Spis treści
Podziękowania
WPROWADZENIE
Prestiż w nauce
ROZDZIA Ł 1
Globalizacja nauki: rosnąca siła indywidualnych naukowców
ROZDZIA Ł 2
Umiędzynarodowienie nauki: współpraca badawcza w świetle dużych danych
ROZDZIA Ł 3
Globalny system akademicki i stratyfikująca rola badań naukowych
CZ
II
STRATYFIKACJA W NAUCE
ROZDZIA Ł 4
Stratyfikacja według produktywności badawczej: charakterystyka najbardziej produktywnych naukowców
ROZDZIA Ł 5
Stratyfikacja według umiędzynarodowienia badań: charakterystyka internacjonalistów i miejscowych w badaniach naukowych
ROZDZIA Ł 6
Stratyfikacja według dochodów akademickich: charakterystyka najlepiej zarabiających naukowców
ROZDZIA Ł 7
Stratyfikacja według wzorców publikacyjnych: ekonomia prestiżu akademickiego na przykładzie badań nad szkolnictwem wyższym
ROZDZIA Ł 8
Stratyfikacja według wieku: wiek biologiczny i wiek akademicki w badaniach karier naukowych
ROZDZIA Ł 9
Dlaczego w nauce dominuje współpraca z mężczyznami: homofilia ze względu na płeć
ROZDZIA Ł 10
Czy kobiety są mniej skłonne do samodzielnego publikowania niż mężczyźni: rola publikacji jednoautorskich w nauce
ROZDZIA Ł 11
Czy mężczyźni i kobiety są w równej mierze skłonni do współpracy w nauce?
Zakończenie. Reformy szkolnictwa wyższego w Polsce: jak stopniowa dehermetyzacja systemu prowadzi do jego stratyfikacji
Bibliografia
Spis tabel
Spis rysunków
O autorze
Indeks
Jeśli spojrzymy na rankingi ukierunkowane na badania naukowe, w rankingu Lejdejskim 2020 wymieniono 1176 uczelni z co najmniej 100 publikacjami w latach 2015–2018, a w rankingu szanghajskim (ARWU World University Ranking 2020) uwzględniono 1000 uczelni. Precyzując, w ujęciu bardziej regionalnym: 41% uczelni w Top 100 rankingu ARWU znajduje się w USA, dwie trzecie uczelni znajduje się w jednym z pięciu krajów: USA, Wielka Brytania, Francja, Szwajcaria i Australia (66%), a 83% uczelni znajduje się w jednym z dziesięciu krajów.
Wraz z postępującą globalizacją nauki koncentracja badań nasila się również na poziomie poszczególnych naukowców i uczonych, zarówno w odniesieniu do osiągnięć, jak i wpływu, czyli do liczby publikacji i liczby cytowań. Czworo na dziesięcioro z 6167 wysoko cytowanych naukowców (highly cited researchers wskazanych przez Clarivate Analytics na podstawie danych Web of Science) w 2020 r. pochodziło z uczelni amerykańskich (41,5%), siedmioro na dziesięcioro pochodziło z pięciu krajów (71,8%), a ośmioro na dziesięcioro (84,2%) − z dziesięciu krajów. Tylko około 1% publikujących globalnie naukowców (z około 15 mln w okresie 1996–2011) stanowiło „stale publikujący trzon” profesji akademickiej, z co najmniej jedną pracą opublikowaną każdego roku w ciągu 16 badanych lat. Odpowiadają oni jednak za 41,7% wszystkich prac opublikowanych w tym samym okresie (Ioannidis i in. 2014: 1). Również około 1% najczęściej cytowanych naukowców w 118 dyscyplinach naukowych w 2015 r. miało 21% wszystkich cytowań, co stanowi znaczący wzrost z poziomu 14% w 2000 r. (Nielsen i Andersen 2021: 5). Jak pokazywaliśmy szczegółowo w naszych wcześniejszych badaniach, górne 10% naukowców pod względem produktywności badawczej odpowiada za około połowę całej akademickiej produkcji wiedzy w 11 europejskich systemach w siedmiu głównych klastrach dyscyplin (i są to badani przez nas research top performers, zob. Kwiek 2016a; Kwiek 2018b). Również w Polsce koncentracja produkcji wiedzy jest niezwykle wysoka i 10% czołowych naukowców odpowiada za niemal 50% artykułów naukowych. (Charakterystykę najbardziej produktywnych polskich naukowców przeprowadzoną na podstawie rozległych badań ankietowych prezentujemy w rozdziale 4).
