Niniejsza książka powstała na bazie pozycji wydanej przed dwudziestu laty przez
Wydawnictwo Naukowe PWN pod tytułem Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, stanowi jej poprawioną i mocno rozbudowaną wersję. Zawiera ponad pół tysiąca haseł objaśniających najważniejsze – zdaniem autora – zagadnienia z zakresu teorii i praktyki argumentacji oraz krytycznego myślenia. Zestaw przedstawionych w Słowniku haseł i treści odpowiada poglądom autora na wyposażenie warsztatowe teoretyka i praktyka sztuki argumentacji. Do bazy takiego wyposażenia należy sztuka krytycznego myślenia oparta na znajomości metodologii, w tym rudymentarnych pojęć i metod rachunku prawdopodobieństwa i statystyki. W Słowniku znalazły się też ważne pojęcia logiki formalnej, pragmatyki logicznej, językoznawstwa, które na pierwszy rzut oka mogą wydawać się luźno tylko związane z tematyką argumentacji lub też dotyczyć jakichś bardzo szczególnych jej postaci. Wrażenie takie wywołać mogą zwłaszcza te partie materiału, w których wprowadza się trudne do przyswojenia dla zdeklarowanego humanisty wzory logiki formalnej. Jest to jednak wrażenie złudne. Wprawdzie autor podziela pogląd, że formuły logiczne, sylogizmy itd. odgrywają nikłą rolę w dyskusji czy debacie i że bezpośrednia przydatność tych narzędzi jest mocno ograniczona, mimo to jednak żywi przekonanie, iż znajomość pojęć i metod logiki formalnej jest dla teorii argumentacji czymś podstawowym. Logika formalna daje bowiem jedyną w pełni opracowaną, spójną i ścisłą wykładnię zasadniczych dla argumentacji pojęć, takich choćby jak wynikanie, sprzeczność, wnioskowanie itd. Rozumienie zaś pojęć logiki i jej metod teoretycznych, na których zresztą oparta jest tradycyjna nomenklatura argumentacji, stanowi warunek konieczny prawidłowego rozumienia podstawowych zjawisk praktyki argumentacji. Równie ważna jest dla sztuki argumentacji, nierozerwalnie związanej z krytycznym myśleniem, znajomość podstawowych pojęć metodologicznych i zasad naukowego rozumienia świata. Szczególną uwagę poświęca się zagadnieniom myślenia nieadekwatnego, błędom poznawczym, zwodniczym argumentom. Autor dołożył starań, by prezentowane zagadnienia teoretyczne miały w miarę bezpośredni związek z problemami i zagadnieniami spotykanymi w praktyce, co stara się dokumentować przykładami. Opisowi najważniejszych zjawisk pojawiających się w argumentacji towarzyszy prezentacja aparatu pojęciowego służącego do przedstawiania i analizy tych zjawisk. Czytelnik znajdzie w Słowniku przegląd zjawisk językowych występujących w argumentacji – bogaty wybór figur retorycznych, omówienie pojęć z dziedziny językoznawstwa ogólnego, retoryki i pragmatyki logicznej (takich jak np. synonimia, konotacja, okazjonalność, presupozycja, implikatura konwersacyjna). Obok pojęć swoistych dla
teorii argumentacji, haseł dotyczących schematów argumentacyjnych, podstawowych zasad i chwytów erystyki czy perswazji znalazły się wybrane sentencje, maksymy, powiedzenia i zwroty zaczerpnięte z tradycji antycznej i łacińskiego średniowiecza.
Jak widać z powyższych wyliczeń, wiele spośród terminów objaśnianych w Słowniku zostało ukształtowanych na gruncie dyscyplin odmiennych od siebie przedmiotowo i metodologicznie, takich jak logika, retoryka, psychologia czy językoznawstwo. Autor wprowadza ową dość niejednorodną nomenklaturę z różnych dziedzin, ukazując przede wszystkim jej powiązania z zasadniczą tematyką książki. Tak więc poszczególne artykuły hasłowe w swej treści na pierwszym miejscu określają rolę danego pojęcia w argumentacji. Nie znajdzie się tu zatem wyliczenia różnych teorii metafory czy szczegółów historii dialektyki. Dobór tematyczny haseł – z konieczności odzwierciedlający punkt widzenia autora – ma na celu ukazanie argumentów i ich funkcjonowania. Dodajmy też, że niektóre pojęcia retoryki omówiono w mniej tradycyjny niż zazwyczaj sposób, z perspektywy współczesnej. Autor starał się mówić w sposób jak najprostszy, językiem zrozumiałym dla wszystkich, unikając określeń technicznych. Książka może służyć jako podręcznik do zajęć z teorii argumentacji i krytycznego myślenia. Jednocześnie ze względu zarówno na wybór treści, jak i na sposób ich przedstawienia – okaże się interesująca dla szerokiego, zróżnicowanego kręgu odbiorców, a więc zarówno dla profesjonalisty warsztatowo powiązanego ze sztuką argumentacji i krytycznego myślenia (dziennikarz, prawnik, polityk, filozof, publicysta), jak i dla każdego, kto ceni sobie umiejętność sprawnego i kompetentnego rozważania problemów związanych z argumentacją, poprawnym rozumowaniem, prawidłowym kształtowaniem poglądów. Zresztą elementarna znajomość terminologii tej dziedziny należy do standardowej wiedzy ogólnohumanistycznej, a przykłady słynnych argumentów, anegdoty, paradoksy i antynomie są w stanie zaciekawić liczne grono osób rozmaitych orientacji intelektualnych i różnych zawodów. Mamy nadzieję, że obszerny materiał przykładowy zwiększy atrakcyjność opracowania, ułatwiając zrozumienie omawianych pojęć i zastosowanie ich w praktyce.
Interdyscyplinarny charakter publikacji rodzi potrzebę udzielenia pomocy technicznej Czytelnikowi, aby zapewnić mu możność swobodnego i niekłopotliwego posługiwania się książką: szybkiego przeglądania tematów oraz sprawnego wyszukiwania potrzebnych informacji. Taką pomocą służyć mają Wykaz haseł (s. 652) oraz Przewodnik (s. 11), mający ułatwić dostęp do zasobów haseł wybranej przez Czytelnika problematyki. Zawiera przegląd tematyczny haseł, ujętych w cztery grupy problemowe: hasła z zakresu logiki, hasła dotyczące myślenia krytycznego i błędów logicznych, hasła poświęcone dialogowi i dyskusji oraz hasła dotyczące retoryki. Osobną grupę stanowią hasła prezentujące sentencje i zwroty łacińskie. Ten sam termin-hasło pojawia się nieraz w dwóch lub więcej grupach.
Budowa hasła jest typowa dla podobnych opracowań. Na standardowy artykuł hasłowy składają się:
A. Tytuł hasła (wyjaśniany termin).
B. Kwalifikator określający etymologię słów występujących w tytule hasła: (gr.) – grecka, (łac.) – łacińska, (ang.) – angielska, (fr.) – francuska, (ros.) – rosyjska.
C. Kwalifikator wskazujący w niektórych hasłach dziedzinę, do której należy omawiany termin: filoz. – filozofia jęz. – językoznawstwo log. – logika met. – metodologia prawn. – teoria prawa psych. – psychologia ret. – retoryka
D. Wyjaśnienie terminu. Niekiedy omawia się więcej niż jedno znaczenie, stosowana jest wtedy numeracja: 1. …, 2. …, 3. … itd. kolejno omówionych znaczeń terminu.
