Wst´p 6
Sposóbistylbycia 20
Wyglàdiubiór 70
Relacjemi´dzyludzkie 126
Powitaniaipożegnania127
Przedstawianie131
Zwracaniesiędosiebie133
Rozmowa138
Znajomośćjęzykówobcych143
Życietowarzyskie145
Wizytydomowe177
Korespondencja190
Biletywizytowe195
Stółiposiłki 200
Posiłki201
Nakryciestołu210
Przebiegobiaduproszonego219
Zachowanieprzystole231
Dzieciprzystole232
Szlachectwo,herbyitytuły 236
Wychowanieiedukacjadzieci 252
Wn´trzamieszkalne 296
Pojazdy 308
Słu˝ba 320
Zakoƒczenie–tłomi´dzynarodowe 335
Przypisy 338
Bibliografia 367
Wyglàdiubiór ZZiemianieprzeważnieubieralisiędobrzeidbaliowyglądzewnętrzny. Włosyzawszeczysteiuczesane,twarzumyta,strójschludnyiczysty.Sedno sprawyoddająsłowajednegozksiążątRadziwiłłówskierowanedoraczejniechlujnegosłużącego:„PamiętajcieJanie[…],żenajważniejszyjestwyglądzewnętrzny[…]bowyglądzewnętrznypowinienodpowiadaćwyglądowi wewnętrznemu”141.Pozatymznanejestdodzisiajpowiedzenie:„jakcięwidzą, takciępiszą”.PrzykłademmożebyćpostaćAdamahr.Zamoyskiego,októrym AntoniBelinaBrzozowskinapisał,żebył„[…]ubranyzwyszukanąelegancją, którazdradzaławpływdworskiegożyciaiciągłościtegorodunaprzestrzeniwieków.Byłosobą,kołoktórejniemożnabyłoprzejśćobojętnie”142.Ziemianinto przecieżtakże gentleman,awięcjegoubraniepowinnobyćwdobrymgatunku, zwłaszczakoszula,krawatiobuwie143.Ubiórtenniepowinienjednakzdradzać zbytniejnowości,najświeższychtrendówmody,botobyłyisącechycharakterystycznedlanuworyszy.WAngliimówionowówczas„overdressed”–zbyt elegancko,przesadnieubrany.Znacznielepszymrozwiązaniemjestwybórnigdynieprzemijającejwmodzieklasykiijakości.ŚwiadcząotymsłowazapisaneprzezAdamaCzartoryskiego:„Wszczepionomipogardędlatandetymiejskiej imodnychstrojów–jeślicośmabyćmodne,tomusibyćtandetne,bozarokjuż przestaniebyćmodneitrzebabędziejezmieniać.[…]Ubraniezamawiałosię unajlepszegokrawcaweLwowie.Niewchodziłowgrękupnogotowegoubrania, bonigdyniebyłodobrzeskrojone.Chodziłooto,żebybyłowdobrymguście.
Wyglàdiubiór Julianhr.Bielski,pierwszyprezesPolskiegoZwiàzku StowarzyszeƒŁowieckich,ok.1925-1934 (zwracauwag´szpilkawkrawacie)
Toteżubranieczasemnosiłosiędziesięćlat,alezawszebyłowidać,żejest oddobregokrawca,anieostatniej mody”144.WitoldGombrowiczwspominałsytuację,gdydozakopiańskiego pensjonatudlaosób„wlepszym tonie”przezpomyłkętrafił„[…] pewienpanonazwiskunikomu nieznanym,człowiekjeszczemłody, zewspaniałyminowiutkimiwalizkamiześwińskiejskóryiwolśniewającymsportowymstroju”145.Efektbył taki,żechcączostaćzaakceptowanym przezdosyćhermetyczneśrodowisko, podpuszczonyprzezGombrowicza, posunąłsiędoniemalszaleńczego czynu.Gombrowicztaktowspominał:„[…]gdyjużsytuacjaosiągnęłamaksimumzupełnegozwariowaniaaIgrekowizupełniepomieszałysięklepki, wytłumaczyłemmu,żejegoubranieiwalizkisązanoweiżewskutektegotraktujesięgoniechętnie,jakparweniusza.Caływieczórpochłonęłonamtarzanie jegoubrańwśmieciachiskrobaniewalizscyzorykiem,żebynabrałypatyny”146 Sytuacjata,chociażprzejaskrawiona,wskazujejednaknato,żepotrzebnesąklasyka,jakość,aleipatyna.Patynęosiąganomiędzyinnymidającnoweubraniado „wstępnego”ponoszeniasłużbie.Wtymkontekściewartozauważyć,żebywali teżziemianieiziemianki,którzynieprzywiązywaliwiększejwagidoubioru,stawiającnaprzesadnąskromność,albotacy,którzyzupełnieowyglądniedbali. Pewnapannazdobrejrodzinywwiekuosiemnastulatzostaławydanazamąż