1.4.2. Globalizacja nauki a globalne innowacje
Przejdźmy zatem do analizy najnowszych danych publikacyjnych i cytowaniowych. Chociaż warto skupiać się na ogólnym potencjale naukowym danego kraju rozpatrywanym za pomocą całkowitej liczby (i całkowitego odsetka) publikacji, to jednak znacznie ciekawsze jest badanie globalnych przemian w nauce na podstawie publikacji o najwyższej jakości. Mówiąc dokładnie, skoncentrujemy się tutaj na górnym 1% wysokocytowanych publikacji (cytowania używane są zatem jako zamiennik wysokiej jakości, ze wszystkimi ograniczeniami, zob. Tahamtan i Bornmann 2019) i publikacjach zamieszczonych w górnym 1% wysoko klasyfikowanych czasopism. Możemy założyć, że górny 1% artykułów pod względem wpływu wykazanego przez pozyskane cytowania to globalne innowacje – lub przynajmniej
Globalizacja nauki: rosn
siła indywidualnych naukowców
innowacje globalnie uznane za istotne przez innych naukowców – w nauce akademickiej, a publikacje w górnym 1% czasopism są średnio co najmniej dobrymi kandydatami do stania się takimi globalnymi innowacjami w przyszłości.
Tabela 1.1 pokazuje rozkład tak rozumianych najlepszych publikacji w krajach będących największymi producentami wiedzy (stan na 2020 r.) w okresie dwóch dekad (2000–2020; kody krajów podano w tabeli 1.6 na końcu rozdziału). Lewy panel pokazuje zmiany dotyczące odsetka, a prawy liczby publikacji w czasie. Takie systemy europejskie jak Szwajcaria, Belgia i Holandia, z perspektywy globalnej produkują stosunkowo wysoki odsetek najlepszych publikacji i ich stosunkowo niewielką liczbę. W ujęciu liczbowym Chiny produkują już więcej najlepszych publikacji niż USA, a za nimi lokują się Wielka Brytania, Niemcy, Włochy i Australia. Chiny z roku na rok poprawiają swoją pozycję pod względem liczby publikacji wysokiej jakości i o ile w 2010 r. miały ich pięć razy mniej niż USA, a w 2015 r. tylko połowę w porównaniu z USA, to w 2020 r. różnica ta znacznie wzrosła i Chiny wyprzedziły USA, mając ich około 11 tys. (w porównaniu z około 8 tys.
Tabela 1.1
Publikacje o dużym wpływie na naukę, odsetek (%) publikacji pochodzących z danego kraju w górnym 1% publikacji najbardziej cytowanych: publikacje w najwyższym percentylu publikacji pod względem cytowalności według kraju i roku publikacji, 2000–2020, z uwzględnieniem wszystkich typów publikacji, wszystkie dziedziny badań i rozwoju łącznie, w porządku malejącym ustalonym dla 2020 r., tylko 15 najlepszych krajów w każdym panelu, w procentach (lewy panel, średnia światowa = 1%) i według liczby publikacji (prawy panel) Kraj
CHE2,92,133,52,4CHN674971071561455010900
BEL2,31,22,32,82,3USA1675595944823395368064
AUS2,01,21,92,12,2GBR481741250221430913343
NLD2,71,82,832,2DEU36889832184524762179
GBR2,11,62,22,42,1ITA1965932787412782014
ITA1,60,91,61,82,0AUS2065029182714201972
SWE2,21,32,32,52,0CAN24465551119315471668
CAN2,01,62,12,21,9IND9000622665591529
CHN1,20,20,71,21,8FRA23919565115115351511
IRN0,80,10,40,61,8ESP1537319471510681311
FRA1,71,11,71,91,7NLD1853835892312311128
DEU1,81,222,11,6IRN46552782461101
USA2,12,12,32,21,6KOR10618824127621070
ESP1,40,81,41,61,5JPN176695487619981069
TWN0,90,50,711,4CHE151483016811105924
6.5. Wyniki badań
6.5.1. Analiza dwuwymiarowa: kadra najlepiej wynagradzana vs. reszta kadry
W tej części rozdziału prezentujemy wyniki badania różnic rozkładu czasu pracy i produktywności naukowej między dwoma segmentami kadry, unikając dzięki specyficznemu zdefiniowaniu kadry najlepiej wynagradzanej (wiek, doświadczenie zawodowe, typ uczelni, typ działalności akademickiej) problemu porównywania kohort o radykalnie zróżnicowanym profilu zawodowym. Porównujemy zatem podobne z podobnym, a nie jabłka z pomarańczami, jak to ujmuje kultura anglosaska.
