Spis tre ci
Wst p
Rozdzia 1. Gospodarka w staro ytno ci. Znaczenie handlu dalekosi nego
1.1. Uwagi wst pne
1.2. Cywilizacja sumeryjska (mezopotamska)
1.3. Egipt i Fenicja
1.4. Chiny i Indie
1.5. Grecja
1.6. Rzym
Rozdzia 2. Wytwórczo i handel mi dzynarodowy w redniowieczu (500-1500)
2.1. Przes anki rozwoju gospodarczego w redniowieczu
2.2. Rolnictwo podstaw rozwoju gospodarczego w redniowieczu
2.2.1. Stosunki agrarne
2.2.2. Post p techniczny w rolnictwie
2.3. Restytucja gospodarki towarowo-pieni nej
2.3.1. Rzemios o i rozwój si wytwórczych
2.3.2. Rozwój miast redniowiecznych
2.3.3. Pieni dz; powstanie nowych instytucji finansowych
2.4. Nowe przestrzenie w handlu mi dzynarodowym
2.4.1. Cechy charakterystyczne handlu w wiekach rednich
2.4.2. Handel bizantyjski
2.4.3. Osi gni cia gospodarcze Arabów
2.4.4. Handel ródziemnomorski
2.4.5. Handel w Europie Zachodniej
Zwi zek hanzeatycki
3.2.1. Zmiany w ustroju rolnym
3.2.2. Zaawansowanie techniki rolnej
3.2.3. Wzrost znaczenia przemys u
3.2.4. Wczesna industrializacja
3.3. Cechy kapitalizmu handlowego
3.4. W kr gu gospodarki atlantyckiej
3.4.1. Okres dominacji handlu iberyjskiego
3.4.2. Przewaga Holandii w handlu mi dzynarodowym
3.4.3. Ekspansja gospodarki angielskiej
3.4.4. Francuski model nacjonalizmu gospodarczego
3.4.5. Handel w pozosta ych regionach Europy
3.4.6. Rozwój gospodarek pozaeuropejskich
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 4. Rozwój gospodarczy wiata w dobie triumfu liberalizmu ekonomicznego (1800–1870)
4.1. Przes anki rozwoju
4.2. Wzrost produkcyjno ci rolnictwa
4.3. Post p industrializacji w skali wiatowej
4.4. Mi dzynarodowe stosunki handlowe
4.5. wiatowy ruch kapita u
4.6. Post p w transporcie i komunikacji
4.7. Dynamika dochodu narodowego
Pytania i problemy do dyskusji
zalecana
Rozdzia 5. Ukszta towanie si gospodarki wiatowej (1870–1914)
5.1. Czynniki post pu
5.2. Cechy kapitalizmu monopolistycznego
5.3. Zmiana trendów w gospodarce wiatowej. Pojawienie si nowych mocarstw gospodarczych
5.4. Powstanie gospodarki wiatowej (pocz tek XX w.)
5.5. Zmiany w strukturze dochodu narodowego
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 6. Dezintegracja tradycyjnego mi dzynarodowego podzia u pracy (1914–1939) .
6.1.Charakterystyka okresu
6.2. Pierwsza wojna wiatowa i jej gospodarcze konsekwencje
6.3. Stabilizacja systemu kapitalistycznego – „z ote lata 20.”
163
172
6.4. Wielki kryzys gospodarczy, jego skutki i próby przezwyci enia – lata 30. 177
6.5. Wzrost dochodu narodowego w okresie mi dzywojennymi
188 Pytania i problemy do dyskusji
190 Literatura zalecana
Rozdzia 7. Ewolucja gospodarki w okresie drugiej wojny wiatowej i w pierwszych latach odbudowy (1939–1947)
7.1. Przemys wojenny . .
7.2. Wydatki i straty wojenne. Koszty odbudowy
191
7.3. Determinanty rozwoju. Narastanie dysproporcji gospodarczych
7.4. Poziom wy ywienia i produkcja rolna
7.5. Trudno ci w handlu mi dzynarodowym
7.6. Nowy ad walutowy
7.7. Dysproporcje w wiatowym dochodzie narodowym
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 8. Gospodarka wiatowa w szczytowym okresie „zimnej wojny” (1947–1956)
8.1. T o polityczne i gospodarcze
8.2. Przemiany w przemy le i rolnictwie
8.3. Mi dzynarodowy handel i mi dzynarodowe nanse
8.4. Tendencje integracyjne
8.5. Dobrobyt w pa stwach Zachodu
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 9. wiat w okresie podboju Kosmosu i ekspansji gospodarczej Zachodu (1956–1970) .
9.1. Stymulatory rozwoju
9.2. Kierunki rozwoju poszczególnych regionów wiata
9.2.1. wiat Zachodu
9.2.2. Blok socjalistyczny
9.2.3. Trzeci wiat
9.3. Mi dzynarodowe obroty towarowe i kapita owe
9.4. Instytucjonalizacja ycia gospodarczego
9.5. Rekordowy wzrost dochodu narodowego
Pytania i problemy do dyskusji
Rozdzia 10. Gospodarka wiatowa w obliczu recesji w ostatnim dwudziestoleciu podzia u politycznego wiata (1970–1989)
10.1. Warunki post pu
10.2. Bariery rozwoju
10.3. Osi gni cia i problemy gospodarcze regionów wiata
10.3.1. Kraje wysoko rozwini te
10.3.2. Kraje realnego socjalizmu
10.3.3. wiat semipeiyferii i peryferii
10.4. Zmiany w handlu wiatowym
10.5. Narastanie wspó zale no ci mi dzynarodowej
10.6. Kszta towanie si dochodu narodowego
Pytania i problemy do dyskusji
Rozdzia 11. Nowy ad ekonomiczny w latach 90. XX w
11.1. wiat po za amaniu si systemu komunistycznego
11.2. Charakteiystyka podstawowych wska ników makroekonomicznych
11.3. Zmiany strukturalne w gospodarce wiatowej
11.4. Proces mi dzynarodowej integracji ekonomicznej
11.5. Znaczenie globalizacji w gospodarce wiatowej
11.6. Poziom i dynamika dochodu narodowego w latach 90. XX w.
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 12. Wzrost i perturbacje w gospodarce wiatowej na progu XXI w. Przyczyny i walka z globalnym kryzysem nansowym (2000–2010)
12.1. Polityczno-gospodarcze oblicze wiata. Pozycja mocarstw
12.2. Koniunktura gospodarcza. Cechy globalnego kryzysu nansowego
12.3. Charakterystyka podstawowych wska ników makroekonomicznych
12.4. Mi dzynarodowa integracja ekonomiczna i globalizacja w gospodarce wiatowej
12.5. Poziom i dynamika dochodu narodowego w pierwszym dziesi cioleciu XXI w.
Pytania i problemy do dyskusji
Literatura zalecana
Rozdzia 13.Gospodarka wiatowa 2.0 w obrazie 5D i w sieci 5G.