E. Odsyłacze do innych haseł oznaczone symbolem . Wystąpienie w tekście oznaczenia xyz informuje, że „xyz” stanowi osobne hasło, natomiast: p. xyz oznacza, że w artykule hasłowym xyz znajdują się informacje niezbędne do zrozumienia omawianego właśnie problemu; por. xyz oznacza, że w haśle xyz znajdują się istotne informacje związane z omawianym zagadnieniem.
F. Wskazana na końcu artykułu hasłowego literatura – zestaw zawarty w ramce – uzupełnia i rozwija temat. W zestawie podano tylko nazwiska autorów (z inicjałami imion) i tytuły dzieł – szczegóły opisu bibliograficznego każdej pozycji znajdzie Czytelnik na końcu książki w bibliografii.
Zamieszczona na końcu książki literatura przedmiotu (s. 661) obejmuje nie tylko pozycje wymienione w poszczególnych hasłach, lecz także przegląd innych wartościowych książek i artykułów poruszających problematykę argumentacji lub pokrewną.
Składam w tym miejscu podziękowania osobom, głównie pracownikom naukowym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, z których wiedzy i profesjonalnego doświadczenia korzystałem, przygotowując Słownik.
Jeśli chodzi o poprzednią wersję tej książki: Pani Profesor Krystynie Kleszczowej dziękuję za pomoc w językoznawczych ustaleniach terminologicznych oraz przejrzenie odpowiednich fragmentów tekstu. Pani Doktor Iwonie Marek wdzięczny jestem za staranne przeczytanie niektórych partii tekstu dotyczących logiki dedukcji. Pani Doktor Ewie Sławek dziękuję za krytyczne przeczytanie fragmentów poświęconych figurom retorycznym, Panu Magistrowi Łukaszowi
Tofilskiemu zaś za liczne rady co do terminologii łacińskiej i greckiej. Winien jestem wdzięczność Panu Profesorowi Markowi Tokarzowi, którego uczniem mam zaszczyt się mienić, a który udzielił mi konsultacji dotyczących pewnych kwestii logiki formalnej oraz pragmatyki logicznej. Podziękowania należą się także moim współpracownikom z Zakładu Logiki i Metodologii Uniwersytetu Śląskiego, Profesorowi Krzysztofowi A. Wieczorkowi i nieodżałowanej pamięci
Doktorowi Andrzejowi Wójcikowi. Liczne z nimi rozmowy i dyskusje, a także wspólnie prowadzone seminarium wywarły wpływ na kształt tej książki.
Jeśli chodzi o obecne wydanie, to podziękowania należą się także osobom spoza grona pracowników Uniwersytetu Śląskiego. Dziękuję za cierpliwe przeczytanie wielu wersji opracowywanych haseł i zgłoszone liczne cenne uwagi Profesorowi Piotrowi Zielonce ze Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, mojemu synowi, kognitywiście Piotrowi Szymankowi, a także mojemu współpracownikowi Doktorowi Szymonowi Makule z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Podziękowania należą się też innym pracownikom Uniwersytetu Śląskiego – z całą pewnością moje myślenie o argumentacji wiele zawdzięcza stałemu kontaktowi intelektualnemu z Profesorem Krzysztofem A. Wieczorkiem. Profesorowi Dariuszowi Kubokowi dziękuję za krytyczne uwagi dotyczące pojęcia racjonalności, Doktorowi Witoldowi Marzędzie za dyskusję pojęcia presupozycji. Czytelnikami i recenzentami wielu treści byli również mój drugi syn Tomasz Szymanek i żona Beata Rokosz-Szymanek. Liczne z nimi inspirujące rozmowy wywarły wpływ na sposób ujęcia wielu zagadnień. Jak to się zwykle w podobnych wypadkach czyni, nie omieszkam zaznaczyć, że jeśli pomimo uzyskanych wskazówek i rad popełniłem błędy, odpowiedzialność za nie ponoszę, rzecz jasna, tylko ja sam.
Krzysztof Szymanek
ANALOGIA
ANALOGIA A PRIORI
ARGUMENT
BRZYTWA OCKHAMA
DEDUKCJA
DOWODY NIEISTNIENIA
DOWÓD
FALSYFIKACJA
FALSYFIKOWALNOŚĆ
FORMALIZM
HIPOTEZA
INDUKCJA
KORELACJA
MYŚLENIE JAKOŚCIOWE
I ILOŚCIOWE
„NADZWYCZAJNE TWIERDZENIA
WYMAGAJĄ NADZWYCZAJNYCH
DOWODÓW”
NAUKA I METODA NAUKOWA
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
PRZYCZYNOWOŚĆ
PSEUDONAUKA
RACJONALNOŚĆ
SCEPTYCYZM
TEORIA NAUKOWA
TEORIA SPISKOWA
TEST
TWIERDZENIE
WIELKOŚĆ EFEKTU
WNIOSKOWANIE
WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE
WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE
WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE
WYJAŚNIANIE
ZAŁOŻENIE
ZASADA RACJONALNOŚCI
ZAWIESZENIE SĄDU
ZDANIE STATYSTYCZNE
LOGIKA FORMALNA
FORMALIZM
SCHEMAT ZDANIA