zabogategoziemianina.Mimozgrabnejfigurybyła„zaniedbanawstrojuiuczesaniu”idalekaod„kokieteriikobiecej”.MążodrazuzabrałjądoParyża,gdzie zpomocąmistrzówmodyifryzuryzmieniłjącałkowicie,zaszczepiającwniej odtądzamiłowaniedoelegancji147.Czasemtakadiametralnazmiananiebyłaprosta.AnnaBranicka-Wolskawspominałaswojegoojca:„Tatuśbyłwielkimabnegatem,niechętniewkładałnoweubranie,przywiązywałsiędostarychkurtek i płaszczy.Mamastaczałaznimboje,byposzedłdokrawcauszyćsobiecośnowego”148.ZdjęciahrabiegoBranickiegopokazujągojednakjakoeleganckiego mężczyznę,którybyćmożestawiałwłaśnienapatynę.Cechamicharakterystycznymistarszychziemianbyłyichmajestatycznywyglądigodnapoza,podkreślonasiwiznąlubbielą,czasemlekkofalujących,włosów.Spotykalisięwięc zszacunkiemirespektem149.Przykłademtakiego„majestatycznego”człowieka może byćZdzisławhr.Tarnowski,panaDzikowie,wlatachtrzydziestychXX wiekumającyponadsiedemdziesiątlat. „[…]hrabiaZdzisławbyłostatnimwielkimpanemipatriarchą:wysoki,silny, zszerokimibrwiamiiczarnąbrodą,prezentowałsięimponująco.Kiedywchodziłdopokoju,obecniinstynktownie wstawali.Nosiłsięposzlachecku–wjedwabiachifutrachprzypominałrenesansowegomagnataprzeniesionego wXXwiek”150.
Poniżejpostaramsięscharakteryzowaćubioryziemianiziemianek,stosowaneprzyróżnychokazjachwokresie międzywojennym,orazodniosęsiędo współczesności151.Modamęskaidamska,
Bogdanhr.Hutten-Czapski,okresmi´dzywojenny
Wyglàdiubiór DomTowarowyBraciaJabłkowscyprzyul.BrackiejwWarszawie. Sprzedawcaiklientprzymierzajàcymarynark´(widocznete˝spodnietzw.pumpyipoƒczochy) wtymwzorywykorzystywanewkrawiectwie,byłazjawiskiemozasięgumiędzynarodowym.GeneralniewpierwszejpołowieXXwiekumęskieubiorypolskichiwogóleeuropejskichsferwyższychczerpaływzorcezmodyangielskiej (prymatpraktycznościikomfortu),przodującejwtejdziedzinie,natomiastmodakobiecamiałaswojeźródławParyżu152 (prymatelegancji).Wmodziemęskiej polskiegoziemiaństwadużąrolęodgrywałoteżkrawiectwowiedeńskie153, cenionoteżmodębawarskąorazaustriackielodeny(jesieniąizimąorazna polowaniachwtymokresie).Polscyziemianiekorzystaligłówniezusługkrawcóworazsalonówmody,przeważnierenomowanych.Takżeobecnieklasyczna modaanglosaskaifrancuskapowinnabyćdobrympunktemodniesieniadlaludzichcącychubieraćsięelegancko,chociażnienależyteżzapominaćomodzie włoskiej.Podstawowązasadąubieraniasiębyłainadalpowinnabyćstosowność wobecsytuacji.Dlategoszczególniewokresieprzedwojennymludziezesfer wyższych,chcącbraćudziałwżyciutowarzyskimibyćakceptowanymiprzez otoczenie,powinnibyliczęstosięprzebierać,zależnieodokoliczności.ZnakomiciezobrazowałtoRomanMycielski,pisząc,że„mężczyzna,jadącnawetzkilkudniowąwizytą,pozaspecjalnymubraniempodróżnymmusiałzabraćzesobą ubranieporanne,spacerowe,popołudniowe,częstomyśliwskieorazdokonnej jazdyijeden,aczasemdwazestawyubrańwieczorowych,naprzykładsmoking ifrak.Oileplanypodróżyprzewidywałyatrakcjewodne,naprzykładprzejażdżkęłódkąpostawie,dochodziłoubraniemarynarskie[…].Dotegowszystkiego dochodziłyodpowiednienakażdąokazjębuty,koszuleimnóstwoinnychdodatków.Oczywiścietrzykrotniewięcejrzeczymusiaływozićzesobąpanie.Jeździłosięwięczjednymlubdwomaogromnymikuframi,dwiemawalizkami, neseseremiwprzypadkupańobowiązkowozpudłemnakapelusze.Tymistrojamiktośmusiałsięzajmować,częstojeżdżonowięczosobistąsłużbą,strzelcem lubpannąsłużącą”154.Drugazasada,októrejteżwspominaRomanMycielski,polegałanazakładaniuprzezwszystkichuczestnikówspotkania,obiaduitd.ubrań
zjakiejśprzyczynytancerzniezostałprzedrozpoczęciemtańcówprzedstawiony kobiecie,zktórąwypadłomuwykonywaćkolejnąfigurę,powiniensamjejsię przedstawić286.Tezasadygeneralniedodzisiajsięniezmieniły.