Od globalnego kryzysu nansowego do wiatowej pandemii (2010–2020)
13.1. Zagro enia dla rozwoju. T o polityczne. Bezpiecze stwo, demogra a i rodowisko
13.2. G ówne parametry gospodarcze
13.3. Osi gni cia technologiczne
13.4. Korporacje, mocarstwa, instytucje i porozumienia mi dzynarodowe w procesach globalizacji
13.5. wiatowy PKB: wielko ci i nierówno ci
i problemy do dyskusji
Rozdzia 14. Tendencje rozwoju gospodarki wiatowej na przestrzeni dziejów
14.1. Ewolucja gospodarki od staro ytno ci do wspó czesno ci
14.2. D ugookresowe trendy
Pytania i problemy do dyskusji
Bibliografia
Wiele obaw rodzi si u badaczy, którzy podejmuj si pisania prac syntetycznych. Ich do wiadczenie i wiedza cz sto nie pozwalaj ogarn wielowymiarowych procesów zachodz cych w d ugich okresach. Je li jednak popychani ciekawo ci próbuj podj takie zadanie, widz przed sob ocean spraw, na zg bienie i rzeteln ocen których nale a oby po wi ci co najmniej kilka lat mudnych bada
Do takich niezwykle skomplikowanych procesów, dokonuj cych si na przestrzeni dziejów, nale y kszta towanie si gospodarki wiatowej. Naszym celem jest ukazanie najistotniejszych ogniw, sk adaj cych si na kwestie zwi zane z globaln gospodark . Pierwszym krokiem, który by konieczny do rozwi zywania problemów wi cych si z badanym tematem, by o zdefiniowanie tego procesu i wybranie priorytetów, na których chcieli my si szczególnie skupi . Czym e jest wi c gospodarka wiatowa? S dzimy, e gospodark wiatow nale y uto sami z systemem trwa ych zwi zków ekonomicznych mi dzy krajami, regionami i kontynentami1. Przez zwi zki gospodarcze rozumiemy zarówno handel mi dzynarodowy, przep yw kapita u, jak i wi zi produkcyjne, technologiczne, finansowe, instytucjonalne oraz sie transportowo-komunikacyjn . Wszystkie te kwestie s przedmiotem kolejnych rozdzia ów. Chronologia omawiania poszczególnych aspektów powoduje ró ne ich proporcje, gdy nie w ka dym okresie odgrywa y one równie wa n rol .
Czy mo na wi c na kilkuset stronach przedstawi cho by tylko najwa niejsze czynniki determinuj ce powstanie gospodarki wiatowej i jej rozwój? Mamy nadziej , e tak. Starali my si by wierni przes aniu wybitnego historyka gospodarczego, Witolda Kuli, który uwa a , e: „Nieodzownym warunkiem osi gni cia
1 Gospodarka wiatowa. Zarys wyk adu, A. Marsza ek (red.), ód 1993; B. Kami ski, M. Okólski System gospodarki wiatowej, Warszawa 1979; R. Kudli ski, W. Siwi ski Szkice o gospodarce wiatowej, Warszawa 1985; Mi dzynarodowe stosunki gospodarcze, A. Budnikowski, E. Kawecka-Wyrzykowska (red.), Warszawa 1996.
w pracy badawczej w ka dym zakresie, a wi c tak e w historii spo eczno-gospodarczej, powa niejszych wyników jest posiadanie jasnej my li syntetycznej”2 Naszym celem nie by o tylko zaspokojenie naszej naukowej dociekliwo ci, lecz tak e rozbudzenie ciekawo ci u czytelnika. Proponujemy wi c odbycie w drówki po najbardziej fascynuj cych meandrach wiatowej gospodarki.
O jakich czytelników zabiegamy? Potencjalnymi odbiorcami naszej ksi ki s studenci szeroko poj tych kierunków ekonomicznych (klasycznej ekonomii, finansów mi dzynarodowych, mi dzynarodowych stosunków gospodarczych), na których wyk ada si gospodark wiatow , stosunki gospodarcze i polityczne, histori ekonomii i histori gospodarcz . Po ksi k si ga te mog studenci kierunków historycznych i wydzia ów studiów mi dzynarodowych. Korzysta z niej mog tak e nauczyciele akademiccy i nauczyciele szkó rednich. Równie osoby niezajmuj ce si na co dzie nauk mog odnale w tej pracy odpowiedzi na pytania o genez i znaczenie wspó czesnych procesów gospodarczych.
Nasza ksi ka obejmuje ca o dziejów gospodarki wiatowej – od staro ytno ci do czasu wybuchu globalnej pandemii w 2020 r. W zwi zku z tym, e zakres czasowy i tematyczny jest bardzo rozleg y, skoncentrowali my si na zbadaniu podstawowych trendów, które wyst pi y w gospodarce wiatowej. Pierwsze rozdzia y po wi cili my omówieniu gospodarki w okresie staro ytno ci, redniowiecza, odrodzenia i o wiecenia, ze szczególnym uwzgl dnieniem charakterystyki pierwszych o rodków gospodarczych o znaczeniu mi dzynarodowym. G bsza analiza dotyczy a kszta towania si rynku wiatowego w XIX w. Najwi cej miejsca zaj o ukazanie ewolucji mi dzynarodowych stosunków ekonomicznych w XX w. i w pierwszych dwóch dekadach XXI stulecia. Skupili my si zw aszcza na pokazaniu zmian w dochodzie narodowym, produkcji przemys owej i rolnej, obrotach handlowych oraz na procesach integracyjnych i dezintegracyjnych. Uwzgl dnili my tak e przes anki polityczne, ekonomiczne i spo eczne, maj ce decyduj cy wp yw na rozwój wiatowej gospodarki.