WARTOŚĆ LOGICZNA
STAŁE LOGICZNE
REGUŁA INFERENCYJNA
SPÓJNIKI PRAWDZIWOŚCIOWE
NEGACJA
KONIUNKCJA
ALTERNATYWA
ALTERNATYWA ROZŁĄCZNA
IMPLIKACJA
PARADOKSY IMPLIKACJI
RÓWNOWAŻNOŚĆ
RACHUNEK ZDAŃ
ZDANIE KATEGORYCZNE
KWADRAT LOGICZNY
WNIOSKOWANIE BEZPOŚREDNIE
SYLOGIZM KATEGORYCZNY
KWANTYFIKATOR
RACHUNEK KWANTYFIKATORÓW
FORMA LOGICZNA
TAUTOLOGIA
ZDANIE LOGICZNIE PRAWDZIWE
WYNIKANIE
WNIOSKOWANIE
WNIOSKOWANIE DEDUKCYJNE
BŁĄD FORMALNY
BŁĄD MATERIALNY
DOWÓD DEDUKCJA
ABSURD AKSJOMAT
ANALOGIA ANTYTEZA
A POSTERIORI
A PRIORI ARGUMENT
ASERTORYCZNY SĄD
BINEGACJA
CONTRADICTIO EXPLICITA
CONTRADICTIO IMPLICITA
DEDUKCJA
DEFINICJA
DEFINICJA ADEKWATNA
DEFINICJA CZĄSTKOWA
DEFINICJA KLASYCZNA
DEFINICJA OSTENSYWNA
DEFINICJA RÓWNOŚCIOWA
DESYGNAT NAZWY
DIAGRAMY VENNA
DOPEŁNIANIE SIĘ ZDAŃ
DOWODZENIE
DYLEMAT
DYSJUNKCJA
EX NECESSITATE
HIPOTEZA
IMPLIKATURA KONWERSACYJNA
INDUKCJA
INDUKCJA ELIMINACYJNA
INDUKCJA ENUMERACYJNA
INWERSJA
KONIECZNOŚĆ I MOŻLIWOŚĆ
KONOTACJA
KONSEKWENCJA LOGICZNA
KONTRAPOZYCJA
KONTRPRZYKŁAD
KONWERSJA
LEMAT
LOGIKA
MODUS PONENDO PONENS
LOGIKA DEONTYCZNA
LOGIKA EPISTEMICZNA
LOGIKA MODALNA
MODUS PONENDO TOLLENS
MODUS TOLLENDO PONENS
MODUS TOLLENDO TOLLENS
NAZWA GENERALNA
NAZWA INDYWIDUALNA
NAZWA JEDNOSTKOWA
NAZWA OGÓLNA
NAZWA PUSTA
NAZWA ZBIOROWA
NIEMONOTONICZNOŚĆ
WNIOSKOWANIA
NONSENS
OBWERSJA
OKRES KONTRFAKTYCZNY
PIĘĆ TERMINÓW
PODPRZECIWIEŃSTWO
POLISYLOGIZM
PRAWA DE MORGANA
PRAWO DUNSA SZKOTA
PRAWO KONTRAPOZYCJI
PRAWO PODWÓJNEGO
PRZECZENIA
PRAWO SPRZECZNOŚCI
PRAWO SYLOGIZMU
HIPOTETYCZNEGO
PRAWO TOŻSAMOŚCI
PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA
PRESUPOZYCJA
PROCESSUS ILLICITUS
PROSYLOGIZM I EPISYLOGIZM
PRZECIWIEŃSTWO
PYTANIE
RACJA
REDUCTIO AD ABSURDUM
REDUCTIO AD FALSUM
REDUCTIO AD IMPOSSIBILE
RELACJA
RUSSELL I PAPIEŻ
SORITES
SPRZECZNOŚĆ
STOSUNKI ZAKRESOWE MIĘDZY
NAZWAMI
SYLOGIZM
TAUTOLOGIA
TERMIN ROZŁOŻONY
TEORIA TEZA
TREŚĆ CHARAKTERYSTYCZNA
TWIERDZENIE
TWIERDZENIE MOCNIEJSZE
WARUNEK KONIECZNY
I WYSTARCZAJĄCY
BAYESA WZÓR
BAYESOWSKA OCENA WARTOŚCI DOWODÓW
BAYESOWSKIE WARUNKOWANIE
BŁĄD ODWRÓCENIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA WARUNKOWEGO
BŁĄD PROKURATORA
BŁĘDY UOGÓLNIANIA
EFEKT ODWRÓCONEGO „U”
IMPLIKACJA A UPRAWDOPODOBNIANIE
INDUKCJA
INDUKCJA ELIMINACYJNA
INDUKCJA ENUMERACYJNA
ISTOTNOŚĆ STATYSTYCZNA
KORELACJA
KORELACJA LINIOWA
MEDIANA I CENTYLE
MODA
PRAWDOPODOBIEŃSTWO
PRAWDOPODOBIEŃSTWO WARUNKOWE
ABSURD ABSURDUM IN ADIECTO
AB UNO DISCE OMNES
AMFIBOLIA
WNIOSKOWANIE
WNIOSKOWANIE BEZPOŚREDNIE
WNIOSKOWANIE POŚREDNIE
WYKLUCZANIE SIĘ ZDAŃ
ZAKRES NAZWY
ZASADA WNIOSKOWANIA
ZDANIE ANALITYCZNE
ZDANIE EGZYSTENCJALNE
ZDANIE INDYWIDUOWE
ZDANIE STATYSTYCZNE
ZDANIE SUBSUMPCYJNE
ZDANIE SYNTETYCZNE
PRAWO MAŁYCH LICZB
PRAWO NAPRAWDĘ WIELKICH LICZB
PRAWO WIELKICH LICZB
PROPORCJA
PRÓBA LOSOWA
PRÓBA REPREZENTATYWNA
REGRESJA DO ŚREDNIEJ
ROZKŁAD NORMALNY
SZANSE
ŚREDNIA I ODCHYLENIE
STANDARDOWE
TEST
WARTOŚĆ OCZEKIWANA
WIELKOŚĆ EFEKTU
WNIOSKOWANIE REDUKCYJNE
WNIOSKOWANIE STATYSTYCZNE
ZAKŁAD PASCALA
ZALEŻNOŚĆ STATYSTYCZNA
MIĘDZY CECHAMI
AMICUS PLATO, SED MAGIS AMICA VERITAS
ANAKOLUT
A NESCIRE AD NON ESSE
ANTYNOMIA
ANTYNOMIA KŁAMCY APORIA
ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED PONDERANDA SUNT
ARGUMENTUM AB EXEMPLO
ARGUMENTUM AB UTILI
ARGUMENTUM A CONTRARIO
ARGUMENTUM AD ABSURDUM
ARGUMENTUM AD AMICITIAM
ARGUMENTUM AD ANTIQUITATEM
ARGUMENTUM AD AUDITORES
ARGUMENTUM AD BACULUM
ARGUMENTUM AD CAPTANDUM VULGUS
ARGUMENTUM AD CONSEQUENTIAM
ARGUMENTUM AD CRUMENAM
ARGUMENTUM AD FIDEM
ARGUMENTUM AD HOMINEM
ARGUMENTUM AD IGNORANTIAM
ARGUMENTUM AD INVIDIAM
ARGUMENTUM AD IUDICIUM
ARGUMENTUM AD METUM
ARGUMENTUM AD MISERICORDIAM
ARGUMENTUM AD ORATIONEM
ARGUMENTUM AD PASSIONES
ARGUMENTUM AD POPULUM
ARGUMENTUM AD QUIETEM
ARGUMENTUM AD REVERENTIAM
ARGUMENTUM AD RIDICULUM
ARGUMENTUM AD SOCORDIAM
ARGUMENTUM AD SUPERBIAM
ARGUMENTUM AD SUPERSTITIONEM
ARGUMENTUM AD VANITATEM
ARGUMENTUM AD VERECUNDIAM
ARGUMENTUM AD VERTIGINEM
ARGUMENTUM A FORTIORI
ARGUMENTUM DIXIT
ARGUMENTUM EX CONCESSIS
ARGUMENT Z AUTORYTETU
BŁĄD FORMALNY
BŁĄD LOGICZNY
BŁĄD LOGICZNY W WYPOWIEDZI
BŁĄD MATERIALNY
BŁĄD OBROŃCY
BŁĄD ODWRÓCENIA PRAWDOPODOBIEŃSTWA WARUNKOWEGO
