Wstęp . .
Podziękowania
CZĘŚĆ I. PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA
1. Jaką nauką jest psychologia?
1.1. Psychologia jest nauką empiryczną, która ma swoje osobliwości
1.2. Osobliwości przedmiotu i metody psychologii .
1.3. Koncepcja człowieka
1.3.1. Potrzeba założeń metasystemowych
1.3.2. Kim jest człowiek? Dlaczego – będąc psychologiem – warto to wiedzieć
1.4. Psychologia a inne dyscypliny naukowe: problemy interdyscyplinarne .
CZĘŚĆ II. PROBLEMY KSZTAŁCENIA PSYCHOLOGÓW
2. Skąd się biorą psychologowie – co zrobić, aby zostać dobrym psychologiem?
2.1. Idea kształcenia na poziomie uniwersyteckim – czyli czemu służy studiowanie
2.2. Studia psychologiczne na polskich uniwersytetach i w innych szkołach wyższych
2.2.1. Zideologizowane początki studiów psychologicznych (1950 r.) .
2.2.2. Rozwój studiów po przełomie październikowym 1956 r. . . .
2.2.3. Blaski i cienie prowadzenia studiów psychologicznych według deklaracji bolońskiej (1999 r. – I0 i II0 kształcenia) versus jednolite pięcioletnie studia magisterskie . . . . . . . . . .
2.3. O potrzebie ogólnopolskich standardów kształcenia na studiach psychologicznych
2.3.1. Trochę historii
2.3.2. Jak mogłyby wyglądać studia psychologiczne?
2.4. O jednolite standardy dla rozpraw doktorskich z psychologii
2.4.1. Kontekst nowej ustawy z 20 lipca 2018 r.: Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce
2.4.2. Kryteria dobrej rozprawy doktorskiej
3. Co po dyplomie magisterskim – nieustające doskonalenie zawodowe i podejmowanie nowych wyzwań zawodowych
3.1. Co dają, a czego nie dają studia magisterskie i co można dzięki nim osiągnąć?
3.1.1. Co wynosimy z uczelni?
3.1.2. A czego studia nie dają i jak zdobyć „to”, czego nie dają?
3.1.3. Studia przygotowują do pracy badawczej i praktyki psychologicznej
3.2. Zawód psycholog
3.3. Psycholog – jako profesjonalista, badacz i nauczyciel akademicki
3.4. Europejski Certyfikat Psychologa EuroPsy
3.4.1. Czym jest EuroPsy?
3.4.2. Model kompetencji zawodowych
3.4.3. EuroPsy w Europie i w Polsce
3.5. Specjalizacja, certyfikat, uprawnienia
3.6. Konieczność ustawicznego kształcenia
4. Jedna jest psychologia, ale z wieloma zastosowaniami
4.1. O integracji teorii i badań empirycznych z praktyką psychologiczną
4.2. Od teorii do praktyki. Cztery fazy przejścia od wyników badania naukowego do ich praktycznych zastosowań
4.2.1. Faza I – wytworzenia wiedzy naukowej
4.2.2. Faza II – upowszechniania wyników
4.2.3. Faza III – opracowania Programu Praktycznego Działania (PPD) . .
4.2.4. Faza IV – aplikacji PPD .
4.3. Praktyka oparta na dowodach empirycznych
4.3.1. Diagnoza oparta na dowodach empirycznych
4.3.2. Terapia oparta na dowodach empirycznych
4.3.3. Terapia i inne rodzaje profesjonalnej aktywności oparte na dowodach empirycznych
5. Gdy psycholog występuje jako ekspert
5.1. Trzy role eksperckie podejmowane przez psychologa
5.2. Psycholog-badacz jako kompetentny krytyk naukowy
5.3. Dobre „wychowanie” badacza-krytyka
5.3.1. Postawa krytycznej otwartości
5.3.2. Odporność na pokusy
5.3.3. Unikanie konfliktu interesów
5.4. Niepożądane społeczne skutki złej krytyki naukowej
5.5. Psycholog-profesjonalista jako biegły sądowy
5.6. Psycholog-profesjonalista jako doradca i autor ekspertyz
6. Gdy psycholog występuje jako popularyzator
6.1. Kto, co i jak powinien popularyzować?
6.1.1. Istota popularyzacji
6.1.2. Cztery poziomy popularyzacji
6.2. W kierunku ustalenia granic popularyzacji wiedzy
7. Gdy psycholog angażuje się w działalność społeczną
7.1. Ochrona zdrowia psychicznego jednym z priorytetów
Unii Europejskiej .