Ksi ka sk ada si z czternastu rozdzia ów. Tre trzynastu rozdzia ów uj ta zosta a w symboliczne ramy czasowe. Wyznaczanie tych ram nie mo e jednak spowodowa , e zapomnimy, i ewolucja to proces ci g y, maj cy silne powi zania z poprzednimi i przysz ymi okresami. Dlatego zdecydowali my si na dodanie ostatniego rozdzia u podsumowuj cego.
W rozdziale 1, dotycz cym okresu staro ytno ci (cztery tysi ce lat, od oko o 3500 r. p.n.e. do ko ca V w. n.e.), skupiamy si zw aszcza na omówieniu handlu dalekosi nego oraz pozosta ych znacz cych osi gni najwa niejszych centrów gospodarczych wiata. Pierwsze przejawy nowoczesnego systemu ekonomicznego mo na by o obserwowa w imperium rzymskim; jego kryzys i w ko cu upadek (476 r.) spowodowa zahamowanie rozwoju gospodarczego na tym obszarze.
2 W. Kula Historia, zacofanie, rozwój, Warszawa 1983, s. 205.
W rozdziale 2, po wi conym redniowieczu (tysi c lat, od 500 r. do 1500 r.), kwestie polityczne silnie zaz biaj si ze zmianami gospodarczymi. Pocz tek epoki jawi si jako czas niespotykanego chaosu, zw aszcza na kontynencie europejskim. Jednak o ci g o ci procesu rozwoju wiadcz cho by dokonania Cesarstwa Bizantyjskiego, Arabów i Chi czyków. Wyznaczenie ko ca epoki redniowiecznej nastr cza wiele problemów. Naj atwiej za cezur przyj prze omowe wydarzenia w dziejach wiata. Koniec XV w. i wyj cie na „g bokie morza” jest bardzo znacz ce dla gospodarki, ale ka da z symbolicznych dat jest równie dobra: 1453 r. – zdobycie Konstantynopola przez Turków, 1492 r. – odkrycie Ameryki przez Kolumba oraz upadek Granady, ostatniego europejskiego bastionu okupowanego przez Arabów, czy 1517 r. – pocz tek reformacji po wyst pieniu Lutra w Wittenberdze.
W rozdziale 3 przedstawiony zosta okres budowy rynku wiatowego w cigu trzech stuleci: XVI, XVII i XVIII. O ile wi zanie nowej epoki z przemianami gospodarczo-spo ecznymi prze omu XV i XVI w. nie powinno budzi zastrzee , o tyle nale y doda par s ów wyja nienia dotycz cych ko cowej daty tego okresu. I znowu jest to kwestia umowna. Wielu autorów za pocz tek nowej ery w gospodarce uwa a po ow XVIII w., czyli tzw. „rewolucj przemys ow ”. Faktycznie, przypatruj c si relacjom cen zbo a, cen ziemi i wysoko ci renty gruntowej mo na zaobserwowa ich sta y wzrost, a równocze nie przyspieszenie wzrostu produkcji rolnej i przemys owej. Cz naukowców uwa a jednak, e istotniejsze zmiany dotycz ce stopnia wiatowej integracji gospodarczej nast pi y dopiero w po owie XIX w.; wtedy w a nie mia o miejsce niebywa e przyspieszenie wzrostu gospodarczego nie tylko na kontynencie europejskim. Przyj li my po rednie rozwi zanie, a mianowicie wzi li my pod uwag prze omowe w dziejach wiata wydarzenia polityczno-spo eczne, które mia y tak e niebagatelny wp yw na stan gospodarki. W 1776 r. og oszono w Filadelfii Deklaracj Niepodleg o ci Stanów Zjednoczonych; powsta o nowe pa stwo, które sta o si przeciwwag dla si europejskich, a jednocze nie zdecydowanie w czy o si w budow gospodarki wiatowej. Drugim wydarzeniem o charakterze granicznym w ko cu XVIII w. by a rewolucja francuska, która zmieni a oblicze Francji; zdobycze rewolucji wykorzysta y te w przysz o ci inne kraje wiata.
Linearno procesów gospodarczych utrudnia wyznaczanie sztucznych ram czasowych, ale ich ustalanie jest niezb dne w badaniach historycznych. O ile XX w. „dostarcza” wiele prze omowych dat w historii gospodarczo-politycznej (pocz tki wojen wiatowych, upadek „ elaznej kurtyny”), o tyle w XIX w. trudno je ustali . W rozdziale 4 (1800–1870) omówiono „ostatni faz ” kszta towania si gospodarki wiatowej w okresie zwyci stwa idei liberalnych. Pocz tek okresu – 1800 r. jest cznikiem z poprzedni epok (ostatni rok XVIII w.). Jednoczenie nale y podkre li , e koniec XVIII i pocz tek XIX w. to czas politycznego chaosu na kontynencie europejskim (rewolucja francuska, wojny napoleo skie, blokady handlowe), który nie sprzyja stabilizacji gospodarczej. Dopiero po kongresie wiede skim (1815 r.) mapa Europy ukszta towa a si na d u ej, dlatego te
wi kszo statystyk odnosi si dopiero do roku 1820. Mniejsze problemy napotkamy z „zamkni ciem” okresu. Z pewno ci prze omowymi wydarzeniami by o: na kontynencie ameryka skim zako czenie wojny secesyjnej (1865 r.) oraz upadek gospodarki opartej na niewolnictwie w Stanach Zjednoczonych, a na kontynencie europejskim – zjednoczenie w 1870 r. W och, a w 1871 r. – Niemiec; oba pa stwa pretendowa y w przysz o ci do miana gospodarczych liderów wiata. Rozdzia 5 (1870–1914) jest prze omowy w naszym opracowaniu. Dotychczas zajmowali my si genez gospodarki wiatowej i dopiero ten rozdzia jest pocz tkiem zasadniczych rozwa a . Na prze omie XIX i XX w. nast pi o bowiem nagromadzenie czynników, które w decyduj cej mierze przyczyni y si do ukszta towania globalnej gospodarki. Do najwa niejszych z nich zaliczyli my: mi dzynarodowy handel, inwestycje zagraniczne, przedsi biorstwa transnarodowe, stosowanie mi dzynarodowej waluty z otej, niebywa migracj ludno ci oraz rozwój transportu i komunikacji. Wydarzeniem zamykaj cym okres mi dzynarodowej integracji gospodarczej by wybuch w 1914 r. pierwszej wojny wiatowej3 Rozdzia 6 dotyczy lat 1914–1939. Z pewno ci rok 1914 jest „naturalnym” przej ciem do nowej epoki, w której nad integracj , liberalizmem i globalizacj zacz dominowa protekcjonizm, interwencjonizm i dezintegracja. Tych tendencji nie przerwa o nawet zako czenie w 1918 r. dzia a wojennych i ustanowienie na konferencji paryskiej nowego adu politycznego. Z punktu widzenia ekonomicznego, oba te wydarzenia po rednio przyczyni y si do kryzysu gospodarki wiatowej. O niepowodzeniu powrotu do stanu sprzed 1914 r. zdecydowa a te najg bsza w dziejach wiata depresja gospodarcza, która przypad a na lata 1929–1933; jej konsekwencje trwa y a do ko ca lat 30. Czy w 1939 r. – pocz tek drugiej wojny wiatowej – ko cz si procesy dezintegracyjne? Oczywi cie nie, ale wczenie najwi kszego zbrojnego konfliktu wiatowego do poprzedniego okresu jeszcze bardziej utrudni oby zrozumienie przemian zachodz cych w gospodarce wiatowej. Ponadto w czasie drugiej wojny wiatowej pojawi y si inicjatywy, które zdecydowanie zmieni y oblicze globalnej gospodarki ju po zako czeniu dzia a wojennych.