BŁĄD POSPIESZNEGO UOGÓLNIENIA
BŁĄD PROKURATORA
BŁĄD PRZESTAWIENIA
KWANTYFIKATORÓW
BŁĄD PRZYPADŁOŚCI
BŁĄD WIELU PYTAŃ W JEDNYM
BŁĘDY WYDAWANIA OCEN
BŁĘDY W DEFINIOWANIU
BŁĘDY UOGÓLNIANIA
CZAJNICZEK RUSSELLA „CZERWONY ŚLEDŹ”
CONTRADICTIO IN ADIECTO
CONTRADICTIO IN TERMINIS
CUM HOC ERGO PROPTER HOC
DEMONSTRATIO AD OCULOS
DOWÓD ANEGDOTYCZNY
DYSONANS POZNAWCZY
EFEKT AUREOLI – EFEKT ROGÓW
EFEKT DOSTĘPNOŚCI
EFEKT ODWRÓCONEGO „U”
EFEKT POTWIERDZANIA
EKWIWOKACJA
ENUMERATIO SIMPLEX
FALLACIA ACCENTUS
FALLACIA ACCIDENTIS
FALLACIA COMPOSITIONIS ET DIVISIONIS
FALLACIA CONSEQUENTIS
FALLACIA EXTRA DICTIONEM
FALLACIA FICTAE UNIVERSALITATIS
FALLACIA FIGURAE DICTIONIS
FALLACIA IN DICTIONE
FALLACIA NON CAUSAE UT CAUSAE
FALLACIA SECUNDUM QUID ET SIMPLICITER
FALSYFIKOWALNOŚĆ
FERE LIBENTER HOMINES ID, QUOD VOLUNT, CREDUNT
FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON RELEVAT
GENETIC FALLACY
HOMONIMIA
HYSTERON PROTERON
ILUZORYCZNA KORELACJA
IGNAVA RATIO
IGNORATIO ELENCHI
IMPLIKACJA A UPRAWDOPODOBNIANIE
INDUCTIO PER ENUMERATIONEM
SIMPLICEM
MYŚLENIE ILOŚCIOWE
I JAKOŚCIOWE
NIEDOPOWIEDZENIE
NIEMONOTONICZNOŚĆ
WNIOSKOWANIA
NIEOSTROŚĆ
NONSENS
OKRES KONTRFAKTYCZNY
OMNIS COMPARATIO CLAUDICAT
PARADOKS
PARADOKSY IMPLIKACJI
PARADOKSY ZENONA Z ELEI
PARALOGIZM
PETITIO PRINCIPII
PLEONAZM
POWSZECHNE MNIEMANIE
PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU
PRAWO MAŁYCH LICZB
PRAWO NAPRAWDĘ WIELKICH
LICZB
PRAWO SPRZECZNOŚCI
PRAWO WYŁĄCZONEGO ŚRODKA
PROCESSUS ILLICITUS
ABSURDUM DIXISTI!
ADVOCATUS DIABOLI
AD VOCEM
AGITACJA
AGITKA
AITIOLOGIA
ANTANAKLASIS
ARGUMENT
ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED
PONDERANDA SUNT
ARGUMENTUM AD AUDITORES
ARGUMENTUM AD HOMINEM
ARGUMENTUM EX CONCESSIS
ARGUMENTUM NIMIUM PROBANS
CONTRA PRINCIPIA NEGANTEM NON
EST DISPUTANDUM
„CZERWONY ŚLEDŹ”
PROUT UNUSQUISQUE AFFECTUS EST, ITA IUDICAT
PRÓBA REPREZENTATYWNA
PRZYDAWKA MODYFIKUJĄCA
PSEUDONAUKA
PYTANIE PODCHWYTLIWE
PYTANIE SUGESTYWNE
REGRESJA DO ŚREDNIEJ
QUATERNIO TERMINORUM
QUI BENE DUBITAT, BENE SCIET
QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT
SALTUS IN PROBANDO
SAPIENS NIHIL AFFIRMAT, QUOD NON PROBAT
SAPIENTIS EST MUTARE CONSILIUM
SEMIPLENA PROBATIO
„SŁOMIANA KUKŁA”
SOFIŚCI
SOFIZMAT
SOLECYZM
SOPHISMA POLYZETESEOS
STEREOTYP
TAUTOLOGIA DEFINICYJNA
TERMINUS TECHNICUS
WIELKOŚĆ EFEKTU
WIELOZNACZNOŚĆ
DEBATA
DEFINICJA W DYSKUSJI
DE GUSTIBUS ET COLORIBUS NON EST DISPUTANDUM
DE GUSTIBUS NON EST DISPUTANDUM
DE PRINCIPIIS NON EST DISPUTANDUM
DIALEKTYKA
DIALEKTYKA FORMALNA
DIALOG
DIALOG SOKRATYCZNY
DYSKUSJA
DYSKUSJA AKADEMICKA
DYSKUSJA KRYTYCZNA
DYSKUSJA PANELOWA
DYSKUSJA POLEMICZNA
DYSKUSJA RZECZOWA
DYSONANS POZNAWCZY
DYSPUTA
DYSPUTA SCHOLASTYCZNA
ELENCHUS
EROTEMA
ERYSTYKA
FORTITER IN RE, SUAVITER IN MODO
FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON
RELEVAT
IGNORATIO ELENCHI
IMPLIKATURA KONWERSACYJNA
IPSE AIT
IPSE DIXISTI!
IPSE DIXIT!
LOGIKA DIALOGOWA
LOGOMACHIA
MATERIA TRACTANDA
MILCZENIE
MORBUS LOQUENDI
MUTATIO CONTROVERSIAE
NERVUS PROBANDI
NIMIUM ALTERCANDO VERITAS AMITTITUR
OBLIGATIO
ODPOWIEDŹ W DYSKUSJI
ONUS PROBANDI
PERSWAZJA
PETITIO PRINCIPII
PRAETERMISSIO
PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU
PRAWO GODWINA
PRESUPOZYCJA
PROBLEM
PROLEPSIS
PUNCTUM CONTROVERSIAE
PYTANIE
PYTANIE PODCHWYTLIWE
PYTANIE RETORYCZNE
PYTANIE SUGESTYWNE
PYTANIE W ARGUMENTACJI
QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT
QUODLIBETUM
REDUCTIO SIMPLICITER
REM TENE, VERBA SEQUENTUR
RES AD PRINCIPIA VENIT
RETORSIO ARGUMENTI
„SŁOMIANA KUKŁA”
SOFIŚCI
SOFISTYKA
SOFIZMAT
SOPHISMA POLYZETESEOS
STATUS QUAESTIONIS
SYNONIMIA
TAUTOLOGIA DEFINICYJNA
TEORIA DWUTOROWEJ PERSWAZJI
PETTY’EGO–CACIOPPO
THEMA QUAESTIONIS
ULTIMA RATIO
VICTUS, SED NON CONVICTUS
ADIDEACJA
ALEGORIA (TROP)
ALUZJA
AMPLIFIKACJA
ANACEPHALAEOSIS (FIG. RET.)
ANADIPLOZA (FIG. RET.)
ANAFORA (FIG. RET.)
ANTANAKLASIS (FIG. RET.)
ANTONOMAZJA (TROP)
ANTYFRAZA (TROP)
ANTYMETABOLA (FIG. RET.)
ANTYTEZA (FIG. RET.)
APOLOGIA
APOSIOPESIS (FIG. RET.)
APOSTROFA (FIG. RET.)
ARS PRAEDICANDI
ASTEIZM (FIG. RET.)
ASYNDETON (FIG. RET.)
ATTYCKA SÓL
ATTYCKI STYL
AZJANIZM
BASILIKOS LOGOS
BON MOT
BRACHYLOGIA (FIG. RET.)
CHIAZM (FIG. RET.)
