si´ wliteraturze imalarstwie od XVI wieku. Równolegle zzami∏owaniem do staro˝ytnoÊci klasycznej wystàpi∏o zainteresowanie Êredniowieczem. Obok antycznych, modne sta∏y si´ zw∏aszcza motywy gotyckie, uzupe∏nione nast´pnie formami zaczerpni´tymi ze sztuki krajów Bliskiego iDalekiego Wschodu.
Wczesne ogrody krajobrazowe
Poczàtkowe rozwiàzania krajobrazowe ogrodów nie od razu przynios∏y zupe∏nà zmian´ formy wnowym duchu. Pierwsze realizacje tych za∏o˝eƒ ogrodowych noszà cechy rozwiàzaƒ przejÊciowych, wktórych nieregularnoÊç nie by∏a jeszcze swego rodzaju dogmatem, auk∏ad geometryczny ogrodu barokowego nie uleg∏ ca∏kowitemu zatraceniu. Nowe cechy rozwiàzaƒ przejawia∏y si´ poczàtkowo wbocznych fragmentach ogrodów, zw∏aszcza we wprowadzaniu naturalnych form roÊlinnych ikr´tych dróg oraz zarzuceniu symetrii. Taki charakter mia∏ jeden zpierwszych ogrodów, oparty na motywach krajobrazowych, zrealizowany oko∏o 1714 roku
Ryc. 72. Chiswick, plan ogólny ogrodu, wg Le Rouge’a
Ryc. 73. Chiswick, widok Êrodkowej cz´Êci ogrodu zpa∏acem ikaskadà, wg rysunku Rasbrake’a
przez A. Pope’awjego w∏asnej posiad∏oÊci, w Twickenham pod Londynem. Ogród ten nie zachowa∏ si´, znany jest jednak jego plan iopisy. Jako realizacja stanowi∏ on przyk∏ad najpe∏niej ilustrujàcy nowe tendencje iwskazania g∏oszone w∏aÊnie przez A. Pope’a.
Wkilka lat póêniej (1725) zostaje urzàdzony wtym samym charakterze ogród w Chiswick lorda Richarda Burlingtona (ryc. 72). Wnajbli˝szym otoczeniu budowli mieszkalnej uk∏ad ogrodu jest zgeometryzowany. G∏ówne kierunki za∏o˝enia zosta∏y uj´te wformie alei zakoƒczonych pawilonami ogrodowymi wstylu klasycystycznym, podobnie jak sam pa∏ac. Regularny kszta∏t zachowujà baseny wodne. Boczne natomiast cz´Êci ogrodu wraz zrzekà oraz wype∏nienie przestrzeni pomi´dzy g∏ównymi alejami cechuje ju˝ nowy kszta∏t znieregularnà roÊlinnoÊcià ikr´tymi Êcie˝kami (ryc. 73). Na uwag´ zas∏uguje te˝ szeroka aleja przed pa∏acem, za∏o˝ona wmurawie. Zwraca te˝ uwag´ budynek pa∏acu, który zaprojektowany zosta∏ na wzór s∏ynnej renesansowej Villa Capra Andrea Palladio. Czo∏owym praktykiem-planistà wczesnych rozwiàzaƒ krajobrazowych ogrodów typu przejÊciowego by∏ Charles Bridgeman. Przy jego udziale zosta∏a dokonana poczàtkowa realizacja ogrodu wChiswick. We wspó∏pracy zJohnem Vanbrughem zajmowa∏ si´ on urzàdzaniem s∏ynnego ogrodu wStowe (1716–1738), atak˝e wClaremont (1716–1738) iBlenheim. Wspó∏dzia∏a∏ te˝ przy urzàdzaniu ogrodu wKensington ikrólewskich ogrodów wRichmond. Wszystkie te ogrody wnast´p-