7.1.1. Skutki rozwoju cywilizacji a społeczna rola psychologów
7.1.2. Psycholog jako badacz zjawisk społecznych .
7.1.3. Psycholog zaangażowany w procesy społeczne
7.1.4. Psycholog świadczący pomoc wobec wyzwań i problemów społecznych
7.2. Przeciwdziałanie negatywnym zjawiskom
7.3. Promocja zdrowia i jakości życia
7.3.1. Psycholog pomaga w zdrowiu i chorobie
7.3.2. Psycholog a problemy i potrzeby osób starszych
7.4. Interwencja
8. Psycholog wobec problemów współczesności
8.1. Niektóre problemy popandemicznego świata .
8.1.1. Lęk jako reakcja na pandemię i lęki społeczne
8.1.2. Trudne relacje społeczne w okresie pandemii i po niej
8.1.3. Lęk przed śmiercią . . .
8.1.4. Popandemiczny wzrost?
8.2. Czterowymiarowy model zmian człowieka XXI wieku
8.2.1. Przemiany kulturowe o charakterze globalnym
8.2.2. Niepewność, iluzja wolności a tożsamość
8.2.3. Wymiary zmian
8.2.4. Człowiek wobec nowej fali cywilizacji
8.3. Psychologiczne implikacje zmian .
8.3.1. Świat realny i wirtualny
8.3.2. Kultura młodych a tradycja
8.3.3. Brak tożsamościowego zakorzenienia i lęk przed przyszłością
8.3.4. Problem autentyczności
8.3.5. Uzależnienia, agresja społeczna, odmienność
8.3.6. Sens życia i ekonomia działań
8.3.7. Psychologia i psychologowie też będą inni .
8.4. Jeszcze o wyzwaniach popandemicznego świata
8.4.1. E-interwencje
8.4.2. Niepewność i kryzys autorytetów
8.4.3. Psychologia: globalna czy lokalna?
8.4.4. Jak pracować z ludźmi w świecie kulturowo zróżnicowanym
8.4.5. Problemy a możliwości adaptacyjne człowieka
CZĘŚĆ IV. NIE TYLKO WIEDZA…
9. Nie tylko twarda wiedza naukowa, lecz także empatia
9.1. Co jest potrzebne w zawodzie psychologa: wiedza i empatia
9.2. Profesjonalizm jako synteza wiedzy i empatii
9.3. Osiem cnót psychologicznych
9.3.1. Uważność
9.3.2. Otwartość
9.3.3. Wrażliwość
9.3.4. Asertywność .
9.3.5. Rzetelność .
9.3.6. Odpowiedzialność .
9.3.7. Dalekowzroczność .
9.3.8. Pokora
9.3.9. W kierunku metacnoty? .
9.4. Jak to osiągnąć?
9.5. Podatność i odporność na wpływy kulturowe
10. Wrażliwość etyczna psychologa: badacza i profesjonalisty
10.1. Znaczenie wrażliwości etycznej w kształceniu i funkcjonowaniu zawodowym psychologów
10.2. Etyczny kontekst badania naukowego
10.2.1. Naukowa ważność podejmowanej tematyki
10.2.2. Podstawy kompetencyjne badacza
10.2.3. Umiejętności w zakresie planowania danego badania empirycznego
10.2.4. Przeprowadzanie badania empirycznego
10.2.5. Wyciągnięcie wniosków z przeprowadzonego badania
10.2.6. Traktowanie osób badanych
10.2.6.1. Prawo do poszanowania godności
10.2.6.2. Prawo do zapewnienia bezpiecznego udziału w badaniu
10.2.6.3. Prawo do wyrażenia w pełni świadomej zgody na udział w badaniu oraz do informacji o badaniu i wykorzystaniu przez badacza wyników
10.2.6.4. Prawo do poszanowania poufności, prywatności oraz anonimowości
10.2.6.5. Kilka uwag o zakresie działania uniwersyteckich komisji etycznych
10.2.7. Uczciwość badacza – naganne etycznie odstępstwa od naukowych standardów
10.2.7.1. p-hacking, fishing expedition (p < 0,05); efekt szuflady ( file drawer effect, publication bias)