COLORES RHETORICI
CONCESSIO (FIG. RET)
CONCILIATIO (FIG. RET)
COPIA RERUM ET VERBORUM
CORRECTIO (FIG. RET.)
CYCERONIANIZM
DEFINICJA METAFORYCZNA
DEFINICJA PERSWAZYJNA
DEFINICJA RETORYCZNA
DEMAGOGIA
DIAFORA (FIG. RET.)
DIALYTON (FIG. RET.)
DIAPORESIS
DILOGIA (FIG. RET.)
DISTRIBUTIO (FIG. RET.)
DOWÓD VS ARGUMENT
DYGRESJA (FIG. RET.)
DYSFEMIZM
DYSKURS
ELIPSA (FIG. RET.)
ELOKUCJA
EMFAZA
ENALLAGE (FIG. RET.)
ENTYMEMAT
EPICHEJREMAT (FIG. RET.)
EPIFONEM (FIG. RET.)
EPIFORA (FIG. RET.)
EPIFRAZA (FIG. RET.)
EPILOGOS
EPITET
EROTEMA
ERYSTYKA
EUFEMIZM (TROP)
FIGURY MYŚLI
FIGURY RETORYCZNE
FIGURY SŁÓW
FILIPIKA
FLORES RHETORICALES
FLORYDACYZM
GRADACJA (FIG. RET.)
HIPERBOLA (TROP)
HIPOTEZA
HOMILETYKA
HOMILIA
HOMOIOPTOTON (FIG. RET.)
HOMOIOTELEUTON (FIG. RET.)
HYPALLAGE (TROP)
HYPOTYPOZA (FIG. RET.)
HYSTERON PROTERON
IGNAVA RATIO
INCREMENTUM
INWERSJA (FIG. RET.)
IRONIA (TROP)
KATACHREZA (TROP)
KAZANIE
KLIMAKS (FIG. RET.)
KOLON (FIG. RET.)
KOMPOZYCJA
KONOTACJA
LEMAT
LICENTIA (FIG. RET.)
LITOTA (FIG. RET.; TROP)
METAFORA (TROP)
METONIMIA (TROP)
MILCZENIE
MNEMONIKA
MORBUS LOQUENDI
NAGROMADZENIE (FIG. RET.)
NAZWA PERSWAZYJNA
OKRES RETORYCZNY
OKSYMORON (TROP)
ONOMATOPEJA
PARECHESIS (FIG. RET.)
PARENTEZA (FIG. RET.)
PARISOSIS (FIG. RET.)
PAROMOIOSIS (FIG. RET.)
PARONOMAZJA (FIG. RET.)
PERSWAZJA
PERYFRAZA (TROP)
PLEONAZM
POLIPTOTON (FIG. RET.)
POLISYNDETON (FIG. RET.)
PORÓWNANIE
PRAETERMISSIO (FIG. RET.)
PROLEPSIS (FIG. RET)
PROPAGANDA
PROSAPODOSIS (FIG. RET.)
PYTANIE RETORYCZNE
PYTANIE W ARGUMENTACJI
RATIOCINATIO (FIG. RET.)
REIECTIO (FIG. RET.)
REM TENE, VERBA SEQUENTUR
RETORYKA
SARKAZM
SENTENCJA
SILVA RERUM
SLOGAN
SOLECYZM
SORITES
SUSTENTATIO (FIG. RET.)
SYMPLOKE (FIG. RET.)
SYNEKDOCHA (TROP)
TEZA
TROPY
WYKRZYKNIENIE (FIG. RET.)
ZEUGMA (FIG. RET.)
AB ESSE AD NECESSE NON VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)
AB ESSE AD POSSE VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)
ABSURDUM DIXISTI!
AB UNO DISCE OMNES AMICUS PLATO, SED MAGIS AMICA VERITAS
A NECESSE AD ESSE VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)
A POSSE AD ESSE NON VALET CONSEQUENTIA (LOGIKA MODALNA)
A RATIONE AD RATIONATUM VALET CONSEQUENTIA
ARGUMENTA NON NUMERANDA, SED PONDERANDA SUNT
ARGUMENTUM PESSIMI TURBA
AUDACTER CALUMNIARE, SEMPER ALIQUID HAERET
AUDIATUR ET ALTERA PARS
BEATUS, QUI TENET (ONUS PROBANDI)
COMPARATIO NON EST RATIO
CONTRA PRINCIPIA NEGANTEM NON EST DISPUTANDUM
CREDO, QUIA ABSURDUM EST
CREDO, QUIA IMPOSSIBILE
CUM HOC, ERGO PROPTER HOC,
DEFINITIO FIT PER GENUS PROXIMUM ET DIFFERENTIAM SPECIFICAM
DE GUSTIBUS ET COLORIBUS NON EST DISPUTANDUM
DE GUSTIBUS NON EST DISPUTANDUM
DE PRINCIPIIS NON EST DISPUTANDUM
DISTINGUO! (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
DUBITANDO AD VERITATEM VENIMUS
EI INCUMBIT PROBATIO, QUI DICIT, NON QUI NEGAT
ENTIA NON SUNT MULTIPLICANDA PRAETER NECESSITATEM
ERGO REMANET DIFFICULTAS (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
EX FALSO QUODLIBET [SEQUITUR]
EX IMPOSSIBILI SEQUITUR QUODLIBET
EX VERO NONNISI VERUM SEQUITUR
FERE LIBENTER HOMINES ID, QUOD VOLUNT, CREDUNT
FORTITER IN RE, SUAVITER IN MODO (ARGUMENTARI)
FRUSTRA PROBATUR, QUOD NON RELEVAT
IMPOSSIBILIUM NULLA EST OBLIGATIO (LOGIKA DEONTYCZNA)
IN MEDIO STAT VERITAS (PRAWDA LEŻY ZAWSZE POŚRODKU)
MAGISTER DIXIT
NECESSITAS NON HABET LEGE
NECESSITAS NON HABET LEGEM (LOGIKA DEONTYCZNA)
NEGATIVA NON SUNT PROBANDA
NEGO CONSEQUENTIAM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
NEGO MAIOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
NEGO MINOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
NEMO IUDEX IDONEUS IN PROPRIA CAUSA
NIMIUM ALTERCANDO VERITAS AMITTITUR
NON LIQUET
NON SEQUITUR
OMNIS COMPARATIO CLAUDICAT
O, SI TACUISSES, PHILOSOPHUS MANSISSES (MILCZENIE)
PETO INSTANTIAM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
POST HOC NON EST PROPTER HOC
PROBATUM EST
PROBO MAIOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
PROBO MINOREM (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
PROUT UNUSQUISQUE AFFECTUS EST, ITA IUDICAT
Q. E. D. = QUOD ERAT DEMONSTRANDUM
QUI BENE DUBITAT, BENE SCIET
QUI NIMIUM PROBAT, NIHIL PROBAT
QUI STATUIT ALIQUID PARTE INAUDITA ALTERA, AEQUUM LICET STATUERIT, HAUD
AEQUUS FUIT
QUI TACET, CONSENTIRE VIDETUR (MILCZENIE)
QUOD ERAT DEMONSTRANDUM
QUOD EST ABSURDUM
QUOD EST IMPOSSIBILE
REM TENE, VERBA SEQUENTUR
RES AD PRINCIPIA VENIT
SAPIENS NIHIL AFFIRMAT, QUOD NON PROBAT
SAPIENTIS EST MUTARE CONSILIUM
SENTENTIA COMMUNIOR, ERGO VERIOR (COMMUNIS OPINIO)
TERTIUM NON DATUR
TRANSEO AD ALIUD (DYSPUTA SCHOLASTYCZNA)
VERITAS EST ADAEQUATIO REI ET INTELLECTUS
VICTUS, SED NON CONVICTUS
ABSURD