nych latach by∏y przekszta∏cane irozwijane przez kolejnych planistów. Bridgeman opiera∏ si´ wswoich realizacjach na wskazaniach g∏oszonych przez Addisona iPope’a. Obok wprowadzenia naturalnych form roÊlinnych ikr´tych dróg, istotne znaczenie mia∏o zastosowanie tzw. aha (haha). Aha to ukryta granica ogrodu uniemo˝liwiajàca jej przekroczenie, ajednoczeÊnie nie przes∏aniajàca widoku na okolic´. Przyjmowa∏a cz´sto postaç rowu, tarasowego uskoku na stoku, ana równinnym terenie – fosy bàdê stawu. Dzi´ki aha ogród sta∏ si´ otwarty na zewnàtrz, atym samym uzyskano mo˝liwoÊç wielorakich jego powiàzaƒ zotaczajàcym krajobrazem. Stàd te˝ dzia∏alnoÊç Bridgemana nie tylko ugruntowa∏a dotychczasowy proces kszta∏towania si´ formy ogrodu krajobrazowego, ale równie˝ oddzia∏a∏a na dalszy jej rozwój. Charakterystycznà cechà za∏o˝eƒ Bridgemana by∏o równie˝ pozostawienie drzew wolno rosnàcych oraz likwidacja ró˝nego rodzaju strzy˝onych form roÊlinnych. Fosa lub aha jest tworem myÊli francuskiej. Znana by∏a ju˝ wczeÊniej, azapo˝yczona zosta∏a zuk∏adu fortyfikacji. Nazwa aha mia∏a byç wed∏ug wyjaÊnienia Le Blonda wyrazem zdumienia ludzi na widok niespodziewanej przeszkody uniemo˝liwiajàcej dalszy spacer. Innowacjà Bridgemana by∏o zastosowanie tego motywu wszerokim zakresie do rozwiàzaƒ ogrodowych. Zasadniczà w∏aÊciwoÊcià urzàdzenia aha by∏o to, ˝e zapewnia∏o ono rozgraniczenie fizyczne obszaru ogrodu, ajednoczeÊnie nie stanowi∏o przegrody optycznej, nie zas∏ania∏o widoku zogrodu na otaczajàcy krajobraz. Funkcj´ aha spe∏nia∏y wi´c zarówno fosy zogrodzeniem naich dnie, kana∏y wodne istrumienie na obrze˝u ogrodu, uskoki terenowe itp.
Ryc. 74. Typowy plan ogrodu, wg Batty Langleya
Wokresie pierwszych realizacji Ch. Bridgemana pojawi∏y si´ tak˝e traktaty specjalistyczne obejmujàce wst´pne wskazania do kszta∏towania nowych ogrodów. Zregu∏y majà one charakter przyczynkowy, przedstawiajà czàstkowe zalecenia (opisowo lub graficznie) dotyczàce wybranych elementów, anie ca∏oÊci kompozycji ogrodowej. Taki charakter majà opracowania oogrodach S. Switzera (Iconographia Rustica, London 1718), który obok tradycyjnych rozwiàzaƒ przedstawionych graficznie wprowadzi∏ tak˝e niektóre uwagi wformie opisowej onowych ogrodach, azw∏aszcza ozaprzestaniu stosowania szczelnych ogrodzeƒ ioograniczeniu rozwiàzaƒ regularnych do najbli˝szego otoczenia budowli g∏ównej. Typowy dla wczesnego okresu traktat Batty Langleya (New Principles of Gardening..., London 1728) zawiera wiele projektów teoretycznych ogrodów otradycyjnych uk∏adach ogólnych, ale wktórych sà widoczne konkretne propozycje nowych rozwiàzaƒ niektórych elementów. Dotyczy to zw∏aszcza: kr´tych dróg wewnàtrz boskietów, cz´Êciowo falistych zarysów boskietów od strony zewn´trznej oraz sadzenia wolno rosnàcych inieregularnych grup drzew, zamiast sal ogrodowych (ryc. 74).