Punktem wyj cia rozwa a w rozdziale 7 (1939–1947) jest stan gospodarki wiatowej przed wybuchem drugiej wojny wiatowej (1 wrze nia 1939 r.). Je li pozwala na to stan róde statystycznych, to podajemy tak e dane z 1938 r., a niekiedy nawet z 1937 r. Zasadnicz cz rozdzia u stanowi problemy gospodarcze zwi zane z drug wojn wiatow (1939–1945). Za wyd u eniem okresu analizy o dwa lata przemawia y dwa argumenty. Po pierwsze, w okresie drugiej wojny wiatowej w pewnych dziedzinach zaistnia y potencjalne mo liwo ci przemian, które ujawni y si dopiero po pewnym czasie, w warunkach pokojowych.
3 W. Röpke pisa : „je li cokolwiek zas uguje na miano mi dzynarodowej integracji ekonomicznej, to na pewno jest tym gospodarka wiatowa, która rozwija a si przed rokiem 1914”. W. Röpke International Order and Economic Integration, Dordrecht 1959, s. 226–227.
Po drugie, trudno ci zwi zane z odbudow i ekonomiczn modernizacj by y dodatkowym czynnikiem wp ywaj cym na kierunek rozwoju gospodarki wiata. Ponadto odrzucenie w 1947 r. przez kraje socjalistyczne planu Marshalla sta o si symbolicznym pocz tkiem „zimnej wojny” mi dzy Wschodem i Zachodem.
Szczytowy okres „zimnej wojny” wymaga , wed ug nas, odr bnego potraktowania. Dlatego te w rozdziale 8 (1947–1956) prezentujemy przyczyny oraz pierwsze skutki „rozej cia si ” dróg rozwoju Wschodu i Zachodu. Omawiamy te sytuacj ekonomiczno-polityczn pozosta ych regionów wiata, w sprawy których – w mniejszym lub wi kszym stopniu – anga owa y si dwa supermocarstwa: Stany Zjednoczone i Zwi zek Radziecki.
Wyznaczenie w drugiej po owie lat 50. i w latach 60. wspólnych ram czasowych dla ca ego wiata z punktu widzenia gospodarki wiatowej by o skomplikowanym zadaniem. Zachód prze ywa czas prosperity trwaj cy do pocz tku lat 70. Lata 60. nazywa si cz sto „z otym okresem” w gospodarce Zachodu, a lata 50. „srebrnym okresem”4. Odmienna sytuacja panowa a w pozosta ych regionach: w bloku socjalistycznym, w budz cej si Afryce, w prze ywaj cych permanentn rewolucj Chinach. Daty graniczne rozdzia u 9 (1956–1970) wyznaczaj wydarzenia polityczne. Prze om roku 1956 z pewno ci jest najbli szy czytelnikowi polskiemu, ale by przyj ty z nadziej tak e przez kraje zza „ elaznej kurtyny”. Na s ynnym XX zje dzie Komunistycznej Partii Zwi zku Radzieckiego jej I sekretarz Nikita Chruszczow pot pi „nadu ycia” stalinizmu i odrzuci tez o nieuchronno ci trzeciej wojny wiatowej. Obieca te krajom satelickim wi ksze swobody w realizacji ich drogi do socjalizmu. Poprawa stosunków mi dzy Zwi zkiem Radzieckim i Stanami Zjednoczonymi zako czy a szczytowy okres „zimnej wojny”5. Koniec okresu wyznaczaj osi gni cia w podboju Kosmosu. Rywalizacj na tym polu Moskwa podj a w 1957 r., kiedy to wystrzelono pierwszego sztucznego satelit Ziemi (by to statek bezza ogowy), a wkrótce potem statek z psem o imieniu ajka na pok adzie. Jednak na Ksi ycu pierwsi wyl dowali Amerykanie: Neil Armstrong i Edwin Aldrin (1969 r.); „wielki krok ludzko ci” obserwowano praktycznie na ca ym wiecie. Podobnie by o z misj statku Apollo 13 w 1970 r., kiedy to mieszka cy Ziemi po raz pierwszy mogli „na ywo” ogl da swoj planet z oddalenia.
Rozdzia 10 (1970–1989) dotyczy okresu ostatnich dwudziestu lat politycznego i gospodarczego podzia u wiata oraz powstania nowego podzia u wiata na
4 Autorzy zachodni cz sto rozszerzaj „z oty okres” na czas od wprowadzenia planu Marshalla (1948 r.) do kryzysu naftowego (1973 r.).