(łac. absurdus – niedorzeczny, niezrozumiały) w języku polskim „absurdalny” to tyle, co „nielogiczny, nieprawdziwy”, „niedorzeczny, bezsensowny”. Absurdalne mogą być pogląd czy twierdzenie, ale też stan rzeczy, zachowanie, prawo, żądanie, zakaz, obyczaj itp. Określając coś mianem absurdu (ależ to absurd!), wyraża się dobitnie brak akceptacji i niezgodę – to, co absurdalne, kłóci się z rozsądkiem, jest w oczywisty sposób fałszywe, niecelowe, wewnętrznie niezgodne. W polskim piśmiennictwie logicznym, w myśl propozycji terminologicznej Tadeusza Kotarbińskiego, absurdem nazywa się zdanie wewnętrznie sprzeczne, to znaczy takie, z którego wynika (p. wynikanie) jakieś zdanie A i jednocześnie jego zaprzeczenie A (por. negacja). Przykładem absurdu w tym sensie jest zdanie:
Maria jest bezdzietną matką z którego wynika zdanie Maria ma dzieci (bo jest matką) oraz zdanie Maria nie ma dzieci (bo jest bezdzietna). Innym przykładem absurdu jest zdanie:
Jest bezwyjątkową regułą, że każda reguła ma wyjątek. ponieważ wywnioskować z niego można zdanie: Każda reguła ma wyjątek oraz zdanie Pewna reguła nie ma wyjątku, z których drugie jest logicznym równoważnikiem zaprzeczenia pierwszego (por. kwadrat logiczny). Prawa logiki stanowią, że zdanie wewnętrznie sprzeczne jest z konieczności fałszywe (por. reductio ad absurdum). Absurdem logicznym należałoby nazwać zdanie logicznie fałszywe (p. zdanie logicznie prawdziwe). Powyższe, dość wąskie rozumienie słowa „absurd” rozszerzyć można na przypadki wypowiedzi, które zdają się zdradzać, że wygłaszający je wikła się w sprzeczność lub przynajmniej przeczy jakimś niezbitym prawdom (por. paradoks). Do absurdów w tym sensie zaliczylibyśmy wypowiedź:
Jestem za karą śmierci – morderca powinien mieć nauczkę na przyszłość.
Wygłaszający to zdanie zdaje się nie dostrzegać faktu, że wykonanie kary śmierci uniemożliwia mordercy poprawę.
Oto jeszcze inne wypowiedzi, których wygłoszenie wydaje się zdradzać, że autor żywi jakieś niedające się ze sobą pogodzić mniemania.
Tam nikt nie chodzi, bo tam są zawsze straszne tłumy. (Yogi Berra) Jestem za, a nawet przeciw.
Niekiedy sformułowań absurdalnych używa się celowo dla efektownego zwrócenia uwagi na jakąś głębszą myśl, na którą one naprowadzają, np.
Wiem, że nic nie wiem. (Sokrates)
Wypowiedzi takie omawiamy w haśle paradoks2.
Za absurdalną należałoby uznać także normę postępowania (np. nakaz, zakaz) postulującą stan rzeczy wewnętrznie sprzeczny, na przykład taką, która jednocześnie nakazuje i zakazuje tego samego albo też nakazuje wykonanie czegoś logicznie niemożliwego. Podobno Robert Schumann napisał na początku jednej ze swoich kompozycji „Grać najszybciej, jak to możliwe” (prestissimo), a kilka taktów dalej: „Szybciej”. Za absurdalne uznamy też działanie przeciwcelowe, tzn. takie, które z samej swojej istoty wyklucza możliwość osiągnięcia celu, np. gaszenie pożaru benzyną. Podobnie można mówić o absurdalnym systemie wartości, stanie rzeczy, zachowaniu, absurdalnych planach itp.
Od absurdu odróżniany jest nonsens. por. argumentum ad absurdum, paradoks.
ABSURDUM DIXISTI!
(łac. absurdum – absurd + dixisti – rzekłeś) dial. w dyskusji: konstatacja sprzeczności w wypowiedziach oponenta p. absurd, dialektyka.
Łacińska terminologia prawnicza
ABSURDUM IN ADIECTO = contradictio in adiecto.
AB UNO DISCE OMNES
(łac. z jednego sądź o wszystkich: Wergiliusz, Eneida, Księga 2, 65–6) odnosi się do wyciągania ogólnego wniosku na podstawie jednego przypadku. Tylko w bardzo szczególnych przypadkach wniosek taki jest wiarygodny (por. indukcja enumeracyjna).
por. błędy uogólniania, enumeratio simplex, argumentum ab exemplo.
ABUSIO
= katachreza.
ADIDEACJA
(łac. ad + idea = do + pojęcie) jęz. przekształcenie wyrazu, czyniące jego brzmienie podobnym do brzmienia innego słowa, o innym znaczeniu. Na przykład pracoholik (osoba nałogowo przywiązana do pracy), przesadyzm (skłonność do przesady), demokratura (dyktatura o pozorach demokracji). por. paronomazja.
ADMONITIO
p. apostrofa.
ADNOMINATIO
= paronomazja.
ADVOCATUS DIABOLI
(łac. adwokat diabła) duchowny, który w procesie kanonizacyjnym przedstawia z urzędu argumenty przeciwko uznaniu danej osoby za świętego. przen. obrońca złej (lub: pozornie złej) sprawy.
Łacińska terminologia prawnicza
AD VOCEM
p. debata.
A FORTIORI
p. argumentum a fortiori.
AGITACJA
(łac. agitare – poruszać, poganiać) rozpowszechnianie, propagowanie poglądów i idei w celu pozyskania zwolenników dla jakiegoś przedsięwzięcia politycznego, zdobycia sympatyków jakiegoś ruchu społecznego, zyskania aprobaty wyborców dla polityka itp. Agitacja – w przeciwieństwie do propagandy – nie polega na systematycznym przekonywaniu; ma charakter działania doraźnego, obliczonego na zmobilizowanie odbiorcy za pomocą haseł, sloganów, do jednorazowego podjęcia określonych działań, przyłączenia się do akcji, wsparcia jakichś poczynań itp. Typowymi formami agitacji są: przemówienie wiecowe, apel (radiowy, telewizyjny), plakat, transparent, ulotka, broszura. por. propaganda, agitka, slogan.
Fras J., Agitacja – termin polityczny czy ideologiczny?
AGITKA
(ros. agitka) utwór literacki służący celom agitacji politycznej, nazwa stosowana w ZSRR i państwach satelickich (w latach 1917–1991). por. agitacja, propaganda.
AITIOLOGIA
p. pytanie retoryczne.