10.2.7.2. HARKing (hypothesizing after the results are known) .
10.2.7.3. Fabrykowanie danych ( fabrication), fałszowanie danych ( falsification), plagiatowanie (plagiarism)
10.2.7.4. Ghostwriting oraz guest authorship .
10.2.7.5. Publikowanie w „drapieżnych” czasopismach (predatory journals)
10.2.7.6. Organizowanie się badaczy w „spółdzielnie autorów” . .
10.3. Etyczny kontekst działalności profesjonalnej
10.3.1. Etyka a praktyka psychologiczna
10.3.2. Etyka w praktyce psychologicznej
10.3.3. Nowe wyzwanie dla uniwersytetów
10.3.4. Poszanowanie praw klientów, pacjentów i innych adresatów usług psychologicznych
10.3.4.1. Etyka w diagnostyce i psychoterapii
10.3.4.2. Etyka w psychologii biznesu
10.3.5. Etyczne problemy w praktyce psychologicznej
10.4. Konieczność funkcjonujących regulacji prawnych dotyczących zawodu psychologa
Literatura
Indeks nazwisk
Indeks rzeczowy
O Autorach
O psychologii można napisać wiele i bardzo niewiele. Wiele, ponieważ to temat ważny społecznie i potrzebny ludziom, a rozwój tej nauki od jej zarania do dziś jest doprawdy imponujący: od wiedzy intuicyjnej po wiedzę opartą na dowodach empirycznych. Dynamiczny rozwój psychologii stawia przed specjalistami (którzy jej uczą, którzy się jej uczą lub uprawiają ją w formie działalności profesjonalnej) wielkie wyzwania. Podążać za nimi, iść z duchem czasu, sprawdzać wiedzę, czytać raporty z aktualnych badań, śledzić rozwój teorii, znać nowe metody – i jeszcze mieć refleksję nad wartością nowości – to sztuka niełatwa, ale konieczna. Badaczom pozornie jest łatwiej, ponieważ z natury rzeczy uczestniczą w nurcie badań, muszą być na bieżąco, by publikować (publish or perish – publikuj albo giń!); psychologom-profesjonalistom jest trudniej i to z dwu powodów. Gros swej uwagi poświęcają pracy z ludźmi i stąd mają mniej czasu na śledzenie zmian. A ponadto tkwią w pewnych procedurach, posługują się określonymi metodami, choć wiedzą na przykład że normy do jakiegoś testu są już nieaktualne albo że istnieje nowa wersja testu, na którą muszą poczekać. Nieaktualnych metod – wiadomo – nie stosujemy, co jednak w przypadku, gdy dany test nie da się zastąpić innym, jak było/jest z niektórymi testami inteligencji czy kwestionariuszami osobowości?
Wiedza naukowa, a zwłaszcza teoria empiryczna, wyprzedza aplikacje i to jest właściwy porządek rzeczy, mimo że w ponad 100-letniej historii psychologii bywało czasem inaczej. To problemy, z którymi spotykali się psychologowie-profesjonaliści, stymulowały rozwój teorii i badań. Obecnie tego rodzaju wyzwania pojawiają się rzadko.
O niektórych z nich piszemy, akcentując jednak, że droga od odkryć do zastosowań bywa długa i skomplikowana. Pisząc o psychologii, siłą rzeczy poruszamy się w przestrzeni rozwartych nożyc: jak jest, a jak powinno być?
Właśnie tym sprawom poświęcona jest ta książka: jak uprawiać niełatwy zawód psychologa, tak by był nieustannym wyzwaniem – dla siebie i innych, a nie popadać w rutynę i nie chodzić na skróty (tj. nie dokonywać nieuzasadnionych uproszczeń). Przesłanie, jakie chcieliśmy oddać w tej monografii, sprowadza się do znajomości i przestrzegania kryteriów dobrych praktyk psychologicznych – w badaniach naukowych, kształceniu, świadczeniu usług psychologicznych, popularyzacji i wypełnianiu roli społecznej psychologa. Każdy rozdział stanowi swego rodzaju całość, aczkolwiek staje się jest w pełni informatywny po przestudiowaniu rozdziału pierwszego. Dlatego też od niego sugerujemy rozpocząć lekturę tej książki, a pozostałe rozdziały można czytać w kolejności zgodnej z własnymi zainteresowaniami. To, na czym nam zależało, to jakość, niemniej jednak wiele zagadnień zaledwie udało się nam poruszyć lub zasygnalizować. Pisząc, mieliśmy wielokrotnie wrażenie, że dajemy zaledwie wprowadzenie do tematu, który mógłby być przedmiotem odrębnego opracowania. Gdyby podobne wrażenie towarzyszyło odbiorcom, to jeden z ważnych powodów napisania tej książki byłby spełniony: zainspirować do problemowego myślenia w ramach wybranych zagadnień i do własnych poszukiwań.
