Spis treści
Wprowadzenie 9
Rozdział 1. Założenia koncepcji poznawczo-behawioralnej 13
1.1. Zarys teorii poznawczo-behawioralnej 13
1.2. Modele oddziaływań poznawczo-behawioralnych zaadresowanych do osób niedostosowanych społecznie 21
1.3. Przegląd badań 30
Rozdział 2. Terapia grupowa w paradygmacie poznawczo-behawioralnym 37
2.1. Zadania terapii grupowej w pracy z dziećmi i młodzieżą 37
2.2. Zalety stosowania terapii grupowej w pracy resocjalizacyjnej 43
2.3. Interwencje ukierunkowane na grupę 45
2.4. Relacja terapeutyczna 56
2.5. Uwzględnianie kryzysów sprzed spotkań terapeutycznych 60
2.6. Wyznaczanie granic 60
2.7. Fazy procesu grupowego 65
Rozdział 3. Przygotowanie do terapii 71
3.1. Wielkość grupy 71
3.2. Częstość, długość i czas trwania sesji 73
3.3. Liczba terapeutów 74
3.4. Rekrutacja do grupy 74
3.5. Skład grupy 75
3.6. Miejsce spotkań 79
Rozdział 4. Rozpoczęcie pracy grupowej: wzajemne zapoznanie się, budowanie spójności, zwiększanie motywacji 80
4.1. Faza orientacji 80
4.2. Wzajemne poznawanie się 81
4.3. Kontrakt terapeutyczny 85
4.4. Prezentacja przygotowana przez wcześniejszą grupę 90
4.5. Program spotkań 90
4.6. Wprowadzenie rodziców w terapię dziecka 91
4.7. Strategie budowania integracji w grupie 92
4.8. Kształtowanie motywacji 100
Rozdział 5. Diagnoza w pracy z grupą 105
5.1. Cele diagnozy w terapii grupowej 105
5.2. Analiza sytuacji problemowej 107
5.3. Źródła sytuacji problemowych 125
5.4. Badania ilościowe 127
5.5. Rozpoznawanie zasobów i barier 129
5.6. Uszczegółowienie ogólnego opisu sytuacji problemowej 138
Rozdział 6. Określanie celów terapeutycznych 140
6.1. Określanie celów indywidualnych w grupie 140
6.2. Typy celów indywidualnych w terapii grupowej 141
6.3. Zasady formułowania celów 146
6.4. Reguły zwiększające aktywność w procesie dążenia do celu 151
6.5. Cele grupowe 155
6.6. Reguły planowania interwencji 157
6.7. Wybór optymalnych interwencji bazujących na dowodach empirycznych 158
Rozdział 7. Strategia rozwiązywania problemów i negocjacji 161
7.1. Rozwiązywanie i negocjowanie problemu 161
7.2. Etapy postępowania podczas treningu rozwiązywania problemów 162
7.3. Dowody empiryczne 173
7.4. Ograniczenia związane ze strategią rozwiązywania problemów 174
7.5. Trenowanie rozwiązywania problemów 174
7.6. Negocjowanie 177
Rozdział 8. Wzmacnianie, motywowanie i kierowanie grupą 183
8.1. Wzmacnianie zachowań pożądanych 183
8.2. Wzmacnianie zachowań zbliżonych do pożądanego 191
8.3. System wzmocnień 192
8.4. Redukowanie częstości występowania niepożądanych zachowań 193
Rozdział 9. Modelowanie poprzez odgrywanie ról 201
9.1. Sekwencja modelowania 201
9.2. Określenie sytuacji problemowej 202
9.3. Modelowanie pożądanego zachowania lub sekwencji zachowań 203
9.4. Ćwiczenie zachowania demonstrowanego przez modela 206
9.5. Powtarzanie ćwiczonej umiejętności 209
9.6. Udzielanie sugestii podopiecznemu podczas ćwiczenia umiejętności 211
9.7. Informacje zwrotne 211
9.8. Zadania dodatkowe 214
Rozdział 10. Procesy poznawcze i strategie radzenia sobie z napięciem 217
10.1. Pojęcie zniekształcenia poznawczego 217
10.2. Restrukturyzacja poznawcza 224
10.3. Sekwencja modelowania poznawczego 248
10.4. Trening autoinstrukcji 251
10.5. Procedura rozwiązywania problemów z wykorzystaniem autoinstrukcji 256