5 Chruszczow g osi , e jedyna „s uszna” droga rozwoju gospodarczego jest wytyczona przez my l leninowsk . W po owie lat 50. nie by o wi c mowy o trwa ym zbli eniu bloku socjalistycznego i wiata zachodniego. Spo eczne niepokoje w Polsce i na W grzech w 1956 r. wyra nie wskazywa y na kryzys gospodarki socjalistycznej. Wydarzeniem politycznym 1956 r. by kryzys sueski, w który zaanga owani byli nie tylko lokalni rywale: Egipt i Izrael, lecz tak e po rednio mocarstwa atomowe: Stany Zjednoczone, Zwi zek Radziecki, Wielka Brytania i Francja.
bogat Pó noc i biedne Po udnie. Dodatkowymi argumentami przemawiaj cymi za takim wyborem cezury by o wyst pienie na pocz tku lat 70. dwóch niezwykle gro nych dla gospodarki wiatowej kryzysów: walutowego (1971 r.) i energetycznego (1973 r.). Oba przyczyni y si do d ugotrwa ych perturbacji w gospodarce wiatowej, trapionej w tym okresie wysokim bezrobociem i nieuregulowan inflacj . Koniec epoki wyznacza Jesie Ludów 1989 r., która nie tylko umo liwi a likwidacj „ elaznej kurtyny”, lecz tak e pa stwom by ego bloku wschodniego da a mo liwo wej cia na drog transformacji gospodarczej.
W rozdziale 11 (lata 90. XX w.) starali my si przedstawi zmiany zachodz ce w globalnej gospodarce w ostatniej dekadzie ubieg ego stulecia. Ponadto naszym celem by o przedstawienie osi gni produkcyjnych i technologicznych poszczególnych pa stw, regionów i kontynentów.
Przypatrywali my si procesom transformacji gospodarczej oraz integracyjnym wyzwaniom, szczególnie mocno ujawniaj cym si w Europie. Pokazali my kluczowe zagro enia dla rozwoju gospodarki wiatowej w ko cu drugiego milenium (problemy zad u enia, ochrony rodowiska, czy finansowy kryzys azjatycki w latach 1997–1999).
Rozdzia 12 (2000–2010) pokazuje zmiany w gospodarce wiatowej w pierwszej dekadzie nowego milenium. Obok zwrócenia uwagi na polityczne bariery (ataki terrorystyczne, wojny w Afganistanie i Iraku), rozwój procesów integracyjnych i nasilenie si tendencji globalizacyjnych, przedstawione zosta y przyczyny, przebieg i próby walki z globalnym kryzysem finansowym. Kryzys w latach 2008–2010 obj g ównie Stany Zjednoczone i kraje europejskie i by najtrudniejszym momentem w historii gospodarczej wiata od czasu wielkiego kryzysu lat 30. XX w. (nie uwzgl dniaj c oczywi cie wojen).
Najbardziej aktualny rozdzia 13 (2010–2020) mo na mia o okre li przewodnikiem po okresie niepewno ci w gospodarce wiatowej. Wiele krajów zmaga o si jeszcze ze skutkami kryzysu finansowego. Dochodzi a do tego polityczna niestabilno (Arabska Wiosna, kryzys migracyjny, Brexit, rz dy Donalda Trumpa) i zmaganie ze skutkami zmian klimatycznych. Na koniec dekady w 2020 r. w wiat uderzy a pandemia koronawirusa wymuszaj ca stosowanie nowej polityki gospodarczej, w cznie z decyzjami o czasowych lockdownach. By to pierwszy globalny kryzys z jednocze nie wyst puj cymi dwoma szokami: poda owym i popytowym.
Sprawdzamy jak w tym czasie radzili sobie liderzy gospodarki wiatowej, jak ros y w si pot gi azjatyckie i jakie strategie rozwojowe wybiera y pa stwa w strefie transatlantyckiej i transpacyficznej.
W 14 – ostatnim – rozdziale przedstawili my tendencje rozwoju gospodarki wiatowej na przestrzeni dziejów. Podzielili my ten rozdzia na dwie cz ci. Pierwsza to résumé materia u z poprzednich rozdzia ów, maj ce u atwi czytelnikowi zrozumienie ewolucji gospodarki na przestrzeni dziejów. Druga to analiza d ugookresowych trendów zachodz cych w gospodarce wiatowej. Opieraj c si na dost pnych danych statystycznych usi owali my pokaza omawiane
tendencje w jak najd u szej perspektywie czasu, nawet doprowadzaj c je do trzeciego milenium.
Pisz c t ksi k korzystali my g ównie z monografii i syntez. Wi kszo prac, na które si powo ujemy, opublikowana zosta a w j zyku polskim i angielskim, ale korzystali my równie z dzie autorów francuskich, a w kilku przypadkach tak e niemieckich, w oskich, rosyjskich i czeskich. Za niew tpliwe autorytety naukowe w dziedzinie przemian gospodarki wiatowej nale y, wed ug nas, uzna : Paula Bairocha, Fernanda Braudela, Rondo Camerona, Carlo M. Cipoll , Ralpha Davisa, Erica J. Hobsbawma, Paula Kennedy’ego, Angusa Maddisona, Broadusa Mitchella, Roberta Allena, Alana Beattie’go, Darona Acemoglu i Jamesa Robinsona. Z polskich prac na wyró nienie zas uguj opracowania Jerzego Ciepielewskiego, Ireny Kostrowickiej, Zbigniewa Landaua, Jerzego Tomaszewskiego (wspólne prace tych czterech autorów), Wojciecha Morawskiego, W adys awa Rusi skiego i Janusza Kali skiego.
Do najcenniejszych materia ów statystycznych zaliczamy te, które s udost pniane przez: Bank wiatowy (WB), Mi dzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW), wiatow Organizacj Handlu (WTO), Organizacj Wspó pracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), instytucje europejskie (EUROSTAT) i ameryka skie (CIA), a tak e polski G ówny Urz d Statystyczny.
Niniejsze wydanie ró ni si od poprzedniego (2004) przede wszystkim dodaniem nowych rozdzia ów uwzgl dniaj cych zmiany w gospodarce wiatowej w pierwszych dwóch dekadach XXI w. Obok wst pu, wprowadzono nieliczne poprawki do pozosta ych rozdzia ów. Uaktualniony (merytorycznie i graficznie) zosta ostatni rozdzia o d ugotrwa ych tendencjach. Tandem autorów si nie zmieni . Nasz udzia w tym przedsi wzi ciu okre lili my równo po 50%. Nasz wspó prac naukow uda o si utrzyma przez wier wieku. To jest dowód trwao ci instytucjonalnej. Obserwowanie zmian w gospodarce wiatowej w ca ym procesie historycznym, a szczególnie w ostatnim wier wieczu by o dla nas zajciem fascynuj cym. Mamy nadziej , e tak e dla tych, którzy po t ksi k si gn .
Gospodarka wiatowa 2.0 w obrazie 5D i w sieci 5G.