Innym ważnym celem, jaki sobie postawiliśmy, było takie przedstawienie psychologii – tej widzianej z perspektywy laboratorium badawczego (w szerokim sensie tego słowa) i tej postrzeganej z perspektywy praktyki społecznej – by było ono prawdziwe, atrakcyjne i refleksyjne. Skupiamy się raczej na problemach, a nie na regulacjach prawnych, które przywołujemy bardzo oszczędnie i tylko w koniecznym zakresie. Obydwaj jesteśmy profesorami psychologii, to z jednej strony dobrze, bo znamy dyscyplinę i znamy Uniwersytet, ale z drugiej strony, to już nie tak dobrze, bo nasz kontakt z praktyką psychologiczną nie jest wystarczający (zwłaszcza jednego z autorów), by napisać wszystko, co ważne na ten temat. Raczej zatem dajemy szereg kierunkowych wskazań, niż opisujemy szczegółowo jak jest i jak być może lub powinno. Niemniej mamy przeświadczenie, że profesjonaliści mogą sporo zyskać, studiując nasz tekst, a to między innymi dlatego, że staramy się wskazywać i budować relacje między światem nauki (uniwersytetu) a refleksyjnym zastosowaniem osiągnięć badawczych psychologii w praktyce.
Jeszcze jednym ważnym celem – choć zabrzmi to nazbyt osobiście – było wyrażenie zawodowej tożsamości, identyfikacji zarówno z Uniwersytetem, jak i z psychologią oraz jej misją zawodu zaufania publicznego. Psychologia – z tej racji, że przygotowuje do pracy z ludźmi oraz że uczestnikami naszych badań są konkretne osoby – jest nauką szczególną. Studia psychologiczne mają przygotowywać do rozumienia człowieka i do współdziałania z nim, są więc szczególnie odpowiedzialne, podobnie badania naukowe, publikowanie, formułowanie ekspertyz czy popularyzacja. I to właśnie dlatego na temat psychologii można napisać wiele, albo dużo i jeszcze więcej, albo bardzo niewiele. Niewiele, ponieważ każdy stara się być psychologiem w pewnym zakresie spraw i prawie każdy ma jakieś pojęcie o psychologii.
Tym tekstem próbujemy owo (prywatne) pojęcie poszerzyć, zachęcić do studium interesujących zagadnień, śledzenia nowych badań i przełomowych odkryć, i w nie mniejszym stopniu – do korzystania z pomocy psychologicznej, kiedy to jest potrzebne, do troski o rozsądną profilaktykę i zdrowie psychiczne własne, swoich bliskich, współpracowników, innych ludzi wokół, ale też do prób zrozumienia nadmiernie złożonego świata w świetle (sic!) – PSYCHOLOGII. Dlatego też miejscami odnosimy się do rzeczywistości społecznej, w której przychodzi nam: Polakom i Europejczykom, spełniać zadania zawodu psychologa; wskazujemy więc, jak ważny jest szerszy kontekst społeczny: instytucjonalny, prawny i etyczny dla uprawiania tego niezwykłego zawodu, kształcenia, prowadzenia badań, i ogólnie – dla zdrowia psychicznego człowieka.
Z pewnością wiele myśli wyrażonych w tej książce zawdzięczamy innym, naszym mistrzom, przyjaciołom, współpracownikom, doktorantom i studentom – i w tym sensie książka ta ma wiele ukrytych autorek lub autorów. Jeśli znajdą w tekście bliskie Im słowa i idee, niech wiedzą, że nie tylko podzielamy ten sam punkt widzenia na sprawy nauki i roli psychologii w naszym świecie, ale że podzielanie myśli implikuje wspólnotę ducha – etos zawodu psychologa. Autorzy
Poznań–Lublin, lipiec 2021 r.