Nawiązanierozmowyzosobąnieznajomąwmiejscupublicznym, naprzykładwpociągu,zobowiązywałodobrzewychowanegoczłowiekado wstaniaiprzedstawieniasięsłowami:„JestemX.Pozwolipan,żesięprzedstawię”lubpoprostupodaniaswojegonazwiska.Mogłotonastąpićjużpokilku zdaniachrozmowylubnajejkońcu287.Dziśwpodobnychsytuacjachpanuje większaanonimowość.Abyzrozumiećwagęczęstegoprzedstawianiasię,trzebawiedzieć,żeprzeddrugąwojnąświatowąocenianoczłowiekamiędzyinnymiponazwisku.Cowięcej,pytanie„jakamatkarodziła?”–oczywiścienie stawianewprost-teżniebyłobezznaczenia.Dzisiajwpewnychsytuacjach wiedza,zkimsięrozmawia,teżniejestbezznaczenia,aniektórzyziemianienadalwedługtegokryteriumdokonująpierwszejocenyczłowieka288.Tozrozumiałe,boniewątpliwiezanazwiskiemkryjesięcałybagażhistoriiigenealogii danegorodu.
ZZwracaniesi´dosiebie Ziemiancharakteryzowałszczególnierozbudowanyiściśleprzestrzegany sposóbzwracaniasiędosiebiewzajemnie.Przedpierwsząwojnąświatowąnawet kuzynimówilidosiebiewosobietrzeciej,naprzykład:„Proszęwięckuzyna”,„Czy kuzyndzisiajprzyjdziedonas?”.Taformapopierwszejwojnieświatowejpraktyczniewyszłazużyciaikuzyni,nawetdalsi,mówilisobiena„ty”.Dobliższegokuzyna niebyłobłędemzwrócićsię„bracie”.Natomiastdzieci,aletakżedorośliludzie, zwracalisiędoswoichrodziców,dziadków,wujostwaobowiązkowowosobie
Relacjemi´dzyludzkie Juliahr.WielopolskaiTomaszhr.ZamoyskinaBaluStowarzyszenia„OpiekaPolskanadRodakamina Obczyênie”,luty1938
trzeciej,awięcnaprzykład:„Czymamazgodzisiępójśćnaspacer”289,„Proszęmamy[…]”290,rzadziejwbezokoliczniku,np.„Proszęusiąść”291.Wokresieprzedwojennymzwróceniesiędorodzicapertyprzezsynalubcórkę(bezwzględunawiek) byłobyniewyobrażalnymzłamaniemzasadiniepozostałobybezkonsekwencji.Po drugiejwojnieświatowejzasadywzajemnegozwracaniasiędosiebiesiłąrzeczy musiałysięuprościć.Obecnieosobyrodzinniepowiązaneibędące natymsamym „poziomiepokoleniowym”zwracająsiędosiebiepoimieniu.Dzieci(takżedorosłe) doswoichrodzicówmówiąwdrugiej(”Mamo,czynapijeszsięherbaty?”)lub trzeciejosobie(„Czymamanapijesięherbaty?”).Formatrzecioosobowajestzgodnaztradycjąiwyrażającaszacunek,alejużrzadziejspotykana.Doinnychosóbzrodzinymówisię„wuju”,„ciociu”,„stryju”,„stryjenko”itp.,dalejstosującnajbardziej odpowiedniąformętrzeciejosoby(np.„Czy wujnapijesięmorelówki?”). Wrodzinachziemiańskichźlewidzianejestnatomiastużywanieformy:wujek”, uważanejwtymśrodowiskuzaniegrzeczną.Doosóbspozarodziny,zktóryminie jestsiępoimieniu,mówisięwtrzeciejosobieperpan,pani,aleoczywiściebez używaniaimienia.