6.5.2. Analiza dwuwymiarowa: wynagrodzenia akademickie i czas pracy
Badamy tu pięć przekrojów pracy akademickiej: kształcenie, badania, praca na rzecz uczelni, praca administracyjna oraz inny rodzaj pracy akademickiej. Pytanie ankietowe w polskiej wersji językowej brzmiało: „Biorąc pod uwagę całą aktywność zawodową, proszę wskazać, ile godzin w ciągu tygodnia przeznacza Pan(i) na każde z wymienionych poniżej zajęć w bieżącym roku akademickim” (zastosowano uśrednienie ważone w skali roku: 60% w okresie prowadzenia zajęć oraz 40% w okresie, kiedy zajęcia nie są prowadzone, co jest dobrym przybliżeniem dla większości analizowanych krajów (Bentley i Kyvik 2013)4.
Interesują nas w tym miejscu różnice dotyczące średniej liczby godzin pracy, zwłaszcza średniej liczby godzin poświęcanych na badania, między dwiema subpopulacjami w każdym kraju oraz weryfikacja hipotez statystycznych (zob. tabela 6.3). Nasze wyniki są oparte na dwustronnym teście t dla równości średnich. Przyjęto poziom istotności α = 0,05. Dla każdej pary o różnicy średnich istotnie różniącej się od zera pojawia się w danej kolumnie symbol większej kategorii („top” dla najlepiej wynagradzanych naukowców oraz „pozostali” dla pozostałych naukowców). Test t dla dwóch średnich arytmetycznych (top vs. pozostali) został wykonany dla każdego kraju i każdym z pięciu typów badanej działalności akademickiej. Wcześniejsze badania wynagrodzeń akademickich powszechnie wskazywały na to, iż dłuższe godziny poświęcane na badania są silnie skorelowane z wyższymi wynagrodzeniami (zob. np. Katz 1973, Hamermesh i in. 1982; Fairweather 2005). Prezentowana analiza wskazuje jednak, że o ile najlepiej wynagradzani naukowcy
4 Typy działalności akademickiej zostały dla wszystkich krajów zdefiniowane następująco: kształcenie to „przygotowywanie zajęć, materiałów na zajęcia, praca ze studentami, czytanie oraz ocenianie prac studenckich”, badania to „czytanie literatury przedmiotu, pisanie, wykonywanie eksperymentów, prowadzenie badań”, praca na rzecz uczelni to „bezpłatne usługi świadczone dla klientów i bezpłatne konsultacje, działania na rzecz dobra publicznego”, praca administracyjna to „udział w zebraniach ciał kolegialnych, biurokratyczne obowiązki”, a inny rodzaj pracy w uczelni „nie wpisuje się w poprzednie kategorie” (pytanie B1).
6. Stratyfikacja według dochodów akademickich…
w trzech krajach europejskich rzeczywiście pracują dłużej (statystycznie istotne godziny „razem”), co ważniejsze, w sześciu krajach poświęcają oni więcej czasu albo na „pracę na rzecz uczelni”, albo na „pracę administracyjną”; zob. symbole „top” dla poszczególnych krajów.
Tabela 6.3
Zróżnicowanie akademickiego czasu pracy. Wyniki testu t dla równości średnich, najlepiej opłacani naukowcy (top) vs. pozostali naukowcy (pozostali), wszystkie kraje. Pytanie B1: „Biorąc pod uwagę całą aktywność zawodową, proszę wskazać, ile godzin w ciągu tygodnia przeznacza Pan(i) na każde z wymienionych poniżej zajęć w bieżącym roku akademickim” (średnia roczna: 60% w okresie prowadzenia zajęć oraz 40% w okresie, kiedy zajęcia nie są prowadzone). Wyłącznie kadra zatrudniona na pełnym etacie w sektorze uniwersyteckim i zajmująca się zarówno kształceniem, jak i badaniami
PLDEATFIITNLNOPTCHUK
Kształceniepoz. Badaniatop
Pracanarzeczuczelnitoptoptoptop
Pracaadministracyjnatoptoptoptop
Innyrodzajpracyakademickiejtoptop
Razem(całkowitaliczbagodzin)toptoptop
Co niezwykle ważne w kontekście dotychczasowych badań, statystycznie istotna różnica czasu pracy między dwiema subpopulacjami kadry nie występuje w przypadku dwóch najważniejszych kategorii działalności akademickiej (i inwestycji czasu pracy): kształcenia i badań naukowych. Wyjątkiem jest tylko Wielka Brytania, gdzie występuje radykalnie inny wzorzec dystrybucji czasu pracy: najlepiej opłacani naukowcy poświęcają średnio na badania tygodniowo ponad 6,5 godziny więcej, a pozostali naukowcy poświęcają na kształcenie średnio ponad 5 godzin tygodniowo więcej (zob. szczegóły w tabeli 6.8 na końcu rozdziału). Ten tradycyjny wzorzec (więcej badań – wyższe wynagrodzenie, więcej dydaktyki – mniejsze wynagrodzenie) nie obowiązuje w żadnym z pozostałych krajów, chociaż w świetle niemal całej dostępnej literatury przedmiotu powinien obowiązywać. Nie obowiązuje również w Polsce.