10.6. Zarządzanie własną osobą 258
Rozdział 11. Zadania realizowane między zajęciami 260
11.1. Cele zadań realizowanych poza zajęciami terapeutycznymi 261
11.2. Zadania interakcyjne 263
11.3. Zadania o charakterze poznawczym 263
11.4. Zadania symulacyjne 264
11.5. Nieinteraktywne zadania behawioralne 265
11.6. Zadania obserwacyjne 265
11.7. Przebieg zadań realizowanych poza zajęciami 266
Rozdział 12. Diagnozowanie i wzmacnianie sieci wsparcia społecznego 273
12.1. Sieć relacji społecznych – wsparcie czy komplikowanie sytuacji? 274
12.2. Diagnoza relacji społecznych 276
12.3. Wzmacnianie i poszerzanie relacji społecznych 280
12.4. Angażowanie w działalność wolontaryjną 281
12.5. Praca 283
Rozdział 13. Rekreacja w grupie 284
13.1. Cele zajęć rekreacyjnych w terapii grupowej 284
13.2. Rodzaje zajęć rekreacyjnych 285
13.3. Dobór formy zajęć 299
13.4. Rozwijanie nowych zainteresowań 301
13.5. Projekty rekreacji rodzinnej 303
13.6. Przygotowywanie posiłku 303
Rozdział 14. Kształtowanie procesu grupowego 304
14.1. Struktura i proces 305
14.2. Czynniki wpływające na przebieg procesu i strukturę grupy 306
14.3. Rozwój grupy 323
14.4. Końcowe refleksje na temat problemów pojawiających się w pracy z grupą 326
Bibliografia 329
O Autorze 335
Indeks rzeczowy 336
Wprowadzenie
Postanowiłem napisać tę książkę, ponieważ zaburzenia zachowania u młodych osób stanowią problem społeczny, a radzenie sobie z nimi jest wyzwaniem dla wielu specjalistów. W celu wyeliminowania niepożądanych zachowań konieczne jest przede wszystkim zrozumienie ich mechanizmu, a następnie posłużenie się odpowiednimi strategiami korekcyjnymi. Wiele osób niedostosowanych społecznie doświadczało zdarzeń zakłócających ich rozwój i właściwe funkcjonowanie. Doświadczeniom tym osoby te nadały pewne znaczenia, które mogą stanowić źródło dalszych problemów. Dodatkowo osoby niedostosowane społecznie nie zostały przygotowane do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami. Takiego przygotowania nie otrzymały od środowiska wychowawczego, w którym pozostają, tj. od rodziców, szkoły czy grupy rówieśniczej. Kiedy więc doświadczają konfliktów, trudnych sytuacji i stresu, brak przygotowania na tego typu okoliczności może powodować u nich wzrost poczucia dyskomfortu i aktywować dysfunkcyjne przekonania, co w konsekwencji przejawia się w ich zachowaniach niedostosowanych społecznie.
Biorąc pod uwagę powyższe założenia, starałem się wskazać na rolę grupy terapeutycznej w procesie resocjalizacji osób niedostosowanych społecznie. Zaprezentowane metody pracy korekcyjnej bazują przede wszystkim na koncepcji poznawczo-behawioralnej, a ich zastosowanie w grupie i późniejsza generalizacja na warunki pozaterapeutyczne zapewniają kontekst interakcyjny. Pozwala to na dostarczenie podopiecznemu doświadczeń korygujących sądy poznawcze, umożliwia mu nabycie umiejętności kognitywnych i behawioralnych oraz rozwój kompetencji społecznych. Współcześnie elementem wielu oddziaływań resocjalizacyjnych są założenia przedstawionego właśnie podejścia teoretycznego, a zajmujący się resocjalizacją specjaliści dostrzegają szczególną wagę kontekstu grupowego w procesie zmiany zachowania osoby niedostosowanej społecznie.