Od globalnego kryzysu nansowego do wiatowej pandemii (2010–2020)
13.1. Zagro enia dla rozwoju. T o polityczne.
Bezpiecze stwo, demografia i rodowisko
W drugiej dekadzie XXI w. wyst powa y liczne zagro enia destabilizuj ce rozwój gospodarczy w krótkim i d ugim okresie. Na pocz tku dekady wci wiele gospodarek zmaga o si z kryzysem finansowym. Skrajne ubóstwo i polityczna niestabilno w cz ci regionów wiata prowadzi y do wielkich ruchów migracyjnych. Lokalne i regionalne konflikty zagra a y globalnej stabilno ci. Coraz bardziej dostrzegalne zmiany klimatyczne powodowa y lokalne zniszczenia, wyczenia produkcji i/lub przenoszenie inwestycji. W samym ko cu dekady uderzy a epidemia COVID-19, co wymusza o zastosowanie zupe nie nowej polityki gospodarczej, w cznie z czasowymi zamkni ciami (lockdownami) aktywno ci ekonomicznej.
W drugiej dekadzie XXI w. nie by o wi c d u szego momentu, by gospodarka wiatowa cieszy a si stabilno ci , aby wyj poza „wiek niepewno ci” i trzyma si zasad „ekonomii wiedzy doskona ej”1. Okres ten mo na nazwa dekad permanentnej niepewno ci. Lata 2010–2011 oznacza y dla du ej grupy pa stw, g ównie rozwini tych, wychodzenie z kryzysu finansowego. W tym samym czasie trwa jednak w najlepsze kryzys strefy euro. Cz krajów europejskich, wci zmaga o si z realnym kryzysem, pot gowanym cz sto kryzysem zad u eniowym i kryzysem finansów publicznych. Gospodarka ameryka ska prze y a kryzys mocno, ale wychodzi a z niego szybciej, europejskie pa stwa cierpia y w pierwszej fazie mniej, ale ostatecznie kryzys trwa d u ej.
Powrotowi do normalno ci nie s u y a destabilizacja na Szerokim Bliskim Wschodzie. W ko cu 2010 r. i w pierwszej po owie 2011 r. nasili y si protesty w tym regionie, cz z nich przekszta ci o si w regularne konflikty zbrojne.
1 Nawi zanie do tytu ów i zawarto ci dwóch prac: Johna Kennetha Galbraitha, The Age of Uncertainty A History of Economic Ideas and Their Consequences, Boston 1977 oraz Romana Frydmana i Michaela D. Goldberga, Ekonomia wiedzy niedoskona ej, Warszawa 2009.
13.1. Zagro enia dla rozwoju. T o polityczne 359
Wydarzenia Arabskiej Wiosny obj y niemal 20 krajów. W cz ci pa stw doprowadzi y one do zmian rz dów (Jordania, Oman, Maroko), upadku re imów (Egipt, Libia, Tunezja), d ugotrwa ej wojny domowej (Libia, Jemen, Syria). Niektóre pa stwa pogr y y si w permanentnym kryzysie gospodarczym (Liban, Syria).
Wydarzenia Arabskiej Wiosny mia y wp yw na kraje i regiony bezpo rednio s siaduj ce ze wiatem arabskim: Turcj , Iran, Afryk Subsaharyjsk , ale te anga owa y mocarstwa (Rosja, Stany Zjednoczone, Chiny, UE) w sprawy regionu. Kryzys w Szerokim Bliskim Wschodzie spowodowa kryzys migracyjny. Tylko w 2015 r. do Europy przyby o ponad milion uchod ców (dwukrotnie wi cej ni w 2014 r.), a najwi ksza jej grupa z Syrii. Wg raportu UNHCR 2/3 przybyszów pochodzi a z regionów obj tych wojn i katastrofami2. Przywódcy europejscy starali si wzmacnia granice i zach ca do legalnego i bezpiecznego dotarcia do nowego miejsca pobytu. 90% uchod ców próbowa o przedosta si przez Morze ródziemne – oko o 1,5 mln w latach 2015–2017. Najwi cej osób trafi o w pierwszej fali do W och i Grecji, a w kolejnej do Niemiec, Szwecji, Austrii i W gier. W po owie dekady niepewno gospodarki wiatowej podtrzymywa a agresywna polityka Rosji, skutkuj ca aneksj Krymu w 2014 r. i wojn we wschodniej Ukrainie. Niepewno polityczna wyp ywa a równie z pa stw o silnych tradycjach demokratycznych. Obserwowa mo na by o j w dwóch kampaniach wyborczych w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych – w pa stwach, które odpowiada y za stabilno gospodarcz na wiecie w ostatnich 200 latach. Otó w czerwcu 2016 r. w wyniku nieodpowiedzialnej kampanii brytyjskich konserwatystów 52% bior cych udzia w referendum zag osowa o za wyj ciem Wielkiej Brytanii ze struktur UE. Proces Brexitu trwa ponad 4 lata utrudniaj c stosunki mi dzy Bruksel i Londynem, a jednocze nie wp ywaj c na relacj z Waszyngtonem. Tak e w 2016 r. toczy a si kampania wyborcza o fotel prezydenta Stanów Zjednoczonych, któr wygra nieobliczalny Donald Trump. Jego bie ce wypowiedzi, zapowiedzi i konkretne dzia ania wp ywa y bezpo rednio na stosunki z UE, Chinami czy Iranem. Negatywne konsekwencje polityki Trumpa wobec tych podmiotów by y widoczne na ka dym kroku i ka dego roku jego prezydentury. Polityczne apogeum niestabilno ci wyst pi o w styczniu 2020 r. w relacjach z Iranem. Pojawi o si nawet wówczas ryzyko wybuchu trzeciej wojny wiatowej3. Decyzje spo ecze stw z krajów o wielkich tradycjach demokratycznych, wp yn y negatywnie na gospodark wiatow zarówno w sferze realnej (turbulencje w handlu, wycofywanie si i nag e przesuwanie kapita u), jak i psychologicznej (mniejsza sk onno do nowych inwestycji, utrata zaufania do partnerów). Z trudno ci gospodarczej Europy (po kryzysie strefy euro i Brexicie) i nieprzewidywalno ci Stanów Zjednoczonych (zw aszcza w czasie rz dów Trumpa), ale te
2 World Migration Report 2020, https://www.un.org/sites/un2.un.org/files/wmr_2020.pdf
3 Pisz o tym m.in. P. Matera, R. Matera, W czterdziestolecie sankcji wobec Iranu. Analiza przyczyn i skutków polityczno-gospodarczych. 1979–2019, „Roczniki Dziejów Spo eczno-Gospodarczych” 2021.