AKSJOMAT
(gr. aksioma – wartość, podstawa) 1. pewnik, sąd przyjmowany bez dowodu. W teorii systemów aksjomatyczno-dedukcyjnych aksjomatami nazywa się bazowe przesłanki systemu twierdzeń, czyli takie twierdzenia przyjęte bez dowodu, z których wyprowadzić można wszystkie twierdzenia danego systemu; często – choć nie zawsze – jako aksjomaty przyjmuje się twierdzenia czyniące wrażenie pewnych, oczywistych; przen. twierdzenie stanowczo przez kogoś uznawane, odgrywające naczelną rolę w jego poglądach.
2. u Arystotelesa, w odniesieniu do dyskusji dialektycznej aksioma to synonim słowa protasis, czyli „przesłanka” oraz „ lemat” (por. dialektyka).
Ajdukiewicz K., Logika pragmatyczna
Ajdukiewicz K., Systemy aksjomatyczne z metodologicznego punktu widzenia
Bocheński J.M., Współczesne metody myślenia
filoz. (gr. pseudos – fałszywy) aktywność nienaukowa stwarzająca pozory naukowości, także jej wytwory: mówi się o pseudonaukowych twierdzeniach, koncepcjach, teoriach, badaniach. Do pseudonauk zaliczane są np. astrologia, parapsychologia, numerologia, homeopatia, grafologia, kreacjonizm, irydologia (p. Gardner, 1957; Lamża, 2020; Shermer, Linse, 2002). Pseudonaukowość jest cechą stopniowalną: homeopatia jest mniej pseudonaukowa niż numerologia, a na przykład tzw. „programowanie neurolingwistyczne”, (NLP) znajduje się blisko granicy między nauką a pseudonauką (p. Witkowski, 2010). Zdarza się, że dziedzina pseudonaukowa jest zbliżona zakresowo i problemowo do jakiejś dziedziny naukowej. Na przykład pseudonaukowa grafologia mająca wykrywać związki między osobowością człowieka a charakterem jego pisma graniczy z mającą naukowy charakter grafologią kryminalistyczną, której przedmiotem są zagadnienia takie jak ustalanie autorstwa pisma odręcznego czy badanie autentyczności dokumentów urzędowych.
Pseudonauka jest szkodliwa społecznie. Oparte na pseudonaukowych teoriach terapie „medycyny alternatywnej” są nieskuteczne lub działają dużo słabiej niż terapie medycyny konwencjonalnej, czasem nawet zagrażają zdrowiu pacjentów. Hochsztaplerzy nieuczciwie bogacą się, sprzedając swoje bezwartościowe usługi (np. wykrywanie szkodliwego promieniowania „żył wodnych”) i oparte na niesprawdzonych teoriach leki czy urządzenia terapeutyczne (np. „strukturyzator wody” powodujący m.in. „przywrócenie wodzie pamięci”). Podobnie rzecz się ma z wieloma pozbawionymi podstaw naukowych technikami psychoterapeutycznymi (np. popularne w Polsce „ustawienia hellingerowskie”). Korzystanie z usług pseudonaukowców podających się za ekspertów wielokrotnie doprowadziło do pomyłek sądowych, policja podejmowała fałszywy trop, szeroka publiczność jest dezinformowana odnośnie do ważnych społecznie zjawisk. Pseudonaukowcy podrywają autorytet nauki i wprowadzają w obieg społeczny sensacyjne, choć nieuzasadnione twierdzenia zaprzeczające jej ustaleniom. Skutecznie potrafią przekonać publiczność do poglądów, często mających charakter spiskowy (p. ↑teoria spiskowa), według których nauką sterują potężne grupy wpływu zmuszające naukowców do realizacji różnych mrocznych celów, próbujące w imię swoich interesów zataić prawdę. Pseudonaukowiec przedstawia się jako ktoś, kto ma odwagę przeciwstawić się represyjnemu „systemowi” i tym samym dostarcza wytłumaczenia, dlaczego ważne pisma naukowe nie zamieszczają jego donoszących o przełomowych odkryciach artykułów. Pseudonaukowcy nierzadko powołują się na dobrze potwierdzone twierdzenia naukowe, posiadają znaczną wiedzę dotyczącą przedmiotu badań, nawet bywają pracownikami nauki. Posługują się naukowym żargonem i innymi kojarzonymi z nauką atrybutami, jak strój, przyrządy i aparatura, chętnie eksponują swoje tytuły i stopnie naukowe. Wśród pseudonaukowców są zapewne zarówno
osoby niezdające sobie sprawy z wątpliwej jakości naukowej swoich badań, jak i szarlatani cynicznie czerpiący zyski z naiwności ludzkiej (por. Korab, 2011).
Podane niżej charakterystyki nie dotyczą każdej z pseudonaukowych dziedzin, jednak posiadanie którejkolwiek z nich uprawdopodobnia pogląd, że mamy do czynienia z pseudonauką (por. Cook, Lewandowsky, 2011; Hansson, 2013, Thagard, 1978; Pigliucci, Boudry, 2013).
(1) Pseudonaukowcy nie poddają się standardowym procedurom przyjętym w nauce (por. ↑nauka i metoda naukowa). Głoszą rewolucyjne twierdzenia, jednak nie wysyłają swoich artykułów do prestiżowych pism. Unikają w ten sposób krytyki zarówno ze strony recenzentów wyznaczanych przez pismo, jak i ze strony społeczności czytelników, a więc badaczy zajmujących się podobnymi zagadnieniami. Nawet gdy zostaną publicznie skrytykowani, nie odpowiadają na zarzuty albo odpowiadają ogólnikami nie odnoszącymi się do istoty zagadnienia. Krytykę pod swoim adresem wyjaśniają konserwatyzmem „oficjalnej nauki” i jej wrogim do siebie nastawieniem. Zamiast do specjalistów wolą kierować swoje wywody do publiczności złożonej z laików niezdolnych do skontrolowania przedstawianych im argumentów. Często argumenty takie, choć dla specjalisty błahe i absurdalne, na laiku wywierają głębokie wrażenie swoją pozornie niepodważalną logiką, spójnością i zgodnością ze zdrowym rozsądkiem.
(2) Pseudonaukowcy bądź nie podają w ogóle źródeł, z których zaczerpnęli swoje dane, bądź powołują się na ↑dowody anegdotyczne, wątpliwe autorytety, mity i legendy, intuicję, czasem na twierdzenia, które wprawdzie kiedyś były uznawane przez naukę, ale zostały jednoznacznie zdyskredytowane. Typowe jest powoływanie się na eksperymenty, których nie udało się powtórzyć, zostały błędnie zaplanowane i wykonane, albo jest wątpliwe, czy kiedykolwiek je rzeczywiście przeprowadzono. Przykładem może służyć przeprowadzony przez E. Cameron i L. Paulinga eksperyment dotyczący leczenia raka za pomocą dużych dawek witaminy C. Według raportu opublikowanego przez tych autorów w roku 1976 witamina C przeciętnie czterokrotnie przedłużała czas życia pacjentów chorych na raka. Wyniku tego nie udało się nigdy powtórzyć w wielokrotnie prowadzonych podobnych eksperymentach, lecz witamina C na stałe zagościła w pseudonaukowych terapiach raka.
Nieraz pseudonaukowiec powołuje się na dane akceptowane przez naukę, jednak po dokładniejszym sprawdzeniu okazuje się, że dane te zostały tendencyjnie przez niego dobrane, przy pominięciu faktów niewygodnych dla prezentowanych teorii.