Ogrody krajobrazowe rozwini´te
Pierwszym, który konsekwentnie iwpe∏ni wprowadzi∏ nowe zasady do rozwiàzaƒ ogrodowych, by∏ William Kent (1685–1748). Wprawdzie jego poprzednicy: Addison iPope oraz inni nakreÊlili kierunek tych przemian, aBridgeman poczyni∏ próby cz´Êciowej ich realizacji, jednak ca∏kowity efekt stworzenia ogrodu krajobrazowego przypad∏ wudziale Kentowi. Nieco póêniej, g∏ówny piewca ogrodów krajobrazowych opartych na pi´knie naturalnym, William Mason, wswoim poemacie oogrodach angielskich (The English Garden, 1772), szereguje g∏ównych ich twórców nazywajàc Bacona prorokiem, Miltona heroldem, zaÊ Kenta – obok Addisona iPope’a–mistrzami nowoczesnego ogrodnictwa idobrego smaku. Kent by∏ malarzem iarchitektem, ale zas∏ynà∏ przede wszystkim jako twórca ogrodów krajobrazowych.
Ogród, wed∏ug Kenta, powinien ∏àczyç si´ zotaczajàcym krajobrazem. Aby uzyskaç powiàzanie zobszarem zewn´trznym, bardziej dzikim, wjednà ca∏oÊç, musi on byç naturalny, pozbawiony swojej dotychczasowej barokowej regularnoÊci isymetrii. Poszczególne jego elementy nie powinny odbiegaç zbytnio od form wyst´pujàcych wprzyrodzie; natomiast zewn´trzna cz´Êç parku poza ogrodzeniem wymaga∏a uporzàdkowania, ˝eby bardziej harmonijnie ∏àczyç si´ zogrodem w∏aÊciwym. Punktem wyjÊcia dla sposobu ukszta∏towania ogrodu sta∏ si´ charakter otaczajàcego krajobrazu. JednoczeÊnie ogród rozprzestrzeniajàc si´, przechodzi∏ wpark iprzenika∏ wkrajobraz. Wtym tkwi jedna zbardziej zasadniczych ró˝nic mi´dzy ogrodem barokowym akrajobrazowym, jak te˝ nowatorstwo Kenta, uktórego punktem wyjÊcia nie by∏o nawiàzywanie do budowli mieszkalnej, lecz do otoczenia krajobrazowego dla wydobycia uroku pi´kna naturalnego.
Zgodnie ze wskazaniami Pope’a, za˝y∏ego przyjaciela Kenta, ogród by∏ traktowany wtaki sam sposób jak wmalarstwie krajobrazowym. Wkszta∏towaniu ogro-
uzdrowiskowe imonumentalne budowle publiczne przeplatano terenami zieleni towarzyszàcej, ∏àczàcej si´ zparkiem miejskim (1880) promenadami wÊród zabudowy iokolicznymi lasami (ryc. 330).
Stany Zjednoczone Ameryki
Wraz zszybkim rozwojem miast amerykaƒskich wXIX wieku, powsta∏y liczne parki miejskie odu˝ych rozmiarach ibogatym wyposa˝eniu. Zw∏aszcza wwarunkach wielkich ig´sto zabudowanych miast mia∏y one dla ludnoÊci szczególne znaczenie, s∏u˝àc przede wszystkim masowemu wypoczynkowi.
Najbardziej znane sà wielkie za∏o˝enia ogrodowe wNowym Jorku. Wcentralnej cz´Êci miasta, na Manhattanie dominuje Central Park, na terenie zachodniej dzielnicy Brooklynu wyró˝nia si´ Prospect Park, na pó∏nocnym pó∏wyspie zajmowanym przez dzielnic´ Bronx – dydaktyczny zespó∏ parkowy.