Dzieci muszą mieć wsparcie w rodzicach i nauczycielach, którzy zazwyczaj mają przewagę nad nimi w zakresie funkcjonowania społecznego, poznawczego i emocjonalnego, a także kontrolują ich aktywność. Poza kontaktem z dorosłymi młodzież dąży do pozostawania w relacji z grupami rówieśników, w których zazwyczaj wszyscy mają równy status i możliwości podejmowania wielu wspólnych aktywności. Jeśli młodzi ludzie doświadczają wsparcia ze strony rodziców i nauczycieli, to czują się na tyle swobodnie, że są w stanie wnosić do relacji rówieśniczej wartości zinternalizowane dzięki dorosłym. Młodzież zazwyczaj dąży do sprawowania silnej kontroli nad swoim życiem. Jeżeli osoby dorosłe wspierają ją w sposób niewłaściwy i nie przekazują jej odpowiednich, społecznie akceptowalnych wartości, to może ona szukać wolności i relacji poza powszechnie akceptowanym systemem wartości, mogą też pojawić się u niej problemy emocjonalne. Dlatego książkę tę piszę również po to, aby podzielić się swoimi przemyśleniami oraz refleksjami z pracy resocjalizacyjno-terapeutycznej z dziećmi i młodzieżą. W myśl idei zakładającej, że resocjalizacja polega na wsparciu społecznym, opiece, wychowaniu i terapii (Pytka, 2001), omawiam przede wszystkim terapeutyczny aspekt resocjalizacji.
Pragnę posłużyć się wiedzą z zakresu resocjalizacji i praktycznym doświadczeniem, aby podjąć próbę stworzenia naukowych podstaw grupowych oddziaływań terapeutycznych na potrzeby resocjalizacji i terapii osób niedostosowanych społecznie. W oddziaływaniach psychokorekcyjnych, zwłaszcza w przypadku młodych osób, grupa, jak się wydaje, ma wyjątkowy wpływ na funkcjonowanie swoich członków. Może ich inspirować do poszukiwań osobistych i interpersonalnych.
Pracując z dziećmi i młodzieżą, zacząłem sukcesywnie odkrywać, jak ważne jest odpowiednie kierowanie grupą ze względu na to, że stanowi ona dla nich kontekst do nabywania kompetencji społecznych, jest źródłem wsparcia w trudnych sytuacjach oraz informacji dla jednostki o niej samej i o innych ludziach. Brak bezpośredniego kontaktu z rówieśnikami może zaowocować u nich problemami osobistymi i społecznymi.
W konsekwencji dochodzi do pewnego rodzaju błędnego koła. Młodzi ludzie, którzy doświadczają trudności w interakcjach społecznych – na przykład są agresywni – niełatwo w związku z tym nawiązują kontakty z rówieśnikami. To z kolei prowadzi do ograniczenia możliwości nabycia przez nich prawidłowych umiejętności społecznych.
W przypadku dzieci i młodzieży z rodzin dysfunkcyjnych doświadczanie trudności w relacjach rówieśniczych nabiera jeszcze większego znaczenia, gdyż właśnie prawidłowe relacje rówieśnicze mogą skompensować niektóre braki wynikające ze słabej więzi z osobą dorosłą. Mimo że relacje rówieśnicze niosą ze
sobą ryzyko rozwojowe dla młodej osoby, stanowią one jednocześnie szansę nabycia doświadczeń przydatnych w późniejszym życiu. W grupie rówieśniczej młoda osoba może trenować radzenie sobie w różnych sytuacjach społecznych. Dzięki ćwiczeniu w grupie rozmaitych umiejętności w okres dojrzewania dziecko wkracza już z pewnym zasobem wiedzy i społecznymi kompetencjami. Potrafi adekwatnie dostosować się do wymogów sytuacji, skutecznie radzić sobie z własnymi emocjami oraz poprawnie komunikować swoje myśli.
Relacje rówieśnicze w okresie dzieciństwa i adolescencji mają charakter horyzontalny, co oznacza, że w tym wieku relacje rówieśnicze są w miarę równe. Horyzontalny charakter relacji rówieśniczych pozwala dzieciom i młodzieży zdobywać umiejętności społeczne poprzez interakcję z osobami równymi sobie – uczą się wtedy na przykład rywalizacji i kooperacji. W ten sposób młodzi ludzie kształtują między sobą swój proces socjalizacji. Dodatkowo rówieśnicy oferują możliwość zabawy i towarzystwa.