Wcześniejsze badania prawie zawsze wskazywały na silną pozytywną korelację między czasem poświęconym na badania i poziomem wynagrodzeń i zarazem negatywną (lub w najlepszym wypadku zerową) korelację między czasem przeznaczonym na kształcenie i poziomem wynagrodzeń (Katz 1973; Marsh i Dillon 1980; Melguizo i Strober 2007; Hamermesh i in. 1982; Konrad i Pfeffer 1990; Fairweather 2005).
Prezentowane badanie przeprowadzone na dużej próbie europejskiej kadry tych wyników nie potwierdza. Tradycyjny związek między wyższymi inwestycjami czasu w badania i wyższymi wynagrodzeniami – systematycznie pokazywany
11.2. Kobiety, mężczyźni i międzynarodowa współpraca naukowa: przegląd literatury
11.2.1. Zmieniający się kontekst globalny: upływ czasu ma znaczenie
W specyficznym kontekście europejskim (de Wit i Hunter 2017: 25; Olechnicka, Płoszaj i Celińska-Janowicz 2019: 140–145; Hoenig 2017), międzynarodowa współpraca badawcza i międzynarodowa mobilność naukowców wpływają na perspektywy rozwoju kariery akademickiej i zapewniają indywidualny i instytucjonalny dostęp do krajowych i europejskich funduszy na badania. Zależność w Europie jest prosta: w ramach Europejskiej Przestrzeni Badawczej międzynarodowa współpraca badawcza i międzynarodowa mobilność stały się metryką doskonałości i jakości (Fox, Realff, Rueda i Morn 2017: 1293); zostały one uznane za priorytetowe i były objęte finansowaniem jako szczególnie ważne w ciągu ostatnich dwóch dekad, pozostając w ścisłym związku z integracją europejską i finansowaniem badań przez Unię Europejską (które zasadniczo wymaga partnerów badawczych pochodzących z co najmniej trzech krajów). Europa, przede wszystkim z racji specyficznego rozkładu geograficznego niemal trzydziestu krajów i niespotykanych w innych częściach świata środków przeznaczonych na współpracę naukową, pochodzących z budżetu UE, jest najbardziej zintegrowanym segmentem nauki globalnej. Tylko w tej części świata ma sens analiza dodatkowego poziomu agregacji danych do poziomu regionalnego, takiego jak UE-27, UE-15 (tzw. stara Unia, do niedawna obejmująca Wielką Brytanię), UE-13 (tzw. nowa Unia), czy wreszcie UE-10 (postkomunistyczne kraje nowej Unii).
Naukowcy różnią się pod względem indywidualnych preferencji dotyczących międzynarodowej współpracy i międzynarodowego współautorstwa (Glänzel 2001: 69), ale można stwierdzić, że „im bardziej elitarny naukowiec, tym bardziej prawdopodobnym jest, że będzie on lub ona aktywnym uczestnikiem globalnego niewidzialnego kolegium” (Wagner 2008: 15). W całej Europie międzynarodowa współpraca badawcza i międzynarodowa mobilność zwiększa szanse naukowca na zdobycie stanowiska akademickiego (Herschberg, Benschop i van den Brink 2018: 822–123), szybsze wspinanie się po szczeblach kariery naukowej (Fochler, Felt i Müller 2016: 196–198) oraz na pozyskiwanie zewnętrznych środków finansowych na badania, w tym wysoce prestiżowych środków z Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych, promujących „doskonałość” naukową na poziomie ponadnarodowym (Hoenig 2017: 3–5). „Internacjonalizacja” i „doskonałość naukowa” pojawiają się równolegle i wzajemnie wspierają w rozwarstwionej nauce europejskiej. Stratyfikacja społeczna w nauce w sposób szczególny opiera się w Europie na badaniach naukowych i ich umiędzynarodowieniu, w tym współpracy publikacyjnej i grantowej oraz fizycznej mobilności akademickiej.