Central Park w Nowym Jorku, opowierzchni oko∏o 340ha, za∏o˝ony by∏ w 1865 roku irozbudowywany wdalszych latach. G∏ównym twórcà tego za∏o˝enia by∏ czo∏owy planista amerykaƒski, Frederick Law Olmsted (1882–1903) iwspó∏pracujàcy znim Calvert Vaux. WÊrodku miasta, kontrastujàc zszachownicowà siecià ulic, powsta∏o na terenie okszta∏cie wyd∏u˝onego prostokàta (4km d∏ugoÊci i 840mszerokoÊci) – rozleg∏e za∏o˝enie parkowe ouk∏adzie krajobrazowym, urozmaicone licznymi jeziorami (ryc. 331). Ca∏oÊç parku przedziela∏ na dwie cz´Êci wielki zbiornik wodny (Croton Reservoir), przeznaczony na potrzeby miasta
Ryc. 331. Nowy Jork, widok ogólny Central Parku od strony pó∏nocnej, stan wspó∏czesny
(ryc.332). Cz´Êç pó∏nocna obejmuje „park górny” ze wzgórzem, zespo∏em malowniczych stawów, arboretum, wielkà polanà ∏àkowà do wypoczynku na trawie iterenami kortów tenisowych. Druga cz´Êç – po∏udniowa – stanowiàca „park dolny”, zajmuje wi´kszà cz´Êç terenu iskupia najwa˝niejsze urzàdzenia rekreacyjne. Najbardziej popularne jest tu malownicze jezioro zlicznymi ig∏´bokimi zatokami s∏u˝àce rozmaitym sportom wodnym oraz przyleg∏a promenada – deptak zmonumen-
Ryc. 332. Nowy Jork, Central Park na tle Manhattanu
talnymi tarasami ifontannami na po∏udniowym brzegu jeziora, ana pó∏nocnym –poszarpane wzgórze zlabiryntowà siecià kr´tych dróg spacerowych ibelwederem (The Ramble). Poza cz´Êcià spacerowo-wypoczynkowà z∏àkami do le˝akowania, urzàdzono kàpieliska, tereny zabawowe dla dzieci im∏odzie˝y, boiska, ma∏y ogród botaniczny izoologiczny, drogi do przeja˝d˝ek konnych oraz kawiarnie irestauracje, po∏àczone zsiecià dróg pieszych isamochodowych o∏àcznej d∏ugoÊci oko∏o 80km. Wpóêniejszym okresie po zlikwidowaniu starych prostokàtnych zbiorników wodnych, znajdujàcych si´ na wprost muzeum metropolitalnego, utworzono nowe jezioro, amfiteatr iwielkà polan´ trawnikowà. Park ozdabiajà liczne pomniki (ryc. 333, 334).
Drugi co do wielkoÊci park wNowym Jorku – Prospect Park, po∏o˝ony w Êrodku Brooklynu, powsta∏ wlatach 1859–1869. Zajmuje on oko∏o 210ha iwyró˝nia si´ zwartym uk∏adem, jest rozplanowany wca∏oÊci krajobrazowo, harmonijnie, ojasnej dyspozycji przestrzennej. Wcz´Êci pó∏nocnej parku dominuje obszerna dolina d∏ugiej ∏àki (The Long Meadow), wcz´Êci Êrodkowej – pasmo zadrzewieƒ ze wzgórzem Loukout Hill, wcz´Êci po∏udniowej – du˝e ibardzo malownicze jezioro. Ca∏oÊç parku iposzczególne g∏ówne cz´Êci terenu zlicznymi budowlami uzupe∏niajàcymi, obiega obwodnica dla ruchu ko∏owego ijazdy konnej, przeplatajàca si´ zsiecià drobniejszych dróg spacerowych pieszych (ryc. 335). Program parku uzupe∏nia urzàdzone wpóêniejszych latach niewielkie zoo, awsàsiedztwie –od strony zachodniej parku – ogród botaniczny (Brooklyn Botanic Garden) zdu˝à pal-
Ryc. 333. Nowy Jork, Central Park