Ludzie są wrażliwi na punkcie tego, co sądzą o nich inni. Mimo różnego poziomu naszej wrażliwości i różnic w sytuacjach, jakie nas spotykają, opinie innych osób zazwyczaj pozostawiają w nas jakiś ślad. Jeśli otrzymujemy powtarzające się informacje w postaci pewnych ocen na temat podejmowanej przez nas aktywności, to znaczy, że coś jest na rzeczy i że warto się temu przyjrzeć, bo takie oceny mogą oznaczać, że nie dostrzegamy w sobie czegoś, co widzą w nas inni. Podczas prowadzonych przez siebie zajęć dostrzegałem, że łatwiej jest podopiecznemu zakwestionować zdanie wychowawcy niż opinię wszystkich uczestników. Grupa pozwala danej osobie p ojąć, jakich brakuje jej umiejętności i w jaki sposób inni mogą reagować na jej określone zachowanie; może ona wówczas także zorientować się, co w jej zachowaniu zakłóca relacje społeczne. W czasie zajęć wielokrotnie odkrywałem nowe możliwości grupy i siłę zachodzących w niej mechanizmów. Z upływem miesięcy i lat, doświadczając różnorodnych sytuacji podczas pracy terapeutycznej z grupą osób w różnym wieku, nabywałem coraz większego doświadczenia i coraz rzadziej byłem zaskakiwany sytuacjami, w których nie wiedziałem, jak postąpić. Dzięki temu praca z grupą kosztowała mnie coraz mniej energii i pozwalała mi na eksperymentowanie z nowymi metodami. To, co kiedyś wprawiało mnie w zakłopotanie, w późniejszym czasie przestawało mi doskwierać, a nawet dawało mi poczucie satysfakcji w związku z tym, że poradziłem sobie z trudną sytuacją.
W niniejszej publikacji przedstawiam moje refleksje na temat pracy z grupą, które są efektem studiów literatury przedmiotu, dotychczasowych lat praktyki resocjalizacyjnej, a także moich doświadczeń płynących z kontaktów z wychowawcami, nauczycielami i studentami, dostrzegającymi potencjał resocjalizacyjny w grupie podopiecznych. Mam nadzieję, że książka ta ułatwi specjalistom
przekazywanie wiedzy niezbędnej w codziennym życiu i usprawni kształtowanie u podopiecznych umiejętności radzenia sobie z napięciami w relacjach międzyludzkich. W tej książce termin terapeuta jest stosowany w znaczeniu ogólnym i odnosi się również do wychowawców, nauczycieli czy innych specjalistów, którzy stosują opisane w książce interwencje. Omawiane oddziaływania terapeutyczne znajdują zastosowanie zarówno w przypadku dzieci, jak i w przypadku adolescentów.
Pragnę, aby niniejsza książka stała się dla innych specjalistów inspiracją do przeprowadzania dalszych analiz metod korekcyjnych, a także do przejrzenia programów terapeutycznych i resocjalizacyjnych, przydatnych w pracy z osobami przejawiającymi zachowania problemowe. Myślę, że można odkryć jeszcze wiele zjawisk związanych z procesem grupowym, strukturą grupy czy dopasowaniem interwencji korekcyjnej do podopiecznego i terapeuty. Mam nadzieję, że po zapoznaniu się z tą książką specjaliści będą mogli pogłębić podstawy teoretyczne podejmowanych przez siebie działań, których mogli do tej pory nie dostrzegać. Jak pisze Ambrozik (2016), w dostępnej literaturze obserwujemy deficyt publikacji dotyczących metodyki pracy resocjalizacyjnej. Książka ta wkomponowuje się w dotychczasowy dorobek z zakresu warsztatu pracy resocjalizacyjnej i częściowo wypełnia istniejącą lukę. Wprowadzenie do praktyki resocjalizacyjnej przedstawionych interwencji nie tylko uatrakcyjni prowadzone przez terapeutów i wychowawców zajęcia, lecz także wyposaży ich podopiecznych w niezbędne umiejętności i kompetencje społeczne. Szczególnie cenne i ważne są umiejętność pracowania z grupą, umiejętność prowadzenia warsztatów psychoterapeutycznych, jak również socjoterapeutycznych, radzenia sobie z napięciem czy wreszcie realizowania zajęć plastycznych, teatralnych, sportowych, muzycznych, rekreacyjnych czy rozwijających umiejętności społeczne i poznawcze. Aktualny rynek pracy poszukuje specjalistów, którzy zarówno legitymują się formalnym wykształceniem, jak i posiadają kompetencje wykraczające poza „suchą wiedzę”.