360 13. Gospodarka wiatowa 2.0 w obrazie 5D i w sieci 5G
w wyniku determinacji i rozwojowi w asnego potencja u, przewag coraz bardziej zaznacza a Azja. Zachód oddawa Azji coraz wi cej miejsca na ró nych polach. Cz naukowców obwieszcza o, e nowy ad wiatowy b dzie opiera si na dominacji Chin i Indii4. Oba te pa stwa i ca y region Azji t przewag zaznacza ju nie tylko w liczbie ludno ci, ale w ró norodnych wska nikach gospodarczych (o czym szerzej w dalszych podrozdzia ach), a ponadto w wymiarze politycznym i militarnym. W du ym stopniu za wiatowe bezpiecze stwo odpowiedzialno spada a na klub atomowy, którego nieformalne cz onkostwo pozostawa o niezmienne. W 2020 r. po niewielkich redukcjach najwi ksz liczb g owic j drowych wci posiada y Rosja (6375) i Stany Zjednoczone (5800). Dalej wysokim arsena em atomowym zarz dza y Chiny (320), Francja (290) i Wielka Brytania (215). W ród mocarstw nuklearnych by y te 4 pa stwa Azji: Pakistan (160), Indie (150), Izrael (90) i Korea Pó nocna (30–40)5. Nad programem atomowym pracowa te Iran. Je li chodzi o ca kowite wydatki na zbrojenia, to wiat wydawa rednio w drugiej dekadzie XXI w. ponad 1500 bln dol., a w 2019 r. ju blisko 2000 bln dol. Ponad 60% tych wydatków przypada o na zaledwie 5 krajów (z czego tylko jedno nie mie ci o si w ca o ci w Azji): Stany Zjednoczone, Chiny, Indie, Rosja i Arabia Saudyjska. W sumie wydatki zbrojeniowe stanowi y w 2019 r. ponad 2,2% wiatowego produktu6.
rodki przeznaczane na bezpiecze stwo gwarantowa y wzgl dny spokój dla zdecydowanej wi kszo ci ludno ci globu (do niechlubnych wyj tków nale a Szeroki Bliski Wchód, zw aszcza Syria i Afganistan), cz Afryki Subsaharyjskiej i pojedyncze kraje z innych regionów, jak np. Wenezuela). W ci gu dekady liczba ludno ci wiata wzros a o ponad 800 mln, z nieca ych 7 mld do ponad 7,8 mld w 2020 r. Roczny przyrost wynosi blisko 1,2 % w latach 2010–2015 i oko o 1,1 w latach 2015–2020 z tendencj malej c . W 2010 r. wi kszo ludno ci globu zamieszkiwa a ju miasta. W 2020 r. ludno miejska stanowi a 56% ludno ci Ziemi7. W ród najwi kszych miast przewa a y aglomeracja azjatyckie: w pierwszej dziesi tce molochów 9 ulokowanych by o w Azji (z czego 3 przekracza y 30 mln mieszka ców: Guangzhou, Tokio i Jakarta), a w pierwszej setce najwi kszych miast ponad po ow stanowi y azjatyckie molochy8. W ród 20. pa stw o najwi kszej liczbie mieszka ców 11 pochodzi o z Azji, a 4 z Afryki (zob. tab. 13.1). Zmiany w liczbie ludno ci globu, wzmo ona produkcja i konsumpcja wp ywa y na stan rodowiska naturalnego. W ród najwi kszych konsumentów energii w 2019 r. by y nast puj ce kraje: Chiny (40 tys. terawatogodzin), USA (26 tys.); Indie (9,5 tys.) i Rosja (8 tys.,). W przeliczeniu na mieszka ca najwi cej energii
4 K. Mahbubami, Has the West Lost It?, London 2018; K. Mahbubami, Has China Won?: The Chinese Challenge to American Primacy, New York 2020.
5 World Nuclear Forces January 2020, SIPRI Yearbook 2020, https://www.sipri.org
6 https://www.sipri.org
7 https://www.worldometers.info/world-population/#growthrate
8 https://www.worldometers.info/population/largest-cities-in-the-world
13.1. Zagro enia dla rozwoju. T o polityczne 361
Tabela 13.1. 20 najbardziej zaludnionych krajów wiata w 2020 r. (w mln)
Lp.Kraj Liczba ludno ci Lp.Kraj Liczba ludno ci
1.Chiny144011.Japonia126
2.Indie138512.Etiopia116
3.USA33213.Filipiny110
4.Indonezja27514.Egipt103
5.Pakistan22215.Wietnam 98
6.Brazylia21316.D.R. Konga 90
7.Nigeria20817.Turcja 85
8.Bangladesz16518.Iran 84
9.Rosja14519.Niemcy 84
10.Meksyk13020.Tajlandia 70 ród o: https://www.worldometers.info/world-population/#top20
konsumowano na Islandii (180 tys. kilowatogodzin), Kanadzie (ponad 100 tys.), Norwegii, Arabii Saudyjskiej (po 90 tys.), USA (80 tys.), Australii (70 tys.)9.
Stan rodowiska naturalnego wywo any wzmo on dzia alno ci cz owieka i jego konsumpcj mo na spróbowa pokaza poprzez wyst puj ce w wiecie katastrofy naturalne, które nale y czy z efektami globalnego ocieplenia i zmianami klimatycznymi. W latach 2000–-2009 rednioroczna liczba katastrof naturalnych w wiecie wynosi a ponad 350. W kolejnej dekadzie: 2010–2019 ju ponad 38010.