Charakterystycznącechąziemiaństwabyłostosowaniespecyficznych określeńwstosunkudoosóbzrodziny,awięcnierzadkomówionobunia,babi zamiastbabcia,adunio,dziadzio,dziaduniozamiastdziadek.Naojcadzieci, nawetdorosłe,częstomówiłypapa,awięcwodmianienaprzykład„proszępapy”292.Gdybyłymałe,takżeużywałytakichokreśleńjaktatuśimamusia293. Rodzicedodzieci,równieżdorosłych,zwracalisięnaturalniepoimieniu294.Inneosobyzrodzinyiśrodowiskapotrafiononazywaćwsposóbniezrozumiałydla osóbzzewnątrz,tworzącokreśleniabędącejakimiśformamipochodnymiod imionczynazwisk,zazwyczajichzdrobnieniami.Wśrodowiskumożnabyło spotkaćAgę,Kinię,Dudusię,Mufę,Hajdęitd.Pozatymfunkcjonowałyliczne przezwiska,jakkatastrofa,katakumba,meluzyna,Niobe,kijek,kalosz,koszonekitd.JakzauważyłwymieniającypowyższeprzykładyAndrzejMycielski, „[…]dlakażdegonienale-żącegodosocjetybyłotowszystkoczystąchińszczyzną”295.Zresztąstosowanieróżnychokreśleńidziwnychzdrobnieńjestdodzisiajpowszechnewtymśrodowisku.Jednązprzyczyntakiejpraktykimającejna celuodróżnianieosób,jestczęstepowtarzaniesięimionwrodzinach ziemiańskich.Bardzoczęstoteżokreślasięmałżeństwazapomocąimieniamęża,coteżniekażdyniewtajemniczonyjestwstaniepojąć.MamywięcBolków, Andrzejów,Adamów,Włodków,Krzysiówitd.
Wokresiemiędzywojennymzwracaniesięznajomychziemiandosiebie poimieniustałosiępowszechne.Oiletacyludzienieznalisięoddzieckaczy wczesnejmłodości,otyleprzechodzącnatęformę,powinnibylidokonaćceremoniałubruderszaftu.Krzyżowaliwięcramionaiwypijalikieliszekwódki, winalubszampana.Zosobamispozawłasnejsferynieprzechodzonotakłatwo naformępoimieniu.Dodatkowezasadystanowiły,żebruderszaftuniemógłzaproponowaćmężczyznakobiecie,osobamłodszastarszej,osobananiższymstanowiskuosobienawyższymstanowisku.Analogicznieniemogłapostąpićosoba zajmującaniższemiejscewhierarchiiszlachecko-arystokratycznejlubzgoła niebędącaszlachcicemwobecosobyowyższejpozycji,awięcnaprzykład
Relacjemi´dzyludzkie nieszlachcicszlachcicowi,szlachcichrabiemu,ahrabiaksięciu296.Warto wspomniećotakzwanymaustriackimbruderszafcie.Oznaczałonprzejściena formęmieszaną,gdziestarszaosobamówidomłodszejpoimieniu,amłodsza dostarszejnadalzwracasięperpanlubpani.Zasadypowyższemogąbyćstosowanetakżedzisiaj,chociażbruderszaftprzestałbyćjużobowiązkowy.
Doosóbspozarodzinymówiłosięperpan,pani,alejeślipełniłyaktualnie lubkiedyśjakąśfunkcjęalbomiałytytułnaukowy,jakradca,prezes,generał,profesor,toniepomijanotegotytułu.Wprzypadkuichżonużywanookreśleniapaniprezesowa,panigenerałowa,paniprofesorowaitd.Podręcznikidobrychmanierzalecały powściągliwośćwtymwzględzie,aprzynajmniejograniczaniesiędoważniejszych tytułów.Szlachcicwobecszlachcicamógłużyćokreślenia„wasan”zamiast„pan”.