Międzynarodowa współpraca badawcza jest silnie uzależniona od dyscypliny akademickiej, typu instytucji i krajowej struktury nagradzania w nauce
11. Czy mężczyźni i kobiety są w równej mierze skłonni do współpracy w nauce?
497
(Cummings i Finkelstein 2012: 86; Kyvik i Aksnes 2015: 1442; Finkelstein i Sethi 2014: 235) – i jest elementem definiującym nową globalną geografię nauki (Olechnicka, Płoszaj i Celińska-Janowicz 2019). Jednak korzyści wynikające ze współpracy w nauce nie są identyczne w każdym kraju i różnią się w skali międzynarodowej; strategie współpracy, które są skuteczne w jednym kraju, nie są łatwe do przeniesienia do innego kraju (Thelwall i Maflahi 2020: 13). O ile nierówności między kobietami i mężczyznami dotyczące współpracy naukowej są systematycznie badane, o tyle różnice między nimi dotyczące współpracy międzynarodowej są rzadko poruszanym tematem naukowym. Między innymi z tego powodu poświęcamy mu ten rozdział.
Podstawowym wymiarem w analizie roli kobiet w globalnym przedsięwzięciu akademickim, w tym w globalnej nauce akademickiej, są wyraźne zmiany dokonujące się na przestrzeni lat. Rola kobiet zmieniła się fundamentalnie w ciągu ostatnich 50 lat (zob. Huang, Gates, Sinatra i Barabàsi 2020; Halevi 2019; Larivière, Ni, Gingras, Cronin i Sugimoto 2013): kobiety naukowcy coraz częściej zajmują wysokie stanowiska akademickie (Madison i Fahlman 2020; Zippel 2017) w coraz większej liczbie dyscyplin (Diezmann i Grieshaber 2019; Halevi 2019; oraz Huang, Gates, Sinatra i Barabàsi 2020; Elsevier 2020), a różnice między kobietami i mężczyznami pod względem produktywności, cytowań i awansów naukowych zmieniają się z upływem czasu, choć stopniowo. Mówiąc precyzyjnie, kobiety w Polsce stanowią znaczącą (47,6%), wysoce produktywną i umiędzynarodowioną część profesji akademickiej, a nasz kraj charakteryzuje się stosunkowo wysokim odsetkiem kobiet profesorów tytularnych w porównaniu z większością krajów Europy Zachodniej, wynoszącym 26,87% w 2020 r. (GUS 2021: 126) i nadal rosnącym, jak porównawczo pokazuje raport „She Figures 2021” (European Commission 2021).
Rosnący udział kobiet w nauce akademickiej zmienia kontekst, w którym analizuje się dziś nierówności między kobietami i mężczyznami dotyczące międzynarodowej współpracy badawczej. Nowe badania bibliometryczne w coraz większym stopniu stosują różne metody ustalania płci w odniesieniu do autorów i publikacji (Halevi 2019), a nierówności między kobietami i mężczyznami w nauce są badane coraz bardziej kompleksowo (np. Diezmann i Grieshaber 2019 koncentrują się na kobietach profesorach zwyczajnych), ujawniając przy okazji skalę zachodzących zmian. Madison i Fahlman (2020) pokazują, w odniesieniu do całej populacji szwedzkich profesorów zwyczajnych, że nie występują nierówności w osiąganiu stanowiska profesora zwyczajnego przez kobiety ze względu na ich wskaźniki publikacyjne. Kompleksowa metaanaliza wpływu płci na recenzje wniosków grantowych, z efektem płci uogólnionym na kraj, dyscyplinę i rok publikacji, nie wykazuje żadnych efektów płci dotyczących mężczyzn (Marsh, Bornmann, Mutz, Daniel i O’Mara 2009: 1311). Jednak uważa się, że zwiększonemu udziałowi kobiet w dyscyplinach STEM towarzyszą również rosnące różnice między kobietami i mężczyznami dotyczące produktywności i wpływu mierzonego przez cytowania (Huang i in. 2020: 8).