Rok 2015 móg by prze omowy je li chodzi o globaln odpowiedzialno za przysz o rodowiska. Otó na Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu w Pary u uzgodniono redukcj emisji gazów cieplarnianych. 195 uczestników porozumienia deklarowa o obni enie produkcji dwutlenku wgla tak szybko jak to mo liwe (rekomendowano 2020 r.), zapobiegaj c dalszemu ociepleniu klimatu na poziomie poni ej 2°C w stosunku do czasów przedprzemys owych11. Porozumienie mia o by wi ce w momencie, gdy 55% uczestników emituj cych 55% wiatowych gazów je ratyfikuje. Kluczowa by a wi c postawa Stanów Zjednoczonych i Chin odpowiadaj cych w sumie za 40% globalnej emisji CO2. Oba pa stwa ratyfikowa y umow w 2016 r. Jednak 1 czerwca 2017 r. Trump wycofa si z porozumienia, twierdz c, e przynosi ono korzy ci innym krajom kosztem USA. Po tym fakcie uda o si jednak przeprowadzi sesje negocjacyjne
9 https://ourworldindata.org/energy-production-consumption
10 https://www.statista.com/statistics/510959/number-of-natural-disasters-events-globally/
11 https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement
13. Gospodarka wiatowa 2.0 w obrazie 5D i w sieci 5G
Ramowej Konwencji ONZ w sprawie zmian klimatycznych, na rzecz dalszego obowi zywania porozumienia paryskiego12
Rok 2020 móg z agodzi okres niepewno ci politycznej, gospodarczej i w dziedzinie ochrony rodowiska. wiat przygl da si nowej kompanii wyborczej w Stanach Zjednoczonych, wychodzenie Wielkiej Brytanii z UE mia o w ko cu ustalony kalendarz. Wówczas jednak nadesz o zagro enie, którego ani poszczególne spo ecze stwa, ani decydenci odpowiedzialni za globalne i krajowe zarz dzanie, nie spodziewali si , e w takiej skali zmieni ono obraz gospodarki wiatowej. W marcu 2020 r. wiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) uzna a zaka n chorob COVID-19, wywo an przez koronawirusa, za pandemi . Jej rozprzestrzenianie zacz o si w Chinach jeszcze w styczniu, ale w marcu uderzy a ona mocno w pierwsze kraje europejskie, a od kwietnia zacz a si szybko rozprzestrzenia na wszystkie kontynenty. Kolejne fale pandemii z wielk moc atakowa y wi kszo spo ecze stw w okresie jesieni i wczesnej zimy. Do koca 2020 r. oficjalnie zara onych zosta o ponad 80 mln ludzi (liczba ta mog a realnie by 5-krotnie, a nawet 10-krotnie wy sza), z czego zmar o co najmniej 1,8 mln13. Skala pandemii by a najwy sza od czasu wyst pienia grypy hiszpanki w latach 1918–1920. miertelno z powodu COVID-19 by a istotnie wy sza ni w przypadku tradycyjnej grypy, dlatego wi kszo rz dów wybiera o polityk ograniczania kontaktów mi dzy lud mi ze wzgl du na ogromne problemy przed jakimi stan a s u ba zdrowia. Cz rz dów decydowa o si na zamknicie lub cz ciowe zamkni cie gospodarek. Intensywne badania nad szczepionkami, uruchomienie ich produkcji i w ko cu og oszenie o ich dopuszczeniu do obrotu w listopadzie 2020 r. poprawi o nastroje gospodarcze, co ujawni o si m.in. na wiatowych gie dach.
Tak wielkiej niepewno ci, w jakiej znalaz a si wiatowa gospodarka w czasie pandemii, jeszcze nie by o w ca ej historii dominacji kapitalizmu. Niepewno wyst powa a w ród rz dów, producentów, us ugodawców i konsumentów, a tych by o niemal czterokrotnie wi cej ni w czasie pandemii grypy hiszpanki sto lat wcze niej (w ci gu tych stu lat liczba ludno ci wzros a czterokrotnie z niemal 2 mld do niemal 8 mld). Pandemia spowodowa a te pierwszy tak gigantyczny, jednoczesny szok popytowy i poda owy. Popytowy szok ujawni si bardzo szybko na pocz tku pandemii, kiedy brakowa o sprz tu ochronnego, medycznego, specjalistycznego dla szpitali, pacjentów, a nawet zwyk ych konsumentów. Z kolei poda owy szok dostrzec mo na by o m.in. w przypadku produkcji ropy naftowej, na któr nie by o ch tnych mimo spadaj cych cen. Z rynkiem ropy powi zane by y bran e lotnicze, czy samochodowe, które musia y ograniczy dzia alno wskutek nowych rz dowych obostrze i naturalnego braku zainteresowania firm i indywidualnych konsumentów. Turystyka z gigantycznie rozro ni t ofert na ca ym
12 P. Matera, R. Matera, USA-Europa. Historia wspó zale no ci, ód 2020, s. 175.
13 https://www.worldometers.info/coronavirus/
13.2. G ówne parametry gospodarcze 363 wiecie liczy a straty w miliardach dolarów. Poda by a du a, potencjalny popyt równie , ale wskutek krajowych i mi dzynarodowych regulacji zaistnia y powa ne trudno ci w przemieszczaniu si wiatowej ludno ci.
13.2. G ówne parametry gospodarcze
Zaczynaj c analiz g ównych parametrów gospodarczych od wiatowej koniunktury, warto przypomnie moment pocz tkowy dekady. Gospodarki rozwini te musia y upora si z najwi kszym kryzysem od czasu wielkiego kryzysu w latach 30. XX w. Wi kszo z nich znajdowa a si w fazie stagnacji w przeciwie stwie do rynków wschodz cych, a zw aszcza Chin, których gospodarki wysz y z kryzysu niemal nietkni te. Dlatego te redni wzrost w ci gu dekady nie by z y – wynosi oko o 3,5% wzrostu rocznie (zob. rysunek 13.1).
Rysunek 13.1. Tempo wzrostu globalnego PKB w latach 2005–2020 ród o: https://data.worldbank.org/indicator/NY.GDP.MKTP.KD.ZG
Spadek wzrostu gospodarczego w wyniku pandemii by znacznie wi kszy ni w wyniku globalnego kryzysu finansowego. Wed ug danych MFW w roku 2019 w zachodnich krajach wysoko rozwini tych wzrost nie przekracza 2%, a w 2020 by prognozowany spadek rz du 8%. Równie wysokie spadki dotyka y Ameryki aci skiej (wzrost ujemny blisko 10%). Natomiast w krajach i regionach, gdzie wzrost gospodarczy by wy szy w 2019 r. (w Chinach ponad 6%, w krajach Azji Po udniowo-Wschodniej oraz w krajach o najni szych dochodach – 5%), spadki w 2020 r. nie by y a tak dramatycznie. W krajach najs abiej rozwini tych prognozowany by ujemny wzrost o oko o 1%, w krajach ASEANu – minus 2%, a Pa stwie rodka prognoza wzrostu na 2020 r. zatrzyma a si na 1%, ale jednak