Bardzoistotnymzagadnieniembyłasprawastosowaniatytulaturyrodowej.Trzeba pamiętać,żewramachsferyziemiańskiejniezwracanosiędosiebieperpaniehrabioczypaniebaronie,zwyjątkiemnajwybitniejszychosób.Ziemianiniarystokrata niezwracałsięwięcdohrabiego,używająctytułutylkoper pan lub pani.Tytuł wymienianojedyniewstosunkudoksięcialubksiężnej,przyczymwtymwypadku bardzoniestosownebyłoużyciesłowa pan lub pani.Większośćarystokracji,będąc spokrewnionazesobąrodzinnie(nawetjeślidaleko),zwracałasiędosiebienazasadachrodzinnych,awięcnp.kuzynipoimieniu,młodsidostarszych,mówiącwuju,ciociu,stryju,stryjenko.Arystokratówtytułowalinatomiastchętnieich pracownicy,szoferzyiinniludzieoferującyimswojeusługi297.Wrozmowietowarzyskiej(bezpodległościpracowniczej)niktniepowinienbyłzwracaćsiędomłodejutytułowanejosobypanihrabinolubksiężno,alejużdoosobystarszejwiekiem lubbardzozasłużonejwypadało,zwłaszczaosobiespozasfery,użyćtytułu–niemniejteżzumiarem298.Trzebabyłotakżewiedzieć,jakimzwrotemposłużyćsię przypożegnaniu.Naprzykładwkręgacharystokracji„galicyjskiej”,żegnającdamę należałopowiedzieć:„rączki(ręce)panicałuję”,aleabsolutnienie„całujęrączki pani”albo„dowidzeniapani”299 Byłytowięcniuanse,alebardzoważne.Obecnie zwracaniesiędoarystokratówwrozmowie,tytułującichhrabiamilubksiążętami, częstoniejestdobrzewidzianeprzeznichsamych300
Wn´trzamieszkalne staćtammiędzyinnymijedenlubdwakredensy,komoda(nabieliznęstołową), serwantka,szafa,stolikiikonsolkipomocnicze,stoliczekikrzesełkadladzieci. Nadstołemwisiałalampanaftowalubelektrycznaoregulowanejwysokości.
Dodatkowe,odświętneoświetleniestanowiłyprzedewszystkimświecznikistojące,wtymkandelabry.Wkredensachiserwantkachznajdowałysięsrebra, szkłoiporcelana,taostatniateżnaścianachjakodekoracja.Nabocznymstolikuzmarmurowymblatemmógłstaćsamowar.Ponadtowjadalniwisiałlubstał krucyfiks.Jadalniasąsiadowałazpokojemkredensowym,wktórymwszafach przechowywanobieliznęstołową,srebra,szkło,serwisy.Nadużymstoleprzygotowywanotamteżpotrawydostarczonezkuchni.Wokolicykuchni,niekoniecznieznajdującejsięwtymsamymbudynku,częstobyłaulokowana, zamykananaklucz,spiżarnia,wktórejstałynapółkachzapasyprzetworów, konfitur,sokóworazwisiałysuszonekiełbasyiwędliny.Hall(lubsień)byłmiejscembardzoistotnym,botodoniegopierwszekrokikierowaliwszyscyważniejsigoście.Wystrójtegownętrzastanowiłytrofeamyśliwskie,wtymporożai wypchaneptakiorazgłowyzwierząt,skóry,scenymyśliwskie,czasemtakże posągi,popiersia,lustra,herbroduorazgarniturmebliwypoczynkowych.Niekiedytrzymanotamstrzelbymyśliwskie.Wpobliżupowinienbyćteżwieszak naubraniawierzchnie.Znajdowałasiętamtakżetacanawizytówki,często umieszczonawłapachwypchanegoniedźwiedzia.Wholustałynierzadkokomineklubpiec,asamopomieszczeniemogłoteżpełnićfunkcjęlivingroomu.Zazwyczajbyłytamzlokalizowaneparadneschody.Bardzoważnewnętrze każdegoziemiańskiegodomustanowiłabiblioteka,zawierającatysiącetomów książekiczasopism,wtymstarodruki.Książkistałygęstonawysokich,naogół ciemnobrązowychregałachlubwoszklonychszafach,doktórychwyższychpółekdostawanosięzpomocądrewnianychrozkładanychschodków.Książkimiałytwardelubpłócienneoprawy(zanimtrafiałynapółkę,byłyuintroligatora), awewnątrz–pieczęciewłasnościowebiblioteki(exlibrisy).Naksiążkiiczaso-