(3) Przedstawiane hipotezy i teorie są niefalsyfikowalne (por. ↑falsyfikowalność) albo też bardzo trudne do sprawdzenia. Postulowany efekt jest bardzo słaby, a jego wykrycie wymaga specjalnych, zaawansowanych środków i dokładności praktycznie niemożliwej do uzyskania. Jeśli pseudonaukowiec
twierdzi, że potrafi przewidywać przyszłość, nie znaczy to, że udokumentuje swoje twierdzenie przewidując np. kolejne wyniki meczów ligowych. Jego umiejętności przewidywania będą bardzo trudne do odróżnienia od zwykłego szczęścia. Okaże się, że eksperymentalne badanie wymaga przeprowadzenia setek prób wymagających użycia zawiłych technik statystycznych. Łatwo wtedy o różnego rodzaju błędy prowadzące do fałszywie pozytywnego wyniku. Podobne trudności napotyka sprawdzenie skuteczności homeopatii. Dla lekarza homeopaty nie ma dwóch pacjentów, których należy jednakowo leczyć. Dwóm pacjentom z takimi samymi objawami albo temu samemu pacjentowi z takimi samymi objawami, lecz w innym nastroju będą potrzebne zupełnie inne leki. Wykazanie więc skuteczności leku badaniem klinicznym przez porównanie grupy pacjentów przyjmującej lek z grupą kontrolną staje się bardzo skomplikowane. Czasem jednak promotorzy pseudonauki formułują twierdzenia możliwe do sprawdzenia, chociaż nie starają się wykonać odpowiednich testów. Wielokrotnie sceptyczni naukowcy wykazywali fałszywość astrologicznych przewidywań czy diagnoz irydologii. Jednak dowodów takich pseudonaukowcy nie biorą pod uwagę.
(4) Bardzo mocne twierdzenia, które – gdyby okazały się prawdziwe – spowodowałyby naukowe trzęsienie ziemi, są uzasadniane za pomocą bardzo słabych dowodów (p. ↑nadzwyczajne twierdzenia wymagają nadzwyczajnych dowodów). Charakterystyczne jest też gołosłowne zaprzeczanie dobrze potwierdzonym twierdzeniom naukowym albo podważanie ich na podstawie całkiem błahych argumentów i wątpliwych danych.
(5) Pozorowanie naukowości za pomocą używania „naukowego” języka, niezrozumiałych dla laika terminów, nazw teorii, sławnych nazwisk itp. Ilustracją służy poniższy tekst, zaczerpnięty z bestsellerowego pseudonaukowego „dzieła”. Autor używa terminów należących do słownika fizyki kwantowej w sposób nieliczący się ze znaczeniem, jakie im nadaje fizyka. […] dwa lub więcej układów kwantowych może dzielić ze sobą jedną falę kwantową. W takim przypadku można powiedzieć, że łączą się one ze sobą lub zostają ze sobą splecione. Na poziomie subatomowym jesteś zbudowany z wysokoenergetycznych fotonów; twoje ciało składa się ze światła oraz informacji znajdujących się we wzorcach lub falach interferencji. Łącząc ze sobą dwa punkty, świadomie obserwujesz powstające między nimi połączenie. Stwarzasz połączenie między nimi mocą swojej wyobraźni. To, co wyobrażasz sobie na poziomie fotonów, ma olbrzymią moc zmiany wzorców światła i informacji. Koncentracja na poziomie, gdzie wszystko składa się z energii światła, sprawia, że to, co obserwujesz, funkcjonuje w zupełnie inny sposób. Załamujesz opierającą się na systemie cząstek organizację swego świata w skomplikowane wzorce lub fale światła. Pozwól sobie to poczuć.
Z reguły jako laicy nie dysponujemy wystarczającą wiedzą i umiejętnościami, by zdemaskować pseudonaukę przez wskazanie błędów w dowodach,
eksperymentach, braków w materiale faktycznym czy wykazanie niefalsyfikowalności twierdzeń. Z konieczności musimy oprzeć się na wskazówkach mających charakter pośredni, dzięki którym możemy wykorzystać naszą niepełną wiedzę. Tak więc podejrzenie powinno budzić zgłaszanie twierdzeń „nadzwyczajnych”: oto istnieje skuteczna terapia lecząca każdy rodzaj raka domowymi sposobami; jest prosty i niezawodny sposób na odczytanie z rysów twarzy osobowości, uczuć i zamiarów rozmówcy; data urodzenia i liczba liter w nazwisku pozwalają na wybór najlepszej drogi życiowej, w kilka minut technika psychoterapeutyczna oparta na teorii „pól morfogenetycznych” zlikwiduje depresję. Podobną sceptyczną reakcję wywołać powinno głoszenie przez kogoś twierdzeń zdających się zaprzeczać ogólnie znanym twierdzeniom nauki albo opiniom wypowiadanym przez szeroko znanych naukowców czy instytucje naukowe. Jeśli ktoś deklaruje, że znalazł dowody, że świat powstał kilka tysięcy lat temu, albo że nie istnieją bakterie i wirusy, to z olbrzymim stopniem pewności możemy uznać, że jest on pseudonaukowcem. W bardziej wątpliwych przypadkach powinniśmy dowiedzieć się, czy twierdzenia, o które chodzi, są ogólnie akceptowane przez znawców danej problematyki. Jeśli okaże się, że nie są uznawane, a nawet specjaliści gremialnie je odrzucają, nie powinniśmy dawać im wiary. Należy wyraźnie odnotować, że nawet gdyby twierdzenia owe były słuszne, i tak brakuje nam kompetencji, by to niezależnie sprawdzić i ocenić. Podejrzanego o uprawianie pseudonauki należy więc pytać o to, co sądzą o jego poglądach inni znawcy. Kolejne pytanie powinno dotyczyć pism naukowych, w których publikuje on swoje prace. Będąc laikami, nie potrafimy ocenić wartości twierdzeń i ich dowodów, ale potrafią to zrobić recenzenci pism naukowych. Człowiek, który jest przekonany, że podważył fundamenty biologii czy fizyki, postępuje podejrzanie, gdy zamiast donieść o swoich odkryciach światu naukowemu, prezentuje swoje odkrycia niekompetentnej publiczności. Pseudonaukowcy często tłumaczą odrzucanie przez redakcje naukowych czasopism swoich artykułów i brak publikacji wyników działaniem wymierzonego w nich spisku, zmową środowiska naukowego, czy też jego uporczywym trwaniem przy błędach. Są to z reguły twierdzenia gołosłowne, niepoparte żadnymi poważnymi dowodami.
Niezmiernie rozpowszechnionym błędem jest podejmowanie przez niespecjalistów próby samodzielnej oceny prezentowanych przez pseudonaukowca argumentów. Ignorancja połączona z bezzasadnym zaufaniem do własnych kompetencji stwarza duże ryzyko przyjęcia pseudonaukowych twierdzeń jako w pełni uzasadnionych, połączone z odrzuceniem wyników badawczych wypracowanych przez naukę.
Cook J., Lewandowsky S., The Debunking Handbook
Gardner M., Fads and Fallacies in the Name of Science
Gardner M., New Age. Notatki o pograniczu nauki
Hansson S.O., Defining Pseudoscience and Science